Giáo trình Phương pháp nghiên cứu khoa học giáo dục địa lý trong nhà trường: Phần 1 - PGS.TS. Nguyễn Đức Vũ

Chia sẻ: Minh Minh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:24

Thêm vào BST

Báo xấu

221
lượt xem 36
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình Phương pháp nghiên cứu khoa học giáo dục địa lý trong nhà trường của PGS.TS. Nguyễn Đức Vũ gồm chương đầu của giáo trình, nội dung trình bày về một số cơ sở lý luận nghiên cứu khoa học giáo dục trong địa lý nhà trường. Đây là tài liệu tham khảo hữu ích cho sinh viên chuyên ngành Sư phạm. Mời bạn đọc cùng tham khảo.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Phương pháp nghiên cứu khoa học giáo dục địa lý trong nhà trường: Phần 1 - PGS.TS. Nguyễn Đức Vũ

§¹i häc huÕ Trung t©m ®μo t¹o tõ xa PGS. Ts. nguyÔn ®øc vò gi¸o tr×nh ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng HuÕ - 2007
Môc lôc Lêi nãi ®Çu ...................................................................... 3 Ch−¬ng I: Mét sè c¬ së lý luËn nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng ............................................................. 6 Ch−¬ng II: C¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häcgi¸o dôc cô thÓ trong ®Þa lý nhμ tr−êng ...................................................... 25 Ch−¬ngIII: CÊu tróc l«gic qu¸ tr×nh nghiªn cøu mét c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng ....... 76 Ch−¬ng IV: §¸nh gi¸ kÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng ........................................................... 93 2
Lêi nãi ®Çu Mét trong nh÷ng nhiÖm vô quan träng cña gi¸o viªn ®Þa lý Trung häc phæ th«ng (THPT) lμ kh«ng ngõng c¶i tiÕn, ®æi míi ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc nãi chung vμ ph−¬ng ph¸p d¹y häc nãi riªng nh»m n©ng cao hiÖu qu¶ gi¸o dôc vμ chÊt l−îng gi¶ng d¹y cña m×nh. D¹y häc, nh− ®· biÕt, võa lμ mét khoa häc võa lμ nghÖ thuËt, nh−ng nghÖ thuËt d¹y häc lμ sù th¨ng hoa trªn c¬ së cña mét tr×nh ®é chuyªn m«n giái cña tr×nh ®é nghiÖp vô s− ph¹m v÷ng vμng. §ã còng lμ kÕt qu¶ cña mét qu¸ tr×nh l©u dμi tæng kÕt kinh nghiÖm, nghiªn cøu, s¸ng t¹o, ®æi míi vμ thùc nghiÖm nh÷ng ®æi míi cña c¸ nh©n, cña ®ång nghiÖp. XÐt cho cïng ®Êy chÝnh lμ nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc cña gi¸o viªn ®Þa lý ë tr−êng phæ th«ng. Tuy cã ý nghÜa ®èi víi ho¹t ®éng d¹y häc vμ gi¸o dôc, nh−ng viÖc nghiªn cøu khoa häc hiÖn nay cña gi¸o viªn THPT cßn cã nhiÒu bÊt cËp so víi yªu cÇu. Nguyªn nh©n c¬ b¶n lμ phÇn lín gi¸o viªn dμnh nhiÒu thêi gian vμ søc lùc cho c«ng t¸c gi¶ng d¹y vμ chñ nhiÖm líp, Ýt quan t©m tíi c«ng t¸c nghiªn cøu khoa häc ; mét sè cã t©m huyÕt víi nghiªn cøu khoa häc th× thiÕu kinh nghiÖm vμ ch−a ®−îc trang bÞ c¸c kiÕn thøc tèi thiÓu vÒ nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc nªn gÆp nhiÒu lóng tóng. §Ó kh¾c phôc t×nh tr¹ng ®ã vμ nh»m t¨ng c−êng n¨ng lùc nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc cho c¸c gi¸o viªn THPT t−¬ng lai, trong Ch−¬ng tr×nh phÇn gi¸o dôc cèt lâi chuyªn nghiÖp dïng cho c¸c tr−êng §¹i häc S− ph¹m vμ Cao ®¼ng S− ph¹m (theo quyÕt ®Þnh 2677/GD−§T ngμy 3−12−1993) cña Bé Gi¸o dôc vμ §μo t¹o ®· cã häc phÇn "Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc trong gi¸o dôc" vμ trong ch−¬ng tr×nh ®μo t¹o tõ xa (§TTX) cö nh©n ngμnh §Þa lÝ cã häc phÇn "Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng". Häc phÇn nμy sÏ cung cÊp cho häc viªn nh÷ng kiÕn thøc chung vÒ ph−¬ng ph¸p luËn, ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong §Þa lÝ nhμ tr−êng, cÊu tróc mét c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc, c¸c giai ®o¹n tiÕn hμnh mét ®Ò tμi nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng vμ ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng. §©y lμ mét häc phÇn t−¬ng ®èi khã ®èi víi ng−êi häc hiÖn nay v× nã cã nhiÒu ph−¬ng ph¸p, biÖn ph¸p, quy tr×nh nghiªn cøu khoa häc míi, nhiÒu lý luËn vÒ nghiªn cøu khoa häc kh¸ trõu t−îng trong khi kinh nghiÖm thùc tiÔn vÒ nghiªn cøu khoa häc cña häc viªn hÇu nh− ch−a cã, hoÆc rÊt Ýt ái. Víi Dù ¸n ViÖt − BØ vÒ §μo t¹o tõ xa cïng víi sù chØ ®¹o vμ h−íng dÉn cña Trung t©m §TTX §¹i häc HuÕ, t¸c gi¶ ®· cè g¾ng tr×nh bμy c¸c néi dung häc phÇn mét c¸ch ng¾n gän, râ rμng. Néi dung cña gi¸o tr×nh gåm 4 ch−¬ng vμ phÇn phô lôc. − Ch−¬ng I : Mét sè c¬ së lý luËn nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng 3
− Ch−¬ng II : C¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc cô thÓ trong ®Þa lý nhμ tr−êng − Ch−¬ng III : CÊu tróc l«gic qu¸ tr×nh nghiªn cøu mét c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng. − Ch−¬ng IV : §¸nh gi¸ kÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng. Trõ ch−¬ng I thiªn vÒ tr×nh bμy c¸c kh¸i niÖm, quan ®iÓm cã tÝnh chÊt lý luËn, cßn 3 ch−¬ng sau ®i vμo tr×nh bμy c¸c ph−¬ng ph¸p, biÖn ph¸p, thao t¸c, quy tr×nh cô thÓ t¹o thuËn lîi cho ng−êi häc liªn hÖ vμ vËn dông trong thùc tiÔn ®Ó n¾m v÷ng h¬n c¸c ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc. CÊu tróc cña mçi ch−¬ng ®−îc viÕt cô thÓ nh− sau : I − Môc ®Ých cña ch−¬ng II − Néi dung cña ch−¬ng III − Néi dung träng t©m IV − Mét sè kh¸i niÖm cÇn n¾m v÷ng trong ch−¬ng V − Néi dung cô thÓ cña ch−¬ng VI − C©u hái h−íng dÉn häc tËp VII − Tμi liÖu PhÇn phô lôc tr×nh bμy néi dung vμ ph−¬ng ph¸p viÕt luËn v¨n khoa häc, gióp cho c¸c häc viªn cã mÉu cô thÓ ®Ó tr×nh bμy luËn v¨n tèt nghiÖp cña m×nh cuèi khãa häc. §ång thêi cã mÉu ®Ò c−¬ng nghiªn cøu ®Ò tμi khoa häc hiÖn ®ang sö dông phæ biÕn trong nghiªn cøu khoa häc ë cÊp Bé. Trong qu¸ tr×nh tù häc, häc viªn b¾t ®Çu nghiªn cøu kÜ môc ®Ých vμ néi dung cña ch−¬ng ®Ó n¾m ®−îc tinh thÇn c¬ b¶n cña néi dung ch−¬ng tr×nh. Sau ®ã nhÊt thiÕt ph¶i nghiªn cøu vμ n¾m ch¾c c¸c kh¸i niÖm c¬ b¶n. Trªn c¬ së nh÷ng kh¸i niÖm ®· cã, ®i s©u vμo