Hình t
ượ
ậ i trong ngh thu t
ệ
ng con ng ườ ch m kh c dân gian ắ ạ
ệ ạ ổ ơ ắ m i vùng quê Vi ế ế ộ ớ ệ ữ ắ c các ngh nhân dân gian ch m kh c nh ng hoa ắ ườ i hoa văn hình hoa lá cây c , chim thú cho đ n hoa văn hình ng ạ ế ượ ừ ỏ ả i t n, s ng đ ng. t Nam, làng nào cũng có nh ng ngôi đình, ngôi chùa c là n i sinh ho t văn Ở ỗ ữ hoá, g n k t các thành viên trong c ng đ ng làng xã v i nhau. Trong không gian ki n trúc đình, ồ chùa, trên nh ng vì kèo, các ch n gió... đ ượ ữ văn th t m t mà, tinh x o, t đ u t ố ậ ề ươ ắ ộ
ệ t Nam cũng là tìm v m t m ch ngu n b n s c văn hoá Vi ạ ệ ồ ấ ề ộ ạ ố ố th i ti n s và s s v i nh ng đ ệ ủ ắ ả ấ ủ ị ử ử ơ ử ớ ệ c ti p thu có ch n l c t ữ ỉ ế ế ố ở ạ ượ ự ậ ự c s c thái c a các t c ng ủ ệ ồ ườ ỗ ợ ở ợ ặ ượ ữ ệ ẹ ậ t Nam, Nghiên c u v hoa văn Vi ề ứ c tính ch t xuyên su t, đa d ng trong th ng nh t c a l ch s và văn hoá qua đó ph n ánh đ ượ ả t Nam b t ngu n t ng ườ t Nam. C i ngu n c a hoa văn Vi Vi ắ ồ ừ ờ ề ồ ộ nhi u y u t m ch chìm dân dã, ch đ n th i ờ Hán và nét hoa văn đ ề ế ề ố ượ ng t Nam m i th t s kh i s c, phong phú v th lo i, đa d ng v đ i t kỳ T Chú, hoa văn Vi ở ắ ạ ề ể ạ i anh em s ng trong c ng đ ng các dân trang trí vì đã h p ngu n đ ồ ộ ố ộ ượ t c Vi ề c h tr b i nh ng nét hay, cái đ p c a các n n t Nam. M t khác, n n ngh thu t đó đ ủ ề ộ văn minh n i ti ng quanh ta mà đi n hình là văn minh Trung Hoa và văn minh n Đ . ọ ọ ừ ớ ắ ệ ể ổ ế Ấ ộ
ắ ề ệ ệ ừ ượ ườ ộ ả c các ngh ạ i đã luôn đ ơ khi xu t hi n ngh thu t ch m kh c dân gian, đ tài con ng ạ ề ấ ả ấ ế i đ ỗ ẫ ượ ệ ấ ậ ướ ể ả ậ ề i l ườ ạ ượ ả ặ ữ ị ng con ng ữ ồ ư ư ồ ồ ầ ố m t s dân t c Tây Nguyên. Nh ng ng ụ c mô t ờ ườ c l p đi l p l ượ ặ ấ ở ộ ố ả ấ ộ ặ ạ ộ ể ượ ự ệ ữ ộ ị ụ ầ ọ ị r t hi n th c, đi n hình nh trên m t vành hoa văn ch ư ậ ườ ứ ằ ớ i tay c m rùi, có ng ườ ng nh giã g o, hát ư ả ả . Cùng là trang s c b ng lông chim nh ng có ng i miêu t i c m giáo, nh ng có khi l ạ ng con ng ườ ầ c nh sinh ho t đ i th ườ ồ ờ ườ ầ ể ặ ố ư ữ ư ộ ộ ầ ủ ộ ộ ồ ơ ư i th i ổ ạ ạ ờ i trên m t tr ng đ ng Ng c Lũ và nh ng tr ng ố ọ ộ ớ ượ ng ữ i trên tr ng đ ng Đông S n đã góp ph n không nh giúp cho b n thân tr ng đ ng có ố ơ ỏ ố ờ ồ ả ệ Ngay t ấ i nhi u góc đ khác nhau nh c nh vui ch i sinh ho t, lao đ ng nhân quan tâm và