Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005

bµi 6: dù phßng ung th−

Môc tiªu häc tËp

1. Tr×nh bµy ®−îc kh¸i niÖm vµ néi dung cña phßng bÖnh b−íc 1.

2. Tr×nh bµy ®−îc kh¸i niÖm vµ néi dung cña phßng bÖnh b−íc 2.

Néi dung

1. Kh¸i niÖm vÒ dù phßng ung th−

Dù phßng ung th− bao gåm phßng bÖnh b−íc 1, b−íc 2, b−íc 3 trong ®ã quan träng lµ b−íc 1 vµ b−íc 2.

1.1. Phßng bÖnh b−íc 1

Lµ phßng ngõa ban ®Çu nh»m cè g¾ng lo¹i trõ hoÆc gi¶m tèi ®a sù tiÕp xóc víi c¸c chÊt g©y ung th− ®Ó h¹n chÕ x¶y ra sù khëi ph¸t vµ khëi ®éng bÖnh ung th− nh−:

Kh«ng hót thuèc, kh«ng uèng r−îu, b¶o hé lao ®éng tèt khi lµm c«ng t¸c phãng x¹...

§©y lµ b−íc tÝch cùc nhÊt.

1.2. Phßng bÖnh b−íc 2

Lµ sµng läc vµ ph¸t hiÖn sím nh÷ng dÊu hiÖu cña bÖnh, thËm chÝ nh÷ng dÊu hiÖu cña mét t×nh tr¹ng tiÒn ung th− nh−: sµng läc ph¸t hiÖn ung th− cæ tö cung, ung th− vó, ung th− ®¹i trùc trµng...

Qóa tr×nh sµng läc nµy chØ cã hiÖu qu¶ ë trªn mét sè bÖnh cã nh÷ng ph¶n øng (test) ®Æc hiÖu, nh−ng lµ chiÕn l−îc duy nhÊt cã kh¶ n¨ng lµm gi¶m tû lÖ tö vong trong ung th−.

ViÖc thùc hiÖn ®ßi hái ph¶i ®éng viªn c¸c c¸n bé y tÕ, chuyªn gia dÞch tÔ häc vµ thèng kª.

1.3. Phßng bÖnh b−íc 3

Lµ t×m biÖn ph¸p ®iÒu trÞ cã kÕt qu¶ nh»m môc ®Ých tèt nhÊt ®ã lµ kÐo dµi sè n¨m sèng thªm cña bÖnh nh©n.

2. nh÷ng vÊn ®Ò cô thÓ cÇn ph¶i lµm trong dù phßng b−íc 1

Muèn dù phßng ung th− tèt nhÊt ph¶i cã chiÕn thuËt dù phßng vµ ph¶i dùa vµo 2 yÕu tè: dÞch tÔ häc vµ nguyªn nh©n sinh ung th−

2.1. DÞch tÔ häc ung th− ¸p dông biÖn ph¸p dù phßng cho nh÷ng lo¹i ung th− cã tû lÖ m¾c bÖnh cao trong céng ®ång.

2.2. Nh÷ng nguyªn nh©n g©y ung th−

Hót thuèc l¸: G©y 30% ung th− c¸c läai; 90% ung th− phæi; 75% ung th− khoang miÖng, thanh qu¶n, thùc qu¶n; 5% ung th− bµng quang. Do ®ã cÇn cÊp b¸ch tuyªn truyÒn:

Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005

- Khuyªn nh÷ng ng−êi ®ang hót thuèc ngõng hót .

- Hç trî cho ng−êi bÖnh ngõng hót

- Tæ chøc th¨m kh¸m theo dâi ®Þnh kú.

- Chó ý tuyªn truyÒn ®èi víi nh÷ng thanh thiÕu niªn ch−a bao giê hót thuèc, vµ phô n÷ mang thai.

Dinh d−ìng:

- YÕu tè dinh d−ìng ®−îc xÕp lµ nguyªn nh©n quan träng thø hai g©y bÖnh ung th−.

- CÇn t¨ng c−êng ¨n nhiÒu hoa qu¶, rau vµ c¸c lo¹i vitamin. C¸c chÊt vitamin nhÊt lµ bª ta-car«ten, trong c¸c rau qu¶ cã mµu ®á (cµ rèt, cµ chua...) cã tÝnh chÊt chèng ung th−.

- Tr¸nh ¨n nhiÒu mì, gia vÞ, vµ ¨n c¸c lo¹i thøc ¨n bÞ mèc ( trong ®ã s¶n sinh chÊt aflatoxin g©y ung th−).

