BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI
TRẦN BÍCH HẠNH
XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG HỒ SƠ DI SẢN
CÁC NHÀ KHOA HỌC VIỆT NAM TRONG DẠY HỌC
LỊCH SỬ DÂN TỘC Ở LỚP 12 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
Chuyên ngành: Lí luận và Phƣơng pháp dạy học Lịch sử
Mã số: 9140111
TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC
HÀ NỘI - 2024
Công trình đƣợc hoàn thành tại Trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội
Người hướng dẫn khoa học:
1. PGS.TS Nguyễn Mạnh Hƣởng
2. PGS.TS Nguyễn Văn Huy
Phản biện 1: PGS.TS. Đỗ Hồng Thái
Trường ĐHSP – ĐH Thái Nguyên
Phản biện 2: PGS.TS. Nguyễn Thị Thế Bình
Trường ĐHSP Hà Nội
Phản biện 3: TS. Lê Thị Hồng
Viện Sử học
Luận án sẽ đƣợc bảo vệ trƣớc Hội đồng chấm luận án cấp Trƣờng họp tại
Trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội vào hồi …..giờ … ngày … tháng… năm…
Có thể tìm hiểu luận án tại thƣ viện: Thƣ viện Quốc Gia, Hà Nội
hoặc Thƣ viện Trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội
DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ
LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN
1. Nguyễn Mạnh Hưởng, Trần Bích Hạnh (2023), “Khai thác tiềm năng giáo dục di
sản trong chương trình dạy học lịch sử năm 2022”, Hội thảo khoa học quốc gia
Môn Lịch sử trong chương trình giáo dục phổ thông mới: vấn đề đặt ra đối với
nghiên cứu, giảng dạy.
2. Nguyễn Thanh Hóa, Trần Bích Hạnh (2022), Hồ sơ những hạt giống bí mật, Nxb
Khoa học xã hội, Hà Nội.
3. Nguyen Manh Huong, Tran Bich Hanh (2022), “Educating patriotic traditions for
high school students through the heritage of Vietnamese scientists”, Journal of
Positive School Psychology, Vol. 6, No. 2.
4. Nguyễn Văn Huy, Trần Bích Hạnh (2021), “Một số vấn đề về di sản các NKH Việt
Nam trong bối cảnh hội nhập quốc tế”, Hội thảo Việt Nam học lần thứ VI, Hà Nội.
5. Nguyễn Mạnh Hưởng, Trần Bích Hạnh (2021), “Sử dụng di sản các NKH Việt
Nam khi dạy học về cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp (1945-1954)”, Tạp
chí Thiết bị giáo dục, số 250 kỳ I.
6. Trần Bích Hạnh (2021), “Xây dựng hồ sơ danh nhân lịch sử Việt Nam phục vụ
dạy học về cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp (1945-1954) lớp 12 THPT
(Chương trình giáo dục phổ thông 2018)”, Kỉ yếu Hội thảo khoa học Chương
trình giáo dục Lịch sử phổ thông 2018 và sách giáo khoa lịch sử mới - Từ nội
dung đến thực tiễn triển khai, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
7. Trần Bích Hạnh (2020), “Từ một cuốn nhật kí nghĩ về một nhân cách”, In trong
sách Kiến trúc sư Ngô Huy Quỳnh, Nxb Hồng Đức, Hà Nội.
8. Trần Bích Hạnh, Nguyễn Thanh Hóa (2020), “Hợp tác giáo dục Việt – Nga qua tư
liệu của đoàn cán bộ đi học Liên Xô 1951”, Hội thảo quốc tế 70 năm hợp tác Việt
Nga về giáo dục và khoa học, Khoa Quốc tế - ĐHQG Hà Nội và Chi hội hữu nghị
Việt Nam – Liên bang Nga ĐHQG Hà Nội tổ chức.
9. Trần Bích Hạnh (2020), “Giáo dục giá trị sống cho thế hệ trẻ từ di sản của các
NKH Việt Nam”, Tạp chí Giáo dục, số 30, tháng 6.
10. Trần Bích Hạnh (2019), “Giá trị giáo dục qua kí ức và tài liệu của các NKH Việt
Nam”, Hội thảo khoa học quốc tế Hồi ức, kí ức, tài liệu lưu trữ về Việt Nam - giá
trị nhân văn nhìn từ nhiều phía do Đại học Khoa học xã hội và nhân văn - ĐHQG
Hà Nội và Đại học Aix Marseille, Đại học Texas tổ chức.
11. Nguyễn Văn Huy, Trần Bích Hạnh (2018), “Trung tâm Di sản các NKH Việt Nam
- 10 năm một chặng đường”, Tạp chí Thế giới Di sản, số tháng 8.