nghiªn cøu néi dung cô thÓ cña ch−¬ng, tËp trung nhiÒu vμo c¸c néi dung träng t©m. Häc viªn cÇn chó ý quan t©m ®Õn c¸c mÉu vÝ dô (case study) sau mçi néi dung lÝ thuyÕt vμ liªn hÖ chóng vμo thùc tÕ ®Ó trªn c¬ së ®ã h×nh dung ra nh÷ng vÝ dô t−¬ng tù cuèi mçi ch−¬ng. §Ó tù kiÓm tra møc ®é hiÓu thÊu vμ n¾m v÷ng néi dung tμi liÖu häc tËp, häc viªn cÇn t×m c¸ch tr¶ lêi c¸c c©u hái h−íng dÉn häc tËp. NÕu c©u nμo ch−a thÓ tù gi¶i quyÕt ®−îc th× quay trë l¹i nghiªn cøu thªm hoÆc liªn hÖ víi cè vÊn häc tËp hay t¸c gi¶ s¸ch ®Ó ®−îc gi¶i thÝch cô thÓ. Mét trong nh÷ng ph−¬ng ph¸p ho¹t ®éng dμnh cho tμi liÖu nμy lμ trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu, häc viªn liªn hÖ nh÷ng néi dung (cã thÓ ®−îc) víi thùc tiÔn c«ng t¸c d¹y häc, gi¸o dôc cña m×nh vμ ®ång nghiÖp, ®Æt ra mét sè vÊn ®Ò thùc tÕ, thö ¸p dông c¸c lÝ thuyÕt ®· häc vμo gi¶i quyÕt cô thÓ. §Ó biªn so¹n tμi liÖu nμy, t¸c gi¶ ®· dùa vμo mét sè tμi liÖu hiÖn cã cña c¸c nhμ nghiªn cøu, nhμ gi¸o trong ®ã chñ yÕu lμ cuèn "Ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu khoa häc" 4
cña Vò Cao §μm (1996), mét sè bμi b¸o liªn quan cña c¸c nhμ nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc ®¨ng trªn T¹p chÝ Nghiªn cøu gi¸o dôc vμ Th«ng tin khoa häc gi¸o dôc. Mét sè néi dung cña c¸c luËn ¸n phã tiÕn sÜ chuyªn ngμnh ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y ®Þa lý, cña c¸c ®Ò tμi nghiªn cøu khoa häc cÊp Bé, cña c¸c luËn v¨n vμ khãa luËn tèt nghiÖp §HSP ngμnh §Þa lÝ trong mét sè n¨m gÇn ®©y ®· ®−îc trÝch dÉn lμm c¸c vÝ dô mÉu trong gi¸o tr×nh. Mét sè kinh nghiÖm nghiªn cøu khoa häc cña ®ång nghiÖp vμ b¶n th©n còng ®−îc nªu ra trong gi¸o tr×nh. Nh©n ®©y, t¸c gi¶ xin bμy tá lßng biÕt ¬n ch©n thμnh ®Õn tÊt c¶ c¸c quý vÞ vμ xin c¸c quý vÞ l−îng thø c¸c sai sãt nÕu cã trong gi¸o tr×nh. T¸c gi¶ còng mong anh (chÞ) em häc viªn trong qu¸ tr×nh häc tËp gãp thªm nhiÒu t− liÖu bæ Ých, nhiÒu ý kiÕn vÒ ph−¬ng ph¸p tr×nh bμy néi dung gi¸o tr×nh ®Ó hoμn thiÖn h¬n gi¸o tr×nh trong nh÷ng lÇn t¸i b¶n sau. T¸c gi¶ PGS. Ts. nguyÔn ®øc vò 5
Ch−¬ng I: Mét sè c¬ së lý luËn nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng I − Môc ®Ých cña ch−¬ng nh»m trang bÞ cho ng−êi häc nh÷ng kh¸i niÖm vμ ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña nghiªn cøu khoa häc, ®Ò tμi nghiªn cøu, tri thøc khoa häc, mét sè quan ®iÓm nghiªn cøu khoa häc trong ®Þa lý nhμ tr−êng vμ nh÷ng xu h−íng míi trong ®Þa lý nhμ tr−êng hiÖn nay ®Ó ng−êi häc võa cã nh÷ng hiÓu biÕt vÒ nghiªn cøu khoa häc, võa cã ®−îc nh÷ng hiÓu biÕt cËp nhËt vÒ m«i tr−êng cña c¸c ®Ò tμi nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng. II − Néi dung cña ch−¬ng gåm c¸c vÊn ®Ò sau : 1. VÞ trÝ cña ®Þa lý nhμ tr−êng trong viÖc ®μo t¹o nh©n lùc cho sù nghiÖp c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt n−íc. 2. Mét sè xu h−íng míi trong d¹y häc ®Þa lý hiÖn nay. 3. Lý luËn d¹y häc ®Þa lý lμ mét bé phËn cña khoa häc gi¸o dôc 4. Kh¸i niÖm vÒ nghiªn cøu khoa häc vμ ®Ò tμi nghiªn cøu khoa häc 5. Mét sè quan ®iÓm nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng. III − Träng t©m cña ch−¬ng bao gåm c¸c néi dung sau : 1. Mét sè xu h−íng míi trong d¹y häc ®Þa lý hiÖn nay 2. Kh¸i niÖm vÒ nghiªn cøu khoa häc vμ ®Ò tμi nghiªn cøu khoa häc 3. Mét sè quan ®iÓm nghiªn cøu khoa häc trong ®Þa lý nhμ tr−êng IV − Mét sè kh¸i niÖm cÇn n¾m v÷ng trong ch−¬ng 1. §Þa lÝ nhμ tr−êng : Kh¸i niÖm chØ m«n häc §Þa lÝ ë trong nhμ tr−êng phæ th«ng, ph©n biÖt víi khoa häc §Þa lÝ ë môc tiªu, nhiÖm vô, khèi l−îng vμ tr×nh tù s¾p xÕp néi dung tri thøc 2. Quan ®iÓm lÞch sö : Trong d¹y häc ®Þa lý, cÇn xem xÐt, ®¸nh gi¸ c¸c sù vËt, hiÖn t−îng, mèi liªn hÖ gi÷a chóng trong qu¸ tr×nh ph¸t sinh, ph¸t triÓn, trong tõng hoμn c¶nh thêi gian vμ kh«ng gian cô thÓ. 3. Quan ®iÓm kinh tÕ : Khi d¹y cho häc sinh nh÷ng tri thøc ®Þa lý, chó ý t¨ng c−êng bæ sung c¸c kiÕn thøc vÒ kinh tÕ häc cho häc sinh, hoÆc gi¶i thÝch, ®¸nh gi¸ c¸c tri thøc thùc tiÔn b»ng ph−¬ng ph¸p kinh tÕ. 4. Quan ®iÓm sinh th¸i trong d¹y häc ®Þa lý : lμ quan ®iÓm nh×n nhËn c¸c sù vËt, hiÖn t−îng, qu¸ tr×nh tù nhiªn vμ c¸c sù vËt hiÖn t−îng kinh tÕ − x· héi trong mèi quan hÖ h÷u c¬, biÖn chøng víi nhau. Tù nhiªn lμ yÕu tè tiÒn ®Ò cho c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt x· héi. Con ng−êi kh«ng ph¶i ®øng trªn, lμm chñ, thèng trÞ tù nhiªn mμ ph¶i t×m c¸ch sèng thÝch nghi mét c¸ch th«ng minh víi tù nhiªn. 5. D¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m : lμ ph−¬ng ph¸p d¹y häc ®Ò cao vai trß chñ thÓ cña häc sinh trong nhËn thøc ; toμn bé qu¸ tr×nh d¹y häc ®Òu h−íng vμo nhu cÇu, kh¶ n¨ng, høng thó cña häc sinh. Kh¸c víi d¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m, d¹y häc lÊy gi¸o viªn lμm trung t©m lμ ph−¬ng ph¸p d¹y häc ®Ò cao vai trß quyÕt ®Þnh cña chñ thÓ gi¸o viªn trong qu¸ tr×nh nhËn thøc cña häc sinh. 6
6. Nghiªn cøu khoa häc lμ qu¸ tr×nh ph©n tÝch nh÷ng c©u hái, nh÷ng m©u thuÉn xung ®ét n»m trong hiÖn tr¹ng cã liªn hÖ víi hoμn c¶nh, m«i tr−êng xung quanh, nh»m t×m ra nh÷ng gi¶i ph¸p hiÖu qu¶ cho sù ph¸t triÓn. Môc ®Ých cña nghiªn cøu khoa häc lμ nhËn thøc vμ c¶i t¹o thÕ giíi. 7. Tri thøc khoa häc lμ nh÷ng tri thøc ®−îc tÝch lòy tõ qu¸ tr×nh nghiªn cøu khoa häc, ®−îc biÓu hiÖn d−íi d¹ng c¸c kh¸i niÖm, ph¹m trï, tiªn ®Ò, quy luËt, ®Þnh luËt, ®Þnh lÝ, lÝ thuyÕt, häc thuyÕt. 8. Tri thøc th−êng nghiÖm : lμ nh÷ng hiÓu biÕt ®−îc tÝch lòy tõ kinh nghiÖm sèng h»ng ngμy. 9. Nghiªn cøu c¬ b¶n : qu¸ tr×nh më réng vμ lμm s©u s¾c kiÕn thøc nh»m ph¸t hiÖn, t×m kiÕm nh÷ng nguyªn lÝ míi, kÕt qu¶ míi, quy luËt míi cña sù vËt hiÖn t−îng. 10. Nghiªn cøu øng dông : lμ sù vËn dông c¸c quy luËt tõ trong nghiªn cøu c¬ b¶n vμo m«i tr−êng thùc tÕ cña sù vËt vμ hiÖn t−îng ®Ó ®−a ra nguyªn lÝ vÒ gi¶i ph¸p. 11. Nghiªn cøu triÓn khai : lμ sù vËn dông c¸c quy luËt (thu ®−îc tõ trong nghiªn cøu c¬ b¶n) vμ c¸c nguyªn lÝ, gi¶i ph¸p (thu ®−îc tõ trong nghiªn cøu øng dông) ®Ó ®−a ra c¸c h×nh mÉu víi nh÷ng tham sè mang tÝnh kh¶ thi vÒ kÜ thuËt. 