Khóa luận tốt nghiệp đại học ngành Triết học: Tư tưởng đạo đức học trong Phân tâm học của S. Freud

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

KHOA TRIẾT HỌC

------------

PHẠM THỊ HOA

TƯ TƯỞNG ĐẠO ĐỨC HỌC TRONG

PHÂN TÂM HỌC CỦA SIGMUND FREUD

Khóa luận tốt nghiệp hệ đại học chính quy

Ngành: Triết học

(Chương trình đào tạo: chuẩn)

Hà Nội – 2019

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

KHOA TRIẾT HỌC

------------

PHẠM THỊ HOA

TƯ TƯỞNG ĐẠO ĐỨC HỌC TRONG

PHÂN TÂM HỌC CỦA SIGMUND FREUD

Khóa luận tốt nghiệp hệ đại học chính quy

Ngành: Triết học

(Chương trình đào tạo: chuẩn)

Người hướng dẫn: PGS.TS. Nguyễn Anh Tuấn

Hà Nội – 2019

LỜI CẢM ƠN

Hoàn thành khóa luận tốt nghiệp này, trước hết em xin chân thành cảm ơn sự dạy dỗ

nhiệt tình của các thầy cô giáo trong khoa Triết học, trường Đại học Khoa học xã

hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội trong suốt thời gian em học tập tại khoa,

tại trường.

Đặc biệt, em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất tới PGS.TS Nguyễn Anh Tuấn đã

giúp đỡ và hướng dẫn em rất tận tình trong quá trình thực hiện và hoàn thiện khóa

luận tốt nghiệp này.

Mặc dù đã rất cố gắng, nhưng chắc chắn khóa luận sẽ không tránh khỏi những hạn

chế và thiếu sót. Vì vậy, em rất mong nhận được sự đóng góp ý kiến của các thầy,

các cô, cùng toàn thể các bạn để khóa luận này được hoàn thiện hơn.

Hà Nội, ngày 1 tháng 5 năm 2019

Sinh viên

Phạm Thị Hoa

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1

CHƯƠNG 1. NHỮNG ĐIỀU KIỆN VÀ TIỀN ĐỀ HÌNH THÀNH TƯ

TƯỞNG ĐẠO ĐỨC HỌC TRONG PHÂN TÂM HỌC CỦA SIGMUND

FREUD ............................................................................................................. 6

1.1. Điều kiện kinh tế, xã hội, văn hóa, tinh thần châu Âu cuối thế kỷ

XIX - đầu thế kỷ XX của sự hình thành tư tưởng đạo đức học Freud .. 6

1.2. Những tiền đề khoa học của sự hình thành và phát triển tư tưởng

đạo đức học trong Phân tâm học của Freud .............................................. 8

1.2.1. Những tiền đề khoa học tự nhiên, y học và tâm lý học cuối thế kỷ

XIX -đầu thế kỷ XX .................................................................................... 8

1.2.2. Những tiền đề triết học của tư tưởng Freud về đạo đức học ........ 10

1.3. Cuộc đời, sự nghiệp và những tác phẩm chủ yếu của S.Freud ..... 16

1.3.1. Đôi nét về cuộc đời Sigmund Freud .............................................. 16

1.3.2. Nguồn gốc của phân tâm học Sigmund Freud .............................. 21

1.3.3. Những nền tảng triết học phân tâm học ........................................ 23

TIỂU KẾT CHƯƠNG I .................................................................................. 34

CHƯƠNG 2. NHỮNG NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA TƯ TƯỞNG ĐẠO

ĐỨC HỌC S.FREUD .................................................................................... 36

2.1. Quan niệm về thiện ác, lương tâm, nghĩa vụ, tự do, trách nhiệm và

bản chất của tư tưởng đạo đức học trong phân tâm học của Freud .... 37

2.2. Một số đánh giá về tư tưởng đạo đức học của Freud .................... 57

2.2.1. Nhận xét chung về tư tưởng đạo đức học của Freud ................... 57

2.2.2. Những điểm tích cực trong tư tưởng đạo đức học của Freud ...... 61

2.2.3. Hạn chế của tư tưởng đạo đức học Freud .................................... 63

TIỂU KẾT CHƯƠNG 2 ............................................................................... 65

KẾT LUẬN .................................................................................................. 688

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO………………………………….80

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Chúng ta đang sống trong một xã hội hiện đại vô cùng phức tạp, con người

vẫn luôn phải đối mặt với vô vàn những vấn đề tâm - sinh lý nan giải. Việc tìm ra

định hướng sống phù hợp với bản chất văn hóa, nhân văn của mình là một nhiệm vụ

thực sự cấp bách của con người hiện nay. Lịch sử văn minh nhân loại cho chúng ta

thấy, phần lớn những thành tựu mà con người đã đạt được cho tới nay đều dựa trên

khoa học, tư duy lý tính vốn chủ yếu được hình thành vào thời cận đại ở Tây Âu.

Tuy nhiên, định hướng tư duy và lối sống duy khoa học - kỹ thuật, kỹ trị và việc đề

cao thái quá những giá trị vật chất do văn minh công nghệ mang lại đã đưa loài

người đến những thảm họa của thời hiện đại, mà biểu hiện rõ nhất là hai cuộc thế

chiến ở thế kỷ XX. Nguy hiểm hơn, cách tiếp cận duy lý cực đoan tới con người,

bản tính người đã đơn giản hóa nhiều vấn đề của tồn tại người, làm lu mờ nhiều đặc

điểm quan trọng của con người, khiến cho nó bị đẩy vào tình trạng bế tắc dù cố

gắng vùng vẫy để thoát ra khỏi những tình huống sinh hoạt gay cấn. Hoàn cảnh sinh

tồn của người phương Tây hiện đại đã làm cho họ lâm vào khủng hoảng tinh thần

sâu sắc, buộc người ta phải tìm hiểu kỹ lưỡng và toàn diện hơn “thế giới nội tâm”,

bản tính người của mình như con đường, tiền đề lý luận để có được định hướng giá

trị đáng tin cậy. Phân tâm học gắn liền với tên tuổi Sigmud Freud đã ra đời trong

điều kiện đó và nhằm đáp ứng nhu cầu đó của con người phương Tây từ cuối thế kỷ

XIX. Sigmund Freud (1856 - 1939) là một trong những nhà khoa học được liệt kê

trong cuốn “On Giants’ Shoulders” (Đứng trên vai những người khổng lồ) của

Melvyn Bragg, bên cạnh những tên tuổi vĩ đại khác như Archimedes, Galileo

Galilei, Isaac Newton, Henri Poincaré, Albert Einstein. Công lao chủ yếu của Freud

là khám phá ra vô thức (unconsciousness) như tầng tư duy nền tảng định hướng mọi

hành vi của con người. Khám phá này được coi như một cuộc cách mạng trong

nhận thức về bản chất của hành vi, bởi trước đó nền văn minh có xu hướng đề cao ý

thức như phần tư duy chủ yếu của con người.

Cho đến nay, các quan điểm phân tâm học cơ bản của Freud không những vẫn

bảo toàn giá trị mà còn được các thế hệ kế tiếp ông làm phong phú, sâu sắc và phát

triển toàn diện hơn. Tư tưởng của Freud hiện nay không chỉ được nghiên cứu đơn

thuần như một lý thuyết y học hay tâm lý học, mà còn được nghiên cứu ở các khía

cạnh triết học, văn hóa học, nghệ thuật, tôn giáo, nhân học, xã hội học… nhằm tạo

dựng giá trị, lối sống và hơn nữa là giúp con người hiểu một cách sâu sắc và toàn

diện hơn về chính bản thân mình. Tất cả những lĩnh vực nghiên cứu đó và ứng dụng

của chúng cho thấy ảnh hưởng của phân tâm học đã tạo ra một sự quan tâm đặc biệt,

sâu sắc, có ý nghĩa to lớn, không chỉ đối với triết học mà đối với xã hội tri thức nói

chung. Tuy nhiên, việc nghiên cứu phân tâm học trên phương diện triết học chưa

được thực hiện nhiều, nhất là ở Việt Nam. Tôi cũng ý thức được rằng, khía cạnh

triết học trong phân tâm học không tồn tại một cách cụ thể, nhưng cũng không quá

chung chung. Có thể nhận thấy rằng, vốn là học thuyết tâm lý học được Freud sử

dụng vào nghiên cứu con người và các vấn đề của đời sống xã hội khác nhau, nên

phân tâm học cũng đòi hỏi sự lý giải của triết học. Thực sự, Freud đã có những phát

hiện mới cho quan niệm về con người so với triết học truyền thống. Những điểm

mới đó bao hàm một sự hiểu biết triết học sâu sắc về tồn tại người trong thế giới

hiện đại.

Ở Việt Nam, phân tâm học thực ra không xa lạ bởi nó đã được giới thiệu từ

những năm 30 - 40 của thế kỷ trước. Khi ấy, nội dung chủ yếu được quan tâm của

phân tâm học là sự ứng dụng những lý thuyết của Freud để lý giải hoạt động sáng

tác và phê bình văn học nghệ thuật. Điều đó cho thấy việc tiếp nhận tư tưởng của

Freud thời kỳ đầu và sau này còn mang tính chọn lọc, một chiều. Trong bối cảnh

tiếp biến văn hóa toàn cầu và hội nhập quốc tế hiện nay, chúng ta không thể tránh

đối diện với những vấn đề của con người sống trong xã hội hiện đại. Những áp lực

và đòi hỏi của cuộc sống hiện đại đã khiến cho con người rơi vào trạng thái trầm

cảm, căng thẳng, mệt mỏi, thậm chí còn làm gia tăng số ca mắc bệnh tâm thần. Một

bộ phận không nhỏ thanh, thiếu niên hiện nay ở nước ta đang hiểu lầm, hiểu sai về

lối sống và văn hóa phương Tây, đặc biệt là về cuộc cách mạng tình dục dường như

được khởi xướng từ lý thuyết Freud, nên đã có những hành vi lệch chuẩn so với đạo

đức truyền thống và thuần phong mỹ tục của dân tộc. Lối sống gấp và ích kỷ, thói

đạo đức giả đang trở thành hiện tượng phổ biến trong xã hội đang là những vấn đề

báo động cho cả gia đình lẫn xã hội và đặt ra những thách thức cho nền giáo dục

Việt Nam. Mặt khác, trong quá trình đổi mới, Đảng và nhà nước ta đang có chủ

trương coi con người là nguồn lực nội sinh quan trọng nhất để xây dựng và phát

triển đất nước thì việc xem xét một cách nghiêm túc các quan niệm về con người

cũng như tư tưởng triết học của Freud để có một cái nhìn khách quan, biện chứng về

nó nhằm góp thêm một hướng đi mới trong nghiên cứu con người Việt Nam hiện

đại là một việc làm vừa có ý nghĩa lý luận, vừa có ý nghĩa thực tiễn cấp bách. Vì

những lý do trên, Tôi quyết định chọn vấn đề Tư tưởng đạo đức học trong Phân tâm

học của S. Freud làm đề tài cho khóa luận tốt nghiệp của mình với hy vọng làm rõ

tư tưởng đạo đức học trong phân tâm học của S. Freud đồng thời gợi ý một cách

tiếp cận mới, tìm hướng đi mới cho nghiên cứu con người Việt Nam trong xã hội

hiện đại.

2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài

Tác giả Nguyễn Vũ Hảo (2013) trong Một số quan niệm đạo đức học

phương Tây hiện đại và ảnh hưởng của chúng ở Việt Nam trong bối cảnh hội nhập

quốc tế hiện nay [10], cũng đã bàn đến những nội dung đạo đức cơ bản của Freud.

Theo tác giả: “Ngay từ đầu Freud đã coi luân lý đạo đức là lĩnh vực liên quan đến

sự ép, sự cưỡng bức và sự đánh mất tự do” [10, 115]. Tác giả đánh giá về quan

niệm đạo đức của Freud rằng, đạo đức học trong phân tâm học dựa trên nền tảng

triết học nhân bản phi duy lý với cách tiếp cận rất mới và độc đáo đối với các vấn đề

con người, cơ cấu tâm lý cá nhân, đặc biệt là vô thức với tính cách là khởi nguồn,

nguyên nhân và yếu tố tác động cơ bản đến các hành vi đạo đức của con người

trong xã hội.

Vấn đề đạo đức học và triết học văn hóa cũng được bản đến trong cuốn Nhân

học triết học Freud và ảnh hưởng của nó đến nhân học triết học phương Tây hiện

đại. Các tác giả cho rằng, Freud xem xét quan niệm đạo đức để trả lời cho hai vấn

đề: thứ nhất, phải chăng những hiện tượng tâm thần xấu xa bộc lộ ra trong giấc mơ

thực sự khẳng định ý kiến của một số nhà triết học về bản tính ác của con người?

Thứ hai, vì chú giải giấc mơ cho thấy những thiên hướng và ham muốn xấu xa của

con người, nên chúng là gì và bản chất của chúng là gì? [12, 274]. Do vậy, các tác

giả cho rằng thực chất quan niệm đạo đức của Freud là đi tìm nguồn gốc của đạo

đức và những yêu cầu của đạo đức trong xã hội hiện đại. Về quan niệm văn hóa, các

tác giả đã xác định tiền đề để Freud triển khai triết học văn hóa là xem xét tồn tại

người trên phương diện xã hội tính, quan hệ xã hội, nguyên nhân dẫn đến sự tha hóa

trong con người... [12, 319-322].

Trong một số bài viết như của Nguyễn Vũ Hảo (2013) Đạo đức học phương

Tây đương đại: Tổng quan các trào lưu và vấn đề chủ yếu, Tạp chí Thông tin Khoa

học xã hội [9] và của Châu Khê (2011), Luận bàn về tính thiện ác - Học thuyết của

Sigmund Freud [15]... cũng ít nhiều đề cập đến quan niệm của Freud về tôn giáo,

đạo đức.

Như vậy, có thể nói, các vấn đề tôn giáo, đạo đức và văn hóa trong quan niệm

của Freud đã được nhiều tác giả quan tâm. Tuy nhiên, điều chủ yếu mà họ chú ý

thuộc về những nội dung cơ bản của tư tưởng, họ chưa bàn nhiều về khía cạnh triết

học của đạo đức học Freud. Trên cơ sở những nghiên cứu ấy, khóa luận sẽ tiếp tục

phát triển và đặc biệt là làm rõ khía cạnh triết học của những nội dung trên.

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

Mục đích: Nghiên cứu chuyên sâu và trình bày có hệ thống nội dung tư tưởng

đạo đức học chủ yếu trong Phân tâm học của Freud và những đánh giá về ông với tư

cách là một nhà triết học phương Tây hiện đại.

Nhiệm vụ:

- Trình bày những điều kiện và tiền đề cho sự hình thành và phát triển tư

tưởng đạo đức học trong Phân tâm học của Freud.

- Phân tích những nội dung chủ yếu của đạo đức học trong phân tâm học

Freud trên các phương diện để thấy được những đóng góp mới của ông trong quan

niệm về đạo đức học.

- Trình bày một số đánh giá về tư tưởng đạo đức học của S.Freud, những mặt

tích cực và tiêu cực bổ sung vào hệ thống tri thức về đạo đức học hiện nay.

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

Đối tượng: Đối tượng nghiên cứu của khóa luận là nội dung cơ bản của đạo

đức học trong Phân tâm học của Freud.

Phạm vi: Khóa luận tập trung khảo cứu, làm rõ những nội dung cơ bản về quan

niệm thiện ác, lương tâm, nghĩa vụ, tự do, trách nhiệm, bản chất và nguồn gốc của đạo

đức trong Phân tâm học của Freud. Có thể nói, sự lý giải của Freud về cái vô thức là lý

thuyết nền tảng và là đóng góp lớn nhất của ông ở phương diện triết học. Do vậy, có

thể sử dụng kết quả của sự lý giải này để hiểu toàn bộ các quan niệm khác như về con

người, đạo đức học và triết học văn hóa.

5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu

Cơ sở lý luận: Khóa luận được thực hiện dựa trên quan điểm triết học Mác –

Lênin về mối quan hệ giữa ý thức xã hội với tồn tại xã hội, về sự thống nhất lý luận

và thực tiễn trong nghiên cứu tư tưởng đạo đức học.

Phương pháp nghiên cứu: Khóa luận sử dụng các phương pháp nghiên cứu biện

chứng như: thống nhất lịch sử - logic; phân tích và tổng hợp; đối chiếu so sánh tài liệu;

phương pháp hệ thống - cấu trúc…

6. Đóng góp mới của khóa luận

- Khóa luận khẳng định, ở Freud có tư tưởng đạo đức học với những tiền đề từ

chính triết học và những nội dung phong phú, sâu sắc đáp ứng khuôn mẫu của một

học thuyết triết học kinh điển.

- Khóa luận không chỉ khảo cứu, phân tích và trình bày có hệ thống để làm rõ

những nội dung đạo đức học chủ yếu trong Phân tâm học của Freud nhằm xác định

vị trí của ông trong dòng chảy triết học phương Tây hiện đại mà còn chỉ ra những

giá trị và hạn chế thông qua sự đánh giá tư tưởng đạo đức học của ông từ các trào

lưu triết học khác.

7. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của khóa luận

Ý nghĩa lý luận: Khóa luận góp phần nghiên cứu có hệ thống những nội dung

đạo đức học cơ bản trong Phân tâm học của Freud - một lĩnh vực vẫn chưa được

nghiên cứu chuyên sâu ở Việt Nam - để làm rõ những đóng góp về đạo đức học trong

phân tâm học Freud trong việc mở ra một cách tiếp cận mới trong nghiên cứu con

người Việt Nam.

Ý nghĩa thực tiễn: Khóa luận có thể làm tài liệu tham khảo cho mọi người

quan tâm tìm hiểu tư tưởng đạo đức học trong Phân tâm học của Freud và cho các

nhà nghiên cứu có mong muốn vận dụng lý thuyết này trong nghiên cứu con người

hiện nay ở Việt Nam.