ph n ánh d ộ ư ả ộ s n xu t, c nh chi n đ u đ b o v xóm làng... D u r ng l ch s có nhi u khúc quanh tác đ ng ả ử ẫ ằ c ph n ánh b i đ n hoa văn, nh ng ta v n nh n th y m i th i kỳ hình t ở ế ố i là m t trong nh ng hoa văn ch đ o trên tr ng nh ng nét đ c tr ng riêng. Hoa văn hình ng ủ ạ i trên h u h t các tr ng đ ng là trang đ ng và các đ đ ng khác. Trang ph c đ ồ ế ụ i đ i mũ lông ph c lông chim mà đôi khi ta còn th y ườ ộ chim, khoác áo lông chim đ ủ m t tr ng Ng c Lũ. Chính trang ph c đã ph n ánh thân ph n, đ a v các t ng l p trong xã đ o ả ạ ở ặ ố h i th i b y gi ờ ấ ộ kèn, l i có ng ư ạ giao duyên... có th nói, hình t ượ đ ng Đông S n khác là hình nh c a m t ngày h i, nh : h i đón lúa m i, h i c u mùa, h i chào ả năm m i hay h i c u tr i m a xu ng... Cùng v i nh ng hoa văn hình chim, cây c , hình t ớ ớ con ng ồ ỏ ầ ườ v đ p r c r , m t v đ p đ c đáo song hành cùng th i gian. ẻ ẹ ự ỡ ộ ầ ố ộ ẻ ẹ ờ ộ
ậ ạ ệ ệ ủ ư ầ ề ề Ấ ề ầ ờ ớ ầ ộ ơ ầ ạ ữ ạ Ấ ắ ể ữ ng c a Đ o ph t nên c th con ng ưở ướ ầ ề ườ ể ể ế ả nhiên, ít b c ể ệ ng, thu n h u. Ta ạ ớ ớ ự ị ườ ầ ơ ể ẹ ầ ng Kinara, có n a trên mang thân ph n , n a d ủ ệ ử ộ ụ ữ ử ướ i Vi ỉ ộ ượ ộ ở ứ ệ ượ ng ầ i và chim, nó có kh năng hót lên nh ng b n nh c đ o lý đ đ a ng ườ ả ạ ạ ậ i là chim v i búi tóc ớ t. Kinara là con v t th n tho i, là tinh ầ ậ ớ i ể ư ả ữ ặ ng các nh c s thiên th n trong khung hình ch nh t c a m t m t ạ ườ ậ ủ ườ ỹ ườ ữ ầ ỏ ế ọ ế ượ ẫ ng thi n ệ ở ạ ủ ọ ườ ể ượ ỏ ướ ả i ậ ắ t nh bé, tinh t i, trên n n dày đ c các bi u t ề ư ể ầ ề ạ i ta t ộ ứ , h ca hát đ tôn vinh Đ c ể ng nh vân xo n, gi ễ cách g n gũi v i đ kh m nh bi u hi n m t s thoa di n ệ ầ con ng ư ệ chi ph i tr c ti p đ n s phát ế ư ộ ự ế ớ ồ ữ ố ự ộ ậ ế ứ ệ ủ ế ậ ư ậ ạ ớ ế ể D i tri u đ i Lý - Tr n, là th i kỳ h ng th nh c a Ph t giáo, ngh thu t t o hình Vi t Nam có ậ ạ ị ớ ph n g n gũi n Đ h n so v i Trung Hoa. Cho nên đ tài v con ng i ph n nhi u g n v i ề ườ huy n tho i n. Có th k đ n nh : nh ng vũ n thiên th n, nh c s thiên th n, linh đi n đ u ầ ỹ ư c th hi n khá cân i mình chim... Do nh h ng i đ ườ ượ ậ ng đi u, v i chân dung đ p m t cách chân ph đ i, g n v i t ươ ầ ố có th g p hình t ể ặ c lên đ nh đ u, m t hình th c quen thu c ng hoa c a c ng ả ủ i thoát. Hay hình t ng gi đ ả đá chân t