1
§Æt vÊn ®Ò
Trong nh÷ng thËp kû gÇn ®©y, sù suy gim tµi nguyªn rõng cïng víi
nh÷ng hÖ qu sinh th¸i nghiªm träng cña nã ®· trë thµnh mèi quan t©m cña toµn
thÕ giíi, ngêi ta hiÓu ®îc r»ng mÊt rõng chÝnh lµ nguyªn nh©n quan träng
nhÊt cña sù gim sót ®a d¹ng sinh häc, gia t¨ng hiÖu øng nhµ kÝnh, tho¸i ho¸
®Êt ®ai vµ biÕn ®æi khÝ hËu - nh÷ng hiÖn tîng ®ang ®e do¹ sù tån t¹i l©u dµi
cña sù sèng trªn toµn hµnh tinh [48] [49].
Sù mÊt rõng còng trë thµnh vÊn ®Ò quan träng ë ViÖt Nam. Nã kh«ng chØ thÓ
hiÖn ë sù thu hÑp vÒ diÖn tÝch hµng tr¨m ngh×n hÐc ta mçi n¨m, mµ cßn thÓ hiÖn ë sù
suy gi¶m tr÷ lîng vµ c¹n kiÖt c¸c gièng loµi cã gi¸ trÞ. MÊt rõng ®· trë thµnh
nguyªn nh©n chñ yÕu cña sù tho¸i ho¸ ®Êt ®ai, c¹n kiÖt nguån níc vµ møc ®é trÇm
träng cña c¸c thiªn tai, nã ®ang ®e do¹ sù tån t¹i l©u dµi cña kh¾p c¸c vïng ®Êt
níc, ®Æc biÖt nghiªm träng lµ c¸c vïng ®Çu nguån - n¬i mµ cuéc sèng phô thuéc
chñ yÕu vµo rõng vµ c¸c hÖ thèng canh t¸c trªn ®Êt dèc [49].
ëc¸c x· vïng ®Öm Khu b¶o tån thiªn nhiªn Xu©n Liªn d©n sè t¨ng lªn kh¸
nhanh trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®· g©y ¸p lùc lín ®Õn tµi nguyªn rõng. Ngêi ta
kh«ng chØ t¸c ®éng ®Õn rõng b»ng c¸ch khai th¸c gç cñi, s¨n b¾n phôc vô cho nhu
cÇu cña hé gia ®×nh mµ cßn khai th¸c ®Ó mua b¸n, trao ®æi, thËm chÝ ph¸t n¬ng lµm
rÉy. Nh÷ng ho¹t ®éng nµy kh«ng chØ diÔn ra ë vïng ®Öm mµ cßn c¶ ë nh÷ng diÖn
tÝch cÇn b¶o vÖ nghiªm ngÆt cña Khu b¶o tån. HËu qu¶ lµm cho sè lîng vµ chÊt
lîng rõng ngµy cµng bÞ gi¶m sót, c«ng t¸c qu¶n lý rõng ë ®Þa ph¬ng gÆp nhiÒu
khã kh¨n. Mét nhiÖm vô cÊp b¸ch ®îc ®Æt ra lµ ph¶i nghiªn cøu t×m ra gi¶i ph¸p
qu¶n lý b¶o vÖ rõng, võa n©ng cao ®êi sèng ngêi d©n vïng ®Öm võa gãp phÇn b¶o
tån ®a d¹ng sinh häc cho khu b¶o tån.
Nh»m gãp phÇn gi¶i quyÕt nhiÖm vô trªn, chóng t«i thùc hiÖn ®Ò tµi "Nghiªn
cøu mét sè gi¶i ph¸p qu¶n lý rõng bÒn v÷ng ë x· B¸t Mät thuéc vïng ®Öm Khu
b¶o tån thiªn nhiªn Xu©n Liªn- Thanh Ho¸".