8. Kết cấu của khóa luận

Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, khóa luận gồm 2

chương, 5 tiết.

CHƯƠNG 1. NHỮNG ĐIỀU KIỆN VÀ TIỀN ĐỀ HÌNH THÀNH TƯ

TƯỞNG ĐẠO ĐỨC HỌC TRONG PHÂN TÂM HỌC CỦA SIGMUND

FREUD

1.1. Điều kiện kinh tế, xã hội, văn hóa, tinh thần châu Âu cuối thế kỷ XIX

-đầu thế kỷ XX của sự hình thành tư tưởng đạo đức học Freud

Từ giữa thế kỷ XIX là thời kỳ lịch sử châu Âu có nhiều biến đổi lớn và ở nước

Áo - quê hương Freud chịu nhiều tác động bởi những biến đổi . Năm 1848, cuộc

cách mạng Áo nổ ra nhằm thực hiện mục tiêu lật đổ chế độ phong kiến, giải phóng

nhân dân thoát khỏi sự thống trị của giai cấp địa chủ quý tộc. Nhưng cuộc cách

mạng đó bị thất bại, chế độ phong kiến của vương triều Habsbourg lại được khôi

phục dẫn đến sự áp bức ngày càng nặng nề, mâu thuẫn trong xã hội ngày càng gay

gắt. Đồng thời lúc này, phương thức sản xuất TBCN ở Tây Âu về cơ bản đã được

xác lập và phát triển mạnh mẽ đang từng bước chuyển sang giai đoạn chủ nghĩa Đế

quốc. Sự ra đời của chủ nghĩa tư bản đã chứng tỏ được tính ưu việt của mình so với

các phương thức sản xuất trước đó. Tuy nhiên, cùng với sự phát triển kinh tế thì

trong đời sống tinh thần cũng xuất hiện những mâu thuẫn gay gắt thuộc nhiều lĩnh

vực như tư tưởng, chính trị, triết học, tôn giáo… khiến cho đời sống xã hội trở nên

mong manh, nhạy cảm, căng thẳng và phức tạp hơn [17, 9].

Freud sống ở Viên - thủ đô nước Áo, một trong những thành lũy của chủ nghĩa

tư bản Tây Âu lúc bấy giờ. Nhìn bề ngoài thành Viên hoa lệ, hoành tráng nhưng lại

che giấu bên trong nó một lò lửa sục sôi đầy rẫy những mâu thuẫn kinh tế, xã hội và

tư tưởng. Bạo loạn, chiến tranh, chết chóc xảy ra thường xuyên. Freud đã chứng kiến

thực tế ấy và ngay chính gia đình, những người thân của ông cũng phải đối mặt với

hiện thực xã hội ấy. Hai người anh trai của ông bị buộc phải tham gia cuộc chiến

tranh giữa Ý, Pháp, Phổ và Áo, gia đình ông phải chạy loạn đến Laizic để lánh nạn.

Đồng thời, lúc này sự biến đổi về kinh tế của toàn bộ đế quốc Áo - Hung, công việc

làm ăn khó khăn khiến gia đình của Freud phải ly tán. Vào độ tuổi trưởng thành, bản

thân Freud đã tận mắt chứng kiến hoặc tham gia các cuộc chiến tranh: Mỹ - Tây Ban

Nha, Nhật - Nga và Đại chiến thế giới lần thứ nhất. Những cuộc chiến tranh này

không chỉ làm hao tổn sức người, sức của mà còn gây ra vết thương tinh thần to lớn.

Sự xáo trộn trong đời sống kinh tế, chính trị và sự dồn nén, ức chế của xã hội dẫn đến

số bệnh nhân tâm thần tăng vọt. Việc là nhân chứng và trực tiếp tham gia vào những

diễn biến số phận của con người và xã hội như vậy đã có ảnh hưởng đến sự hình

thành và phát triển tư tưởng của Freud [17, 8-9].

Thái độ của xã hội đối với vấn đề tình dục, bầu không khí ở Viên, nơi Freud

sống và làm việc vào cuối thế kỷ XIX cũng là một thể hiện của “tinh thần thời đại”

có ảnh hưởng không nhỏ đến quan điểm của Freud. Trong xã hội xuất hiện đầy rẫy

mâu thuẫn và căng thẳng, với thói đạo đức giả tràn lan. Dưới triều đại nữ hoàng Áo

Victoria, chủ nghĩa bài Do thái của Công giáo bành trướng khắp Tây Âu… đã làm

đạo đức và pháp luật truyền thống mất hiệu lực trong việc hướng dẫn và kiểm soát

đời sống tinh thần con người; sự phát triển vượt bậc của khoa học thời đó đã biến

phương Tây thành xã hội duy lý, lấy “cái tôi” làm trung tâm, từ đó thói đạo đức giả

trở thành mốt của thời đại. Tính dục cũng như các nhu cầu sinh lý cơ bản khác và

khuynh hướng vô chính phủ trong các hành vi của con người, một mặt, không được

kiểm soát, hướng dẫn và ngăn chặn bởi đạo đức và pháp luật, nên đã phát triển tràn

lan; mặt khác, chúng cũng không được công khai thừa nhận chính thức trong ngôn

luận và trong các hành vi ứng xử xã hội. Trên thực tế, ở phương Tây thế kỷ XIX có

hai xã hội, xã hội của đời sống tình dục rất sục sôi diễn ra bên trong có “sự bật đèn

xanh” của các thành viên và “xã hội bề ngoài” với sự lên mặt của “cái tôi thanh cao,

kiêu hãnh”. Điều này giải thích vì sao, những vấn đề quan trọng của đời sống tinh

thần suốt cả cuộc đời mỗi con người như tính dục và các nhu cầu sinh lý khác lại

được cả xã hội công khai hay ngấm ngầm để ý với các thái độ khác nhau [18, 220].

Tóm lại, trong xã hội phương Tây lúc này đã xuất hiện nhiều mâu thuẫn mới,

đặc biệt là những mâu thuẫn trong đời sống tinh thần: giữa một bên là những quan

niệm truyền thống với các tập tục thành kiến của xã hội quan phương Thanh giáo bảo

thủ tồn tại hàng trăm năm, và bên kia là một xã hội mới sôi động với những quan

điểm và “chuẩn mực” mới. Trong bối cảnh ấy, việc nảy sinh thói đạo đức giả do sự

ức chế trong hoạt động tinh thần - nhất là sự ức chế về mặt tính dục là không thể

tránh khỏi. Điều này khiến những con người không kịp thời thích ứng với điều kiện

xã hội mới, thích ứng với những mối quan hệ xã hội mới… sẽ trở nên căng thẳng,

thiếu tự tin trong cuộc sống, trong nếp nghĩ và sẽ rơi vào tình trạng bị “tự kỷ ám thị”

với cuộc đấu tranh giữa cái mới và cái cũ ngay trong suy nghĩ của bản thân mình. Từ

đó những căn bệnh mới về tinh thần cũng có nguy cơ phát triển theo. Triết học đã,

đang và mãi mãi có một mục đích nhân văn duy nhất của mình là thúc đẩy giải phóng

con người, đem lại tự do cho con người, bằng cách chỉ ra bản chất đích thực của sự

tha hóa của con người và con đường khắc phục sự tha hóa ấy. Những bi kịch và

khủng hoảng tinh thần của nền văn minh khoa học hiện đại vô tình đã đưa Freud tới

kết luận rằng, cần phải nhận thấy một cái thô thiển và thấp hèn ở đằng sau mọi khát

vọng cao thượng. Học thuyết Freud ra đời thực chất là lời cảnh báo về những mối

nguy hiểm nằm trong bề sâu tâm thần của con người. Quan điểm nhân học của Freud

là một bước ngoặt trong quan niệm triết học về con người. Người ta bắt đầu thừa

nhận cần phải xem xét con người một cách chăm chú và sâu sắc hơn so với trước đây.

Con người không những là một thực thể duy lý. Nó thực ra là "giao điểm của hai thế

giới" - thế giới tinh thần, cao thượng và thế giới tự nhiên, thấp hèn. Và, đó chính là

đặc thù của con người như một dạng hiện tồn đặc biệt. Từ những suy ngẫm sâu sắc

như vậy, Freud đã quan tâm đến đạo đức học như một phương tiện hữu hiệu nhất để

đem lại tự do tinh thần cho con người, buộc người ta bắt đầu thừa nhận cần phải xem

xét con người một cách chăm chú và sâu sắc hơn so với trước đây.

1.2. Những tiền đề khoa học của sự hình thành và phát triển tư tưởng đạo

đức học trong Phân tâm học của Freud

1.2.1. Những tiền đề khoa học tự nhiên, y học và tâm lý học cuối thế kỷ XIX -

đầu thế kỷ XX

Trong quá trình học tập ở trường đại học Viên và sau này thông qua các

nghiên cứu thực tiễn chữa trị bệnh tâm thần, Freud đã gặp gỡ, tiếp xúc, học hỏi ở

khá nhiều các nhà khoa học bậc thầy đi trước về tâm lý học, triết học, y học, sinh

học, sinh lý thần kinh, trực tiếp nhất là về các phương pháp chữa trị bệnh tâm thần.

Các cuộc gặp gỡ, tiếp xúc học hỏi này đã bổ sung và củng cố các cơ sở triết học, y

sinh học, tâm sinh lý học tâm thần cho các tư tưởng triết học của ông.

Thế kỷ XIX là thời kỳ tư tưởng khoa học kỹ thuật có sự phát triển mạnh mẽ.

Những phát minh có tính bước ngoặt như Thuyết tiến hoá của Charles Drawin, Định

luật bảo toàn và chuyển hoá năng lượng và Tâm lý học biến thể, đã có ảnh hưởng

rất lớn đến sự ra đời của phân tâm học Freud. Ông đã chủ định lựa chọn tìm hiểu

các tri thức khoa học đỉnh cao đương thời để làm giàu thêm hiểu biết của mình và

chúng có ảnh hưởng rất lớn đến sự hình thành tư tưởng triết học cũng như toàn bộ

nội dung của phân tâm học Freud.

Những nghiên cứu về phương pháp chữa bệnh tâm thần

Trước khi là nhà Phân tâm học, hoạt động chuyên môn trực tiếp của Freud là

nghiên cứu nguồn gốc và trị liệu các rối nhiễu tâm lý. Chính trong lĩnh vực này ông

đã học tập được nhiều ở các bậc tiền bối.

Đầu thế kỷ XIX, xã hội có thái độ nhân đạo và sáng suốt hơn đối với các rối

nhiễu tâm lý. Một trong số những người chủ xướng quan điểm mới này là bác sĩ

người Pháp Philip Binzl (1745 - 1826). Ông khẳng định, những rối nhiễu tinh thần

là một hiện tượng tự nhiên, vì thế để chữa trị chúng cần có những phương pháp

khoa học tự nhiên. Ông đã giải phóng bệnh nhân khỏi xiềng xích và đối xử với họ

một cách nhân đạo. Chính ông là người đầu tiên đã ghi lại tiền sử bệnh, chú ý đến

tính chất và quy trình trị liệu. Do ảnh hưởng của tấm gương này, người ta dần tháo

bỏ xích cho bệnh nhân cả ở châu Âu và Mỹ. Bệnh nhân tâm lý đã trở thành đối

tượng của các nghiên cứu khoa học. Freud thường trích dẫn và phân tích các luận

điểm của Binzl trong việc lý giải vô thức và mặc cảm Ơdip trong nghiên cứu tôn

giáo.

Trong quá trình trị bệnh tâm thần, Freud đã nghiên cứu và kế thừa các phương

pháp chữa trị của các bậc tiền bối, nhưng ông nhận thấy rằng nó còn “thiếu cái khoa

học có tính cách triết học phụ thuộc có thể dùng vào những mục tiêu do những hoạt

động y khoa đặt ra” điều đó đã thôi thúc Freud tìm tòi một phương pháp mới để vô

thức trở về với ý thức.

Cuộc khủng hoảng phương pháp luận trong tâm lý học

Cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, tâm lý học thế giới bước vào khủng hoảng về

phương pháp luận vì đã chỉ chủ yếu lấy ý thức làm đối tượng nghiên cứu và đó là

mảnh đất cho sự xuất hiện các trường phái tâm lý học khách quan. Freud đã bắt đầu

xây dựng phân tâm học với mục tiêu thiết lập một quan hệ chủ - khách thể mới

trong việc giải quyết mối quan hệ giữa vô thức và ý thức để khắc phục những hạn

chế của tâm lý học duy tâm, chủ quan.

Như vậy, những bế tắc và khủng hoảng trong y học và tâm lý học cuối thế kỷ

XIX đầu thế kỷ XX đã tạo điều kiện cho phân tâm học ra đời với tư cách là một hệ

thống các quan niệm triết học. Sự xuất hiện của phân tâm học một cách khách quan

đã làm cho cả y học và tâm lý học phát triển. Mặc dù các thành tựu khoa học tự

nhiên và tâm lý học có ảnh hưởng rất lớn đến sự hình thành tư tưởng Freud, nhưng

có thể nói bên cạnh những tiền đề ấy tư tưởng triết học hoàn toàn có thể ảnh hưởng

đến việc hình thành các quan điểm phân tâm học khác nhau [4; 11], như chính ông

đã từng thừa nhận trong Phân tâm học nhập môn.

1.2.2. Những tiền đề triết học của tư tưởng Freud về đạo đức học

Nhiều nhà nghiên cứu phương Tây khẳng định rằng, học thuyết phân tâm của

Freud dựa trên quan sát lâm sàng. Cơ sở của phân tâm học là các quan điểm tâm

thần học và sinh lý học cuối thế kỷ XIX. Còn các tư tưởng triết học hầu như không

ảnh hưởng gì đến Freud, vì ông không những có thái độ đề phòng đối với những suy

luận trừu tượng của các nhà triết học mà còn chưa bao giờ quan tâm đến các tác

phẩm triết học. Thực tế cho thấy, Freud chịu ảnh hưởng rất đậm nét các quan điểm

triết học trong lịch sử từ thời cổ đại cho đến thời cận đại.

Trong quan niệm về vô thức, Freud chịu ảnh hưởng từ các nhà triết học Đức

như G.W. Leibniz (1646 - 1716) trong Thuyết đơn tử, của Fridric Herbart (1776 -

1841) với thuyết ngưỡng ý thức về sự loại suy đơn tử từ vô thức đến ý thức. Trong

các suy tư về bản năng tính dục và giấc mơ ông chịu ảnh hưởng của Platon, Aristot,

Descartes, Scherner, Fisher… Ông kế thừa quan niệm đạo đức và văn hoá từ

Spinoza, Kant, Voltaire... Nhưng người thực sự có công khai sáng và ảnh hưởng

mạnh mẽ đến S.Freud là Schopenhauer và Nietzsche. Các nhà tư tưởng này đã đặt

nhiệm vụ cho triết học phải thoát khỏi sự cám dỗ của thế giới hư ảo bên ngoài để

quay trở về thế giới nội tâm của mình, từ đó tìm tòi bản tính nội tại thực sự của con

người và thế giới. S. Freud đã nhiệt tình tiếp thu quan điểm chủ yếu của các nhà

triết học này trong quá trình hình thành tư tưởng.

Trong quan niệm về đạo đức, Freud thừa nhận, phạm trù cấm đoán xã hội ông

chịu ảnh hưởng từ mệnh lệnh tuyệt đối của Kant. Trong tác phẩm Nguồn gốc của

tôn giáo và văn hóa, Freud cho rằng, nghiên cứu về Tôtem giáo nhằm làm sáng tỏ,

nó có thể đem lại cách nhìn phân tâm học để giải thích các vấn đề về cấm kỵ hiện

nay. Do đó, dù nó có bị nhìn nhận một cách tiêu cực và có thể gán cho nó những nội

dung khác thì xét về bản chất tâm thần, nó chính là mệnh lệnh tuyệt đối của Kant [3,

40]. Do vậy, quan niệm đạo đức của ông được rút ra từ việc nghiên cứu sự xuất hiện

các cấm kỵ, vì “việc luận giải cấm kỵ có thể làm sáng tỏ cội nguồn của mệnh lệnh

tuyệt đối” [3, 130]. Ngoài ra, trong quan niệm về đạo đức, ông còn nghiên cứu rất

kỹ các tác phẩm của Voltaire bàn về tôn giáo, chiến tranh và trách nhiệm xã hội [5,

28-29].

Khi đề cập đến lịch sử phát triển của phân tâm học, ông dứt khoát tuyên bố:

“Trong việc xây dựng khái niệm về sự lấn át, tôi tuyệt đối độc lập, tôi không chịu

một ảnh hưởng nào đưa tôi đến khám phá ấy. Và tôi coi tư tưởng ấy là độc đáo suốt

một thời gian dài, cho tới khi O. Rank nói cho tôi biết một chỗ trong Thế giới như là

ý chí và biểu tượng của Schopenhauer, tại đó ông cố gắng lý giải sự điên rồ. Như

vậy, chỉ vì không đọc mà tôi có khả năng đưa ra một khám phá độc đáo” [8, 50].