12. Nghiªn cøu ph¸t triÓn : lμ lo¹i h×nh nghiªn cøu ph©n tÝch nh÷ng luËn cø, t×m hiÓu nguyªn nh©n cña thùc tr¹ng, xem xÐt nguån lùc, ®iÒu tra, kh¶o s¸t ®èi t−îng, nh»m ®−a ra nh÷ng gi¶i ph¸p phôc vô c«ng cuéc ph¸t triÓn x· héi g¾n chÆt víi ®iÒu kiÖn ®Æc thï cña tõng ®Þa ph−¬ng vμ céng ®ång ®−îc thô h−ëng kÕt qu¶ nghiªn cøu. Nghiªn cøu ph¸t triÓn gåm nghiªn cøu øng dông vμ nghiªn cøu triÓn khai. 13. §Ò tμi nghiªn cøu khoa häc : lμ mét nhiÖm vô nghiªn cøu do mét ng−êi hoÆc mét nhãm ng−êi thùc hiÖn. Cô thÓ h¬n, ®ã lμ mét vÊn ®Ò khoa häc ch−a ®−îc gi¶i quyÕt, cÇn ph¶i ®−îc gi¶i quyÕt trªn c¬ së vËn dông ph−¬ng ph¸p luËn vμ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc. 14. Nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc lμ nghiªn cøu khoa häc trong lÜnh vùc khoa häc gi¸o dôc, t©m lÝ, ph−¬ng ph¸p d¹y häc bé m«n. 15. Thùc nghiÖm : lμ viÖc ®Ò xuÊt gi¶ thuyÕt, kiÓm nghiÖm chóng qua thùc tiÔn, tõ ®ã ®Ò xuÊt cã tÝnh ch©n lÝ, c¶i t¹o hiÖn thùc. §©y lμ c«ng viÖc kh¶o cøu nh÷ng hiÖn t−îng nμo ®ã b»ng c¸ch t¸c ®éng tÝch cùc vμo c¸c hiÖn t−îng Êy th«ng qua viÖc t¹o ra c¸c ®iÒu kiÖn míi phï hîp víi nh÷ng môc ®Ých nghiªn cøu, hoÆc th«ng qua viÖc thay ®æi diÔn biÕn cña qu¸ tr×nh theo mét h−íng cÇn thiÕt. Thùc nghiÖm bao gåm viÖc t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt, lo¹i trõ tÊt c¶ nh÷ng t¸c ®éng vμ nh©n tè g©y c¶n trë, cè ®Þnh ®èi t−îng b»ng c¸c ph−¬ng tiÖn kh¸c nhau hoÆc lμ viÖc t¹o ra hiÖn t−îng mét c¸ch nh©n t¹o, quan s¸t ®o ®¹c b»ng c¸ch sö dông nh÷ng thiÕt bÞ kÜ thuËt hay biÖn ph¸p nhÊt ®Þnh. V − Néi dung cô thÓ ch−¬ng I : 7
Mét sè c¬ së lý luËn nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng I − VÞ trÝ cña ®Þa lý nhμ tr−êng trong viÖc ®μo t¹o nh©n lùc cho sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc Sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc vμo nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XXvμ ®©qï thÕ kû XXI ®−îc tiÕn hμnh trong bèi c¶nh xu h−íng thêi ®¹i quèc tÕ ho¸ s¶n xuÊt vμ ®êi sèngngμy mét gia t¨ng m¹nh mÎ vμ c¸ch m¹ng khoa häc kü thuËt trªn thÕ giíi ®ang diÔn ravíi tèc ®é nhanh chãng. “ Nh÷ng chÝnh s¸ch gi¶i ph¸p ®óng trong ph¸t triÓn gi¸o dôc vμ ®μo t¹o ph¶i h−íng tíi viÖc h×nh thμnh mét nguån nh©n lùc ®¸p øng yªu cÇu cña sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ trong thêi ®¹i ngμy nay. §ã lμ mét nguån nh©n lùc bao gåm nh÷ng con ng−êi cã ®øc, cã tμi, ham häc hái, th«ng minh, s¸ng t¹o, lμm viÖc quªn m×nh v× nÒn ®éc lËpvμ sù phån vinh cña Tæ quèc; ®−îc chuÈn bÞ tèt vÒ ®iÒu kiÖn v¨n ho¸ vμ ®−îc ®μo t¹o thμnh th¹o vÒ kü n¨ng nghÒ nghiÖp, vÒ n¨ng lùc qu¶n lý s¶n xuÊt kinh doanh, vÒ ®iÒu hμnh vÜ m« nÒn kinh tÕ vμ toμn x· héi, cã tr×nh ®é khoa häc - kü thuËt v−¬n lªn ngang tÇm thÕ giíi”. NhiÖm vô phøc t¹p, nÆng nÒ ®ã ®Æt lªn vai tÊt c¶ c¸c m«n häc trong nhμ tr−êng. Mçi m«n häc, tuú thuéc vμo ®Æc tr−ng cña m×nh mμ x¸c ®Þnh vÞ trÝ , chøc n¨ng vμ nhiÖm vô cña m×nh trong nhiÖm vô chung. §Þa lý nhμ tr−êng víi nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng cña m×nh còng cã vÞ trÝ x¸c ®Þnh trong viÖc thùc hiÖn nhiÖm vô ®ã. 1. Tr−íc hÕt, §Þa lý nhμ tr−êng cã kh¶ n¨ng båi d−ìng cho häc sinh mét khèi l−îng tri thøc phong phó vÒ ®Þa lý tù nhiªn, kinh tÕ − x· héi vμ nh÷ng kÜ n¨ng, kÜ x¶o cÇn thiÕt trong cuéc sèng, ®Æc biÖt lμ ký n¨ng b¶n ®å mμ kh«ng mét m«n häc nμo ®Ò cËp tíi. Nhê vμo ®èi t−îng nghiªn cøu c¸c ®Þa tæng thÓ tõ ph¹m vi hÑp ®Õn réng ra toμn thÕ giíi mμ ®Þa lý nhμ tr−êng cã kh¶ n¨ng cung cÊp cho häc sinh nh÷ng kiÕn thøc khoa häc vÒ tù nhiªn, vÒ c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ − x· héi cña con ng−êi kh¾p n¬i trªn Tr¸i §Êt. Häc sinh sÏ n¾m ®−îc c¸c ®Æc ®iÓm cña l·nh thæ, mèi quan hÖ gi÷a c¸c sù vËt vμ hiÖn t−îng, nh÷ng quy luËt ph¸t triÓn cña m«i tr−êng ®Þa lý, cña ho¹t ®éng kinh tÕ − x· héi loμi ng−êi. Khoa häc §Þa lý hiÖn ®¹i ngμy cμng cã nhiÒu ®ãng gãp tÝch cùc vμo viÖc t×m kiÕm c¸c biÖn ph¸p tæng hîp ®Ó quy ho¹ch l·nh thæ, sö dông, b¶o vÖ vμ c¶i t¹o tù nhiªn nh»m tèi −u hãa m«i tr−êng sèng, v× quyÒn lîi l©u dμi cña nh©n lo¹i. §ã còng lμ nh÷ng vÊn ®Ò mμ c¸c thÕ hÖ hiÖn nay cÇn ph¶i biÕt vμ sö dông kiÕn thøc ®Þa lý ®Ó söa so¹n cho m×nh con ®−êng ®i ®Õn t−¬ng lai trong mèi liªn hÖ víi c¸c khoa häc kh¸c. §Þa lÝ nhμ tr−êng ®· gãp phÇn m×nh vμo viÖc gi¶i quyÕt nhiÖm vô ®ã. Ngoμi ra, ®Þa lý nhμ tr−êng cßn trang bÞ cho häc sinh mét sè kÜ n¨ng, kÜ x¶o ®Ó vËn dông c¸c tri thøc khoa häc ®Þa lý vμo thùc tiÔn, lμm quen häc sinh víi c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ®Þa lý. 2. §Þa lý nhμ tr−êng cã kh¶ n¨ng to lín trong viÖc båi d−ìng cho häc sinh thÕ giíi quan khoa häc vμ nh÷ng quan ®iÓm nhËn thøc ®óng ®¾n. Do tÝnh tæng hîp cña ®èi t−îng khoa häc ®Þa lý, häc sinh ph¶i lμm quen víi c¸ch t×m hiÓu, gi¶i thÝch c¸c mèi liªn hÖ gi÷a c¸c sù vËt, 8