ng, tuy nh song v n đ y đ m i chi ti ả ph t, tôn vinh tích h ặ l a, lá đ ... C m ng ch m mang t ả ả ả ụ k thu t h t s c tinh khéo, điêu luy n. M t trong nh ng y u t ự ỹ ế ố ở ủ tri n c a ngh thu t ch m kh c dân gian th i kỳ này chính là không gian ki n trúc m c a ờ ắ ể ế ọ nh ng ngôi đình làng. V i không gian ki n trúc nh v y, ánh sáng thiên nhiên có th chi u r i ữ kh p n i ầ ắ ế nh ng cung b c khác nhau, đã n y sinh bao hình th c ch m kh c trên các ph n ki n ơ ở ữ ứ ậ ả ạ ắ
ệ ạ ắ ư ầ ế ể ạ ấ ồ ằ ư do, c u trúc đ s . Cá tính và phong cách cá nhân ự ng b i cu c s ng làng xã v a khép kín, v a đa c dung d ưỡ ừ ừ ẫ ở ộ bào g p nên n n văn hoá nông nghi p Vi ồ ộ ố t Nam. trúc nh đ u kèo, ch n gió... mà tiêu bi u nh ch m kh c đình Tây Đ ng, đình Liên Hi p... đã ắ mang đ n m t lu ng sinh khí v i nét ch m t ộ chìm l n trong các hình t d ng nh nh ng t ư ớ ng và đ ượ ề ượ ộ ữ ế ệ ệ ạ
ờ ả ề ố ả ề ệ ư ượ ươ ỏ ng di n đã đ ệ ạ ắ ặ ộ t là hình nh cu c s ng con ng ộ ệ ố ố ệ ủ ườ ộ ậ ắ ậ ắ ạ i trong cu c s ng th ộ ẽ u, làm xi c, đánh đàn... t ấ ắ ả ẩ ứ ẹ ị ắ ắ ặ ấ ườ ắ ượ ươ ề ơ ữ ạ ứ ạ ố i m c mà ch b ng vài kh i đ n gi n đã di n t ậ c m t con ng đ ủ ừ ộ ả ố ơ ả ạ ỉ ng tr ng. Cách ch m t ư ả ầ ư ể ộ ề ộ c m t phong cách h u nh ộ cu c s ng. Nhìn chung, ố ự ế ế ư ộ ậ ượ c th c t ắ ề ầ ị ễ ả ượ ệ ườ nhiên, tho i mái, rõ ràng đã t o đ ạ ự v bài b n s n có nào, mà v n ph n ánh đ ượ ẫ ẵ ả ậ ừ ỹ ử ề ậ ộ ề ữ m thu t chúng ta nh n ra nhi u v n đ l ch s , đó là chi c váy c c mà nh ng ề ị i ph c trang thông ề ế ặ ắ ắ ể ệ ờ ở ủ ề c phân bi ườ ườ ẽ ố ươ ệ ị i đ ữ ạ ượ ẳ ề ố ủ ở ầ ấ ề ữ Trong tr m kh c đình làng, th i kỳ này ta b t g p r t nhi u hình nh c cây, hoa lá núi sông, ạ c đ c p nh ng đi u đ c bi ề ậ i trên nhi u ph ề và th hi n m t cách rõ nét trên h th ng ch m kh c này. B ng óc sáng t o và đôi bàn tay tài ể ệ ằ ậ ng nh t ng con ng hoa, khéo léo c a các ngh nhân dân gian, hình t ườ i m t nh c nh m gánh con, đ o g , chèo đã đi vào ngh thu t ch m kh c th t sinh đ ng, t ệ ỗ ạ ư ả truy n u ng r t th y đ u nói lên m t giá tr điêu kh c rõ r t v i các ộ ế ố ệ ớ ượ ề ộ c di n t kh i đ m t hình th c đ n gi n, mà v ng ch c, m nh b o, mang m t căng no đ , t ạ ữ ễ ả ố ượ giá tr ngh thu t cao. Nh ng hình nh c a cu c s ng đã hoà nh p vào nh ng b c