Mặc dù phủ nhận ảnh hưởng bởi các tư tưởng triết học nhưng trong các tác phẩm

khác, Freud thường viện ngay vào Schopenhauer. Bàn về vấn đề tình dục, ông nhấn

mạnh rằng, Schopenhauer từ lâu đã chỉ ra hành vi và suy nghĩ của con người “được

định trước bởi khát vọng tình dục đến mức độ nào” [8, 50] và thừa nhận “vai trò to

lớn của đời sống tình dục” [8, 50]. Khi bàn về cái chết, ông cho rằng, đây vốn là đề

tài truyền thống của triết học. Luận chứng quan niệm về “bản năng chết”, Freud viết

rằng, ông vô vọng bị sa vào “đầm lầy của triết học Schopenhauer”. Ông nói:

“Nhưng có một điều mà chúng ta không thể bỏ qua được: chúng ta không ngờ đi

vào ngõ ngách triết lý của Schopenhauer, theo triết lý ấy thì cái chết là kết quả

chính thức của mục đích mà đời sống theo đuổi, còn như bản năng dục tình là biểu

hiện của mong muốn sinh sống” [2, 82]. Như vậy, một điều nổi bật là ngay trong

giai đoạn hoạt động ban đầu, khi quan điểm “bản năng chết” chưa được luận chứng

về mặt phân tâm học, Freud cũng dựa vào Schopenhauer: “Theo Schopenhauer, vấn

đề cái chết luôn đứng ở cửa ngõ của mọi triết thuyết, chúng ta đã từng nghe nói rằng

ngay cả việc tạo dựng những linh hồn và niềm tin nghiên cứu vào ma quỷ đặc trưng

cho thuyết linh hồn cũng đưa đến ấn tượng mà cái chết áp đặt lên con người” [3,

156]. Mặc dù vậy Freud vẫn khẳng định rằng ông chỉ bắt đầu “đọc Schopenhauer

vào giai đoạn cuối đời”! Ngoài ra, Freud còn thừa nhận mình chịu ảnh hưởng của

Rousseau trong quan niệm về cái chết.

Freud cũng có thái độ tương tự đối với Nietzsche. Một mặt, ông thường viện

dẫn tư tưởng của Nietzsche trong các tác phẩm của mình. Cụ thể, khi khảo cứu vấn

đề vai trò của người cha trong xã hội nguyên thủy, Freud nhận xét rằng, ở buổi đầu

lịch sử của loài người, người cha là “siêu nhân mà Nietzsche chỉ chờ đợi trong

tương lai” [8, 51]. Sử dụng khái niệm “phi Ngã”, Freud nhấn mạnh, Nietzsche

thường sử dụng thuật ngữ này để biểu thị “cái vô cá tính, tự nhiên - tất yếu ở trong

con người” [8, 51]. Mặt khác, vào năm 1908, khi trình bày và thảo luận cuốn sách

Gia phả luận đạo đức của Nietzsche tại phiên họp của Hội Phân tâm học, Freud

nhấn mạnh rằng, ông chưa từng biết đến tác phẩm này và các tư tưởng của

Nietzsche không có ảnh hưởng đến việc hình thành phân tâm học. Mặc dù phủ nhận

như vậy nhưng cuối cùng bản thân Freud thừa nhận rằng, ông chịu ảnh hưởng từ

triết học đời sống của Nietzsche. Freud đã khảo sát các mặt sâu thẳm ý thức của

Nietzsche không chỉ từ các lập trường phân tích triết học, mà còn như một bác sĩ

chữa bệnh thần kinh.

Tất cả những điều nêu trên chứng tỏ Freud, ở một chừng mực nhất định, đã

viện dẫn các tư tưởng triết học của Schopenhauer và của Nietzsche. Song, một vấn

đề còn bỏ ngỏ là sự ảnh hưởng ấy đến Freud diễn ra trong giai đoạn hoạt động nào

của ông. Có những bằng chứng cho thấy Freud đã làm quen với các tác phẩm của

hai nhà triết học nêu trên từ thời sinh viên và đã có hiểu biết nhất định về tư tưởng

triết học của hai ông. Tất nhiên là không có sự đồng nhất hoàn toàn quan điểm của

Freud với hai nhà tư tưởng này. Ngược lại, họ còn có những bất đồng nhất định

trong quan niệm vô thức. Vô thức ở Schopenhauer ngay từ đầu mang tính bản thể,

là “ý chí của thế giới”, là nguyên nhân đầu tiên của vạn vật; Nietzsche lại tập trung

xem xét hoạt động của vô thức ở trong miền sâu của con người, còn Freud lại xem

xét vô thức là hoạt động chủ yếu của tâm thần con người.

Trong tác phẩm cơ bản Phân tích các giấc mơ xuất bản năm 1899 và, về thực

chất, là tác phẩm đánh dấu “sự khám phá” ra phân tâm học đối với độc giả, Freud

viện ra nhiều nhà triết học, nhắc đến và bình chú luận điểm của họ về bản chất của

giấc mơ, cũng như về các quá trình diễn ra trong miền sâu tâm thần con người. Khi

Freud còn sống, tác phẩm này được tái bản tám lần. Vì ở những lần tái bản sau,

Freud đều bổ sung và chỉnh lý nhiều, nên khó xác định được ông đã dựa vào các tác

phẩm nào khi viết công trình của mình. Nhưng, trong lần xuất bản thứ ba vào năm

1911, trong danh mục tài liệu tham khảo có tên Platon, Arixtot, Lucrexius, Hegel,

Kant, Fichte, Schubert, Fisher, Scherner, Schleiermecher, Herbart, Hartman, Lipps,

Bundt, Bredli, Schopenhauer,... Chỉ riêng điều này đã cho phép rút ra kết luận rằng,

Freud là một người quan tâm đến triết học sâu sắc.

Như vậy, ảnh hưởng của triết học đến tư tưởng của Freud là khá rõ. Nhưng tại

sao ông lại kiên trì phủ nhận sự thực này và thường xuyên quảng bá tính độc đáo

của những tư tưởng phân tâm học do ông đưa ra, nhấn mạnh rằng không một thế

giới quan triết học nào có ảnh hưởng đến việc hình thành thuyết phân tâm học? Ông

chỉ nói đến nguồn gốc triết học trong trường hợp tối cần thiết. Ông viết: “Trái với

mọi lời khẳng định trước kia và sau này của tôi, có thể chỉ ra các nhà triết học nổi

tiếng như các bậc tiền bối, trước hết là nhà tư tưởng vĩ đại Schopenhauer, mà “ý

chí” vô thức có thể được đồng nhất với dục vọng tâm thần trong phân tâm học” [19,

148]. Có thể lý giải “sự lãng quên” của Freud về các nguồn gốc triết học trong tư

tưởng của mình là vì ông muốn thể hiện dưới mắt mọi người như một nhà khoa học

chân chính, xây dựng học thuyết của mình không phải dựa trên những tư biện trừu

tượng đáng hoài nghi như nhiều nhà triết học vẫn làm, mà dựa trên dữ kiện kinh

nghiệm được rút ra từ thực tiễn lâm sàng, từ cuộc sống hiện thực. Do vậy, ông kiên

trì và nỗ lực công khai khước từ triết học, cố gắng đặt lên hàng đầu tư liệu lâm sàng

hay kết quả tự phân tích trong các tác phẩm của mình.

Chính thái độ của ông kiên trì phủ định triết học buộc chúng ta phải thận trọng

trong vấn đề này. Vả lại bản thân Freud cũng khẳng định rằng, con người không

những thường không trung thực trong những vấn đề bắt buộc họ phải thừa nhận một

điều gì đó họ không mong muốn, mà còn chống lại việc những hồi tưởng từng bị

bác bỏ không bùng phát trên bề mặt của ý thức. Sử dụng hệ thuật ngữ của Freud, có

thể nói rằng, ý nghĩa của các cội nguồn triết học đối với sự xuất hiện các tư tưởng

phân tâm học đã bị gạt ra khỏi ý thức của Freud do ông lo ngại rằng học thuyết của

ông bị đồng nhất với một hệ thống triết học đã có, khiến ông bị nghi ngờ nghiêng về

tư duy siêu hình học. Đó là một trong những lý do có thể cho phép lý giải việc

Freud tránh nhắc tới các bậc tiền bối triết học trong những tác phẩm của mình.

Trên phương diện triết học, lý thuyết về cái vô thức và việc ứng dụng nó để lý

giải tồn tại người của Freud đã góp phần định hướng phát triển cho nhiều trào lưu

triết học phương Tây hiện đại. Thực tế cho thấy, các trào lưu triết học thế kỷ XX ở

phương Tây như triết học hiện sinh, hiện tượng học, nhân học triết học... đều ít

nhiều, trực tiếp hay gián tiếp quan tâm, xem xét các quan niệm triết học của Freud.

Những khám phá về cái vô thức của Freud đã mở ra một chân trời mới cho nền triết

học hiện đại. Lý thuyết vô thức của được ông áp dụng vào lý giải bản tính người

đóng vai trò quan trọng trong việc phê phán quan niệm duy lý phiến diện về con

người. Chủ nghĩa duy lý trước sau đều coi lý tính và niềm tin khoa học là chìa khoá

vạn năng để giải quyết tất cả những vấn đề liên quan đến sự tồn tại của con người

trong thế giới. Từ đó nó coi bản chất bên trong của con người là cái không đáng tin

và tước bỏ bản tính người, khía cạnh xã hội trong con người. Do đó theo chủ nghĩa

duy lý, khi đứng trên đỉnh cao khoa học, với lý tính có sẵn con người có thể làm chủ

cuộc sống của mình một cách sáng suốt. Trong khi đó, vô thức mà Freud đưa ra

không phải chỉ là bản năng, mà gần như là tất cả đời sống tinh thần. Khám phá đó

đã đề cao cái vô thức. Câu chuyện lý trí và bản năng, linh hồn và thể xác không thể

đem ra nói bằng ngôn ngữ của triết học truyền thống, không thể coi là những sự

kiện ngăn cách, mà phải đặt ra hướng tiếp cận mới cho triết học hiện đại, đặc biệt là

trong quan niệm về con người.

Sở dĩ, phân tâm học Freud và Hiện tượng học Husserl có mối quan hệ với

nhau bởi cả hai ông đều là học trò xuất sắc của Brentano trong việc kế thừa và phát

triển quan điểm về tính ý hướng. “Song mỗi ông đều lĩnh hội nó theo cách riêng của

mình. Freud đặt trọng tâm vào tính ý hướng “cảm xúc”, Husserl phát triển quan

niệm về tính ý hướng “giác tính” [14, 461]. Cả hai ông cố gắng đặt vấn đề tri thức

một cách rộng lớn, bao quát và sâu xa, thoả mãn được mọi đòi hỏi của mọi ngành

học vấn. Cái “tâm” con người coi như trung tâm của sự hiểu biết; người ta nhận

thấy cần phải đặt lại vấn đề tâm thức và luôn thể cả vấn đề vô thức. Hiện tượng học

đã có cái may mắn khởi xướng quan niệm tương quan giữa cá nhân với ngoại giới,

con người mật thiết với người khác và cảnh vật quanh mình, họ lập những tương

quan qua lại trong một thế liên lập và hỗ tương ảnh hưởng, hay hỗ tương trong biện

chứng. Do đó mà có vấn đề người khác trong ta, vấn đề liên chủ quan tính, vấn đề

hữu thể-tại thế. Tâm lý xã hội cũng không thể quan niệm ở ngoài khái niệm chủ

quan và khách quan tương hệ mật thiết. Ta có cảm tưởng như một trào lưu suy

tưởng rộng lớn đang cố gắng hoà giải cá nhân với cộng đồng, quân bình thiên nhiên

với yêu cầu thực tế.

Có một vấn đề yếu tính (essence) của Siêu hình học mà Hiện tượng học phải

chấp nhận nền móng khi áp dụng phương pháp Hiện tượng học để tìm hiểu về tồn

tại người. Yếu tính của lý học không phải yếu tính của tâm thần, bởi vì những vấn

đề tâm trạng của ta không thể so với hiện tượng lý học và đem ra nghiên cứu như

vậy. Chấp nhận như thế thì ta thấy xuất hiện những khó khăn nan giải của cái vô

thức theo kiểu Phân tâm học của Freud. Bởi vì yếu tính của lương tâm (tâm thức) là

sống động, là tự nó bộc lộ cho nó biết nó. Tâm thức không hiểu được vô thức, vậy

thì sao có thể nói vô thức cùng yếu tính với tâm thức được? Vì sự tôn trọng nguyên

lý chỉ đạo, hiện tượng học không chấp nhận vô thức, tuy không hề phủ nhận những

hiện tượng thuộc loại vô thức. Người ta tìm một cách dung hoà là xếp những hiện

tượng ấy vào khái niệm tâm thức tiềm ẩn (hay ý thức tiềm ẩn). Sở dĩ có sự khác biệt

như vậy là vì, sự quy giản của Husserl cuối cùng là để đạt tới là ý thức về một cái gì

đó, còn vô thức của Freud là vô thức định hướng vào một cái gì hay ai đó [14, 462].

Tuy bất đồng ý kiến trong quan niệm vô thức nhưng phân tâm học và hiện tượng

học hoạt động song song và bổ sung cho nhau. Kết quả đạt được của ngành nọ xác

định sự đích xác của ý kiến ngành kia. Phân tâm học tìm ý nghĩa kín đáo của những

phát hiện của dòng sống; người ta “sống” biết bao hiện tượng mà không “suy tư”

được nó, không thể diễn tả nó ra thành ngôn từ. Freud làm công việc ấy, phải chăng

đã “làm” một cách tự nhiên, trước khi có tư trào Hiện tượng học thực sự? Vì hiện

tượng học cũng theo đuổi mục đích tìm hiểu ý nghĩa những đường lối ứng xử của

con người. Hiện nay, các nhà Phân tâm học muốn có một quan niệm về vô thức gần

với quan niệm ý thức tiềm ẩn của Hiện tượng học. Đối với Lacan, một nhà Phân

tâm học uy tín ngày nay, thì quy luật của Ngôn ngữ học và Ý nghĩa học đều đồng

tính chất với quy luật của vô thức [16, 67].

Heidegger cũng tỏ thái độ phê phán đối với các quan niệm phi duy lý về con

người trong đó có Freud. Ông cho rằng, Freud đã quá nhấn mạnh đến đam mê vô

thức để dẫn đến việc coi nó như nhân tố định trước bản tính người. Nếu Freud cố

gắng xem xét các bộ phận cấu thành cấu trúc của tâm thần thông qua vô thức, thì

Heidegger lại hướng vào các cấu trúc bản thể của tồn tại người từ góc độ quan niệm

tiền phản tư, tức vô thức về chúng. Freud nhận thấy cội nguồn đau khổ của con

người ở các xung đột đam mê vô thức bẩm sinh với các giá trị của văn hóa, văn

minh; Heidegger xuất phát từ những bất an hiện sinh, thực chất là từ những mâu

thuẫn nội tại của tồn tại trong thế giới, nơi mà hiện sinh người đông thời là “tính cởi

mở” và “tính khép kín”, siêu việt và hiện hữu [12, 489-490].

Bên cạnh đó, Freud còn chịu những ảnh hưởng triết học F.Brentano từ việc

trao đổi thư từ với Brentano. Freud thừa nhận “tôi quyết định phấn đấu có được

bằng tiến sĩ về triết học do ảnh hưởng của Brentano”. Theo chỉ dẫn của Brentano

mà Freud đã dịch tập 12 của J.Mill sang tiếng Đức, trong đó có đề cập tới học

thuyết Platon về hồi tưởng. Như vậy, có thể khẳng định, việc say mê triết học đã để

lại dấu ấn sâu đậm ở tư duy của Freud.

Freud còn chịu ảnh hưởng bởi quan niệm của T.Lips, người được ông coi là

“trí tuệ lớn nhất trong số các nhà triết học hiện đại” về quá trình tâm thần vô thức

qua tác phẩm Những vấn đề cơ bản của đời sống tâm thần (1883). Trong tác phẩm

của mình, Lips bảo vệ tư tưởng cho rằng, những quá trình vô thức là cơ sở của mọi

quá trình hữu thức. Freud tách biệt luận điểm này và nhận xét: “những sự kiện của

đời sống tâm thần không phải là những quá trình cấu thành nội dung của ý thức, mà

là những quá trình vô thức tự thân của chúng” [2,75].

Như vậy, cần lưu ý rằng quá trình hình thành phân tâm học của Freud thực sự

cũng phụ thuộc vào các tiền đề triết học xét trên nhiều phương diện. Freud không

muốn công khai thừa nhận chúng, nhưng không thể coi ý định của ông muốn quay

lưng lại với triết học là bằng chứng và hơn nữa là sự khẳng định rằng, phân tâm học

là khoa học không có điểm nào chung với tri thức triết học. Có nhiều khi điều người

ta muốn che đậy hay chối bỏ lại là điều cố hữu ở người đó.

1.3. Cuộc đời, sự nghiệp và những tác phẩm chủ yếu của S.Freud

1.3.1. Đôi nét về cuộc đời Sigmund Freud

Sigmund Freud tên đầy đủ là Sigmund Schlomo Freud (1856 – 1939) sinh

ngày 6 tháng 5 năm 1856 tại Freiberg ở Moravia, một thành phố nhỏ ở Tiệp Khắc

hiện nay. Cha mẹ ông là người Do Thái và bản thân ông cũng luôn là người Do

Thái. Ông được đưa tới thành Vienna thủ đô nước Áo vào năm lên bốn tuổi và đã

sống gần suốt tuổi trưởng thành tại đây. Theo Ernest Jone, người viết tiểu sử chính

của Freud thì ông đã được thừa hưởng của cha ông là một nhà buôn len tính hoài

nghi sâu sắc về những tai biến bất thường của cuộc đời, thói quen dùng giai thoại

Do Thái để châm biếm các quan điểm đạo đức, không tín ngưỡng những vấn đề tôn

giáo. Mẹ Freud sống tới 59 tuổi, bản tính năng động và nhanh nhẹn. Sigmund Freud

là đứa con cưng đầu lòng của bà. Sau này chính Freud đã viết “một người từng là

con yêu đặc biệt của một bà mẹ thì suốt đời người ấy có cảm giác là một kẻ chính

phục và chính cái lòng tin chiến thắng ấy luôn đem lại thành công thực sự”. Cuộc

đời của Freud gắn liền với nước Áo. Ngoại trừ việc trải qua thời thơ ấu ở Moravia

Leibzig và những năm tháng cuối đời sống lưu vong, Freud sống trọn đời ở Viên.