R−îu:

G©y ung th− gan, khoang miÖng, thùc qu¶n vµ phÇn trªn thanh qu¶n. Quan t©m h¬n c¶ lµ mèi liªn kÕt gi÷a thuèc l¸ vµ r−îu cã t¸c dông céng h−ëng trªn ung th− vïng ®Çu - cæ.

Tia x¹:

Bøc x¹ cùc tÝm (UV) do ph¬i n¾ng qu¸ ®é ®−îc xem lµ t¸c nh©n g©y ung th− da (cã vµ kh«ng cã s¾c tè). ViÖc ®¶m b¶o an toµn phãng x¹ h¹t nh©n, cÈn thËn che ch¾n ®Çy ®ñ khi lµm c«ng t¸c X quang, phãng x¹, gióp phßng chèng ®−îc mét sè bÖnh ung th− do tia x¹ g©y ra.

C¸c virut:

Cã virut ®−îc biÕt lµ nguyªn nh©n g©y ung th− ë ng−êi: Virut viªm gan B, virut Epstein - Barr, virut u gai (HPV) vµ virut g©y bÖnh b¹ch cÇu dßng lympho T ë ng−êi (HTLV). V× vËy lo¹i trõ virut viªm gan b»ng c¸ch tiªm chñng vacxin.

T¸c dông phô do dïng thuèc:

RÊt cÈn thËn khi dïng thuèc néi tiÕt n÷, c¸c chÊt chèng ung th− nhãm cã nh©n Alkyl. NhÊt lµ ®èi víi trÎ em cÇn tuyÖt ®èi tr¸nh.

YÕu tè di truyÒn:

LÞch sö gia ®×nh còng xem lµ yÕu tè nguy c¬ hay gÆp cña mét sè lo¹i ung th− nh−: ung th− vó, ung th− ®¹i trùc trµng, ung th− vâng m¹c m¾t, bÖnh kh« da nhiÔm s¾c tè. ë mét sè n−íc cã phßng kh¸m gien ®Ó t×m gien g©y ung th−.

3. dù phßng b−íc 2

Sµng läc lµ c¸ch ®¸nh gi¸ mçi c¸ thÓ hay céng ®ång, khoÎ m¹nh vÒ mÆt l©m sµng, nh»m ph¸t hiÖn ung th− tiÒm Èn hay th−¬ng tæn tiÒn ung th− ®Ó ®iÒu trÞ khái. Môc tiªu cña sµng läc nh»m gi¶m tû lÖ tö vong do ung th−.

Nh÷ng nguyªn t¾c sµng läc ung th−

Nguyªn t¾c sµng läc tr−íc tiªn phô thuéc vµo bÖnh ung th−: DÞch tÔ häc, sinh bÖnh häc, chÈn ®o¸n vµ ®iÒu trÞ

Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005

- DÞch tÔ: BÖnh ung th− sµng läc ph¶i lµ bÖnh phæ biÕn vµ lµ nguyªn nh©n ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ céng ®ång. Sµng läc ph¶i lµm gi¶m tû lÖ tö vong vÒ mÆt dÞch tÔ

- LÞch sö tù nhiªn: ung th− sµng läc ph¶i cã giai ®o¹n tiÒn l©m sµng kÐo dµi, cã thÓ ph¸t hiÖn tr−íc khi cã c¸c triÖu chøng hoÆc di c¨n cña bÖnh.

- §iÒu trÞ: BÖnh ung th− sµng läc chØ cã ý nghÜa khi bÖnh ®iÒu trÞ cã kÕt qu¶ ë giai ®o¹n sím

- ChÈn ®o¸n: BÖnh ung th− muèn sµng läc cã thÓ ph¸t hiÖn b»ng kh¸m l©m sµng hoÆc cËn l©m sµng ®−îc gäi lµ test sµng läc.

Test sµng läc ung th− ph¶i ®¹t c¸c tiªu chuÈn

- Test sµng läc ph¶i ®¬n gi¶n, thÝch hîp, ®−îc bÖnh nh©n vµ céng ®ång chÊp nhËn

- Gi¸ thµnh h¹, - Ýt t¸c dông kh«ng mong muèn - §é nh¹y, ®é ®Æc hiÖu, dù b¸o d−¬ng tÝnh cµng cao cµng tèt

Ph¶i cã ®¸nh gi¸ sµng läc vÒ lîi Ých tµi chÝnh

3.1. Sµng läc ung th− vó

Cã c¸c ph−¬ng ph¸p sµng läc sau:

Tù kh¸m vó:

Lµ mét kü thuËt Ýt tèn kÐm vµ v« h¹i ®èi víi tuyÕn vó. Thùc hiÖn tù kh¸m vó mét th¸ng mét lÇn vµ kh¸m sau khi s¹ch kinh. Th−êng chÈn ®o¸n ra bÖnh khi u nhá, h¹ch di c¨n Ýt h¬n nh÷ng ng−êi kh«ng thùc hµnh tù kh¸m vó. Do vËy, cÇn ph¶i phæ biÕn réng rxi c¸ch tù kh¸m vó qua c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng.