12. Trần Bích Hạnh (2015), “Nghiên cứu - sưu tầm di sản của các NKH Việt Nam,
một bộ phận trong lĩnh vực bảo tồn di sản”, Hội thảo Bảo tàng - cộng đồng: Quan
niệm và cách tiếp cận do Bảo tàng Dân tộc học tổ chức, Hà Nội, tháng 10 và in
trong Tạp chí Thế giới Di sản, số 11.
1
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
1.1. Trong bối cảnh toàn cầu hóa và cách mạng công nghệ 4.0, việc bảo tồn và
phát huy giá trị di sản văn hóa của mỗi quốc gia trở thành một động lực quan trọng
trong sự phát triển kinh tế - xã hội. Việc sử dụng di sản văn hóa để giáo dục cho thế hệ
trẻ học tập ngày càng được ủng hộ và khuyến khích. Từ năm 1994, Tổ chức Giáo dục,
Khoa học và Văn hóa của Liên Hợp Quốc (UNESCO) đã khởi xướng Chương trình
Giáo dục di sản thế giới như một sáng kiến đặc biệt để thúc đẩy các hoạt động giáo dục
xoay quanh di sản.
Ở Việt Nam, nhận thấy tầm quan trọng của giáo dục di sản trong nhà trường, Bộ
Giáo dục và Đào tạo đã phối hợp với Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch để đưa ra Thông
tư 73 vào năm 2013, hướng dẫn việc sử dụng di sản trong quá trình dạy học ở trường
phổ thông. Từ đó, nhiều chương trình giáo dục đã được thiết kế và triển khai thực tế tại
các tổ chức như Trung tâm Quản lí bảo tồn di sản Hội An, Trung tâm Hoạt động văn hóa
khoa học Văn Miếu - Quốc Tử Giám và nhiều nơi khác.
Trong Chiến lược phát triển văn hóa đến năm 2030 được Thủ tướng Chính phủ
Việt Nam phê duyệt vào tháng 11-2021, sáu biện pháp quan trọng để bảo vệ và phát huy
giá trị của di sản văn hóa dân tộc đã được xác định. Trong đó việc đổi mới, nâng cao
chất lượng giáo dục di sản văn hóa trong và ngoài nhà trường bằng việc đa dạng hóa mô
hình, phương thức, quy mô... được nhấn mạnh.
1.2. Bộ môn Lịch sử, với tư cách của một ngành khoa học nghiên cứu về quá khứ, bảo
tồn và phát huy giá trị văn hóa di sản truyền thống, có nhiều ưu thế trong việc giảng dạy,
nghiên cứu về di sản. Trong Chương trình giáo dục phổ thông môn Lịch sử năm 2022 cấp
Trung học phổ thông đã đưa một số chủ đề bắt buộc và chuyên đề tự chọn về bảo tồn và
phát huy di sản văn hóa. Khi học sinh tiếp cận với khối di sản đồ sộ này, nhiều chuyên gia
trong lĩnh vực lưu trữ, bảo tàng, và giáo dục đã nhận thấy đó không chỉ là nguồn tài liệu quý
báu cho nghiên cứu về lịch sử và văn hóa mà còn mang giá trị giáo dục sâu sắc trong việc
phát triển năng lực và phẩm chất cho học sinh.
1.3. Trong các nguồn tài liệu về di sản, hồ sơ di sản các nhà khoa học Việt Nam
có vai trò quan trọng góp phần làm bài học lịch sử ở trường phổ thông trở nên sống động
và thú vị. Lịch sử Việt Nam, đặc biệt từ sau Cách mạng tháng Tám 1945, đã chứng kiến
sự đóng góp to lớn của nhiều nhà khoa học đối với quá trình xây dựng và bảo vệ Tổ
quốc, phát triển khoa học và công nghệ. Ghi nhận vai trò của các trí thức, Chủ tịch Hồ
Chí Minh từng khẳng định: “Trí thức là vốn liếng quý báu của dân tộc. Ở nước khác như
thế, ở Việt Nam càng như thế”. Trong bài phát biểu tại Lễ kỉ niệm 60 năm ngày Chủ tịch
Hồ Chí Minh gặp mặt đội ngũ trí thức (1963-2023) và kỉ niệm 40 năm ngày thành lập
Liên hiệp các hội Khoa học Kỹ thuật Việt Nam (26/3/1983-26/3/2023), Tổng Bí thư
Nguyễn Phú Trọng cũng nhấn mạnh: “Trí thức vừa là một bộ phận nguồn nhân lực, vừa
là nguồn lực khoa học, kỹ thuật, trực tiếp tham gia vào việc nâng cao dân trí, đào tạo
nhân tài cho đất nước”. Việc nghiên cứu về cuộc đời và những đóng góp của các trí
thức, nhà khoa học thông qua di sản họ để lại sẽ làm sáng tỏ bức tranh về lịch sử của
2
từng lĩnh vực khoa học cụ thể và lịch sử của đất nước. Đây là một khối di sản có giá trị
lịch sử, nhân văn và giáo dục sâu sắc đối với những người tiếp cận.