hiÖn t−îng trong qu¸ tr×nh th−êng xuyªn vËn ®éng vμ ph¸t triÓn cña chóng. §ã lμ nh÷ng c¬ së h×nh thμnh thÕ giíi quan khoa häc. Häc ®Þa lý, häc sinh nhËn thøc ®−îc mét c¸ch khoa häc vai trß cña tù nhiªn trong sù ph¸t triÓn cña x· héi loμi ng−êi, mèi quan hÖ gi÷a tù nhiªn vμ s¶n xuÊt x· héi, tõ ®ã cã ®−îc nh÷ng quan ®iÓm, nhËn thøc kh¸ch quan, ®óng ®¾n. 3. §Þa lý nhμ tr−êng còng cã nhiÒu kh¶ n¨ng h×nh thμnh cho häc sinh nh÷ng phÈm chÊt ®¹o ®øc cña ng−êi lao ®éng trong x· héi, nhê vμo viÖc nghiªn cøu trùc tiÕp vμ liªn hÖ th−êng xuyªn gÇn gòi víi ®êi sèng ®Êt n−íc vμ thÕ giíi. II − Mét sè xu h−íng míi trong d¹y häc ®Þa lý hiÖn nay 1. VÒ néi dung, vμo nh÷ng n¨m 90 cña thÕ kØ XX, §Þa lÝ nhμ tr−êng ®· cã nhiÒu ®æi míi theo h−íng t¨ng c−êng tÝnh hiÖn ®¹i, tÝnh thùc tiÔn vμ ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc, n¨ng lùc vËn dông kiÕn thøc cña häc sinh. Mét trong nh÷ng thay ®æi cô thÓ ®ã lμ : − T¨ng c−êng kiÕn thøc kh¸i qu¸t, thÓ hiÖn qui luËt, gi¶m bít nh÷ng kiÕn thøc cã tÝnh sù kiÖn. − Qu¸n triÖt quan ®iÓm ®Þa lý tæng hîp, cung cÊp cho häc sinh kh¸i niÖm vÒ c¸c thÓ tæng hîp ®Þa lý, chó ý nhiÒu h¬n ®Õn c¸c mèi liªn hÖ ®Þa lý, chñ yÕu lμ c¸c mèi liªn hÖ nh©n qu¶. − Båi d−ìng cho häc sinh kh¶ n¨ng vËn dông c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ®Þa lý phï hîp víi tr×nh ®é cña häc sinh (kh¶o s¸t ®Þa ph−¬ng, ®iÒu tra thùc tÕ, ph©n tÝch b¶n ®å, b¶ng thèng kª). − N©ng cao chÊt l−îng nh÷ng kiÕn thøc ®Þa lý ViÖt Nam, chó träng ®Õn ®Æc ®iÓm nhiÖt ®íi giã mïa cña n−íc ta. − Qu¸n triÖt c¸c quan ®iÓm lÞch sö, kinh tÕ, sinh th¸i. ViÖc gi¶ng ®Þa lý ph¶i lμm cho häc sinh cã thãi quen nh×n nhËn vμo b¶n chÊt vμ ®¸nh gi¸ c¸c hiÖn t−îng ®Þa lý vÒ mÆt kinh tÕ, sinh th¸i. − Lμm cho häc sinh n¾m ®−îc ®Þa lý ®Þa ph−¬ng qua c¸c bμi tËp thùc hμnh vμ qua c«ng t¸c ngo¹i khãa, kh¶o s¸t ®Þa ph−¬ng, tham quan. − Khai th¸c triÖt ®Ó ®Æc tr−ng cña m«n §Þa lÝ ®Ó gi¸o dôc thÕ giíi quan khoa häc, ý thøc tham gia x©y dùng ®Êt n−íc, ph¸t triÓn n¨ng lùc trÝ tuÖ vμ nh÷ng kÜ n¨ng thùc tiÔn b»ng c¸ch t¨ng c−êng c¸c c«ng t¸c thùc hμnh, c«ng t¸c nghiªn cøu võa víi tr×nh ®é häc sinh. 2. Ph−¬ng ph¸p d¹y häc ®Þa lý còng ®· cã nh÷ng biÕn chuyÓn theo h−íng d¹y häc ph¸t huy tÝnh tÝch cùc häc tËp cña häc sinh. Bªn c¹nh c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y häc truyÒn thèng vμ c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y häc c¶i tiÕn, ®· b¾t ®Çu xuÊt hiÖn c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y häc tiªn tiÕn, ®Ò cao chñ thÓ nhËn thøc cña ng−êi häc (hay d¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m) vμ ngμy cμng cã nhiÒu gi¸o viªn sö dông trong thùc tiÔn ho¹t ®éng d¹y häc cña m×nh. Cho ®Õn nay, tuy cã nhiÒu tranh luËn, xung quanh kh¸i niÖm d¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m, nh−ng c¬ b¶n ®· cã nh÷ng tiÕng nãi chung. 9
Theo R. C. Sharma, th× "trong ph−¬ng ph¸p d¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m, toμn bé qu¸ tr×nh d¹y − häc ®Òu h−íng vμo nhu cÇu, kh¶ n¨ng, høng thó cña häc sinh. Môc ®Ých lμ nh»m ph¸t triÓn ë häc sinh kh¶ n¨ng vμ n¨ng lùc ®éc lËp häc tËp vμ gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò. Kh«ng khÝ trong líp linh ho¹t vμ cëi më vÒ mÆt t©m lÝ. Häc sinh vμ gi¸o viªn cïng nhau kh¶o s¸t c¸c khÝa c¹nh cña vÊn ®Ò th× ®óng h¬n lμ gi¸o viªn nãi cho häc sinh vÒ gi¶i ph¸p cña vÊn ®Ò.Vai trß cña ng−êi gi¸o viªn lμ t¹o ra nh÷ng t×nh huèng ®Ó ph¸t triÓn vÊn ®Ò, thu thËp sè liÖu, t− liÖu häc sinh cã thÓ sö dông ®−îc, vμ gióp häc nhËn biÕt c¸c vÊn ®Ò, lËp gi¶ thiÕt lμm s¸ng tá vμ thö nghiÖm c¸c gi¶ thiÕt vμ rót ra kÕt luËn" D¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m bao hμm nh÷ng yÕu tè sau : − Tμi liÖu gi¸o khoa kh«ng ph¶i lμ nguån th«ng b¸o kiÕn thøc mμ thùc sù lμ tμi liÖu ®Ó häc sinh lμm viÖc, kh¸m ph¸, t×m tßi. §ång thêi ph¶i ®a d¹ng vÒ lo¹i h×nh vμ phong phó vÒ sè l−îng ®Ó ng−êi häc cã ®iÒu kiÖn chän cho m×nh c¸i cÇn thiÕt. − Ph−¬ng ph¸p d¹y häc kh«ng ph¶i lμ thÊy gi¶ng, trß nghe, ghi chÐp, kh«ng ph¶i lμ thμy th«ng b¸o, trß thu nhËn mμ häc sinh tù kh¸m ph¸, tù chiÕm lÜnh kiÕn thøc d−íi sù gióp ®ì h−íng dÉn cña gi¸o viªn. Quan hÖ thÇy trß lμ quan hÖ hîp t¸c, th©n ¸i, th«ng hiÓu lÉn nhau. − H×nh thøc tæ chøc d¹y häc theo h−íng c¸ nh©n hãa ho¹t ®éng häc tËp cña häc sinh, chó träng häc theo nhãm, häc tay ®«i, häc c¸ nh©n, kÕt hîp víi h×nh thøc häc chung c¶ líp. − ThiÕt bÞ vμ ph−¬ng tiÖn d¹y häc phong phó, hiÖn ®¹i, thùc sù lμ c«ng cô cho häc sinh trong viÖc nghiªn cøu kh¸m ph¸ kiÕn thøc, chø kh«ng ph¶i lμ ph−¬ng tiÖn th«ng b¸o kiÕn thøc. − KiÓm tra ®¸nh gi¸ : häc sinh ®−îc tham gia nhiÒu vμo qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ häc tËp. Nh− vËy, gi÷a d¹y häc lÊy gi¸o viªn lμm trung t©m (GVTT) vμ d¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m (HSTT) cã nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau c¬ b¶n. Theo R. C. Sharma th× ph−¬ng ph¸p d¹y häc lÊy GVTT lμ ph−¬ng ph¸p lÊy tr×nh bμy, gi¶i thÝch lμm kh©u chñ yÕu. Träng t©m cña nã lμ nãi, ghi nhí vμ t¸i hiÖn th«ng tin. Häc sinh chØ lμ ng−êi tiÕp nhËn mét c¸ch thô ®éng. Sù tham gia cña häc sinh ®−îc giíi h¹n chñ yÕu ë hái vμ tr¶ lêi vÒ nh÷ng vÊn ®Ò mμ gi¸o viªn ®· gi¶ng. M«i tr−êng d¹y häc mang nÆng tÝnh h×nh thøc, ng−êi gi¸o viªn gi÷ vÞ trÝ trung t©m líp häc. Nh÷ng ®iÓm kh¸c biÖt c¬ b¶n gi÷a ph−¬ng ph¸p d¹y häc lÊy GVTT vμ ph−¬ng ph¸p d¹y häc lÊy HSTT thÓ hiÖn ë nh÷ng mÆt sau: − VÒ môc tiªu d¹y häc. Trong GVTT, ng−êi ta quan t©m tr−íc hÕt ®Õn viÖc thùc hiÖn nhiÖm vô cña gi¸o viªn lμ truyÒn ®¹t cho hÕt nh÷ng kiÕn thøc ®· quy ®Þnh trong ch−¬ng tr×nh vμ s¸ch gi¸o khoa. Trong HSTT, ng−êi ta h−íng vμo viÖc chuÈn bÞ cho häc sinh sím thÝch øng víi ®êi sèng x· héi, hßa nhËp vμ gãp phÇn ph¸t triÓn céng ®ång, t«n träng nhu cÇu, lîi Ých, kh¶ n¨ng cña häc sinh. 10
− VÒ néi dung d¹y häc. Trong GVTT, ch−¬ng trinh ®−îc thiÕt kÕ chñ yÕu theo l«gic néi dung c¸c m«n häc, chó ý tr−íc hÕt ®Õn hÖ thèng kiÕn thøc lÝ thuyÕt, sù ph¸t triÓn tuÇn tù c¸c kh¸i niÖm, ®Þnh luËt, häc thuyÕt. Trong HSTT, ng−êi ta chó träng c¸c kÜ n¨ng thùc hμnh vËn dông kiÕn thøc lÝ thuyÕt, n¨ng lùc ph¸t hiÖn vμ gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò thùc tiÔn. − VÒ ph−¬ng ph¸p d¹y häc. Trong GVTT, ph−¬ng ph¸p chñ yÕu lμ thuyÕt tr×nh, gi¶ng gi¶i, thÇy nãi, trß ghi. Gi¸o viªn lo tr×nh bμy cÆn kÏ néi dung bμi häc, tranh thñ truyÒn thô vèn hiÓu biÕt vμ kinh nghiÖm cña m×nh. Häc sinh tiÕp thu thô ®éng, cè hiÓu vμ nhí nh÷ng ®iÒu gi¸o viªn ®· gi¶ng, tr¶ lêi nh÷ng c©u hái gi¸o viªn nªu ra vÒ nh÷ng vÊn ®Ò ®· d¹y. Gi¸o ¸n ®−îc thiÕt kÕ theo tr×nh tù ®−êng th¼ng, chung cho c¶ líp häc. Gi¸o viªn chñ ®éng thùc hiÖn theo c¸c b−íc ®· chuÈn bÞ. Trong