Kh¸m l©m sµng tuyÕn vó:

Lµ mét ph−¬ng ph¸p th«ng dông ®Ó kh¸m cho tÊt c¶ phô n÷ trªn 40 tuæi Ýt nhÊt mét n¨m mét lÇn.

Chôp tuyÕn vó:

Chôp vó kh«ng chuÈn bÞ ®−îc sö dông réng rxi trong viÖc x¸c ®Þnh bÖnh còng nh− cho viÖc sµng läc ung th− vó.

Víi phô n÷ trªn 40 tuæi n»m trong diÖn "nguy c¬ cao", mét n¨m nªn chôp vó kh«ng chuÈn bÞ 1 lÇn.

§èi víi phô n÷ trªn 50 tuæi, viÖc sµng läc b»ng chôp tuyÕn vó còng cã hiÖu qu¶ tèt.

3.2. Sµng läc ung th− cæ tö cung

Ung th− x©m lÊn cæ tö cung cã thÓ ®−îc phßng ngõa nÕu sµng läc ®−îc tiÕn hµnh bëi sù chÝnh x¸c cña Pap test hay tÕ bµo häc ©m ®¹o mçi n¨m mét ®Õn hai lÇn ë phô n÷ trªn 30 tuæi ®x cã gia ®×nh.

NÕu kh«ng cã ch−¬ng tr×nh sµng läc cã hiÖu qu¶ ®−îc tæ chøc bëi hÖ thèng y tÕ céng ®ång, c¸c b¸c sÜ cã thÓ chän läc c¸c bÖnh nh©n ®Ó sµng läc. Bëi Ých lîi cña viÖc sµng läc ung th− cæ tö cung ®x lµm gi¶m 30% c¸c tr−êng hîp ung th− x©m lÊn. ë nhiÒu n−íc ®x ¸p dông c¸c ch−¬ng tr×nh sµng läc cã tæ chøc.

Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005

T¹i c¸c ®Þa ph−¬ng kh«ng cã ph−¬ng tiÖn xÐt nghiÖm ®Ó lµm Pap test, cã thÓ kh¸m cæ tö cung b»ng m¾t víi má vÞt vµ ®ñ ¸nh s¸ng cho c¸c phô n÷ cã gia ®×nh, trªn 30 tuæi. NÕu cã bÊt th−êng sÏ ®−a sang bé phËn x¸c ®Þnh bÖnh vµ ®iÒu trÞ.

Kh¸m b»ng m¾t lµ mét phÇn kh«ng t¸ch rêi cña ch−¬ng tr×nh sµng läc víi tÕ bµo cæ tö cung.

Lµm thö nghiÖm Lugol.

Soi cæ tö cung ®Ó phãng ®¹i c¸c tæn th−¬ng ë cæ tö cung.

KhoÐt chãp cæ tö cung. Võa chÈn ®o¸n võa ®iÒu trÞ c¸c ung th− tiÒn x©m lÊn.

3.3. Sµng läc ung th− ®¹i trµng vµ trùc trµng ë nhiÒu n−íc ph¸t triÓn, ung th− ®¹i trùc trµng ®øng hµng thø 2 sau ung th− phæi. ChiÕn l−îc sµng läc nh»m vµo c¸c ®èi t−îng cã nguy c¬ cao, ®Æc biÖt tËp trung vµo nh÷ng ng−êi cã tuæi kho¶ng 50 ®Õn 70.

C¸c nghiÖm ph¸p sµng läc

XÐt nghiÖm m¸u tiÒm Èn trong ph©n (FOBT)

Ph¸t hiÖn ho¹t ®éng Peroxidase cña huyÕt cÇu tè.

C¸c xÐt nghiÖm sµng läc cho thÊy kho¶ng 2% FOBT d−¬ng tÝnh vµ gi¸ trÞ dù ®o¸n cña test cho c¶ u tuyÕn lµnh vµ ung th− tõ 20 - 30%. Chó ý cã xÐt nghiÖm d−¬ng tÝnh gi¶.

Néi soi:

ViÖc soi ®¹i trµng vµ trùc trµng ®x sö dông nh− mét xÐt nghiÖm sµng läc ®¬n ®éc hay kÕt hîp víi FOBT. ViÖc theo dâi c¸c ®èi t−îng cã nguy c¬ cao nªn dïng test FOBT nÕu FOBT d−¬ng tÝnh, chØ ®Þnh soi ®¹i trµng, trùc trµng.