ch m, nh p ậ ữ ủ ệ ị ộ ậ ể ộ i c v hình th , đ ng tâm t ườ ả ề ả ỉ ằ ứ ớ tác và ý nghĩa. Tuy nhiên, hình nh con ng ấ i trong ngh thu t ch m kh c ch mang tích ch t ắ t ạ ượ không bi u l ả ả các nét ch m thu n th c, nhi u m ng có giá tr cao v điêu kh c nh làm xi c, đi săn... Qua các ụ ạ đ tài này, t ế ấ ề i đàn ông chèo thuy n, ngh nhân làm xi c m c, ch c ch n đó là l ng ệ ố ng th i. ng c a bình dân nam gi i đ th ớ ươ đó là nh ng k giàu có, quan l i đ có l ạ ượ ẻ c th hi n Hình t ể ệ ở ượ ườ ượ m t b ộ ộ ướ xã h i và l ch s , c a ơ ồ ộ ị cho s phát tri n ngh thu t ch m kh c dân gian cu i th k 17. ạ ệ ự ụ t ng l p trên, đây, cũng th hi n nhi u nhân v t ậ ở ầ ớ t b ng ph c trang v i qu n hai ng rõ r t. ệ ệ ằ ầ ụ ớ i th k 16 đ ng di n khác nhau đã kh ng đ nh nhi u ph ế ỷ ề ề c c t lõi c a nhi u v n đ l ệ ậ ạ c m , đ ng th i đ tài này cũng mang nh ng nét kh i đ u làm ti n đ ề ế ỷ ữ ng con ng c đi m i c a ngh thu t t o hình dân t c, nó còn gi ớ ủ ử ủ ướ ể ờ ề ắ ậ ố
c coi là ầ ạ ệ ể ượ ớ ệ ậ ượ ậ ỉ ế ổ ớ ộ ỉ ể i s phát tri n c a Đ o ph t và Đ o nho, hình t ể ủ ượ ế ỷ ng, ch đ n cu i th k 17, ngh thu t tr m kh c dân gian m i phát ệ ắ ậ ạ i đ c n i lên mang t ườ ượ ạ ẩ ề ử ư ở ư ng con ng ệ ầ ằ ụ ụ ộ ở ả ỉ ỏ ẩ ử ườ ậ ạ ứ ồ ậ ấ ể ữ ứ t ự ạ ở ệ ụ ủ đây đ tài con ng ng ng c a nh ng linh h n b t di ng. ở ề ườ ườ ủ nhiên t ầ ị ằ ạ ư ư ế ầ ạ ớ c đây, hình t ắ ớ ơ ng v a có tính ch t đ a ph ề ươ ấ ị ờ ướ ữ ồ i chi m đa ph n và mang tính quy ph m, t ườ ủ ồ trang trí đình làng, song t c th hi n nhi u ể ệ ề ở i hi m th y xu t hi n mà m r ng sang các ngôi đ n, n i luôn g n v i tín ng ệ ấ ế ấ t, m t tín ng i Vi ệ ườ ng con ng i đ ể ệ ườ ượ ế ạ ộ ưỡ c th hi n ch y u d ư ạ ớ ậ ng tr ng, nh ng đi u ề ượ ng ướ ị ạ i giai đo n này đ tài g n v i ho t ề ớ ưỡ ng ắ ng, v a ph c p. Th i kỳ này, ổ ậ ậ ệ ề ộ ệ ứ ậ ị i s ng nhân h u h n. B ng t o hình các âm c nh đ y hình tra ả ằ ườ ố ả ộ ươ ả ồ ờ ự ặ ả i l ộ ỗ ổ ị ị ơ ứ ế ướ ằ ố ủ ề ộ ng. Và các diêm v ể ng v i ch c năng ki m soát công t ả ưỡ ứ ớ ể c hi n hình trong ngh thu t đ mong sao cho con ng i s ng t ừ ư i nh ng tích chuy n v i nhân v t chính nh ớ ng v c i ngu n, nh n ớ ơ ướ ồ ng" v i ớ c. Hay b c phù điêu "Th p đi n Diên v ậ ươ ầ ạ ơ ng th i v n th c hi n b t công mà xã h i đ ệ ự ờ ẫ i r i