HSTT, ng−êi ta coi träng viÖc rÌn luyÖn cho häc sinh ph−¬ng ph¸p tù häc, ph¸t huy sù t×m tßi ®éc lËp hoÆc theo nhãm, th«ng qua th¶o luËn, thÝ nghiÖm, thùc hμnh, th©m nhËp thùc tÕ. Gi¸o viªn quan t©m vËn dông vèn hiÓu biÕt vμ kinh nghiÖm cña tõng c¸ nh©n vμ tËp thÓ häc sinh ®Ó x©y dùng bμi häc. Gi¸o ¸n ®−îc thiÕt kÕ theo kiÓu ph©n nh¸nh, ®−îc gi¸o viªn linh ho¹t ®iÒu chØnh theo diÔn tiÕn cña tiÕt häc víi sù tham gia tÝch cùc cña häc sinh, thùc hiÖn giê häc ph©n hãa theo tr×nh ®é vμ n¨ng lùc cña häc sinh, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho sù béc lé vμ ph¸t triÓn tiÒm n¨ng cña mçi häc sinh. − VÒ h×nh thøc tæ chøc d¹y häc. Trong GVTT, bμi lªn líp ®−îc tiÕn hμnh chñ yÕu trong phßng häc mμ bμn gi¸o viªn vμ b¶ng ®en lμ ®iÓm thu hót chó ý cña mäi häc sinh, häc sinh th−êng ngåi theo bμn ghÕ dμi 5 chç, bè trÝ thμnh hai d·y cè ®Þnh. Trong HSTT, th−êng dïng bμn ghÕ c¸ nh©n, ®−îc bè trÝ thay ®æi linh ho¹t cho phï hîp víi ho¹t ®éng häc tËp trong tiÕt häc, thËm chÝ theo yªu cÇu s− ph¹m cña tõng phÇn trong tiÕt häc, nhiÒu bμi häc ®−îc tiÕn hμnh trong phßng thÝ nghiÖm, ngoμi trêi, t¹i viÖn b¶o tμng, c¬ së s¶n xuÊt. − VÒ ®¸nh gi¸. Trong GVTT, gi¸o viªn lμ ng−êi ®éc quyÒn ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ häc tËp cña häc sinh, chó ý tíi kh¶ n¨ng ghi nhí vμ t¸i hiÖn c¸c th«ng tin gi¸o viªn ®· cung cÊp. Trong HSTT, häc sinh tù gi¸c chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ kÕt qu¶ häc tËp cña m×nh, ®−îc tham gia tù ®¸nh gi¸ vμ ®¸nh gi¸ lÉn nhau vÒ môc ®Ých ®¹t c¸c môc tiªu cña tõng phÇn trong ch−¬ng tr×nh häc tËp, chó träng bæ khuyÕt nh÷ng mÆt ch−a ®¹t ®−îc so víi môc tiªu tr−íc khi b−íc vμo mét phÇn míi cña ch−¬ng tr×nh. NghÞ quyÕt TW lÇn thø 4 vÒ "TiÕp tôc ®æi míi sù nghiÖp gi¸o dôc vμ ®μo t¹o" ®· chØ râ : "§æi míi ph−¬ng ph¸p d¹y vμ häc ë tÊt c¶ c¸c cÊp häc, bËc häc... ¸p dông nh÷ng ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc hiÖn ®¹i ®Ó båi d−ìng cho häc sinh n¨ng lùc t− duy s¸ng t¹o, n¨ng lùc gi¶i 11
quyÕt vÊn ®Ò". Thùc hiÖn ph−¬ng ph¸p d¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m trong thùc tiÔn d¹y häc vμ häc hiÖn nay chÝnh lμ mét h−íng ®æi míi ph−¬ng ph¸p d¹y häc theo tinh thÇn NghÞ quyÕt IV, bëi v× ®©y lμ mét ph−¬ng ph¸p tÝch cùc, cã chiÒu s©u, t¹o c¬ héi cho ng−êi häc ph¸t huy ®−îc trÝ tuÖ, t− duy vμ ãc th«ng minh cña m×nh (ý cña cè vÊn Ph¹m V¨n §ång, bμi "Mét ph−¬ng ph¸p cùc k× quý b¸u", b¸o Nh©n d©n sè ngμy 18 − 11 − 1994). III − Lý luËn d¹y häc ®Þa lý lμ mét bé phËn cña khoa häc gi¸o dôc Lý luËn d¹y häc §Þa lÝ lμ mét bé phËn cña khoa häc gi¸o dôc, nghiªn cøu qu¸ tr×nh d¹y häc vμ gi¸o dôc cña bé m«n ®Þa lý ë nhμ tr−êng, nh»m gãp phÇn thùc hiÖn môc tiªu ®μo t¹o cña nhμ tr−êng. Lý luËn d¹y häc ®Þa lý nghiªn cøu c¸c ®Æc ®iÓm, c¸c hiÖn t−îng s− ph¹m cña qu¸ tr×nh d¹y häc ®Þa lý, néi dung cña d¹y häc ®Þa lý, nh÷ng nguyªn t¾c, quy luËt cña viÖc d¹y vμ häc ®Þa lý ë nhμ tr−êng. Qu¸ tr×nh d¹y häc §Þa lÝ gåm 2 mÆt t−¬ng quan mËt thiÕt víi nhau : ho¹t ®éng d¹y cña gi¸o viªn vμ ho¹t ®éng häc tËp cña häc sinh. Trong qu¸ tr×nh d¹y häc ®Þa lý, ho¹t ®éng cña gi¸o viªn chñ yÕu nh»m vμo viÖc lμm cho häc sinh n¾m v÷ng tri thøc vμ kÜ n¨ng, kÜ x¶o ®Þa lý, ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc vμ n¨ng lùc hμnh ®éng, h×nh thμnh thÕ giíi quan khoa häc vμ nh÷ng hμnh vi ®¹o ®øc, tæ chøc c«ng t¸c ®éc lËp cho häc sinh, g©y høng thó häc tËp, khuyÕn khÝch vμ kiÓm tra ®¸nh gi¸ c¸c thμnh c«ng trong c¸c bμi tËp ë nhμ, ngoμi giê, gióp c¸c em kh¾c phôc khã kh¨n trong häc tËp, lμm cho c¸c em thu nhËn tri thøc vμ kÜ n¨ng mét c¸ch v÷ng ch¾c, tÝch cùc vμ tù gi¸c, biÕt vËn dông tri thøc vμo ®êi sèng vμ ho¹t ®éng thùc tiÔn. Qu¸ tr×nh häc tËp lμ mét qu¸ tr×nh cã hai ho¹t ®éng : ho¹t ®éng nhËn thøc vμ ho¹t ®éng c¶i biÕn tri thøc. Trong qu¸ tr×nh häc tËp häc sinh kh«ng chØ ®¬n thuÇn tiÕp thu mét c¸ch thô ®éng nh÷ng yªu cÇu do gi¸o viªn ®Æt ra, mμ cßn ph¶n øng l¹i chóng mét c¸ch cã lùa chän, tÝch cùc chuyÓn hãa chóng víi nh÷ng kinh nghiÖm tÝch lòy cña b¶n th©n vμ víi tr×nh ®é ph¸t triÓn trÝ tuÖ. Nh− vËy, nh÷ng tri thøc mμ häc sinh lÜnh héi ®−îc lμ kÕt qu¶ cña mét sù hßa trén ®éc ®¸o nh÷ng kinh nghiÖm cña x· héi vμ cña b¶n th©n. C¶ hai qu¸ tr×nh d¹y vμ häc lμm thμnh mét qu¸ tr×nh thèng nhÊt, trong ®ã viÖc d¹y cña thÇy ®ãng vai trß chñ ®¹o cã t¸c dông ®iÒu khiÓn, tæ chøc − cßn viÖc häc gi÷ vai trß chñ ®éng, tÝch cùc, tù lùc. Lý luËn d¹y häc hiÖn ®¹i ®Ò cao vai trß ®éc lËp cña trß. Lý luËn d¹y häc ®Þa lý tr¶ lêi 3 c©u hái : − D¹y häc ®Ó lμm g× ? (môc ®Ých vμ nhiÖm vô cña d¹y häc §Þa lý) − D¹y vμ häc c¸i g× ? (néi dung m«n häc) − D¹y vμ häc nh− thÕ nμo ? (nguyªn t¾c, ph−¬ng ph¸p vμ c¸c h×nh thøc tæ chøc d¹y häc vμ gi¸o dôc) Lý luËn d¹y häc §Þa lý cã mét sè nhiÖm vô quan träng sau : 12
1. VÒ mÆt gi¶ng d¹y Tæng kÕt vμ vËn dông nh÷ng kinh nghiÖm tiªn tiÕn cña gi¸o viªn ®Þa lý, trªn c¬ së ®ã tiÕn hμnh thùc nghiÖm nh÷ng ph−¬ng ph¸p vμ h×nh thμnh tæ chøc d¹y häc tÝch cùc vμ hiÖu nghiÖm nhÊt. − TiÕn hμnh c¶i tiÕn ph−¬ng ph¸p d¹y häc, hoÆc m¹nh d¹n ¸p dông c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y häc míi, hiÖn ®¹i nh»m t¨ng c−êng vai trß chñ thÓ cña häc sinh trong nhËn thøc, lμm cho häc sinh tù gi¸c tÝch cùc vμ tù lùc häc tËp, tr¸nh lèi d¹y häc nhåi nhÐt tri thøc, xa rêi thùc tÕ, kh«ng ph¸t triÓn t− duy häc sinh. − Nghiªn cøu nh÷ng ph−¬ng ph¸p vμ h×nh thøc tæ chøc d¹y häc míi, hiÖn ®¹i, phï hîp víi thùc tiÔn nhμ tr−êng ViÖt Nam. − Nghiªn cøu c¶i tiÕn thiÕt bÞ vμ ph−¬ng tiÖn d¹y häc ®Þa lý, phï hîp víi néi dung vμ ph−¬ng ph¸p d¹y míi. C¨n cø vμo t×nh h×nh thùc tiÔn ®Êt n−íc, lý luËn d¹y häc ®Þa lý nghiªn cøu vμ s¸ng t¹o nh÷ng ®å dïng d¹y häc, ®ång thêi vËn dông nh÷ng tiÕn bé cña kÜ thuËt hiÖn ®¹i (phim video gi¸o khoa, ti vi, video, m¸y vi tÝnh, internet, ®a ph−¬ng tiÖn...). − T×m ra nh÷ng qui luËt chung vμ ®Æc tr−ng