2
Ch¬ng 1
Tæng quan vÊn ®Ò nghiªn cøu
1.1. kh¸ i niÖm vÒ qu¶n lý rõng bÒn v÷ng
Tríc ®©y, rõng tù nhiªn bao trïm phÇn lín diÖn tÝch mÆt ®Êt. Tuy nhiªn,
do nh÷ng t¸c ®éng cña con ngêi nh: khai th¸c l©m s¶n qu¸ møc, ph¸ rõng lµm
n¬ng rÉy, ®Êt ch¨n th¶, x©y dùng c¸c khu c«ng nghiÖp, më réng c¸c ®iÓm d©n
c v.v... ®· lµm cho diÖn tÝch rõng ngµy cµng bÞ thu hÑp, tû lÖ che phñ cña rõng tù
nhiªn gi¶m ®i mçi ngµy mét nhanh. Trong nh÷ng n¨m ®Çu cña thÕ kû nµy, sau
nhiÒu n¨m khai th¸c vµ sö dông cña con ngêi, diÖn tÝch rõng trªn thÕ giíi vÉn
cßn kho¶ng 60 - 65 %. Nhng chØ trong gÇn 1 thÕ kû, tÝnh ®Õn n¨m 1995 con sè
nµy ®· gi¶m mét nöa. Theo sè liÖu cña tæ chøc l¬ng thùc thÕ giíi th× tæng diÖn
tÝch rõng tù nhiªn hiÖn chØ cßn khong 3.454 triÖu ha (35% diÖn tÝch mÆt ®Êt).
Mçi n¨m diÖn tÝch rõng bÞ gim trung b×nh khong 20 triÖu hÐc ta. [12]
ëViÖt Nam, vµo nh÷ng n¨m 1943 tû lÖ che phñ cña rõng tù nhiªn cßn
khong 43% diÖn tÝch l·nh thæ. §Õn nay, tû lÖ nµy cßn khong 36,1% (theo
QuyÕt ®Þnh c«ng bè cña Bé NN&PTNT n¨m 2004),tËp trung chñ yÕu ë T©y
Nguyªn, §«ng nam bé vµ miÒn Trung. Rõng tù nhiªn kh«ng chØ bÞ thu hÑp vÒ
diÖn tÝch mµ cßn gim ®i vÒ chÊt lîng. C¸c loµi gç quý ®· bÞ khai th¸c c¹n
kiÖt, c¸c loµi cho sn phÈm cã gi¸ trÞ cao nh l¬ng thùc, thùc phÈm, dîc liÖu,
nguyªn liÖu cho c«ng nghiÖp, thñ c«ng mü nghÖ v.v... trë nªn khan hiÕm, nhiÒu
loµi ®éng vËt hoang d· ®ang cã nguy c¬ tuyÖt chñng.
Sù suy gi¶m diÖn tÝch vµ chÊt lîng cña rõng tù nhiªn ch¼ng nh÷ng ®· lµm
xuèng cÊp mét nguån tµi nguyªn cã kh¶ n¨ng cung cÊp liªn tôc nh÷ng s¶n phÈm ®a
d¹ng cho cuéc sèng con ngêi, mµ cßn kÐo theo nh÷ng biÕn ®æi nguy hiÓm cña ®iÒu
kiÖn sinh th¸i trªn hµnh tinh. HËu qu¶ quan träng nhÊt cña mÊt rõng trong thÕ kû
qua lµ lµm cho khÝ hËu biÕn ®æi, nguån níc kh«ng æn ®Þnh, ®Êt ®ai bÞ hoang ho¸,
quy m« vµ cêng ®é cña nh÷ng thiªn tai nh giã b·o, h¹n h¸n, lò lôt, ch¸y rõng
ngµy mét gia t¨ng. Sù mÊt rõng ®· trë thµnh nguyªn nh©n trùc tiÕp cña sù ®ãi nghÌo
3
ë nhiÒu quèc gia, lµ nguyªn nh©n cña hiÓm ho¹ sinh th¸i, ®e do¹ sù tån t¹i l©u bÒn
cña con ngêi vµ thiªn nhiªn trªn toµn thÕ giíi.