3.4. Sµng läc c¸c ung th− kh¸c

fetoprotein trong huyÕt thanh nh÷ng ®èi t−îng ®x bÞ viªm gan §èi víi ung th− gan nguyªn ph¸t: Sµng läc b»ng c¸ch ®o a siªu vi trïng B.

Siªu ©m ®−îc dïng ®Ó theo dâi c¸c tr−êng hîp cã kÕt qu¶ bÊt th−êng.

§èi víi ung th− vßm häng:

Sµng läc b»ng c¸ch ®o l−îng kh¸ng thÓ IgA cña virut Epstein - Barr cho d©n ë vïng hay m¾c lo¹i ung th− nµy.

§èi víi ung th− vïng häng miÖng:

Th¨m kh¸m b»ng m¾t c¸c ®èi t−îng cã nguy c¬ cao, cÇn kÕt hîp víi c¸c ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc cho d©n chóng biÕt (c¸c ®èi t−îng nhai thuèc l¸, nhai trÇu, hót thuèc, uèng r−îu) lµ lµm t¨ng lîi Ých cña viÖc ph¸t hiÖn ung th− sím vµ c¸c t×nh tr¹ng tiÒn ung th−.

§èi víi ung th− tiÒn liÖt tuyÕn:

C¶ 3 xÐt nghiÖm cã kh¶ n¨ng ph¸t hiÖn bÖnh khi ch−a cã triÖu chøng l©m sµng (th¨m kh¸m trùc trµng b»ng tay, siªu ©m qua trùc trµng, kh¸ng nguyªn ®Æc hiÖu cña tuyÕn tiÒn liÖt).

Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005

§èi víi ung th− tuyÕn gi¸p:

C¸c ®èi t−îng ®x chiÕu x¹ vµo vïng ®Çu cæ khi cßn th¬ Êu sÏ cã nguy c¬ cao cÇn ph¶i ®−îc kh¸m l©m sµng ®Þnh kú, xÐt nghiÖm Calcitonin vµ Thyroglobulin.

§èi víi ung th− phÕ qu¶n phæi:

Nªn chôp X quang phæi ®Þnh kú hµng n¨m cho nh÷ng ng−êi hót thuèc trªn 45 tuæi ®Ó ph¸t hiÖn sím tæn th−¬ng khi c¸c khèi u cßn nhá.

§èi víi ung th− d¹ dµy:

CÇn lµm X quang d¹ dµy vµ néi soi trªn nh÷ng bÖnh nh©n cã nguy c¬ cao (tuæi, tiÒn sö cña bÖnh viªm loÐt d¹ dµy mxn tÝnh).

§èi víi ung th− h¾c tè:

BiÖn ph¸p quan träng lµ quan s¸t b»ng m¾t víi nh÷ng c¸n bé y tÕ ®−îc huÊn luyÖn tèt. Kh¸m tû mØ.

C©u hái l−îng gi¸

1. Tr×nh bµy nguyÔn t¾c sµng läc ung th−

2. Tr×nh bµy néi dung cña dù phßng ung th− b−íc 1

3. Tr×nh bµy ph−¬ng ph¸p sµng läc ung th− vó

4. Tr×nh bµy ph−¬ng ph¸p sµng läc ung th− cæ tö cung

5. Tr×nh bµy ph−¬ng ph¸p sµng läc ung th− ®¹i trùc trµng

6. Hxy ®¸nh dÊu vµo cét § nÕu c©u tr¶ lêi lµ ®óng vµ ®¸nh dÊu vµo cét S nÕu c©u tr¶ lêi lµ sai

§ S

Kh«ng hót thuèc l¸ cã thÓ phßng tr¸nh ®−îc ung th− phæi

Tiªm Vac xin viªm gan B lµ biÖn ph¸p dù phßng ung th− gan

H¹n chÕ ¨n mì ®éng vËt cã thÓ dù phßng ®−îc ung th− d¹ dµy

¡n nhiÒu hoa qu¶, rau, vitamin cã thÓ phßng ngõa ®−îc ung th−

Cã thÓ sµng läc ®−îc tÊt c¶ c¸c lo¹i ung th−.

7. Theo anh (chÞ) c¾t bao quy ®Çu ë trÎ em bÞ chÝt bao quy ®Çu lµ biÖn ph¸p phßng chèng bÖnh ung th− d−¬ng vËt b−íc 1 hay b−íc 2 ?

8. Theo anh (chÞ) c¾t Polyp ®¹i trµng lµ biÖn ph¸p phßng chèng bÖnh ung th− ®¹i trµng b−íc 1 hay b−íc 2 ?