cña viÖc gi¶ng d¹y ë tõng cÊp häc vμ tõng lo¹i häc sinh phï hîp víi løa tuæi vμ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña häc sinh. 2. VÒ mÆt häc tËp − Nghiªn cøu chÊt l−îng tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o cña häc sinh, kh¶o s¸t qui luËt h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn kh¸i niÖm, quy luËt ®Þa lý ë häc sinh thuéc c¸c løa tuæi kh¸c nhau. − Nghiªn cøu c¸c kÜ n¨ng ho¹t ®éng trÝ tuÖ vμ ho¹t ®éng thùc tiÔn trong qu¸ tr×nh häc tËp m«n ®Þa lý trªn líp còng nh− ho¹t ®éng ngoμi líp cña häc sinh. − Nghiªn cøu nh÷ng ph−¬ng ph¸p häc tËp (thu nhËn tri thøc vμ c¶i biÕn tri thøc) cña häc sinh phï hîp víi n¨ng lùc nhËn thøc cña c¸c em vμ t−¬ng øng víi c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y cña thÇy gi¸o. §Æc biÖt, chó träng nghiªn cøu c¸c ho¹t ®éng ®éc lËp trong nhËn thøc cña c¸c em ®Ó t×m ra nh÷ng biÖn ph¸p t¸c ®éng tÝch cùc n©ng cao hiÖu qu¶ häc tËp cña häc sinh. − Nghiªn cøu nh÷ng ®Æc ®iÓm cña häc sinh nãi chung vμ nh÷ng ®èi t−îng c¸ biÖt nãi riªng (häc sinh giái, häc sinh kÐm, häc sinh lín tuæi...). − Nghiªn cøu nh÷ng ®iÒu kiÖn tèt nhÊt cho sù h×nh thμnh ë häc sinh thÕ giíi quan khoa häc, lßng yªu mÕn thiªn nhiªn, phÈm chÊt tèt ®Ñp cña ng−êi lao ®éng cã v¨n hãa. Nãi tãm l¹i, lý luËn d¹y häc ®Þa lý cã nhiÖm vô nghiªn cøu néi dung m«n häc, viÖc d¹y vμ viÖc häc trong sù thèng nhÊt h÷u c¬ vμ trong mèi liªn hÖ qua l¹i chÆt chÏ. XÐt cho cïng nã cã nhiÖm vô t×m ra nh÷ng ®iÒu kiÖn tèi −u ®Ó viÖc häc tËp cña häc sinh ®¹t chÊt l−îng cao nhÊt mét c¸ch toμn diÖn. 13
IV−Kh¸i niÖm vÒ nghiªn cøu khoa häc vμ ®Ò tμi nghiªn cøu khoa häc 1. Nghiªn cøu khoa häc 1.1. Kh¸i niÖm Nghiªn cøu khoa häc lμ qu¸ tr×nh t×m tßi kh¸m ph¸, lμm s¸ng tá nh÷ng m©u thuÉn tån t¹i kh¸ch quan trong thùc tiÔn tù nhiªn, x· héi ; nh»m t×m ra nh÷ng gi¶i ph¸p hiÖu qu¶ cho sù ph¸t triÓn. Nh− vËy nghiªn cøu khoa häc gåm hai nhiÖm vô bao trïm lμ : − Kh¸m ph¸p nh÷ng thuéc tÝnh b¶n chÊt vμ quy luËt ph¸t sinh, ph¸t triÓn cña sù vËt hoÆc hiÖn t−îng. − VËn dông c¸c quy luËt ®ã vμo viÖc t×m ra c¸c gi¶i ph¸p t¸c ®éng vμo sù vËt, hiÖn t−îng, b¾t chóng ph¶i phôc vô cuéc sèng cña con ng−êi. Thùc hiÖn hai nhiÖm vô ®Ó nghiªn cøu khoa häc ®¹t ®Õn môc ®Ých c¬ b¶n lμ nhËn thøc vμ c¶i t¹o thÕ giíi. 1.2. Chøc n¨ng chñ yÕu cña nghiªn cøu khoa häc Theo Vò Cao §μm [10], nghiªn cøu khoa häc cã c¸c chøc n¨ng : m« t¶, gi¶i thÝch, tiªn ®o¸n vμ s¸ng t¹o. − M« t¶ lμ giai ®o¹n nghiªn cøu khoa häc, bao hμm viÖc ghi l¹i nh÷ng d÷ kiÖn thùc nghiÖm hoÆc quan s¸t, nhê nh÷ng hÖ thèng t− liÖu nhÊt ®Þnh ®−îc ¸p dông trong khoa häc. ViÖc m« t¶ ®−îc thùc hiÖn b»ng ng«n ng÷ th«ng th−êng, còng nh− b»ng nh÷ng ph−¬ng tiÖn ®Æc biÖt t¹o thμnh ng«n ng÷ khoa häc (kÝ hiÖu, ma trËn, ®å thÞ v.v..). Môc ®Ých cña m« t¶ lμ ®−a ra mét hÖ thèng tri thøc vÒ sù vËt, gióp cho con ng−êi mét c«ng cô nhËn d¹ng, ph©n biÖt ®−îc sù kh¸c nhau gi÷a c¸c sù vËt hiÖn t−îng. M« t¶ vμ gi¶i thÝch liªn quan chÆt chÏ víi nhau. Kh«ng m« t¶ c¸c sù kiÖn thùc tÕ th× kh«ng gi¶i thÝch chóng ®−îc, mÆt kh¸c, sù m« t¶ kh«ng cã gi¶i thÝch th× ch−a ph¶i lμ khoa häc. M« t¶ cã ®Þnh tÝnh vμ ®Þnh l−îng. M« t¶ ®Þnh tÝnh nh»m chØ râ ®Æc tr−ng vÒ chÊt cña sù vËt. M« t¶ ®Þnh l−îng nh»m chØ râ c¸c ®Æc tr−ng vÒ l−îng cña sù vËt. − Gi¶i thÝch : lμ chøc n¨ng quan träng nhÊt cña nghiªn cøu khoa häc, v¹ch ra b¶n chÊt cña ®èi t−îng ®−îc nghiªn cøu. Nhê vμo gi¶i thÝch mμ c¸c nguyªn nh©n dÉn ®Õn sù h×nh thμnh vμ quy luËt chi phèi qu¸ tr×nh vËn ®éng cña sù vËt ®−îc kh¸m ph¸. Môc ®Ých cña gi¶i thÝch lμ ®−a ra nh÷ng th«ng tin vÒ thuéc tÝnh b¶n chÊt sù vËt ®Ó nhËn d¹ng chóng. Gi¶i thÝch ®Ò cËp ®Õn nhiÒu khÝa c¹nh, nh− nguån gèc, quan hÖ gi÷a c¸c bé phËn cÊu thμnh chØnh thÓ, liªn hÖ gi÷a c¸c qu¸ tr×nh bªn trong vμ c¸c yÕu tè bªn ngoμi sù vËt, nguyªn nh©n vμ hËu qu¶ cña t¸c ®éng vμo sù vËt vμ gi¶i thÝch quy luËt chung chi phèi qu¸ tr×nh vËn ®éng cña sù vËt. 14
Gi¶i thÝch g¾n liÒn víi m« t¶, th−êng dùa trªn sù m« t¶, vμ ®Õn l−ît m×nh, lμ c¬ së cho sù tiªn ®o¸n khoa häc. Thùc hiÖn chøc n¨ng gi¶i thÝch, khoa häc ®· n©ng tÇm tõ chøc n¨ng m« t¶ gi¶n ®¬n c¸c sù vËt tíi chøc n¨ng ph¸t hiÖn quy luËt vËn ®éng cña sù vËt, trë thμnh c«ng cô nhËn thøc c¸c quy luËt b¶n chÊt cña thÕ giíi. − Tiªn ®o¸n : §o¸n tr−íc nh÷ng hiÖn t−îng tù nhiªn vμ x· héi ch−a quan s¸t ®−îc hoÆc cßn ch−a x¸c ®Þnh ®−îc, dùa trªn kinh nghiÖm, dùa vμo viÖc kh¸i qu¸t nh÷ng d÷ kiÖn lý luËn vμ thùc nghiÖm vμ viÖc tÝnh ®Õn nh÷ng quy luËt ph¸t triÓn kh¸ch quan. Nhê vμo tiªn ®o¸n, viÖc nhËn thøc thùc tÕ kh¸ch quan ®−îc më réng ra trªn nhiÒu h−íng kh¸c nhau vμ tiÕp cËn nhanh ®Õn sù ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn t−îng. − S¸ng t¹o : lμ sù lμm ra mét sù vËt míi ch−a tõng tån t¹i. Sø mÖnh cã ý nghÜa lín lao cña khoa häc kh«ng ph¶i chõng dõng l¹i ë chøc n¨ng m« t¶, gi¶i thÝch vμ tiªn ®o¸n mμ ph¶i s¸ng t¹o c¸c gi¶i ph¸p c¶i t¹o thÕ giíi. Bèn chøc n¨ng nμy cã quan hÖ chÆt chÏ víi nhau vμ lμm thμnh c¸c nÊc thang cña nghiªn cøu khoa häc, tõ m« t¶ ®Õn gi¶i thÝch, tiªn ®o¸n vμ s¸ng t¹o. Tuy nhiªn, mét c«ng tr×nh khoa häc cô thÓ, do môc tiªu cña m×nh, kh«ng ph¶i bao giê còng thùc hiÖn ®Çy ®ñ bèn chøc n¨ng nμy. 1.3. C¸c ®Æc ®iÓm cña nghiªn cøu khoa häc Vò Cao §μm cho r»ng nghiªn cøu khoa häc cã nh÷ng ®Æc ®iÓm : tÝnh míi, tÝnh tin cËy, tÝnh th«ng tin, tÝnh kh¸ch quan, tÝnh kÕ thõa, tÝnh c¸ nh©n, tÝnh rñi ro, tÝnh phi kinh tÕ. − TÝnh míi VÒ b¶n chÊt, nghiªn cøu khoa häc (NCKH) lμ qu¸ tr×nh th©m nhËp kh¸m ph¸ vμo thÕ giíi nh÷ng sù vËt vμ hiÖn t−îng ch−a biÕt, hoÆc biÕt ch−a râ, ch−a ®ñ. Qu¸ tr×nh NCKH lu«n lμ qu¸ tr×nh h−íng tíi nh÷ng ph¸t hiÖn, kh¸m ph¸ hoÆc s¸ng t¹o míi, kh«ng lÆp l¹i nh÷ng ph¸t hiÖn hoÆc s¸ng t¹o ®· cã. HiÓu mét c¸ch ®Çy ®ñ th× tÝnh míi lμ dï cho ®· ®¹t ®−îc mét ph¸t hiÖn míi, ng−êi nghiªn cøu vÉn cßn tiÕp tôc t×m kiÕm nh÷ng ph¸t hiÖn míi h¬n, ®Çy ®ñ vμ trän vÑn h¬n. Bëi v× qu¸ tr×nh NCKH còng lμ qu¸ tr×nh nhËn thøc b¶n chÊt sù vËt vμ hiÖn t−îng. Qu¸ tr×nh ®ã lu«n vËn ®éng ph¸t triÓn kh«ng ngõng. − TÝnh tin cËy Mét kÕt qu¶ nghiªn cøu ®¹t ®−îc nhê mét ph−¬ng ph¸p nμo ®ã ph¶i cã kh¶ n¨ng kiÓm chøng l¹i nhiÒu lÇn do nhiÒu ng−êi kh¸c nhau thùc hiÑen trong nh÷ng ®iÒu kiÖn gièng nhau vμ víi nh÷ng kÕt qu¶ thu ®−îc hoμn toμn gièng nhau. NÕu cã mét kÕt qu¶ nμo ®ã thu ®−îc ngÉu nhiªn dï phï hîp víi gi¶ thuyÕt ®Ò ra tr−íc ®ã còng ch−a thÓ xem lμ ®ñ tin cËy ®Ó kÕt luËn vÒ b¶n chÊt cña sù vËt hoÆc hiÖn t−îng. 15