1.4. Tuy nhiên, thực tế hiện nay việc xây dựng và sử dụng hồ sơ di sản các nhà
khoa học Việt Nam trong giáo dục lịch sử ở trường THPT chưa nhận được sự quan tâm
thích đáng, một phần do chương trình giáo dục không đề cập đầy đủ đến vấn đề này
hoặc do thiếu thời gian và hạn chế về thông tin, tài liệu…
Ngoài ra, Chương trình GDPT môn Lịch sử (2022) mới chỉ áp dụng cho lớp 10, 11
còn lớp 12 đang xây dựng sách giáo khoa, chuẩn bị triển khai từ năm học 2024-2025. Do
đó, việc xây dựng hồ sơ di sản các nhà khoa học Việt Nam và thiết kế các hoạt động
giảng dạy liên quan đến nội dung này khi dạy học lịch sử Việt Nam ở lớp 12 là một
nhiệm vụ cần thiết, góp phần bổ sung và làm phong phú thêm lí luận và phương pháp
dạy học môn Lịch sử, đặc biệt là trong lĩnh vực xây dựng và sử dụng hồ sơ di sản các
nhà khoa học Việt Nam.
Xuất phát từ những lí do nêu trên, chúng tôi lựa chọn vấn đề “Xây dựng và sử
dụng hồ sơ di sản các nhà khoa học Việt Nam trong dạy học lịch sử dân tộc ở lớp 12
THPT” là đề tài nghiên cứu luận án tiến sĩ, chuyên ngành Lí luận và Phương pháp dạy
học bộ môn Lịch sử, mã số 9140111.
2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu
- Mục đích nghiên cứu: Trên cơ sở khẳng định vai trò và ý nghĩa quan trọng của việc
xây dựng và sử dụng DS các NKH Việt Nam, luận án tập trung vào xây dựng hồ sơ DS các
NKH Việt Nam để sử dụng trong quá trình dạy học môn Lịch sử lớp 12 ở trường THPT.
Đồng thời, đề xuất các nhóm biện pháp cụ thể để khai thác, sử dụng nguồn học liệu này góp
phần nâng cao hiệu quả dạy học môn Lịch sử ở trường phổ thông.
- Nhiệm vụ nghiên cứu: Một là, tổng quan các công trình nghiên cứu về giáo dục,
tâm lí học, phương pháp DHLS trong và ngoài nước liên quan đến việc xây dựng và sử
dụng hồ sơ DS các NKH Việt Nam trong dạy học Lịch sử Việt Nam ở lớp 12 THPT, bao
gồm việc tìm hiểu các nghiên cứu, bài viết và tài liệu có liên quan. Hai là, tìm hiểu cơ sở
lí luận và tiến hành khảo sát việc xây dựng, sử dụng di sản văn hóa nói chung và hồ sơ
DS các NKH Việt Nam nói riêng trong dạy học lịch sử dân tộc ở lớp 12 THPT. Ba là,
nghiên cứu và đề xuất phương pháp xây dựng hồ sơ DS các NKH Việt Nam, trên cơ sở
đó sẽ xây dựng hệ thống “Hồ sơ di sản các nhà khoa học Việt Nam” phục vụ DHLS dân
tộc ở lớp 12 THPT. Bốn là, nghiên cứu và đề xuất các nhóm biện pháp khai thác, sử
dụng “Hồ sơ di sản các nhà khoa học Việt Nam” trong quá trình DHLS dân tộc ở lớp 12
THPT. Đồng thời, luận án cũng xây dựng kế hoạch bài dạy và tổ chức thực nghiệm, thử
nghiệm sư phạm để kiểm tra và khẳng định tính khả thi của các biện pháp đã đề xuất
trong luận án.
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
* Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của đề tài là quá trình xây dựng và sử dụng hồ sơ DS các
NKH Việt Nam trong dạy học lịch sử dân tộc ở lớp 12 THPT.
* Phạm vi nghiên cứu
Về lí luận dạy học bộ môn: Trên cơ sở nghiên cứu lí luận (có hệ thống), đề tài tập