Năm 1873, Freud đỗ vào ngành y học trường đại học tổng hợp Viên. Năm 1881,

Freud nhận được học vị tiến sĩ y học và thực hành với tư cách nhà thần kinh lâm

sàng. Năm 1882 - 1885, Freud làm việc tại Viện đa khoa Viên, đi sâu về bệnh lý

học thần kinh và đã tích cực sử dụng phương pháp thôi miên và thanh trừ. Năm

1900, ông xuất bản cuốn Lý giải những giấc mơ, một tác phẩm chính đã đánh dấu

sự thành công của ông. Giai đoạn 1990 - 1910 vị thế chuyên môn của Freud được

củng cố một cách nhanh chóng. 1902, ông cùng A. Adler thành lập Hội các nhà

phân tâm học. Đời tư và thời thơ ấu cũng như hoạt động khoa học của S. Freud có

nhiều sự kiện để lại dấu ấn không phai mờ và chúng đã trực tiếp góp phần vào việc

hình thành phân tâm học và tư tưởng đạo đức học của ông sau này.

Vào những năm đầu của cuộc đời, Freud rất tin vào thuyết Darwin vì ông thấy

rằng “Những thuyết ấy làm cho người ta có thể hy vọng vào những bước tiến phi

thường trong việc tìm hiểu thế giới”. Dự định sẽ trở thành thầy thuốc, ông đã theo

học trường Đại học Y khoa thành Viên và ông đã đỗ bác sỹ năm 1881. Là một thầy

thuốc trẻ tuổi của bệnh viện đa khoa, chữa trị đủ mọi loại bệnh, ông tiếp tục nghiên

cứu môn thần kinh bệnh học và giải phẩu thần kinh. Ít năm sau, số mệnh xoay chiều

và bất thần làm tên tuổi ông nổi tiếng khắp thế giới. Một bạn đồng nghiêp của ông

đã đi sang Paris và ông bèn đi theo sang thành phố này. Tại đây, ông cùng làm việc

với Jean Charcot, lúc ấy đã là một nhà bệnh lý học và thần kinh học người Pháp nổi

tiếng. Ở đây, lần đầu tiên ông được tiếp xúc với công trình của Charcot về bệnh

loạn thần kinh và cách dùng phương pháp thôi miên để điều trị bệnh này. Freud đã

thỏa mãn khi thấy Charcot chứng minh “bệnh loạn thần kinh thật và loạn thần kinh

giả do dùng thôi miên tạo ra”.

Nhận thấy sự hạn chế của việc áp dụng thuật thôi miên cho mục đích nội khoa,

tuy nhiên, sau khi trở lại thành Viên, Freud không làm thế nào để thuyết phục được

các bác sỹ đồng nghiệp: họ không tin là phương pháp chữa bệnh loạn thần kinh

bằng thôi miên lại có cơ sở khoa học. Con người ta rất dễ bị cầm tù bởi những quan

niệm, những hiểu biết cũ kĩ đã được thấy trong sách, đã được học trong nhà trường.

Nếu thấy ở đâu đó có điều gì không phù hợp với những điều đã học, đã đọc là bác

bỏ ngay không cần đắn do gì. Và người ta còn trừng phạt những ý nghĩ quá táo bạo

của ông bằng cách đuổi ông ra khỏi phòng thí nghiệm giải phẫu thần kinh. Từ đấy

Freud tách khỏi môi trường đại học và không còn còn tiếp tục tham gia những buổi

họp của giới trí thức ở Viên nữa. Trong lúc hành nghề bác sỹ tư, ông tiếp tục dùng

phương pháp thôi miên để thí nghiệm trong nhiều năm nữa, nhưng dần dần ông đã

bỏ phương pháp điều trị này chỉ vì ít người hợp với lối chữa bằng thôi miên và cũng

vì đôi khi thôi miên có những hiệu quả không hay với nhân cách người bệnh. Thay

vào đó, Freud bắt đầu phát triển một phương pháp mới, ông đặt tên là “tự do liên

tưởng”. Ông không còn còn ý định quy các quá trình tâm lý về các quá trình sinh lý,

mặc dù vẫn tiếp tục sử dụng các mô hình cơ học và năng lượng để lý giải chúng. Về

sau kỹ thuật này đã trở thành một tiêu chuẩn thực hành của khoa học phân tâm học.

Freud đã từng khẳng định như sau: “Môn Phân tâm học chỉ ra đời khi người ta bỏ

không dùng thôi miên nữa”.

Trong cuối những năm 90 của thế kỷ XIX, đã diễn ra quá trình hình thành các

khái niệm cơ bản trong học thuyết của ông mà sau này người ta gọi là thuyết Freud.

Tuy nhiên cần phải lưu ý rằng sau này, cho tới tận ngày nay, thuật ngữ “thuyết

Freud” vẫn được sử dụng lúc thì như đồng nghĩa với thuật ngữ “phân tâm học”, thể

hiện các quan điểm của bản thân Freud và các môn đệ chính thống của ông. Khái

niệm “phân tâm học” thường được sử dụng với nghĩa rộng hợn: nó bao gồm các

trường phái, các học thuyết và thực tiễn rất khác nhau, bắt nguồn từ học thuyết

Freud, nhưng lại có khá nhiều luận điểm khác nhau về thuyết Freud. Ngoài ra thuyết

Freud trước hết có liên hệ đến các luận điểm cơ bản của một học thuyết, trong khi

đó phân tâm học, ngoài siêu hình tâm lý học (tức những luận điểm, giả thuyết triết

học, tâm lý học, tâm thần học), còn bao hàm hàng loạt lý luận chữa bệnh chuyên

sâu, phương pháp và quy trình chữa bệnh, các nghiên cứu ứng dụng khác nhau,...

Tâm phân học hiện nay được nhiều nhà khoa học cũng như đại chúng coi như một

lý thuyết (theorie) hoàn chỉnh. Thậm chí còn được nâng lên thành một chủ nghĩa

(doctrine, isme). Đó là chủ nghĩa Freud.

Phương pháp Phân tâm học là một phương pháp điều trị mới mẻ mà vào thời

kì đó người thầy thuốc chưa bao giờ được học trong nhà trường. Đây là phương

pháp chữa bệnh chỉ bằng sự trò chuyện giữa người thầy thuốc và người bệnh. Freud

đã khẳng định: “Khi điều trị một bệnh trong môn này, người thầy thuốc chẳng làm

gì khác hơn là trò chuyện với người bệnh”.

Người thầy thuốc Phân tâm học đối với người bệnh không phải như một vị

hoàng đế đối với thần dân của người. Đối với người bệnh người thầy thuộc lại

không có bất cứ một quyền lực nào dù cho là nhỏ bé nhất. Cho nên người thầy

thuốc Tâm phân học lại phải trông chờ ở chính người bệnh và chỉ có con đường trò

chuyện dể xây dựng mối quan hệ thân thiện với họ. “Phương pháp Phân tâm học đòi

hỏi phải trò chuyện với người bệnh trong khi họ thức chứ không phải trong giấc ngủ

nhân tạo bằng thôi miên”.

Kỹ thuật do Freud phát minh ra để giải tỏa với mọi “dồn nén” và loại bỏ mọi

đối kháng là phương pháp “gợi tự do liên tưởng”: Những lời nói thao thao bất tuyệt

có ý thức của người bệnh khi nằm trên cái giường của nhà phân tâm học trong cảnh

đèn sáng mờ mờ, nhà phân tâm học kích thích, khêu gợi để người bệnh không nghĩ

một cách có ý thức về bất cứ chiều hướng nào, Freud cho rằng phương pháp “kích

thích tự do liên tưởng” là phương pháp duy nhất hữu hiệu để chữa bệnh tâm thần.

Ông cũng chủ trương là phương pháp ấy “hoàn thành được điều mà người ta trông

đợi, nghĩa là đưa những mong muốn bị sức đối kháng dồn nén từ xưa ta lĩnh vực ý

thức”. Cộng sự của Freud đã mô tả cách Freud chữa bệnh như sau: “Ông thuyết

phục con bệnh gạt mọi suy nghĩ có ý thức, tự buông thả mình vào một trạng thái tập

trung bình thản, tự phó mặc theo những cảm xúc và suy nghĩ nảy sinh, rồi thuật lại

tất cả những điều đó cho ông biết. Nhờ phương pháp ấy, ông đưa dần bệnh nhân tới

trạng thái “tự do liên tưởng”; và nhờ nghe người bệnh tự do liên tưởng, mà thầy

thuốc có thể tìm ra được nguồn gốc sâu xa của các triệu chứng”. Sự việc đã quên rồi

nay lại được người bệnh kéo ra khỏi cõi vô thức, có khi phải sau hàng tháng trời

điều trị bằng phương pháp phân tâm. Nguồn gốc thường là một sự việc nào đó đau

đớn, khó chịu, đang sợ hay nói cách khác đáng ghét, từ trong quá khứ của bệnh

nhân. Đó chính là những “kỷ niệm” mà người bệnh hoàn toàn không muốn nhớ lại

một cách có ý thức. Trong quá trình tự do liên tưởng, những hồi tưởng lông bông ấy

không tránh khỏi tạo ra một mớ lộn xộn, rối rắm những sự kiện lờ mờ không rõ, và

tưởng như vô ích. Vì vậy, người thầy thuốc như nhiều nhà phê bình cho biết, gần

như có vô vàn cách giải thích những dữ kiện ấy. Vì thế nhà phân tâm học phải hết

sức sáng suốt và có tài khéo léo.

Với Freud, người sáng lập ra môn Tâm phân học, thì trước hết nó vẫn là một

phương pháp thiết thực để điều trị những chứng bệnh tâm thần và ngăn ngừa những

người khỏe mạnh rơi vào bệnh hoạn bằng cách làm chủ bản thân và đừng bao giờ

trở thành nô lệ của những ham muốn thấp hèn, tự biến mình thành những con người

sa đọa về cả thể chất lần tinh thần. Nhiều lắm thì Freud cũng chỉ gọi Phân tâm học

là một môn tâm lý học về cái vô thức, về những miền sâu thẳm trong tâm hồn con

người.

Vào năm 1900, tác phẩm chính đầu tay Lý giải giấc mơ của Freud đã được

công bố, đến tận bây giờ nó vẫn dược coi là “Kinh Thánh” đối với các môn đệ của

ông. Sau đó Freud đã công bố các cuốn sách và các bài viết về những vấn đề khác

nhau của tâm lý học, y học và tâm lý học đại cương, phân tâm học ứng dụng (dân

tộc học, nghệ thuật, tôn giáo học,...): Ba lược khảo về lý thuyết tình dục” (1906),

Totem và tabu (1913), Đứng ở phía bên kia nguyên tắc thỏa mãn (1919), Tôi và nó

(1923), Tương lai của một ảo tưởng (1927), Bất mãn với văn hóa (1930),... Một

nhóm học trò đã tập hợp xung quanh Freud, lúc đầu họ hình thành Hội phân tâm

học Viên, sau đó là Hội phân tâm học quốc tế. Bất chấp những sự chia rẽ, sự ra đi

của các học trò độc đáo như A.Adler và C.Jung, phong trào phân tâm học vẫn có

ảnh hưởng ngày một lớn hơn ở châu Âu, đặc biệt ở Mỹ từ những năm 30. Nhiều nhà

phân tâm học đã tới đây từ Đức và Áo. Đến tận lúc mất, Freud vẫn thường xuyên

lãnh đạo đội ngũ những người cùng tư tưởng và những môn đệ ngày một tăng. Còn

các tác phẩm của ông cho tới nay vẫn được sử dụng làm cơ sở lý luận cho đa số các

nhà phân tâm học. Vào năm 1938, sau khi nước Aó đầu hàng Đức phát-xít, Freud đã

dang sống lưu vong tại Anh và mất tại đây vào ngày 23 tháng 9 năm 1939.

1.3.2. Nguồn gốc của phân tâm học Sigmund Freud

Một số nhà nghiên cứu phương Tây khẳng định rằng, học thuyết phân tâm học

của Freud căn cứ trên quan sát lâm sàng. Trước hết, thần kinh học và phân tâm học

không phải hai từ đồng nghĩa. Phân tâm học có thể được coi như một ngành của

thần kinh học và chỉ áp dụng cho những trường hợp khó khăn nhất là rối loạn nhân

cách. Cho nên, phân tâm học có thể được định nghĩa như một phương pháp dùng để

trị những bệnh rối loạn tâm lý và thần kinh. Cơ sở của phân tâm học là các quan

điểm tâm thần học và sinh lý học cuối thế kỷ XIX. Còn đối với các tư tưởng triết

học theo các nhà nghiên cứu phương Tây thì chúng hoàn toàn không có ảnh hưởng

tới Freud, vì ông không những có thái độ đề phòng đối với những suy luận trừu

tượng của các nhà triết học, mà còn tỏ ra ít quan tâm đến các tác phẩm triết học.

Chẳng hạn, J.Brown khẳng định “Freud không có một quan điểm triết học nào”.

Một số nhà nghiên cứu khác lại cho rằng, một số tư tưởng triết học hoàn toàn có thể

ảnh hưởng đến việc hình thành các quan điểm phân tâm học khác nhau. Trong các

công trình nghiên cứu gần đây, phần lớn các nhà nghiên cứu dều cho rằng không

nên chỉ bàn về các tiền đề thuần túy khoa hoc tự nhiên của phân tâm học, rằng phân

tâm học cũng có nguồn gốc triết học của mình. Tuy nhiên, mối quan hệ giữa triết

học và phân tâm học vẫn là một vấn đề ít được các nghiên cứu đề cập tới.

Những tài liệu công bố gần đây chứng tỏ Freud đã quay lại quan tâm đến triết

học chính vào thời điểm mang tính bước ngoặt trong sự nghiệp của mình, khi những

tư tưởng phân tâm học tản mạn không những bắt đầu được phác họa rõ, mà còn

được hợp nhất thành một hệ thống những tiền đề đóng vai trò cơ sở cho học thuyết

phân tâm học. Có thể nói, giống như các tiền đề khoa học tự nhiên, các nguồn gốc

triết học của phân tâm học đã bộc lộ hoàn toàn rõ ràng. Không ai có thể bác bỏ được

ảnh hưởng của các nguồn gốc triết học đến quá trình hình thành học thuyết phân

tâm học của Freud.

Trong tác phẩm cơ bản “Lý giải giấc mơ” xuất bản năm 1899, tác phẩm về

thực chất đánh dấu “khám phá” ra phân tâm học đối với với độc giả, Freud viện dẫn

vào nhiều nhà triết học, nhắc đến và bình chú luận điểm của họ về bản chất của giấc

mơ, cũng như về các quá trình diễn ra trong miền sâu tâm thần con người. Khi

Freud còn sống, tác phẩm này đã được tái bản 8 lần. Trong những lần tái bản sau,

Freud bổ sung và chỉnh lý nhiều, nên khó xác định được ông đã dựa vào các tư liệu

nào cho tác phẩm của mình. Nhưng trong lần xuất bản thứ ba vào năm 1911, trong

danh mục tài liệu tham khảo có tên Platon, Aristotle, Lucretius, Hegel, Kant, Fichte,

Schubert, Fehner, Schleiermacher, Herbart, Hartmann, Lipps, Bundt, Schopenhauer

Chỉ riêng thực tế này đã cho phép rút ra kết luận rằng, Freud là một người có học

vấn triết học sâu sắc.

Thái độ “lãng quên” của Freud đối với các nguồn gốc triết học của mình, được

lý giải là vì ông muốn thể hiện dưới mắt mọi người với tư cách là một nhà khoa học

chân chính, xây dựng học thuyết của mình không phải dựa trên những sự tư biện

trừu tượng đang hoài nghi mà nhiều nhà triết học vẫn thường vấp phải, mà dựa trên

tư liệu kinh nghiệm được rút ra từ thực tiễn lâm sàng, từ cuộc sống hiện thực. Do

vậy, ông kiên trì và nỗ lực công khai khước từ triết học, cố gắng đặt lên hàng đầu tư

liệu lâm sàng hay kết quả tự phân tích trong các tác phẩm của mình.

Cần lưu ý rằng quá tình hình thành học thuyết phân tâm học của Freud thực sự

được chế định bởi các nguồn gốc triết học xét trên nhiều phương diện. Freud không

mong muốn công khai thừa nhận các nguồn gốc này, mong muốn phân định với

triết học, không thể được lĩnh hội như là bằng chứng và hơn nữa là sự khẳng định

rằng, phân tâm học là khoa học không có điểm nào chung với tri thức triết học.

Ngược lại, được Freud tán thành và được các nhà phân tâm học ủng hộ, định hướng

như vậy tất yếu cần phải dẫn đến câu hỏi: Phải chăng thực sự có triết học phân tâm

học – mà Freud không muốn nói tới do những nguyên nhân nêu trên – nhưng lại cơ

cấu thành hạt nhân, bản chất của học thuyết phân tâm học?

Việc trả lời câu hỏi này đòi hỏi chúng ta phải trực tiếp chú ý đến phương diện

triết học trong học thuyết phân tâm học của Freud. Việc làm sáng tỏ mối liên hệ

giữa triết học và phân tâm học chưa trở thành căn cứ đầy đủ để xem xét học thuyết

này với tư cách là một hệ thống triết học. Trên thực tế ông nhấn mạnh tính khoa học

của phân tâm học, không đồng ý với các tự biện siêu hình về con người, lên tiếng

chống lại đồng nhất phân tâm học với triết học. Nhưng tư tưởng của ông lại có

những luận điểm đối lập như: ông chỉ ra vị trí trung gian giữa y học và triết học hay

quan điểm về cái tâm thần vô thức: “Nếu ai không có đầy đủ tri thức triết học hay

không có thiên hướng về hệ thống triết học thì sẽ bác bỏ khả năng của cái tâm thần

vô thức”. Tuy nhiên, có thể khẳng định, phân tâm học đã phát triển từ thực tiễn

chữa bệnh tâm thần và các giả thuyết riêng của tâm lý học y học tới tâm lý học phổ

quát và học thuyết triết học xã hội. Freud gọi tổng thể các định đề chung của phân

tâm học là siêu tâm lý học. Nó được ông sử dụng cả làm phương pháp luận nghiên

cứu các quá trình tâm lý vô thức, lần làm cơ sở cho phân tâm học ứng dụng, tức là

áp dụng các phương pháp phân tâm học vào xã hội học, dân tộc học, nghiên cứu văn

học, thẩm mỹ học, tôn giáo và các môn khoa học khác.