− TÝnh th«ng tin S¶n phÈm cña NCKH ®−îc thÓ hiÖn d−íi d¹ng : b¸o c¸o khoa häc, t¸c phÈm khoa häc, bμi b¸o, nh−ng còng cã thÓ lμ mét mÉu vËt liÖu míi, mÉu s¶n phÈm míi, m« h×nh thÝ ®iÓm vÒ mét ph−¬ng thøc tæ chøc s¶n xuÊt míi... Trong tÊt c¶ c¸c tr−êng hîp nμy, s¶n phÈm khoa häc lu«n mang ®Æc tr−ng th«ng tin. §ã lμ nh÷ng th«ng tin vÒ qui luËt vËn ®éng cña sù vËt hoÆc hiÖn t−îng, th«ng tin vÒ qu¸ tr×nh c«ng nghÖ vμ c¸c tham sè ®i kÌm qu¸ tr×nh ®ã. − TÝnh kh¸ch quan Trong NCKH, c¸c nhËn ®Þnh cÇn ph¶i dùa trªn c¬ së t− liÖu, sè liÖu cô thÓ, tin cËy, c¸c kÕt luËn cÇn ph¶i ®−îc x¸c nhËn b»ng kiÓm chøng míi ®¶m b¶o tÝnh kh¸ch quan. NÕu ng−êi nghiªn cøu nhËn ®Þnh véi v· nÆng nÒ c¶m tÝnh, kÕt luËn thiÕu c¬ së khoa häc tin cËy th× ®· lμm mÊt tÝnh kh¸ch quan trong ph¶n ¸nh tÝnh chÊt cña sù vËt hiÖn t−îng. Th«ng th−êng, ®Ó ®¶m b¶o tÝnh kh¸ch quan, ng−êi nghiªn cøu cÇn lu«n lu«n lËt ®i lËt l¹i nh÷ng kÕt luËn t−ëng nh− ®· hoμn toμn ®−îc x¸c nhËn. − TÝnh kÕ thõa Ngμy nay, do sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña NCKH vμ khèi l−îng tri thøc khoa häc khæng lå ngμy cμng t¨ng nhanh chãng trong mäi lÜnh vùc, nªn hÇu nh− kh«ng cã mét c«ng tr×nh NCKH nμo l¹i b¾t ®Çu tõ chç hoμn toμn trèng kh«ng vÒ kiÕn thøc. Mçi nghiªn cøu ph¶i kÕ thõa c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu trong c¸c lÜnh vùc khoa häc rÊt xa nhau, t−ëng chõng nh− kh«ng cã quan hÖ g× víi nhau. TÝnh kÕ thõa còng lμ mét tÊt yÕu trong NCKH liªn ngμnh − mét h−íng nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò kinh tÕ − x· héi cã hiÖu qu¶ hiÖn nay. Ngoμi c¸c ®Æc tÝnh trªn, NCKH cßn cã tÝnh c¸ nh©n, tÝnh phi kinh tÕ, tÝnh rñi ro. 1.4. C¸c lo¹i h×nh nghiªn cøu khoa häc Trong bÊt cø lÜnh vùc NCKH nμo (tù nhiªn, kÜ thuËt vμ c«ng nghÖ, x· héi vμ nh©n v¨n...) ®Òu tån t¹i hai lo¹i h×nh NCKH : nghiªn cøu c¬ b¶n (fundamental research) vμ nghiªn cøu ph¸t triÓn (developmnet research). − Nghiªn cøu c¬ b¶n : lμ qu¸ tr×nh më réng vμ lμm s©u s¾c kiÕn thøc nh»m ph¸t hiÖn, t×m kiÕm nh÷ng nguyªn lÝ míi, kÕt qu¶ míi thuéc b¶n th©n tõng lÜnh vùc (To¸n, V¨n häc, TriÕt häc, LÞch sö, T©m lÝ, Gi¸o dôc...). Nghiªn cøu c¬ b¶n cã thÓ thùc hiÖn trªn c¬ së nh÷ng nghiªn cøu thuÇn tóy lÝ thuyÕt (x©y dùng c¸c c¬ së lÝ thuyÕt vÒ mét sù vËt, qu¸ tr×nh, hiÖn t−îng) hoÆc dùa trªn c¬ së nh÷ng quan s¸t, thÝ nghiÖm, ®o ®¹c nh÷ng biÓu hiÖn, ¶nh h−ëng vμ t¸c ®éng cña mét quy luËt ch−a biÕt nμo ®ã (®iÒu tra tæng thÓ vÒ tù nhiªn, kinh tÕ − x· héi, v¨n hãa, gi¸o dôc, y tÕ ; tæng kÕt kinh nghiÖm tõ mét sù vËt, mét qu¸ tr×nh) S¶n phÈm cña nghiªn cøu c¬ b¶n cã thÓ lμ c¸c ph¸t hiÖn, ph¸t kiÕn, c«ng thøc, ph¸t minh vμ th−êng dÉn ®Õn viÖc h×nh thμnh mét hÖ thèng lÝ thuyÕt cã ¶nh h−ëng ®Õn mét hoÆc nhiÒu lÜnh vùc khoa häc kh¸c nhau. 16
− Nghiªn cøu ph¸t triÓn : lμ lo¹i h×nh nghiªng vÒ ph©n tÝch nh÷ng luËn cø, xem xÐt nguån lùc, ®iÒu tra, kh¶o s¸t ®èi t−îng, hiÖn tr¹ng, nh»m ®−a ra nh÷ng gi¶i ph¸p phôc vô c«ng cuéc ph¸t triÓn, g¾n chÆt víi ®iÒu kiÖn ®Æc thï cña tõng c¬ së. Trong nghiªn cøu ph¸t triÓn, cã thÓ t¸ch ra thμnh hai lo¹i h×nh : nghiªn cøu øng dông vμ nghiªn cøu triÓn khai. − Nghiªn cøu øng dông : (applied research) lμ sù vËn dông c¸c qui luËt tõ trong nghiªn cøu c¬ b¶n m«i tr−êng thùc tÕ cña sù vËt vμ hiÖn t−îng ®Ó ®−a ra nguyªn lÝ vÒ c¸c gi¶i ph¸p. S¶n phÈm cña nghiªn cøu øng dông cã thÓ lμ mét gi¶i ph¸p míi vÒ tæ chøc, qu¶n lÝ x· héi hoÆc c«ng nghÖ, vËt liÖu, s¶n phÈm... còng cã thÓ lμ mét gi¶i ph¸p h÷u Ých, s¸ng chÕ... − Nghiªn cøu triÓn khai : lμ sù vËn dông c¸c qui luËt (thu ®−îc tõ trong nghiªn cøu c¬ b¶n) vμ nghiªn cøu øng dông ®Ó ®−a ra c¸c h×nh mÉu víi nh÷ng tham sè ®ñ mang tÝnh kh¶ thi vÒ kÜ thuËt. S¶n phÈm vÒ ho¹t ®éng triÓn khai lμ nh÷ng vËt mÉu, h×nh mÉu cã tÝnh kh¶ thi vÒ kÜ thuËt. 2. §Ò tμi nghiªn cøu khoa häc 2.1 Kh¸i niÖm §Ò tμi NCKH lμ mét vÊn ®Ò khoa häc ch−a ®−îc gi¶i quyÕt, cÇn ph¶i ®−îc trªn c¬ së vËn dông ph−¬ng ph¸p luËn vμ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc. Thùc chÊt cña mét ®Ò tμi NCKH gi¸o dôc lμ mét c©u hái xuÊt ph¸t tõ nh÷ng m©u thuÉn trong ho¹t ®éng lý luËn hay thùc tiÔn gi¸o dôc. VÝ dô, ®Ò tμi : "C¸c ph−¬ng ph¸p d¹y häc §Þa lÝ 10 theo h−íng ®Ò cao vai trß chñ thÓ nhËn thøc cña häc sinh" ; c©u hái chñ yÕu ph¶i tr¶ lêi lμ : "Trong d¹y häc §Þa lÝ 10 hiÖn nay, nh»m ®Ò cao vai trß chñ ®éng, tÝch cùc häc tËp cña häc sinh, cÇn ph¶i sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y häc (PPDH) nμo ? Mét ®Ò tμi nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc bao hμm mét hay mét sè nhiÖm vô cô thÓ, ®ßi hái ng−êi nghiªn cøu ph¶i gi¶i ®¸p nh÷ng ®iÒu ch−a râ, ®em l¹i c¸i hoμn thiÖn h¬n, ph¸t hiÖn c¸i míi hîp quy luËt, t¹o ra ch©n lÝ míi cho thùc tiÔn hay cho lý luËn gi¸o dôc. Mçi nhiÖm vô nh− vËy liªn quan tíi mét c©u hái lín hoÆc nhá. Tr¶ lêi c©u hái Êy mét c¸ch tho¶ m·n nghÜa lμ thùc hiÖn ®−îc trän vÑn nhiÖm vô nghiªn cøu ®Ò tμi. NhiÒu ®Ò tμi nghiªn cøu cã thÓ lËp thμnh mét vÊn ®Ò nghiªn cøu, nhiÒu vÊn ®Ò nghiªn cøu cã thÓ lËp thμnh mét ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu. Nh− vËy, mét ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu gåm nhiÒu vÊn ®Ò nghiªn cøu, mçi vÊn ®Ò nghiªn cøu l¹i gåm nhiÒu ®Ò tμi nghiªn cøu cô thÓ. 2.2. Yªu cÇu ®èi víi mét ®Ò tμi nghiªn cøu gi¸o dôc §Ò tμi nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc chØ ®−îc ®Ò ra vμ ®−îc chÊp nhËn khi h−íng vμo mét gi¸ trÞ lý luËn hay thùc tiÔn nhÊt ®Þnh, nghÜa lμ nh»m tíi mét môc ®Ých cã ý nghÜa ®èi víi gi¸o dôc, tøc lμ ph¶i tr¶ lêi hai c©u hái : "Nghiªn cøu c¸i g× ?", "Nghiªn cøu ®Ó lμm g× ?", trong gi¸o dôc cã ba yªu cÇu, chñ yÕu ®èi víi mét ®Ò tμi nghiªn cøu khoa häc, gi¸o dôc : 17