Tríc t×nh h×nh ®ã, mét yªu cÇu cÊp b¸ch ®Æt ra lµ ph¶i qu¶n lý rõng nhthÕ
nµo ®Ó ng¨n chÆn ®îc t×nh tr¹ng mÊt rõng, qu¶n lý mµ trong ®ã viÖc khai th¸c
nh÷ng gi¸ trÞ kinh tÕ cña rõng kh«ng m©u thuÉn víi viÖc duy tr× diÖn tÝch vµ chÊt
lîng cña rõng, duy tr× vµ ph¸t huy nh÷ng chøc n¨ng sinh th¸i to lín víi sù tån t¹i
l©u bÒn cña con ngêi vµ thiªn nhiªn. §©y còng lµ xuÊt ph¸t ®iÓm cña nh÷ng ý
tëng qu¶n lý rõng bÒn v÷ng - qu¶n lý rõng nh»m ph¸t huy ®ång thêi nh÷ng gi¸ trÞ
vÒ kinh tÕ, x· héi vµ m«i trêng cña rõng. MÆc dï, néi dung cña qu¶n lý rõng bÒn
v÷ng rÊt phong phó vµ ®a d¹ng víi nh÷ng kh¸c biÖt nhÊt ®Þnh phô thuéc vµo ®iÒu
kiÖn cô thÓ cña tõng ®Þa ph¬ng, tõng quèc gia, song ngêi ta còng ®ang cè g¾ng ®a
ra nh÷ng kh¸i niÖm ®Ó diÔn ®¹t b¶n chÊt cña nã.
Theo Tæ Chøc Gç NhiÖt ®íi (ITTO) th× “Qu¶n lý rõng bÒn v÷ng lµ qu¸ tr×nh
qun lý ®Êt rõng cè ®Þnh ®Ó ®¹t ®îc mét hoÆc nhiÒu môc tiªu ®îc x¸c ®Þnh râ rµng
cña c«ng t¸c qun lý trong vÊn ®Ò s¶n xuÊt liªn tôc c¸c l©m phÈm vµ dÞch vô rõng mµ
kh«ng lµm gim ®i ®¸ng kÓ nh÷ng gi¸ trÞ vèn cã vµ kh¶ n¨ng s¶n xuÊt sau nµy cña rõng
vµ kh«ng g©y ra nh÷ng ¶nh hëng tiªu cùc th¸i qu¸ ®Õn m«i trêng vËt chÊt vµ x· héi".
Theo hiÖp íc Helsinki th× “ Qun lý rõng bÒn v÷ng lµ sù qu¶n lý rõng vµ ®Êt
rõng mét c¸ch hîp lý ®Ó duy tr× tÝnh ®a d¹ng sinh häc, n¨ng suÊt, kh¶ n¨ng t¸i sinh, søc
sèng cña rõng, ®ång thêi duy tr× tiÒm n¨ng thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng kinh tÕ, x· héi vµ
sinh th¸i cña chóng trong hiÖn t¹i còng nh trong t¬ng lai, ë cÊp ®Þa ph¬ng, quèc gia
vµ toµn cÇu, kh«ng g©y ra nh÷ng t¸c h¹i ®èi víi c¸c hÖ sinh th¸i kh¸c”.
MÆc dï cã sù kh¸c biÖt nhÊt ®Þnh trong c¸ch diÔn ®¹t ng«n tõ, nhng c¸c
kh¸i niÖm ®Òu híng vµo m« tmôc tiªu chung cña qu¶n lý rõng bÒn v÷ng, ®ã lµ
qun lý ®Ó ®¹t ®îc sù æn ®Þnh vÒ diÖn tÝch, sù bÒn v÷ng vÒ tÝnh ®a d¹ng sinh
häc, vÒ n¨ng suÊt kinh tÕ vµ hiÖu qu¶ sinh th¸i m«i trêng cña rõng. C¸c kh¸i
niÖm còng chØ râ sù cÇn thiÕt ph¶i ¸p dông mét c¸ch linh ho¹t cña c¸c biÖn ph¸p
qun lý rõng phï hîp víi tõng ®Þa ph¬ng vµ qun lý rõng bÒn v÷ng ph¶i ®îc
thùc hiÖn ë quy m« tõ ®Þa ph¬ng, quèc gia ®Õn quy m« toµn thÕ giíi.