1.3.3. Những nền tảng triết học phân tâm học

Những nền tảng triết học – phân tâm học cho đạo đức học của Freud thể hiện

nội dung nhân học triết học của Freud và phát triển trên một số phương diện cơ bản

sau đây:

a. Nguyên tắc thỏa mãn và nguyên tắc thực tại

Sau nhiều năm tìm tòi vào thập kỷ cuối của thế kỷ XIX, Freud đã đưa ra quan

niệm về cái tâm lý vô thức. Quan điểm này khác căn bản so với các lý thuyết trước

đó. Freud không phải là người đã phát hiện ra cái vô thức, vì các nhà triết học và

các nhà y học đã nói tới nó trước ông. Điểm mới trong học thuyết của ông là ở chỗ,

ông đưa ra quan điểm động thái về tâm lý, trong đó ông lý giải được một cách logic

không những một số lượng lớn bệnh rối loạn tâm thần mà cả mối liên hệ qua lại

giữa các quá trình vô thức và ý thức. Thêm vào đó là các quá trình vô thức được

nhất quán và đồng nhất với những kích thích mang tính bản năng, trước hết là dục

vọng. Con người thể hiện ra đối với Freud là homo natura (một thực thể tự nhiên),

khác với các động vật khác ở một khối lượng trí nhớ lớn hơn và ở chỗ ý thức của

con người bắt đầu trung gian hóa quan hệ với môi trường bao quanh trong quá trình

tiến hóa. “Mọi động vật đều tồn tại theo nguyên tắc thỏa mãn, tức chúng cố gắng

đáp ứng nhu cầu của mình và né tránh đau khổ. Con người khác với con vật ở chỗ,

nó hoãn việc đáp ứng dục vọng hay thậm chí đè nén chúng, nếu việc trực tiếp đáp

ứng chúng đe dọa sự sống còn. Qua đó, con người thay thế nguyên tắc thỏa mãn

bằng nguyên tắc thực tại”. [11;106 ]

Theo Freud, mọi động vật đều tồn tại theo nguyên tắc thỏa mãn, tức chúng cố

gắng đáp ứng nhu cầu của mình và né tránh đau khổ. Con người khác với con vật ở

chỗ, nó hoãn việc đáp ứng dục vọng hay thậm chí đè nèn chúng, nếu việc trực tiếp

đáp ứng chúng đe dọa sự sống còn. Qua đó, con người thay thế nguyên tắc thỏa mãn

bằng nguyên tắc thực tại. Vào thời thơ ấu, đứa trẻ mới thoát ra từ bụng mẹ không

biết đến những hạn chế và không có trí tuệ phát triển, do vậy nó chỉ tồn tại theo

nguyên tắc thỏa mãn bằng nguyên tắc thực tại. Những dục vọng của giai đoạn này

vẫn được giữ lại trong tâm lý con người sau này, nhưng chúng bị đè nén và bị đẩy

xuống lĩnh vực cái vô thức, chúng được bộc lộ ra trong các giấc mơ hay triệu chứng

mắc bệnh tâm thần. Dục vọng xung đột với các chuẩn tắc xã hội và các quy định

đạo đức. Sự sinh tồn của con người luôn là trận chiến giữa những khát vọng mang

tính bản năng và những yêu cầu của văn hóa có định hướng khác nhau. Như vậy,

việc làm sáng tỏ bản chất của cái vô thức, vị thế của nó trong chỉnh thể tâm thần

người là xây dựng quan niệm triết học về bản tính người.

So sánh tâm linh con người với một tảng băng, mà tới tám chín phần mười

tảng băng này chìm dưới nước biển, Freud cho rằng phần chính tâm lý con người

cũng được ẩn giấu trong cõi vô thức. Bên dưới lớp vỏ ngoài, vì những lý do nào đó,

những cảm giác và những mục đích mà một cá nhân đã không những giấu kín người

khác mà còn tự giấu ngay chính bản thân mình nữa. Trong tâm lý học Freud, cõi vô

thức là tối thượng và mọi hoạt động ý thức chỉ có một vị trí phụ thuộc. Nếu hiểu

được cái thầm kín bí mật sâu xa của vô thức ắt chúng ta hiểu được bản chất nội tâm

của con người.

b. Thứ hai là hai mô hình về bản tính người

Freud phân biệt khái niệm mô tả và khái niệm hệ thống về cái vô thức. Thuật

ngữ “cái vô thức” có quan hệ với các biểu tượng tâm lý được suy xét. Freud đưa ra

mô hình tâm lý thứ nhất của ông trong các tác phẩm ở đầu thế kỷ XX. Ông phân

biệt ba thang bậc; ý thức, tiềm thức và vô thức.

Khái niệm mô tả về cái vô thức của Freud không khác gì nhiều các quan điểm

trước đó (cái tiềm thức của nhà tâm lý học người Pháp, P.Janer) và quan điểm của

một số “tà giáo”. Tất cả những người ủng hộ tâm lý học nội quan đều nhất trí rằng,

ngoài các quá trình tâm lý được chúng ta ý thức, thì còn các quá trình không được ý

thức. Có một cái gì đó từ bề sâu tâm lý từ bề sâu tâm lý vượt lên trên khoảng trung

gian giữa những tư tưởng rõ ràng và rành mạch của chúng ta, hơn nữa là ý định nắm

bắt những biểu tượng này thường xuyên vấp phải sự phản kháng – một cái gì đó cản

trở chúng ta đi vào ý thức. Trong tác phẩm Bệnh lý học sinh hoạt hàng ngày, Freud

chỉ ra rằng chúng ta có quan hệ với sự can thiệp của cái vô thức trong các tình

huống sinh hoạt hàng ngày bình thường nhất. Mỗi người chúng ta đều gặp phải một

thực tế là: chúng ta có lúc không thể nhớ nổi tên người quen, quên nghĩa của từ

tiếng nước ngoài đã biết rõ, để ở đâu đó cuốn sách cần tìm, những câu nói lỡ lời,...

Đó là tất cả những hành vi xảy ra một cách bất thần, dường như vô nghĩa, vô tội vạ

mà mỗi người chúng ta đều đã không ít lần phạm phải nhưng đều bỏ qua vì chúng

chẳng có gì đáng quan tâm. Những sự việc như vậy không phải là ngẫu nhiên,

chúng được quy định bởi các động cơ vô thức. Giống như trong giấc mơ, sự cố

gắng đi vào ý thức và những biểu tượng bị loại ra, bị cấm đoán. Xuất hiện tình trạng

xuyên tạc trí nhớ của chúng ta hay tạo ra thế giới của những giấc mơ kỳ lạ. Ảo giác

của những người bị bệnh tâm thần, ảo ảnh của các nhà thần bí hay của các nhà thơ,

giâc mơ của mỗi người đều có nguồn gốc từ hoạt động của cái vô thức.

Người ta thường hiểu tiềm thức là một hiện tượng tinh thần không còn thuộc ý

thức nữa nhưng cũng chưa hoàn toàn vô thức. Còn tiền ý thức, theo Freud là một

hiện tượng tinh thần được xét theo chiều ngược lại, nó không còn là vô thức nữa

nhưng nó cũng chưa trở thành ý thức. Nó là một hình thức tinh thần trung gian

trong quá trình chuyển biến cái vô thức thành cái hữu thức, thành ý thức. Để nói

thay cách diễn giải của Phân tâm học về cái vô thức và sự chuyển dịch của nó qua

tiềm thức, để trở thành ý thức trở thành hữu thức, Freud đưa ra mô hình tâm lý thứ

nhất, ông phân biệt ba thang bậc: ý thức, tiềm thức và vô thức. Freud đã lấy ví dụ

sau đây: ông hình dung có hai căn phòng liền nhau và có một cái cửa thông giữa hai

phòng đó. Ngồi ở cửa thông này là một người gác cửa. Trong phòng thứ nhất chứa

đầy cái vô thức. Một số cái vô thức tìm cách lọt qua mắt người gác để sang phòng

thứ hai trong đó dành cho cái hữu thức. Một số cái vô thức đã qua được sự kiểm

soát của người gác nhưng chưa vào được hẳn phòng thứ hai là nơi cư trú của cái

hữu thức. Vì vậy, những cái vô thức này chưa trở thành hữu thức những cũng không

là vô thức nữa và được gọi là tiềm thức.

Nếu so sánh cái Tôi của chúng ta với ánh sáng, thí dụ như ngọn nến ở trong

một căn phòng nào đó, thì lĩnh vực ý thức bao gồm những cái đang được chiếu sáng

vào thời điểm đó. Nếu chúng ta ở trong một căn phòng lớn, thì ngọn nến chiếu sáng

một khoảng không gian không lớn, cũng giống như ở mỗi thời điểm chúng ta ý thức

được một số lượng không lớn đối tượng bên ngoài, hình ảnh trong ký ức của chúng

ta. Số lượng những cái có thể ý thức được thực ra là rộng hơn nhiều: chúng ta có vô

số hồi tưởng, chúng ta có thể chuyển từ đối tượng này sang đối tượng khác. Đó

chính là lĩnh vực tiềm thức, tức cái không được ý thức một cách thực tại nhưng lại

có thể đạt tới đối với ý thức. Cũng trong phòng tối đó, chúng ta chuyển từ một bức

tranh này sang bức tranh khác, phát hiện ra cửa dẫn tới các gian phòng khác mà

chúng ta có thể đi sang đó. Chẳng hạn, tôi không thể nhớ cách tính tích phân như

thế nào, nhưng nếu giờ tôi xem lại các công thức đó, tôi có thể giải được.

Cho đến hôm nay mọi người đều thừa nhận rằng vô thức là cái mang tính sinh

lý tự nhiên, là cái mang tính bản năng di truyền bẩm sinh từ đời nọ sang đời kia.

Freud đồng ý như vậy. Nhưng cái vô thức không phải chỉ có như vậy. Ông thừa

nhận những đặc tính đó trong Phân tâm học, chúng ta có thể gặp không ít lần những

từ như bẩm sinh, bản năng, di tuyền... để nói về cái vô thức. Nhưng điều quan trọng

với ông là cái vô thức không chỉ có thế, nên ông đã bổ sung một điều qua trọng là

cái vô thức ngoài nguồn gốc có tính sinh lý bẩm sinh do cơ quan sinh lý phát động

còn có sự tác động từ bên ngoài xã hội. Ông thường quả quyết rằng nếu không có sự

tác động bên ngoài từ xã hội thì làm sao hình thành được cái vô thức. Như vậy, theo

Phân tâm học ngoài mặt sinh lý bẩm sinh, bản năng, cái vô thức còn có mặt khác,

đó là hoàn cảnh sống của mỗi người trong xã hội. Chính sự tác động từ bên ngoài

này quyết định sự hình thành cái vô thức và nội dung của nó chẳng có gì ngoài cái

người đời đã từng gặp phải trong cuộc sống của mình. Nội dung của cái vô thức bao

gồm tất cả những biến cố, những kỷ niệm mà con người đã trải qua trong quá trình

sống trước đấy, những tình cảm đó có được sau những biến cố, những kỷ niệm đó

và cuối cùng là tất cả những ước muốn chưa được thực hiện do nhiều nguyên nhân

khác nhau, trong đó nguyên nhân xã hội giữu vai trò to lớn và thường giữa vai trò

quyết định. Vô thức - mảng lớn nhất - nằm bên trong tâm thức con người. Cái vô

thức mà Phân tâm học quan tâm nhiều hơn cả là cái trước đây đã từng là cái hữu

thức nhưng bị dồn vào vô thức nên đã trở thành cái vô thức mà đương sự cũng

không hề hay biết.

Cái đóng vai trò quan trọng trong đời sống tâm thần của chúng ta, theo Freud,

là hầm ngầm, là bóng tối bên trong mà chúng ta đã bỏ một cái gì đó rất quan trọng

vào đó – di sản thời thơ ấu của chúng ta. Tất cả chúng ta đều trở thành bản thân

mình ở những năm tháng đầu tiên của cuộc đời, nhưng lại không nhớ gì về nó. Có

một cái gì đó giống như sự kiểm duyệt cản trở trên con đường hồi tưởng.

Trên cơ sở các ý tưởng trên, vào những năm 20 của thế kỷ XX, Freud đã xem

xét và đưa ra một mô hình cấu trúc tâm lý khác: Freud phân loại mọi hoạt động tinh

thần của mỗi nhân con người được thể hiện thành ba cấp độ được ông gọi là Bản

ngã, (Id. Soi hay bản năng, cái nó); Tự Ngã (ego moi hay còn gọi là cái tôi) và Siêu

Ngã (superego Surmoi hay còn gọi là cái siêu tôi). Quan trọng số một là cái Id,

Freud bảo: Phạm vi của bản năng là phần nhân cách tối tăm và không thể đi đến

được của chúng ta. Bản thân ta chỉ biết chút ít về cái bản năng qua nghiên cứu các

giấc mộng và qua sự biểu hiện các triệu chứng bên ngoài của bệnh tâm thần, bản

năng là nơi trú ngụ các bản năng nguyên thuỷ và các xúc cảm đi ngược lên tới cái

quá khứ xa xưa khi mà con người còn là một con thú, bản năng có tính chất thú vật

và bản chất của nó là thuộc về dục tính (sexual in nature), nó vốn vô thức.

Cái Bản ngã được hiểu một cách đơn giản và ngắn gọn là những con người

chưa thực sự thành nhân hay những phần trong nhân cách biểu thị một lối sống tự

nhiên, bản năng tự phát. Một con người sống theo “chiều gió” chưa có khả năng

làm chủ cuộc sống người của mình. Điều đó nói lên một nhân cách với lối sống mà

định hướng chưa được xác định rõ ràng. Họ chưa có ý thức gì về cuộc sống nói

chung cũng như mọi hoạt động của chính mình. Vận dụng nội dung ý tưởng thứ

nhất nói trên thì đây là những con người mà ước vọng chưa được hình thành một

cách chủ động. Mục đích của cuộc sống nói chung và mục đích của mỗi hành vi nói

riêng không rõ rệt hoặc chưa được hoạch định trước. Họ tìm kiếm những khoái cảm

theo kiểu được đến đâu hay đến đó, không có chủ đích nhất định. Với ý tưởng thứ

hai thì loại người Bản ngã lại tìm kiếm những khoái cảm bất chấp nguyên tắc thực

tế, bất chấp lợi ích hơn thiệt, nghĩa là không mang nội dung kinh tế vì họ không cần

biết và cũng không quan tâm đến những hao phí sức lực nhiều hay ít trong việc thỏa

mãn tình dục, tìm kiếm khoái lạc. Ở họ không có một tính toán gì cả trong việc trả

giá cho những khoái cảm. Tất cả những ý nghĩ cũng như hành động của họ cũng

như không thuộc về họ với tư cách là một chủ thể đang sống, suy nghĩ và hành

động. Họ sống như vay mượn ở nơi khác, xa lạ với chính bản thân mình. Vận dụng

ý tưởng thứ ba ở những người Bản ngã hay cái phần bản ngã trong một con người,

chúng ta thấy chủ thể không phân biệt được đâu là ý tưởng ý thức, đâu là ý tưởng

vô thức. Đương nhiên cũng không phân biệt được những định luật tác động nơi ý

thức cũng như nơi những vô thức để từ đó làm chủ những tác động mang tính quy

luật này. Cấp độ Bản ngã có thể tương ứng với sự hoạt động và chi phối một cách

mù quáng của cái vô thức thuần túy. Cái Bản ngã này là cái Tự ngã chưa có ý thức

gì về mình và cuộc sống cũng như hành vi của ình. Một cuộc sống đến đâu biết đến

đó. Tất cả trông chờ vào sự may rủi. Những kích động nơi cái Bản ngã này được

xem như những kích động sơ khởi của chính chủ thể. Nhiều hành vi ở cấp độ này

chỉ là sự tự phát vô tổ chức ví như phá hoại chứ không nghĩ gì tới những quy phạm

về pháp luật hay đạo đức xã hội và cũng không biết sợ những hậu quả do việc làm

đó gây ra. Mọi hành vi đều mang tính bộc phát. Sự lệ thuộc của nó vào nguyên tắc

khoái cảm thực là rõ nét và chỉ nhằm có mục đích đó.