+ §Ò tμi ph¶i ®¶m b¶o tÝnh ch©n lÝ, tøc lμ ®Ò tμi ph¶i ph¶n ¸nh nh÷ng m©u thuÉn kh¸ch quan ch−a ®−îc gi¶i quyÕt. + §Ò tμi ph¶i ®¶m b¶o tÝnh thùc tiÔn : ph¶i xuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn gi¸o dôc vμ trë l¹i phôc vô thùc tiÔn gi¸o dôc. + §Ò tμi ph¶i ®¶m b¶o tÝnh cÊp thiÕt : ph¶n ¸nh m©u thuÉn chñ yÕu gay g¾t trong thùc tiÔn. 2.3. C¸c lo¹i ®Ò tμi nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc − Dùa vμo tÝnh chÊt cña mét ®Ò tμi nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc (liªn quan ®Õn nhiÖm vô cña ®Ò tμi), cã thÓ chia ®Ò tμi, nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc thμnh c¸c lo¹i sau : + §iÒu tra : NhiÖm vô ®iÒu tra ®−îc ®Æt lªn hμng ®Çu. VÝ dô : §iÒu tra vμ ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng ph−¬ng ph¸p d¹y häc ®Þa lý trong c¸c tr−êng THPT miÒn Trung vμ T©y Nguyªn. + Tæng kÕt kinh nghiÖm : NhiÖm vô chñ yÕu cña ®Ò tμi lμ tæng kÕt kinh nghiÖm. VÝ dô : Nh÷ng biÖn ph¸p gi¸o dôc d©n sè cã hiÖu qu¶ qua d¹y häc ®Þa lý ngoμi giê ë nhμ tr−êng THPT − kinh nghiÖm thùc tiÔn vμ kh¶ n¨ng ¸p dông ®¹i trμ. + Thùc nghiÖm : Nªu gi¶ ®Þnh, kiÓm nghiÖm chóng qua thùc tiÔn, ®Ò xuÊt kÕt luËn cã tÝnh ch©n lÝ, c¶i t¹o hiÖn thùc. VÝ dô : ThÓ nghiÖm ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu trong d¹y häc ®Þa lý líp 10 THPT. + Lý luËn : §Ò tμi thiªn vÒ x©y dùng lý luËn míi, hoÆc bæ sung kho tμng lý luËn ®· cã. VÝ dô : Nghiªn cøu c¸c quan ®iÓm lý luËn chØ ®¹o ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y gi¸o dôc d©n sè qua m«n ®Þa lý THPT. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu chñ yÕu lμ ph©n tÝch tμi liÖu lý luËn kÕt hîp víi ®¸nh gi¸ thùc tiÔn. + Hçn hîp : lμ d¹ng ®Ò tμi cã nhiÒu tÝnh chÊt, c¶ ®iÒu tra vμ tæng kÕt kinh nghiÖm hay ®iÒu tra − thùc nghiÖm ; hÖ thèng ho¸ lý luËn, kh¶o s¸t thùc tiÔn, ®Ò ra c¸c gi¶i ph¸p, biÖn ph¸p, ph−¬ng ph¸p míi... VÝ dô : Lùa chän néi dung vμ ph−¬ng ph¸p d¹y häc gi¸o dôc d©n sè qua m«n §Þa lÝ ë tr−êng phæ th«ng. V − Mét sè quan ®iÓm nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng 1. Quan ®iÓm hÖ thèng − cÊu tróc Trong nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc, quan ®iÓm nμy cã mét vai trß quan träng b¾t nguån tõ tÝnh hÖ thèng cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc, d¹y häc. VÒ cÊu tróc mÆt néi dung, quan s¸t bÒ ngoμi mét qu¸ tr×nh d¹y häc bÊt k× ®Òu thÊy cã ba yÕu tè : néi dung d¹y häc, ho¹t ®éng cña thÇy, ho¹t ®éng cña trß. Kh«ng cã ba yÕu tè c¬ b¶n nμy th× qu¸ tr×nh d¹y häc kh«ng thÓ x¶y ra. Ho¹t ®éng cña thÇy cã môc ®Ých vμ sö dông ph−¬ng tiÖn thÝch hîp ; ho¹t ®éng cña trß còng vËy. Vμ cuèi cïng ®Òu ®¹t ®Õn nh÷ng kÕt qu¶ nhÊt ®Þnh. M. N. Xcatkin vμ I.Ia.Lecne ®· biÓu diÔn ®iÒu ®ã b»ng s¬ ®å (H.1). 18
Ho¹t ®éng Ho¹t ®éng cña cña gi¸o viªn häc sinh C¬ chÕ vËn ®éng Môc ®Ých Môc ®Ých Môc cña cña cña ®Ých kh¸ch thÓ gi¸o viªn häc sinh ®¹t häc sinh ®−îc tíi môc ®Ých Ph−¬ng tiÖn Ph−¬ng tiÖn cña cña gi¸o viªn häc sinh H×nh 1 Nh− vËy, xÐt vÒ mÆt néi dung, qu¸ tr×nh d¹y häc ®−îc t¹o thμnh tõ c¸c yÕu tè : môc ®Ých, néi dung, thÇy vμ ho¹t ®éng d¹y (ph−¬ng ph¸p, h×nh thøc), trß vμ ho¹t ®éng häc (ph−¬ng ph¸p vμ h×nh thøc), ph−¬ng tiÖn vμ kÕt qu¶. TÊt c¶ nh÷ng yÕu tè nμy tån t¹i trong mèi liªn hÖ h÷u c¬ chÆt chÏ víi nhau, trong ®ã môc ®Ých quyÕt ®Þnh néi dung vμ ph−¬ng ph¸p, néi dung quyÕt ®Þnh ®Õn ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn. §Õn l−ît m×nh, ph−¬ng ph¸p vμ ph−¬ng tiÖn d¹y häc cã t¸c ®éng tÝch cùc (hay tiªu cùc) ®Õn môc ®Ých vμ néi dung d¹y häc. Toμn bé hÖ thèng nμy ®−îc ®Æt trong m«i tr−êng kinh tÕ − x· héi vμ m«i tr−êng khoa häc kÜ thuËt. M«i tr−êng nμy cã ¶nh h−ëng s©u s¾c ®Õn qu¸ tr×nh d¹y häc, t¸c ®éng ®Õn c¶ môc tiªu, néi dung vμ ph−¬ng ph¸p d¹y häc. Ngoμi ra, nh÷ng ®Æc ®iÓm, ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn kinh tÕ − x· héi cña gia ®×nh, ®Þa ph−¬ng cã ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn kh¶ n¨ng vμ ®iÒu kiÖn ho¹t ®éng cña thÇy vμ trß. Cã thÓ xem ®ã nh− m«i tr−êng vi m« cña qu¸ tr×nh d¹y häc. 19
Toμn bé hÖ thèng ®ã cã thÓ ®−îc biÓu diÔn b»ng s¬ ®å sau (H.2) Môc ®Ých, nhiÖm vô d¹y häc M«i Gi¸o M«i tr−êng viªn tr−êng KT−XH KH−KT Néi dung PP, PT d¹y häc Häc sinh KÕt qu¶ H×nh 2 Nh− vËy, quan ®iÓm hÖ thèng cÊu tróc ®ßi hái ng−êi nghiªn cøu ph¶i xem xÐt c¸c qu¸ tr×nh vμ hiÖn t−îng gi¸o dôc, d¹y häc trong mét chØnh thÓ hÖ thèng c¸c yÕu tè t¸c ®éng liªn quan chÆt chÏ víi nhau. Mäi sù chó ý phiÕn diÖn, kh«ng quan t©m ®Õn mèi liªn hÖ h÷u c¬ gi÷a c¸c hîp phÇn cña hÖ thèng ®Òu kh«ng thÓ mang l¹i kÕt qu¶ kh¸ch quan, tin cËy ®−îc. Ngoμi cÊu tróc mÆt néi dung ra, d¹y häc cßn cã cÊu tróc mÆt qu¸ tr×nh, cã quan hÖ chÆt chÏ víi cÊu tróc trªn. CÊu tróc nμy cã thÓ xem xÐt d−íi d¹ng diÔn biÕn theo thêi gian, m« t¶ nh÷ng ho¹t ®éng gi¸o dôc, d¹y häc vμ kÕt qu¶ cô thÓ, cã c¸c b−íc sau : − KÝch thÝch ®éng c¬ − Tæ chøc ho¹t ®éng − KiÓm tra vμ ®¸nh g¸i kÕt qu¶ HÖ thèng nμy còng h−íng tíi môc ®Ých ®Æt ra vμ n»m trong m«i tr−êng kinh tÕ − x· héi, m«i tr−êng khoa häc − kÜ thuËt. NCKHGD víi ®èi t−îng nh− trªn, ®ßi hái ph¶i ®μm b¶o nghiªn cøu hÖ thèng c¶ vÒ cÊu tróc néi dung (Ýt ®−îc ph¬i bμy ra trong kh«ng gian) vμ c¶ vÒ mÆt cÊu tróc qu¸ tr×nh (ph¬i bμy ra trong kh«ng gian vμ diÔn biÕn theo thêi gian). 2. Quan ®iÓm l«gic − lÞch sö Gi¸o dôc nãi chung vμ d¹y häc nãi riªng lu«n lu«n ë trong xu h−íng vËn ®éng vμ ph¸t triÓn kh«ng ngõng. Néi dung d¹y häc d−íi t¸c ®éng cña tr×nh ®é ph¸t triÓn khoa häc, yªu 20