4
Trªn quan ®iÓm kinh tÕ sinh th¸i th× vÒ mÆt nguyªn t¾c, hiÖu qu¶ sinh th¸i
m«i trêng cña rõng hoµn toµn cã thÓ quy ®æi ®îc thµnh nh÷ng gi¸ trÞ kinh tÕ. V×
thùc chÊt, viÖc n©ng cao gi¸ trÞ sinh th¸i m«i trêng cña rõng sÏ gãp phÇn lµm gi¶m
bít nh÷ng chi phÝ cÇn thiÕt ®Ó c¶i t¹o vµ æn ®Þnh m«i trêng vËt chÊt cho sù tån t¹i
cña con ngêi vµ thiªn nhiªn, duy tr× vµ c¶i thiÖn n¨ng suÊt cña c¸c hÖ sinh th¸i còng
nh nhiÒu ho¹t ®éng ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi kh¸c v.v... Nh vËy, qu¶n lý rõng bÒn
v÷ng vÒ thùc chÊt lµ mét ho¹t ®éng gãp phÇn vµo sö dông bÒn v÷ng, sö dông tèi u
kh«ng gian sèng cña mçi ®Þa ph¬ng, mçi quèc gia vµ toµn thÕ giíi.
Víi ý nghÜa kinh tÕ vµ sinh th¸i m«i trêng cùc kú quan träng, qu¶n lý rõng bÒn
v÷ng hiÖn ®îc xem lµ mét trong nh÷ng nhiÖm vô cÊp b¸ch nhÊt cña ho¹t ®éng qun lý tµi
nguyªn, mét gii ph¸p lín cho sù tån t¹i l©u bÒn cña con ngêi vµ thiªn nhiªn trªn tr¸i ®Êt.
1.2. t×nh h×nh nghiª n cøu vÒ qu¶n lý rõng bÒn v÷ng
1.2.1. Trª n thÕ gií i
1.2.1.1. C¬ së lý luËn
§èi víi tÊt c¶ c¸c quèc gia trªn thÕ giíi, tµi nguyªn rõng lu«n ®ãng vai trß
hÕt søc quan träng. Cuéc sèng cña phÇn lín ngêi d©n miÒn nói phô thuéc vµo
nguån thu tõ c¸c lo¹i l©m s¶n. M«i trêng sèng cña ®¹i bé phËn d©n c ë c¶ miÒn
xu«i còng nh miÒn ngîc ®Òu dùa vµo sù tån t¹i cña tµi nguyªn rõng. ThÕ nhng,
nh÷ng cè g¾ng t¨ng cêng kiÓm so¸t hµnh chÝnh ®èi víi c¸c khu rõng quèc gia
thêng kh«ng ®¹t hiÖu qu¶ nh mong muèn, thËm chÝ cã n¬i, cã lóc cßn lµm t¨ng
thªm m©u thuÉn gi÷a c¸c bªn vµ g©y tæn h¹i lªn hÖ sinh th¸i rõng.
Nh©n d©n mét sè níc trªn thÕ giíi ngµy cµng lín tiÕng ®ßi hái nh÷ng
ngµnh c«ng nghiÖp bªn ngoµi chÊm døt khai th¸c tµi nguyªn rõng. Tõ Surinam
®Õn c¸c ®¶o Solomon, ë Ên ®é, Nepan, In®«nªxia, PhilÝppin, Ghana, Zimbabwe,
Panama, Mü, Cana®a vµ nhiÒu d©n téc kh¸c, mèi quan t©m ®èi víi n¹n ph¸ rõng
®· thóc ®Èy c¸c céng ®ång tæ chøc c¸c cuéc biÓu t×nh quÇn chóng, chÆn c¸c con
®êng chë gç, kªu gäi nh÷ng ®¹i biÓu chÝnh trÞ vµ c¸c hÖ thèng ph¸p luËt ng¨n
chÆn n¹n ph¸ rõng vµ lµm suy tho¸i tµi nguyªn rõng. [22]
5
Qun lý rõng bÒn v÷ng ®Ò cËp ®Õn hai khÝa c¹nh quan träng lµ x©y dùng,
bo vÖ vµ sö dông c¸c nguån tµi nguyªn rõng phôc vô cho c¸c nhu cÇu cña x·
héi vµ viÖc ®¸p øng c¸c nhu cÇu ®ã phi ®îc diÔn ra mét c¸ch thêng xuyªn,
liªn tôc vµ æn ®Þnh (c©n b»ng, l©u dµi vµ liªn tôc).