Cái Tự ngã hay cái Tôi chủ động và có khả năng kiểm soát mọi ý tưởng, mọi

cảm nghĩ và nói chung là mọi hoạt động tinh thần như cái người ta thường gọi là sự

tự ý thức. Đây là cái Tôi biểu hiện của mọi khuynh hướng xã hội, sống và làm việc

với những quy định của xã hội một cách nghiêm túc. Đó là cái Tôi đã thành nhân có

khả năng định hướng được cuộc sống của mình. Dù cho những khích động như thế

nào từ bên trong cũng như từ bên ngoài mang lại, cái Tôi xã hội này luôn hướng

những khát vọng của mình vào việc tìm kiếm những thỏa mãn hợp với nền luân lý

xã hội dù cho nó có hợp lý hay không; đồng thời kiểm soát nghiêm ngặt những ước

vọng mà xã hội cấm kỵ dù cho nó có chính đáng đến đâu. Cái Tôi này sống và làm

việc theo đúng nguyên tắc thực tế, theo nguyên tắc lợi ích để tự bảo tồn cá nhân

ngay cả khi không thể bảo tồn dược trong thực tế. Tình hình đó cũng xảy ra tương

tự khi nó tự bảo tồn giống nòi. Sự hưởng thụ khoái cảm, sự dễ chịu, sự sung sướng

cũng luôn được tính đến ý nghĩa kinh tế của sự hưởng thụ sao cho sự tiêu phí sức

lực ít nhất, vào lúc đó lợi nhất mà cũng không ảnh hưởng gì đến những hoạt động

khác mà trước mắt là tránh rơi vào bệnh hoạn. Cái Tôi này thành cái Tôi đại diện

cho cái hữu thức, cho ý thức và luôn đối lập với cái vô thức. Cái Tôi này luôn hành

động theo ý chí và chỉ do lý trí mà thôi. Nó không biết gì đến cái vô thức và dung

nạp được cái vô thức trong cuộc sống của mình. Nó là đại diện cho một thành phần

của cơ cấu toàn diện về nhân cách như là một cái Tôi có tổ chức. Nó là khuynh

hướng gây ức chế và mọi cấm đoán đối với những gì mà xã hội không chấp nhận.

Nó còn là đại diện cho xã hội để tiến hành trừng phạt khi cần thiết. Đây là cái Tôi

nghiêm khắc và nghiêm nghị trong mọi trường hợp. Nó sống bằng lý chứ không

bằng tình. Nó thực sự là đại diện cho một con người “mực thước”. Freud cho rằng

đó chính là con người kiểm duyệt của cái Tôi: ý thức con người. Chính ý thức này

kiểm duyệt các giấc mơ, đó chính là nơi xuất phát của những sự dồn ép các ham

muốn không thể chấp nhận được. Chịu ảnh hưởng của thói quen hay quan sát ý thức

bị tan rã và cho ta biết nguồn gốc của nó; đó là những ảnh hưởng của cha mẹ,

những nhà giáo dục, bầu không khí xã hội xung quanh, đồng hóa với một vài người

mà người ta chịu ảnh hưởng.

Tâm lý học cổ điển, chỉ biết đến vai trò của ý thức thì đúng là một mẫu người

xã hội mà mọi người “đoan chính” cần noi theo. Nó rất phù hợp với những đòi hỏi

của xã hội dù cho những đòi hỏi đó có chính đáng hay không, có phù hợp với con

người vừa là sản phẩm của giống nòi (di truyền) có nhiệm vụ bảo tồn dòng giống lại

vừa là con người xã hội sống với những quy định xã hội do con người đặt ra và tôn

sùng.

Chúng ta có thể hiểu đây là một mẫu người nêu chúng ta muốn gọi thì đó

chính là những con người một chiều, chỉ biết có cái hữu thức.

Tâm phân học rất coi trọng vai trò của ý thức, của cái hữu thức, của đời sống

xã hội với những đòi hỏi thực tế, nhưng Tâm phân học không muốn nhân cách con

người chỉ hoàn thiện ở cấp độ như vậy. Vì thế Phân tâm học còn chú ý đến một cấp

dộ nhân cách toàn diện mà người ta gọi là cái siêu Tôi.

Nếu mà cái cái Nó chỉ biết đến cái vô thức, chỉ sống và hành động theo sự

hướng dẫn mù quáng của cái vô thức, cái Tôi ý thức lại chỉ biết đến suy nghĩ và

hành động theo sự hướng dẫn của cái hữu thức với tư cách là một thực thể xã hội,

thì cái Siêu Tôi lại suy nghĩ và hành động trên cơ sở hiểu biết đúng đắn cả cái ý

thức và cái vô thức bao gồm cả những quy luật hoạt động của chúng. Nó được hiểu

theo tâm lý học về cơ cấu nhân cách toàn diện như là lý tưởng sống của những con

người có nhân cách phát triển dù chưa đủ chín chắn để vừa ý thức được những đòi

hỏi hợp tình hợp lý của cuộc sống lại vừa kiềm chế được những ham muốm riêng tư

tầm thường trước mắt, đồng thời hướng nó vào những mục tiêu cao cả có ích cho

đời cũng như cho bản thân. Đây là những con người có tố chất đặc biệt trong con

người họ khiến họ không bao giờ dám phạm phải những lỗi lầm mới nảy sinh trong

suy nghĩ. Từ trong sâu thẳm tâm hồn họ có một cái gì đó luôn là quan tòa dể phán

xét ngay cả những ý tưởng xấu xa. Họ không phải là loại người không làm những

sai trái là do phải giữ những quy phạm về đạo đức xã hội, về luật pháp của nhà nước

mà là do sự phán xét lương tâm của họ. Suy nghĩ và hành động của cái Siêu Tôi là

cái được sự hướng dẫn của sự kết hợp hài hòa giữa cái hữu thức và cái vô thức.

Trong cái Siêu Tôi, cái hữu thức và cái vô thức đã được thuần dưỡng, đã được nhận

thức, đã được hướng vào những mục tiêu có ý thức gần hay xa, trực tiếp hay gián

tiếp tương đối rõ rệt. Như việc hướng những uốn nắn tình dục ngay cả theo nghĩa

hẹp vào những mục tiêu cao cả mà sự sung sướng, những khoái cảm mang lại

không kém gì những khoái cảm khi khát dục được thỏa mãn, không chỉ cho riêng

họ mà còn cho cả nhân loại, cho đời. Những ý tưởng ngông cuồng vô thức đã trở

thành mục tiêu thực hiện trong một phạm vi nào đó mà họ đã phấn đấu một cách có

ý thức đầy đủ. Ngay cả những cuồng vọng vô thức, những đam mê vô thức cũng có

thể trở thành những động lực có sức mạnh to lớn để hoàn thành những công việc to

lớn có ích cho đời.

Trong cái Siêu thức, cái Siêu Tôi, cái hữu thức đã trở nên mềm mỏng hơn, biết

điều hơn, biết đối xử gượng nhẹ hơn đối với cái vô thức. Nó không là cái hữu thức

vô đoán, quá khắt khe và thô bạo như trước. Cái Siêu Tôi được hướng dẫn của sức

mạnh nội tâm lành mạnh, tạo ra một lương tâm trong sáng, cái mà người đời từ xưa

đến nay luôn đề cao và có vai trò có ý nghĩa hàng đầu trong mọi suy nghĩ và hành

động của con người. Cái mà chúng ta gọi là lương tâm đó như là một cái gì hư ảo

nhưng thực ra nó lại có một sức mạnh rất cụ thể nhiều khi còn mạnh hơn cả những

quy phạm về đạo đức, những thể chế, những luật lệ xã hội gấp nhiều lần. Sự phán

xét của lương tâm chính lại là sự phán xét công minh, nghiêm khắc và có hiệu quả

hơn bất kỳ một tòa án nào trên đời. Và người đời đã từ lâu rất coi trọng cái tòa án

lương tâm này. Thiếu nó thì chẳng có một có một tòa án nào ngoài đời có thể làm

được cái gì đáng kể và lâu bền.

c. Số phận của dục vọng

Trong Phân tâm học, vấn đề tình dục có một vị trí vô cùng quan trọng vì như

trên đã nói, cái vô thức có liên quan chặt chẽ với nội dung tình dục mà vấn đề tình

dục lại có liên quan đến việc tìm hiểu các chứng bệnh tâm thần và cuối cùng để

chữa trị các chứng bệnh này sao cho có hiệu quả nhất. Tâm phân học là môn học về

các hoạt động tinh thần, đương nhiên nó nghiên cứu những vấn dề trên cũng theo

hướng tìm ra ý nghĩa tinh thần của vấn đề đó. Nếu Phân tâm học có đề cập đến mặt

sinh lý của vấn đề thì cũng không phải để tìm ra cơ chế hoạt động của những cơ

quan sinh lý mà là tìm ra ảnh hưởng của nó về mặt tâm lý, về mặt tinh thần và đi

sâu mổ xẻ cơ chế, tổ chức hoạt động của những hoạt động tinh thần này. Cách đây

một trăm năm cũng như hiện nay, trước mắt mọi người, vấn đề tình dục vẫn thường

là cái gì khó nói. Những thành kiến lệch lạc đối với tình dục hiện nay tuy có một vài

điều tiến bộ nhưng nói chung cách nhìn nhận sự việc vẫn còn mang nhiều ảnh

hưởng của thời xa xưa mà hai khuynh hướng chủ yếu vẫn là: đề cao quá đáng hay

xem thường, thiêng liêng hóa vấn đề lại coi là chuyện tục tĩu. Việc cần thiết lúc này

là hãy nhìn thẳng, không kiêng kị và đối xử với nó bằng một thái độ trong sáng,

lành mạnh giữa những con người, một thái độ thấu tình đạt lý. Đó là toàn bộ vấn đề

chứ không phải là tránh né nó, cứ để cho nó tự do tác động một cách mù quáng dẫn

con người đến tình trạng đau khổ, dẫn đến bao bi kịch nhiều khi làm thương tổn đến

nền tảng đạo đức xã hội, đến luân thường đạo lý mà chính xã hội đã vô tình gây ra

mà cứ cho nó là do những lực lượng nào đó phá phách.

Đặc tính chung nhất, đồng thời cũng chỉ mục đích của mọi hành vi tình dục đó

là những khoái cảm, sự dễ chịu, là phút giây sung sướng trong sự thỏa mãn. Sự sung

sướng trong vấn đề thỏa mãn tình dục này được Phân tâm học gọi là sự khoái cảm

bao gồm những cảm xúc mạnh đạt trình độ cao trong mọi cảm xúc. Cũng chính vì

vậy trong phần khái luận chúng ta đã nói rằng tình dục phải được hiểu theo nghĩa

rất rộng bao gồm mọi tình yêu. Chúng ta còn nói thêm rằng tình yêu này phải có

khả năng khi được thực hiện, được thỏa mãn thì nó sẽ mang lại cho con người

những cảm xúc đặc biệt, những khoái cảm đặc biệt và như vậy có thể gọi tình dục là

loại tình yêu đặc biệt theo cách nói trên, chứ không phải bất cứ loại tình yêu nào mà

chỉ mang lại những cảm xúc thông thường. Đây là loại tình yêu có sức mạnh to lớn.

Ở đâu có loại tình yêu này là có khả năng tạo ra cho con người một trạng thái tinh

thần, một trạng thái tâm lý hưng phấn cao làm động lực cho sự sáng tạo có ý nghĩa,

những phút xuất thần và nói chung là một sự thăng hoa nơi nhân cách, một bước

nhảy vọt về tâm hồn... đều thuộc phạm trù tình dục theo quan niệm của Phân tâm

học. Một thứ tính dục lành mạnh có ích cho đời cũng như cho chính bản thân mỗi

người. Còn những hành vi tình dục khác như tình dục sa đọa cũng có thể mang lại

những cảm xúc mạnh, những khoái cảm mãnh liệt nên cũng được xem là những

hoạt động tình dục nhưng hậu quả của nó lại làm cho nhân cách bị sa sút nhiều khi

còn rơi vào vòng tội lỗi. Trong trường hợp này người ta không thấy một sự thăng

hoa nào. Bản thân tình dục sa đọa chỉ làm cho con người sa sút cả về mặt thể xác và

tâm hồn. Bởi vậy, Phân tâm học có nhiệm vụ nghiên cứu những phương cách khác

nhau trong việc thỏa mãn tình dục nhằm phân biệt đâu là tình dục bình thường, lành

mạnh là động lực cho những sáng tạo và sự thăng hoa của nhân cách; đâu là loại

tình dục sa đọa, không bình thường, tục tĩu chỉ có tác dụng phá hoại tâm hồn và thể

xác con người để tìm ra cách giải quyết có lợi cho xã hội cũng như một cá nhân.

Phân tâm học yêu cầu chúng ta hãy xem xét những hành vi tình dục bất bình thường

xem nó có liên quan gì đến những hành vi tình dục bình thường.

Khâu trung tâm và gây nhiều tranh cãi nhất trong phân tâm học là lý luận về

bản năng hay dục vọng do Freud đưa ra. Vào cuối thế kỷ XIX chưa có khoa học về

hành vi của động vật, như tập tính học, các lý thuyết rất phổ biến khi đó là các lý

thuyết tìm kiếm bản năng cho mỗi loại hình hành vi bẩm sinh. Freud quy định mọi

hành vi đa dạng ấy về hai hành vi cơ bản: kế tục loài và tự vệ; phù hợp với chúng ta

là tình dục và cái gọi là các bản năng của cái Tôi. Sau một thời gian, ông quy định

loại thứ hai về loại thứ nhất. Rốt cuộc, mọi quá trình tâm lý là những biểu hiện của

năng lượng tâm lý cơ bản – libido (năng lượng tình dục).

Mặc dù bản thân Freud không phân biệt rành mạch giữa dục vọng và bản

năng, song không phải ngẫu nhiên mà ông lại thường sử dụng thuật ngữ “dục

vọng”, vì khác với cơ chế sinh lý thuần túy của bản năng, dục vọng là một thực tại

tâm lý nào đó. Chúng ta thể nghiệm một dục vọng nào đó mà không biết chính xác

các nguyên nhân của nó; chúng ta biết tới cơ chế của bản năng nhờ sự nhận thức

khách quan. Nói cách khác, dục vọng là sự tái hiện quá trình sinh học trong tâm lý,

nó nằm giữa các quá trình sinh lý ở ngoài ý thức và nguyện vọng được ý thức hay

hành vi có ý chí. Cái vô thức thể hiện là căn cứ được chế định về mặt sinh học của ý

thức, nhưng khác với quá trình thuần túy tự nhiên: nó có nghĩa và có thể được lý

giải, trong khi quá trình tự nhiên không những đòi hỏi lý giải mà còn cả giải thích

về mặt nhân quả.

Freud không phải là người đầu tiên phát hiện ra cái vô thức. Nhưng chính

quan điểm toàn vẹn về tâm lý như sự thống nhất của các quá trình vô thức và ý thức

đã đi vào khoa học tâm lý cùng với các tác phẩm của ông. Đối với Freud thì quan hệ

giữa chúng thể hiện trước hết như là xung đột của những dục vọng do bản tính con

người quy định với các chuẩn tắc xã hội và các giá trị văn hóa. Chính việc đè nén

dục vọng tự nhiên đã dẫn tới đa số bệnh tâm thần. Bất kỳ văn hóa nào cũng được

xây dựng dựa vào việc khước từ, dáp ứng những dục vọng, vào những cấm đoán đối

với việc trực tiếp thực hiện các nhu cầu sinh học. Mọi người sinh ra đều có xung đột

tính dục hay bản năng tính dục. Lịch sử tính dục của con người bắt đầu từ mới sinh,

đứa trẻ đó tìm khoái lạc tính dục ở bất kì bộ phận nào trên cơ thể nó. Việc tìm kiếm

mục đích và đối tượng cụ thể để thỏa mãn ham muốn tính dục đòi hỏi phải có kinh

nghiệm, đó là quá trình học hỏi phức tạp có thể dẫn đến sai lạc. Tòa nhà văn hóa

càng được nâng cao bao nhiêu thì áp lực của nó đối với bản tính con người càng

mạnh hơn bấy nhiêu.

Tuy nhiên, khác với một số môn đệ của mình, Freud không phải là người ủng

hộ cho việc giải phóng tình cảm. Việc đè nén dục vọng là một tất yếu nghiệt ngã.

Một mặt, không tuân thủ nguyên tắc thực tại thì nói chung không thể có sự tồn tại

của con người. Mặt khác, việc đáp ứng các dục vọng bẩm sinh đe dọa không những

một thứ văn hóa đàn áp nào đó, mà còn đe dọa sự kế tục của nòi giống người. Ngoài

tình dục (eros) hay bản năng sống, còn có dục vọng khác – bản năng chết, dục vọng

hiếu chiến hay dục vọng phá hủy (tanatos). Freud đã điều chỉnh siêu tâm lý học của

mình để giải thích không những một số loại bệnh tâm thần mà còn cả nhiều hiện

tượng xã hội. Không ngẫu nhiên ông suy ngẫm về dục vọng vào thời kỳ chiến tranh

thế giới thứ nhất.

Đối với Freud, quy luật nhiệt động lực học thứ hai cũng là quy luật của đời

sống tâm lý giống như ở mọi vật chất có tổ chức cao: hướng đến sự đơn giản hóa

entropy (một kiểu chết nhiệt). Mọi cái hữu sinh đều cố quay trở về trang thái vô

sinh, bất kỳ tâm lý nào cũng bao hàm trong mình ý muốn quay trở lại trạng thái tiền

tâm lý. Chúng ta cảm thấy thỏa mãn khi giải tỏa được sự căng thẳng tâm lý, cũng

như mọi sự sống, vì toàn bộ ý thức của chúng ta thực chất là sự căng thẳng, nên sự

tự phá hủy của nó thể hiện là cái đem lại một sự thỏa mãn đặc biệt. Mọi cái hữu

sinh đều cố hướng tới cái chết, tới sự phá hủy có định hướng vào bên trong hay ra

bên ngoài, thể hiện qua hành vi đàn áp.

Về dục vọng hiếu chiến và phá hủy: mới đầu ông ủng hộ liên minh Áo - Đức

vì có con ông đang chiến đấu, nhưng sau đó ông không ủng hộ nữa: “nền văn minh

của chúng ta bị biến dạng vì một sự đạo đức giả khổng lồ, liệu có bao giờ ta lại có

thể nói mình đã được văn minh hóa hay chăng”, điều đó lý giải cho việc toàn bộ ý

thức của chúng ta thực chất là sự căng thẳng lên sự tự phá hủy nó thể hiện là cái

đem lại một sự thỏa mãn đặc biệt. Năm 1917, tại nơi ông sống cuộc sống rất khó

khan (thiếu thức ăn, nhiên liệu, thuốc lá, …), sự tang tóc và u sầu khiến con người

cảm thấy muốn tự sát, điều đó lý giải cái hữu sinh.