vào ng và nghèo khó đã xô đ y bao ng ườ ơ ẩ ng i bình d b r i vào th b p bênh không còn ph ươ ế ấ ng. Trong hoàn c nh đó, m t trong r t nhi u hình th c đ làm cân b ng cu c s ng là s răn ự ề ộ i c a m i con ỗ ộ ủ t h n, c x v i nhau ư ử ớ ấ ươ ậ ể i đ ườ ượ ườ ố ố ơ ệ M t đi m n i b t ra trong ngh thu t ch m kh c dân gian th k 17 là 70 năm đ u đ ắ ổ ậ đ nh cao c a ngh thu t t ủ ố ế ỷ ng con ng tri n và g n v i đình làng. Lúc đó hình t cách trung tâm. ượ ắ Vào gi a th k , d ệ i xu t hi n ế ỷ ướ ự ậ ạ ữ ấ bia m , ủ Tháp C u ph m Liên hoa - Chùa Bút Tháp. Ngh thu t t o hình c a nhi u h n nh ơ giai đo n này do ch a ph i nh m m c đích ph c v yêu c u làng xã nên hình th c th hi n còn ể ệ ụ ư ạ nghiêm ch nh, thi u nét dí d m, thi u n c i... Tháp quay C u ph m Liên hoa g m 9 t ng đài ầ ụ ườ ế ế i c c l c c a Đ c ph t A di đà. Nh ng đài sen là n i ơ sen, bi u hi n cho 9 c p trong th gi ữ ế ớ ự ạ i, không b r ng bu c b i quy lu t vô t, t th ộ ệ ự ấ th ượ ế đáng quan tâm là hình dáng c a chi c mũ cánh chu n đã đ nh hình d n. Tr con ng i đ ườ ượ c nh con ng ở ộ ườ ả th th n c a ng ừ ủ ờ ầ hình t ủ ế ượ Đ c Thánh L c Long Quân, Y t Kiêu, Tr n H ng Đ o... v i ý nghĩa h ầ ứ nh ng v anh hùng đã có công sáng l p đ t n ấ ướ ữ ý nghĩa răn d y cho con ng ậ ạ kh o đau bu n, đ ng th i còn ph n ánh th c t ự ế ấ ồ t v i nhân dân. M t khác, s kh ng ho ng t ư ưở ớ chi c nôi t i, đói kh , tiêu đi u... con ng ườ h đe thông qua tín ng ng ệ hoà thu n h n. ậ ơ
t Nam nói chung và hình t ng con ng ạ ắ ượ ặ ắ ầ ệ ể ng con ng Hoa văn ch m kh c Vi i trong ch m kh c nói riêng ạ ự ế không ch đ n thu n đ trang chí cho ki n trúc ho c các hi n v t nào đó, mà chúng là s k t ế ỉ ơ ườ ắ i g n tinh muôn đ i, muôn thu c a dân t c Vi ệ ờ ườ ệ ậ t Nam. Đã m t th i r t dài, hình t ờ ấ ở ủ ượ ộ ộ
ố ườ ữ ả ử ớ ử ệ ứ ấ ư ộ ề ị ị ề ế ề ờ ng th i. ậ ươ tiên chúng ta đ l t m c a t ẹ ộ ủ ủ i nh n nh đ y tính tri ủ ầ ệ ỹ ủ ổ ữ ế ế ự ế ắ ờ ể ạ i ồ c vi c ng x v i cái đ p, đ tr thành nh ng m ng tâm h n ng ngày tr vào cu c s ng th ể ở ướ ộ nhân th và cõng trên l ng bi ậ t bao v n đ l ch s , xã h i c a dân t c. Chúng luôn mang đ m ế ế nhi u khía c nh v ti ng nói và chi m đ a v vàng son c a văn hoá ngh thu t đ ạ ị Chúng là nh ng "ch vi t" chân th c, là l ữ cho th h mai sau. ế ệ