Qu¶n lý sö dông rõng l©u bÒn bao hµm c¸c qui tr×nh c«ng nghÖ, chÝnh s¸ch
vµ ho¹t ®éng s¶n xuÊt, nh»m héi nhËp nh÷ng nguyªn lý kinh tÕ - x· héi víi c¸c mèi
quan t©m vÒ m«i trêng sao cho cã thÓ ®ång thêi:
- Duy tr× vµ n©ng cao sù phôc vô s¶n xuÊt (s¶n xuÊt)
- Gi¶m møc ®é nguy c¬ cho s¶n xuÊt (æn ®Þnh).
- Cã thÓ ®øng v÷ng ®îc vÒ kinh tÕ (kinh tÕ).
- Cã thÓ chÊp nhËn ®îc vÒ mÆt x· héi (x· héi).
Nãi c¸ch kh¸c, lo¹i h×nh sö dông rõng cã thÓ ®îc coi lµ bÒn v÷ng nÕu nh
c¸ch sö dông ®Êt cã tÝnh c©n ®èi vÒ mÆt x· héi, cã c¬ së vÒ mÆt m«i trêng, ®îc chÊp
nhËn vÒ mÆt chÝnh trÞ, cã tÝnh kh¶ thi vÒ mÆt kü thuËt vµ phï hîp vÒ mÆt kinh tÕ.
1.2.1.2. Nh÷ng nghiªn cøu liªn quan ®Õn ®Ò tµi
Trªn thÕ giíi, lÞch sö qu¶n lý rõng ®îc ph¸t triÓn tõ rÊt sím. §Çu thÕ kû 18,
c¸c nhµ l©m häc §øc G.L. Hartig [47], Heyer [55] hay Hundeshagen [54]…®· ®Ò
xuÊt nguyªn t¾c lîi dông l©u bÒn ®èi víi rõng thuÇn lo¹i ®ång tuæi. Vµo thêi ®iÓm ®ã,
c¸c nhµ l©m nghiÖp Ph¸p (Gournad, 1922) vµ Thuþ Sü (H. Boiolley) [53] còng ®· ®Ò
ra ph¬ng ph¸p kiÓm tra ®iÒu chØnh s¶n lîng ®èi víi rõng kh¸c tuæi khai th¸c chän.
Trong thêi kú nµy, hÖ thèng qu¶n lý rõng phÇn lín vÉn dùa trªn c¸c m« h×nh kiÓm
so¸t quèc gia tõ trung ¬ng. NhiÒu quèc gia, c¸c khu ®Êt rõng c«ng céng chiÕm tõ 25-
75% tæng diÖn tÝch ®Êt ®ai. HiÖn nay, nhiÒu chÝnh phñ vÉn gi÷ nguyªn quyÒn ph¸p lý
®éc nhÊt kiÓm so¸t toµn bé khu rõng tù nhiªn. C¸c c¬ quan L©m nghiÖp ®îc giao b¶o
vÖ nh÷ng khu ®Êt nµy thêng ph¶i ®¬ng ®Çu víi c¸c vÊn ®Ò vèn vµ nh©n sù do ng©n
s¸ch khu vùc c«ng céng bÞ gi¶m xuèng trong qu¸ tr×nh c¶i tæ kinh tÕ.
Trong giai ®o¹n tõ thÕ kû 19 ®Õn gi÷a thÕ kû 20, hÖ thèng qun lý rõng
thêng mang tÝnh tËp trung cao ë nhiÒu quèc gia, ®Æc biÖt lµ c¸c quèc gia ®ang
ph¸t triÓn. Trong thêi kú nµy, vai trß sù tham gia cña céng ®ång trong qun lý
rõng kh«ng ®îc chó ý, rõng ®îc coi lµ tµi sn cña quèc gia.