TIỂU KẾT CHƯƠNG I

Bối cảnh kinh tế xã hội và văn hóa tinh thần cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX

đã tác động và có những ảnh hưởng nhất định đến việc hình thành tư tưởng triết học

của Freud. Mặt khác, ông còn chịu ảnh hưởng rất nhiều từ các khuynh hướng đa

dạng phong phú của triết học, khoa học tự nhiên và thực tiễn chữa trị bệnh tâm thần.

Ông sống trong thời đại khoa học và tư duy duy lý cho nên mục đích theo đuổi của

ông là dựa trên những thành tựu khoa học đương thời để chứng minh tính hợp lý

trong tư tưởng của mình. Bản thân ông cũng luôn mong muốn theo đuổi chân lý

khoa học. Như vậy, việc xem xét lịch sử xuất hiện tư tưởng triết học của Freud cho

thấy, các luận điểm cơ bản của phân tâm học nói chung, cũng như triết học nói

riêng, đã được các nhà tư tưởng bàn luận từ trước đó, nhưng nó còn rời rạc và chưa

có hệ thống. Công lao lớn nhất của Freud là ông đã biết liên kết các ý tưởng rời rạc

thành một hệ thống lý luận hoàn chỉnh đồng thời ông cũng chỉ ra được khái niệm

nền tảng trong toàn bộ học thuyết của ông chính là cái vô thức. Khi phân tích thế

giới nội tâm của con người, Freud đã không hạ thấp hình ảnh con người vốn được

đề cao và trân trọng. Freud đã lý giải, phân tích để thấy rõ được những nguyên nhân

tác động đến đời sống cá nhân và xã hội. Đồng thời, ông cũng bộc lộ mong muốn

con người có khả năng tiến bộ, khả năng làm xuất hiện những hình ảnh dự phóng từ

cuộc hành trình tinh thần của chúng ta khi con người có ý thức và trách nhiệm với

bản thân. Từ những lý luận nhân cách, Freud đã giới thiệu cho chúng ta một trình tự

phát triển hợp logic, vạch ra con đường nhận thức cái vô thức để từ đó từng bước

hiểu được bí mật của tồn tại người. Và từ đó, Freud đã mở rộng quan niệm của

mình để phân tích và giải thích các hiện tượng xã hội và văn hóa. Chính điều đó đã

thêm cho quan niệm của ông sắc thái triết học. Đóng góp của Freud là kể từ đây,

người ta bắt đầu ý thức được cần xem xét con người một cách chăm chú và sâu sắc

hơn so với trước. Con người không những là một sinh thể duy lý; nó thực ra là

“giao điểm giữa hai thế giới” - thế giới tâm linh cao cả và thế giới tự nhiên thấp

hèn. Đó chính là nét đặc thù của con người như là loại hiện tồn đặc biệt. Đây cũng

chính là giá trị phương pháp luận quan trọng đối với vấn đề nhận thức về đạo đức

và nhân cách con người, sử dụng con người như là một tài sản vô giá và mục đích

tối cao của sự phát triển xã hội.

CHƯƠNG 2. NHỮNG NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA

TƯ TƯỞNG ĐẠO ĐỨC HỌC S.FREUD

Phân tâm học là một học thuyết triết học mang đậm sắc thái đạo đức học

được khởi thảo bởi Sigmund Freud, một bác sĩ người Áo. Đạo đức học phân tâm

học thuộc một trào lưu chủ yếu của xu hướng đạo đức nhân bản phi duy lý. Việc

xem xét tồn tại người trong thế giới, như mục đích chủ yếu của triết học phân tâm

học, đòi hỏi phải quan tâm đến phương diện đạo đức, vì việc làm rõ bản tính người

có liên hệ mật thiết với nhận thức các vấn đề về thiện và ác, các động cơ của hoạt

động và các cấm đoán đạo đức, tự do ý chí và số phận, lương tâm và tội lỗi. Do vậy,

điều dễ hiểu là Freud phải giải quyết hệ vấn đề bản thể luận và nhận thức luận nhằm

mục đích đưa ra quan điểm riêng của mình về các cơ sở đạo đức của con người.

Mặc dù Freud không có tác phẩm dành cho xây dựng học thuyết đạo đức, song ông

thường xuyên đề cập đến những vấn đề đạo đức trong các tác phẩm khác nhau của

mình.

Triết học phân tâm hướng tới vạch ra các cơ sở đạo đức của tồn tại người. Sự

giải mã ngôn ngữ biểu tượng cái vô thức, lý giải giấc mơ, kiến giải các triệu chứng

phân ly bệnh tật của thế giới nội tâm của cá nhân - tất cả đã dẫn đến thừa nhận khởi

điểm “ác độc”, “xấu xa” trong con người. Một khía cạnh khác là ở chỗ, sự triển khai

cái tâm thần vô thức diễn ra không chỉ bằng sự trượt xuống khởi điểm những ham

muốn bản năng thấp nhất của tồn tại người, mà còn bằng cả hoạt động kiến tạo các

giá trị tinh thần cao nhất của cuộc sống, dù đó là dạng sáng tạo nghệ thuật, khoa học

hay là các dạng sáng tạo nào đi nữa. Trong đạo đức học phân tâm có dấu vết tư

tưởng của Kant về “mệnh lệnh tuyệt đối” được xét với tư cách một cơ chế tâm lý

đặc thù hoàn toàn xác định từ trước thường điều chỉnh hoạt động của con người.

Mệnh lệnh đó chính là lương tâm có tác dụng gạt bỏ hay đè nén các dục vọng tự

nhiên của con người. Như vậy, triết học Freud ghi nhận tính hai mặt của tồn tại

người trong thế giới gắn với tính bị quyết định tự nhiên và đạo đức của hoạt động

sống con người.

2.1. Quan niệm về thiện ác, lương tâm, nghĩa vụ, tự do, trách nhiệm và

bản chất của tư tưởng đạo đức học trong phân tâm học của Freud

Quan tâm đến phương diện đạo đức để làm rõ bản tính người, Freud đã nghiên

cứu đạo đức từ lập trường cái vô thức do mình khởi xướng để làm rõ vấn đề thiện

ác, các động cơ của hoạt động trong tương quan với cấm đoán đạo đức, lương tâm

và tội lỗi. Do là nhà nghiên cứu tâm lý tinh thần nên quan điểm đạo đức của ông có

nhiều điểm khác so với các quan niệm truyền thống.

Sigmund Freud: “Con người đạo đức hơn ta nghĩ, nhưng cũng rất vô đạo đức

hơn ta tưởng”.

Freud nhìn thấu bản chất ấy và nhận ra hai xu hướng bản năng đối lập mà ông

gọi là Eros và Thanatos: Eros và Thanatos là hai nhân vật đối lập trong thần thoại

Hy Lạp: Eros là thần của sắc đẹp, tình yêu nhục dục và sự sinh sản; Thanatos là

thần chết.

Eros là một từ gốc Hy Lạp, Ἔρως, được Freud sử dụng để biểu thị cái “libido”

hoặc bản năng sống hướng tới thoả mãn các ham muốn dục vọng và sự sống còn.

Ham ăn, ham uống, ham sắc dục, ham của cải vật chất, ham tiền bạc, ham danh

lợi,… là những thứ ham muốn nằm trong cái Eros nói chung. Những ham muốn này

là tự nhiên, xuất phát từ bản năng sinh tồn. Đối lập với bản năng sinh tồn là bản

năng Thanatos.

Thanatos cũng là một từ gốc Hy Lạp, Θάνατος, dịch ra tiếng Anh là “death

wish”. Freud sử dụng thuật ngữ này để chỉ trạng thái “muốn huỷ hoại” – một trạng

thái tâm lý tiêu cực như muốn đập phá, huỷ hoại mọi thứ bất chấp cái chết để giải

quyết những bế tắc, căng thẳng trong cuộc sống. Biểu lộ thấp nhất của cái Thanatos

là thói tự ái, nóng giận, nổi khùng mà ai cũng có thể có. Rất nhiều đổ vỡ trong hôn

nhân hay trong quan hệ giữa người với người nói chung xuất phát từ những cơn tự

ái bất chấp. Đó là lúc bản năng Thanatos trỗi dậy, không thể kiểm soát. Sự ghen tức,

đố kị dẫn tới hãm hại lẫn nhau là biểu hiện cao hơn của Thanatos. Thù oán, giận dữ

đến mức giết hại đồng loại là biểu hiện tột cùng của Thanatos.

Hoạt động của con người bị quy định bởi sự tương tác và nhân nhượng của hai

loại bản năng đó, tương ứng với hai loại ý chí đối nghịch với nhau hoạt động một

cách vô thức: ý chí hướng đến cuộc sống và ý chí hướng đến cái chết. Những lực

lượng vô thức của tâm lý này dường như điều khiển hoạt động của con người cá

nhân. Theo Freud, trình độ khởi đầu của đời sống tâm lý này quy định nội dung ý

thức và tất cả các hình thức của hoạt động văn hóa trong đó có đạo đức và tôn giáo.

Cả hai bản năng nói trên không chỉ tồn tại trong từng cá thể, mà có thể tồn tại

ngay cả trong một cộng đồng xã hội, tạo nên một xu thế sống trong cộng đồng đó.

Những vụ tự tử tập thể là một bằng chứng. Chủ nghĩa Hồi giáo cực đoan, bề ngoài

được che đậy bởi mục tiêu tôn giáo, nhưng thực chất cũng là một biểu hiện của cái

Thanatos lên tới cực điểm. Có thể chỉ ra hàng đống ví dụ khác để thấy vai trò của

Thanatos tác động tiêu cực đến xã hội loài người như thế nào.

Tất nhiên bản năng vô thức bị kiềm chế bởi lý trí – ý thức làm cho con người

hơn hẳn con vật. Nhưng khả năng kiềm chế của lý trí lớn đến đâu? Lý trí có thể

chiến thắng bản năng Eros và Thanatos hay không? Đây chính là câu hỏi khó nhất

và cũng là quan trọng nhất khi nhận định về tương lai của nền văn minh. Nếu lý trí

thắng, nền văn minh sẽ tiến lên. Nếu bản năng thắng, nền văn minh sẽ sụp đổ.

Thực tế cho thấy tuỳ theo từng trường hợp, từng hoàn cảnh cụ thể, từng cá

nhân mỗi con người hoặc từng xã hội, khả năng và mức độ kiểm soát của lý trí đối

với bản năng Eros và Thanatos là khác nhau.

Những cá nhân như Nguyễn Đức Nghĩa và Lê Văn Luyện có lẽ thuộc loại

thuần tuý bản năng. Trước khi thực hiện hành vi man rợ, chúng tính toán kế hoạch

rất tỉ mỉ. Những kế hoạch này càng quỷ quái ranh ma bao nhiêu càng chứng tỏ cái

bản năng Eros và Thanatos lớn bấy nhiêu.

Có những xã hội cũng hành động điên rồ như những cá nhân tội phạm. Chủ

nghĩa quốc xã Đức là cái gì nếu không phải là một tập thể hành động theo cái Eros

(tranh giành quyền lợi) và Thanatos (tiêu diệt người Do Thái, lập nên những trại tập

trung, lò thiêu người,…). Những mồ chôn tập thể của Khơ Me đỏ những năm 1970

hay của Gaddafi mới được phát hiện vào tháng 9/2011 là cái gì nếu không phải là

kết quả của một nền chính trị bị chi phối bởi những con quỷ Eros và Thanatos?

Đôi khi những con quỷ ấy bị nguyền rủa như một thứ “bản năng dã thú” hay

“bản năng súc vật”. Sự nguyền rủa này có phần oan uổng cho loài vật, vì thú dữ chỉ

dữ khi chúng đói hoặc bị tấn công. Khi chúng được ăn no, chúng trở nên hiền lành

đến mức có thể sai bảo. Đó là bí quyết của các môn xiếc động vật. Nói cách khác,

bản năng của động vật là có giới hạn, và giới hạn này do Tự Nhiên quy định, đó

chính là luật cân bằng sinh thái.

Chỉ có con người mới phá vỡ luật cân bằng sinh thái, đơn giản vì cái Eros và

Thanatos ở con người không có giới hạn, đúng như ngạn ngữ Việt Nam đã nói:

“Lòng tham không đáy!”. Thật vậy, cái Eros của con người vượt xa con vật. Đã có 1

tỷ đô-la lại muốn có 10 tỷ, bỏ ngoài tai lời tâm sự của Warren Buffet: “Khi tôi đã có

1 tỷ, mọi đồng tiền kiếm thêm đều vô nghĩa”. Trong hơn 7 tỷ người trên trái đất, có

bao nhiêu người thấm thía ý kiến của Honoré de Balzac trong “Tấn trò đời”: “Đằng

sau những tài sản kếch xù đều là máu và nước mắt”? Bao nhiêu người lắng nghe

Lão tử: “Hoạ mạc đại ư bất tri túc; cữu mạc đại ư dục đắc. Cố tri túc chi túc, thường

túc hĩ” (Không cái hoạ nào lớn hơn là không biết tri túc; không sai lầm nào lớn hơn

là tham lam. Cho nên kẻ biết cái đủ là đủ thì không bị nhục và bao giờ cũng thấy

đủ)?

Vì thế không ngạc nhiên khi thấy Sigmund Freud, ngay từ năm 1930, trong tác

phẩm “Civilization and Its Discontents” (Nền văn minh và sự bất mãn của nó), đã

sớm có một cái nhìn đầy bi quan về mối quan hệ xung đột giữa nền văn minh với

chính chủ thể sáng tạo ra nền văn minh đó: Nền văn minh muốn tiến lên để đem lại

hạnh phúc cho con người, nhưng luôn luôn bị chệch hướng và thậm chí bị huỷ hoại

bởi cái Eros và Thanatos.

Freud đáng được thông cảm, bởi ông đã chứng kiến cuộc Thế chiến I. Ở một

mức nào đó, cảm nhận của ông về tương lai của nền văn minh nhuốm vẻ tiên tri –

chưa bao giờ xã hội loài người lâm vào tình trạng mất cân đối nghiêm trọng như

hiện nay: mất cân bằng sinh thái; chiến tranh khu vực; khủng bố; suy đồi đạo đức;

khủng hoảng tội ác; đám mây hạt nhân treo lơ lửng trên bầu trời; bất công xã hội lên

đến mức vô đạo (90% của cải vật chất tập trung vào 5% dân số thế giới, bất chấp

ngót 1,5 tỷ người đang sống nghèo đói và bệnh tật);...

Bình luận về vấn đề này, học giả David Peat nêu ra ý kiến rằng: lý trí, cái vốn

được coi là nền tảng chắc chắn của một xã hội, thực ra chỉ là bề nổi của một đại

dương vô thức mênh mông – một tầng tâm lý nằm sâu bên dưới, ẩn giấu những khát

vọng điên cuồng và những cơn bốc đồng thôi thúc. Sức mạnh của cái vô thức này

thường xuyên đe doạ nổ tung trong cuộc sống tỉnh thức của chúng ta … Theo

Freud, tình trạng căng thẳng này là không thể giải quyết được, do đó không bao giờ

có thể có một xã hội thật sự lý tưởng, cũng như không bao giờ có một hạnh phúc và

sự hài hoà thuần khiết của con người. Có lẽ đây là lý do căn bản để sự cùng khốn,

bất công xã hội, và sự bất bình đẳng chính trị châm ngòi cho sự bùng nổ bạo lực và

những căng thẳng xã hội. Tuy nhiên nguồn gốc sâu xa của những căng thẳng đó

chính là cái Thanatos – trạng thái muốn huỷ hoại được phóng chiếu lên các quốc

gia, các nhóm sắc tộc, và các cá nhân. Vì cái Eros và Thanatos không thể hoà giải

được với nhau nên tội lỗi của con người và sự thiếu vắng của một hạnh phúc trọn

vẹn là điều khó tránh. Tất cả mọi hình thái của nền văn minh, từ nền tảng cốt lõi của

chúng, đã là một sự đối kháng đối với xu thế bản năng và khát vọng căn bản nhất

của chúng ta.

Đáng tiếc là Freud có một số quan điểm thái quá khi bàn đến bản năng dục

vọng cách nhìn bi quan của ông về con người và tương lai của nền văn minh cũng

khiến một số người kết tội ông là hạ thấp gía trị của con người, thiên về cái xấu của

con người thay vì đề cao giá trị của ý thức.

Tuy nhiên, sẽ có ý nghĩa tích cực nếu ta coi ý kiến của Freud như những lời

cảnh tỉnh. Chẳng hạn, ông nói: “Cái tôi không phải là ông chủ trong căn nhà của

chính nó” (The ego is not master in its own house), đại ý ông muốn nói: thay vì làm

chủ được chính mình, con người chỉ là những tên nô lệ của bản năng mà thôi. Nhận

định này có thể đúng với người này, sai với người khác. Nhưng người nào càng tự

phụ cho rằng ý thức của mình mạnh hơn bản năng, người ấy càng có nguy cơ rơi

vào cạm bẫy của bản năng nhiều hơn. Chúng ta phải hiểu rõ vấn đề này để tránh sa

vào các cạm bẫy cám rỗ không thể ngờ tới.

Trong tác phẩm Tâm lí học đám đông và phân tích cái tôi con người, Freud

còn đưa hai phát hiện cơ bản lớn của ông vào phân tích mối quan hệ giữa con người

với con người. Sự phân tích đó đã chỉ ra cho thấy "mối liên hệ của tình yêu" được

xây dựng trên cơ sở bản năng, là sự ràng buộc các cá nhân trong tập thể, là sức

mạnh trung tâm trong quan hệ giữa người với người. Freud nói: trong quan hệ

người với người, đã có thể thấy quan hệ tự yêu, tự thương để bảo tồn cá nhân. Điều

này có ý nghĩa vì nó tạo nên sự khoan dung lẫn nhau trong tập thể làm cho con

người chuyển từ "con người vị kỉ sang con người vị tha" [7, 369]. Một ứng dụng

nữa trong phân tâm học là Freud đã ứng dụng phân tâm học vào nghiên cứu nguồn

gốc của đạo đức và tôn giáo, ông coi "mặc cảm Ơdip" là căn nguyên cuối cùng của

đạo đức và tôn giáo. Vấn đề này được Freud trình bày trong Nguồn gốc của văn hóa

và tôn giáo.

Từ những năm 20 của thế kỷ XX, Freud xác định cấu trúc tâm lý con người

gồm 3 yếu tố: “cái Nó” (cái vô thức); “cái Tôi” (ý thức) và “cái Siêu Tôi” (yếu tố

văn hóa – đạo đức – xã hội), trong đó “cái Siêu Tôi” là yếu tố quan trọng nhất, mà

biểu hiện khách quan của nó là môi trường văn hóa xã hội gắn liền với các cơ chế

quy định về xã hội đối với hành vi con người như các tập quán, truyền thống, các

điều cấm kỵ, các yêu cầu của tôn giáo, tín ngưỡng, đặc biệt là các chuẩn mực đạo

đức tác động đến con người từ thời thơ ấu. Từ quan điểm của Freud, “cái Siêu Tôi”

với tính cách là yếu tố văn hóa – đạo đức xã hội đóng vai trò trung gian giữa “cái

Nó” và “cái Tôi”. Theo Freud, giữa “cái Tôi” và “cái Nó”, tức là giữa cái vô thức và

ý thức, thường xuyên diễn ra cuộc đấu tranh trong đó “cái Tôi”, ý thức không thể

luôn luôn kiềm chế một cách thành công những bản năng vô thức.

Ngoài ra, Freud còn sử dụng các khái niệm cái Nó, cái siêu Tôi và cái Tôi để

trình bày mối quan hệ giữa lý tính và dục vọng, dùng lý tính xã hội đè bẹp, điều

khiển bản năng động vật trong hình thức tâm lý văn hoá của con người. Điều tiết

hoạt động này là do “nguyên tắc thực tại”; nó làm cho con người trở thành thành

viên sống và tồn tại trong xã hội nhưng dục vọng của bản năng động vật bị đè bẹp,

điều khiển. Song những ham muốn ấy vẫn không thể mất, mà thường thể hiện trong

giấc mơ, trong nghệ thuật và trong những hành động vượt ngoài khuôn khổ. Kết

tinh lý tính hoàn toàn không thể thay thế và khống chế tất cả. Giá trị sự sinh tồn,

cuộc sống, sinh mệnh của con người và ý nghĩa của đời người cũng không hoàn

toàn đồng nhất với đạo đức luân lý và trật tự lý tính. Thế nên, một mặt, như nhiều

nhà sinh vật học hiện nay cho rằng động vật sống bầy đàn cũng có đạo đức luân lý,

không khác gì con người, hoàn toàn không xem thường hoặc chê bai cơ cấu tâm lý

văn hoá chỉ có ở con người - ý chí tự do thuộc kết tinh lý tính, là phiến diện. Mặt

khác, như Kant coi tự giác đạo đức thuộc kết tinh lý tính này chính là mục đích cuối

cùng và kẻ kiểm duyệt tối cao của con người, coi đó là bản thể, xem thường và chê

bai sự chính đáng và quan trọng của tình dục cảm tính động vật của con người, cũng

là phiến diện.

Thừa nhận hoạt động chủ yếu của trạng thái tâm thần người là do những ham

muốn bản năng chi phối, Freud cho rằng, con người có thiên hướng “đeo mặt nạ” để

hóa trang, che đậy những dục vọng bẩm sinh. Trong quá trình nhận thức cái vô thức

trên cơ sở giải mã những hành vi sai lạc và giấc mơ, Freud cho rằng cần phải nhận

thấy trong con người đằng sau cái cao cả là những dục vọng thấp hèn. Vì thế, Freud

thừa nhận ác là bản tính đầu tiên trong con người và cũng bởi con người luôn có

mong muốn theo đuổi những đam mê và hiếu chiến. Trong khi đó, đạo đức chính là

những cấm đoán xã hội (Kategorischer Imperativ trong đạo đức học của Kant), là

những quy tắc, chuẩn mực có tính cưỡng chế và bắt buộc mọi người phải tuân thủ,

nên đôi khi gây hậu quả khôn lường. Bởi vì, dù chịu sự chế tài của xã hội nhưng cá

thể vẫn có những hoạt động riêng. Vì thế, sẽ dễ nảy sinh những mâu thuẫn giữa

những đòi hỏi chân chính của con người và các lực lượng cưỡng chế của xã hội.

Con người sẽ không còn thực sự là chính mình nữa mà sẽ chỉ hành động bởi được

xã hội tán đồng mà thôi.

Từ lập trường ấy, Freud không đồng ý với quan điểm cho rằng Phân tâm học

không đề cập đến đạo đức mà chỉ nói đến những điều bẩn thỉu, tục tĩu vốn bị văn

hóa Thanh giáo cố tránh, không chấp nhận. Văn hóa Thanh giáo nhấn mạnh đến nhu

cầu tự xét mình, nghiêm khắc tự kiểm điểm mọi hành vi và kiềm chế những cảm

xúc, ham muốn trong đời sống hằng ngày. Đối với các tín đồ Thanh giáo, người có

đạo đức là người biết tiết chế và làm trong sạch lối sống, suy nghĩ của mình trong

quan hệ với Chúa và với nhau trong xã hội. Với ông, việc thực hiện những quy tắc

đó là căn nguyên dẫn đến lối sống đạo đức giả - một lối sống phổ biến ở thành Viên

lúc bấy giờ. Freud coi đây là một căn bệnh của thời hiện đại, và cho rằng nhiệm vụ

của đạo đức học phân tâm là phải đi sâu phân tích mổ sẻ căn bệnh tâm thần để giải

tỏa tâm lý, đưa con người trở về với phẩm chất của con người thực vừa có phần bản

năng sinh học vừa có phần Người.

Như vậy, ông cho rằng, việc chỉ trích “Phân tâm học không lưu ý đến cái cao

nhã, đạo đức, siêu việt trong con người” [2, 255] là nhận xét chủ quan. Ông chứng

minh: “Về phương diện lịch sử, Phân tâm học đã gán cho khuynh hướng đạo đức và

thẩm mỹ một vai trò quan trọng trong sự dồn nén ngay từ đầu”. Ông phê phán: “Về

phương diện phương pháp làm việc, người chỉ trích không muốn hiểu rằng sự tìm

hiểu Phân tâm học không có cái gì chung với một hệ thống triết lý có sẵn, một học

thuyết toàn vẹn và thành tựu; Phân tâm học bắt buộc phải tìm hiểu và tiến hành từng

bước để hiểu những điểm khúc mắc của động tác tinh thần qua sự phân tích những

hiện tượng tinh thần bình thường và bất thường” [2, 255-256]. Với cách hiểu của

Freud như vậy, khi nghiên cứu quan niệm đạo đức của ông, không thể coi đạo đức

là hệ thống các quan niệm và phạm trù có sẵn được liên kết lôgic chặt chẽ. Vì thế tư

tưởng đạo đức của ông cần được chắt lọc ra qua một quá trình nghiên cứu, sử dụng

phương pháp Phân tâm học vào mổ xẻ các vấn đề xã hội trong quan hệ giữa cái Tôi

và siêu Tôi, tôn giáo và văn minh.

Trước hết, để trả lời câu hỏi “bản tính người là gì?” Freud đã đi sâu phân tích

cái Tôi để phê phán quan điểm cho rằng đạo đức học của ông không bàn đến bản

tính thiện trong con người. Ông nói: “Tôi có thể trả lời cho những người có thắc

mắc với vấn đề đạo đức và chủ trương ý thức đạo đức phải có yếu tính cao cả, tôi sẽ

trả lời rằng: hẳn là phải có, yếu tính cao cả ấy không phải là cái gì khác cái Tôi lý

tưởng, cái siêu Tôi thâu tóm đạo làm con đối với cha mẹ” [2, 256]. Freud cho rằng,

siêu Tôi là cái tối cao về mặt đạo đức, với tư cách là lương tâm, nó cố gắng thực

hiện sự giám sát đối cái Tôi và cái Nó, do vậy, đối với tất cả các nguyên tắc hoạt

động sống quan trọng nhất của con người: nguyên tắc thực tại, nguyên tắc thỏa mãn

và bản năng chết gắn liền với chúng. Trong học thuyết đạo đức của mình, Freud gán

ghép vai trò quyết định không phải cho bản nguyên đạo đức tối cao trong con

người, mà cho nguyên tắc thỏa mãn và cái Nó: bản tính con người cho thấy nó bao

giờ cũng hướng tới sự thỏa mãn lớn nhất. Dù con người được xem xét từ bất kỳ lập

trường nào, kể cả lập trường đạo đức, thì nguyên tắc thỏa mãn và bản năng chết vẫn

luôn mang tính quyết định.

Theo Freud, thông qua giáo dục, xã hội văn minh cung cấp cho con người tri

thức khoa học để có khát vọng chinh phục, cải tạo tự nhiên và vô hình trung lại tạo

thành siêu Tôi vô thức trong con người. Vì thế, vô thức thì hay đòi hỏi quá đáng cho

nên nhiều khi siêu Tôi không kiểm soát được những ham muốn, và con người

không thể tự giác hiểu và chấp nhận những mong muốn mà xã hội đòi hỏi nên

thường có xu hướng xâm phạm các cấm đoán xã hội. Người có đạo đức thì sẽ biết

phân biệt được Thiện và Ác. Nhưng khi phân biệt được như vậy, lại dẫn đến xung

đột nội tâm giữa mong muốn được đáp ứng nhu cầu và vi phạm mệnh lệnh tuyệt

đối. Quá trình này tất yếu dẫn đến hình thành mặc cảm chuộc lỗi của tôn giáo và

một cách tự phát, nó phóng lên bình diện của cái siêu việt (transcendant), bác bỏ

những khả năng phi xã hội và khuyến khích những hoạt động của con người phù

hợp với quy phạm xã hội.

Freud phản đối phương pháp giáo dục đạo đức khuyến khích con người tuân

theo các quy phạm xã hội bằng cách thiết lập những cơ chế thưởng, phạt. Theo ông,

cần phải giải thích cho người ta hiểu và tuân theo; không nên coi quy tắc đạo đức là

những cấm đoán xã hội và bắt buộc, cưỡng bức thực hiện. Lẽ ra cần chứng minh

rằng hạnh phúc nằm ở chỗ chế ngự chính mình, niềm vui là ở sự hi sinh và rộng

lượng, thì nó lại tìm cách đạt tới những hành động thích hợp, bằng cách gắn những

hoạt động này với phần thưởng hay sự trừng phạt từ bên ngoài. Freud cho rằng, nếu

mâu thuẫn giữa cái Tôi và siêu Tôi dẫn đến mặc cảm tội lỗi, thì đó đã là sự trừng

phạt đối với con người.

Để hiểu rõ hơn, tôi đã tìm hiểu quá trình xuất hiện mặc cảm tội lỗi theo quan

điểm của Freud. Trước tiên, ông đặt vấn đề: làm thế nào mà mặc cảm tội lỗi xuất

hiện ở mỗi người cụ thể? Câu trả lời: ta cảm thấy tội lỗi khi ta làm điều gì mà ta

nhận thấy là “xấu” [6, 78], và rồi mặc cảm tội lỗi còn xuất hiện cả khi người ta chưa

làm điều xấu, mới chỉ có ý định. Đó đã là mang tội và khi đó ý định được xếp ngang

với hành động rồi. Đã là cái xấu thì không được thực hiện và cần phải loại bỏ mặc

dù cái xấu ấy có thể không nguy hại cho cái Tôi.

Ở trạng thái “lương tâm bất ổn”, ý thức tội lỗi thể hiện là sự hãi hùng trước sự

mất mát của tình yêu, sự hãi hùng “có tính xã hội” đã làm cho những đứa trẻ, thậm

chí cả ở người trưởng thành thường xuyên tự cho phép mình làm điều trái với mệnh

lệnh tuyệt đối và điều này sẽ mang đến cho họ sự thích thú và họ tin chắc rằng

những người có quyền sẽ không biết hoặc không làm gì được họ, và họ chỉ có một

mối lo sợ là bị phát hiện. Đây là trạng thái mà xã hội hiện đại phải tính đến. Do đó,

việc đưa ra quan điểm này đã có sự thay đổi lớn khi quyền lực của thế giới nội tâm

được dựng lên bởi cái Tôi. Và như thế, ý thức đạo đức lúc này đã có sự thống nhất

với mặc cảm tội lỗi.

Ở cấp độ thứ hai, khi trong thế giới nội tâm xuất hiện cái siêu Tôi, theo Freud,

đạo đức lúc này được nâng lên trình độ mới và được phân chia thành mặc cảm tội

lỗi và ý thức đạo đức. Do có sự kiểm soát của cái siêu Tôi nên lương tâm con người

đã biết phân biệt mặc cảm tội lỗi khi vô tình hay cố ý làm điều xấu. Con người đã ý

thức được cái gì mình được và không được phép làm. Siêu Tôi rất nghiêm ngặt

trong việc luôn rình rập để trừng phạt khi cái Tôi mắc phải sai lầm. Đối với con

người càng đức hạnh thì siêu Tôi càng nghiêm ngặt và khi mắc phải sai lầm, họ sẽ

luôn tự vấn lương tâm, dằn vặt, đau khổ và sợ hãi. Bởi vì, theo Freud, mặc cảm tội

lỗi giống như một vị thẩm phán. Trong quan hệ với cái tôi nó có uy quyền rất lớn,

vừa nghiêm khắc vừa nhẫn tâm.

Do vậy, ở Freud, chính “cái siêu Tôi” được hình thành với tính cách là ý thức

cá nhân nhờ sự tương tác năng lượng của cái vô thức với hiện thực của cuộc sống

xã hội, nhờ khát vọng đè nén và kiềm chế tiềm năng phá hoại của cái vô thức trong

con người và hướng tiềm năng đó vào các mục đích văn hóa. “Cái Siêu Tôi” được

xem là kết quả thăng hoa của cái vô thức và được tạo nhờ cuộc đấu tranh của ý thức

với những ham muốn vô thức và nhờ sự chuyển hóa năng lượng của những ham

muốn vô thức và nhờ cuộc đấu tranh của ý thức với những ham muốn vô thức và

nhờ sự chuyển hóa năng lượng của những ham muốn vô thức đó vào các dạng hoạt

động văn hóa được hiểu theo nghĩa rộng: “Cái Siêu Tôi” ràng buộc và khiến con

người ngày càng lệ thuộc: nó gắn kết con người với các tín điều quyền uy của tôn

giáo và các chuẩn mực đạo đức, tình cảm trách nhiệm và lương tâm, đồng thời

khống chế con người bằng các điều cam kết luân lý đạo đức và tước đi sự thỏa mãn

cơ bản và hạnh phúc. Nói khác đi, trong cấu trúc tâm lý cá nhân, “cái Siêu Tôi”

đóng vai trò của kẻ kiểm duyệt từ bên trong, của lương tâm của nhân cách từ lập

trường của đạo đức xã hội, chèn ép những ham muốn vô thức.

Từ bao đời nay con người luôn nói đến lương tâm. Trong xã hội hình như có

một lúc nào đó hoặc ở một nơi nào đó, phạm trù lương tâm bị quên lãng hoặc là coi

nhẹ. Luật pháp là cái không thể thiếu được trong việc duy trì kỷ cương xã hội nhưng

xin đừng nghĩ rằng luật pháp là tất cả những gì chúng ta cần cho việc xây dựng một

nhà nước pháp quyền. Luật pháp không lấy lương tâm trong sáng làm cơ sở thì

chính luật pháp lại được dùng làm phương tiện để biện hộ cho tội ác, cho những cái

thất nhân tâm, nhất là vào lúc sự lừa bịp đã trở thành một công nghệ như một trò ảo

thuật, một kỹ xảo tinh vi và nguy hiểm nhất cho xã hội, cho con người. Nhưng cuối

cùng người ta lại phải nói đến lương tâm vì sức mạnh của nó là vô địch không gì có

thể thay thế được trong cuộc sống muôn thủa. Thực tế cuộc sống đã giúp cho những

con người quá tin vào những thể chế và luật pháp và thể chế xã hội tách khỏi lương

tâm thì chỉ trở thành một trò ảo thuật không hơn không kém. Chính nhờ có lương

tâm mà luật pháp xã hội trở nên nghiêm minh và có hiệu lực. Lương tâm thực chất

là cái tình, cái bẩm sinh di truyền, là cái vô thức, sau khi đã loại bỏ những mặt hạn

chế của nó.

Sống theo sức mạnh nội tâm, theo lương tâm, theo tình của những con người

chân chính thực ra vừa rất là khó những cũng lại là dễ, vừa cao cả nhưng cũng lại

rất đời thường. Nhờ có lương tâm mà nhân loại có thể tạo dựng cho mình một cuộc

sống bền vững tốt đẹp hơn bất cứ một thể chế xã hội nào. Chỉ khi nào con người

thực hiện được sự phán xét nội tâm theo lương tâm chân chính, sống và hành động

không phải chỉ vì luật pháp hoặc vì thói đời, biết sám hối thì một xã hội tốt đẹp phải

là một xã hội mà ở đó không còn sự dối trá, sự lừa lọc, sự bịp dời và nói chung là

không còn thấy những gương mặt đạo đức giả. Và chỉ khi đó con người mới thực sự

được sống một kiếp người đúng nghĩa của nó. Chúng ta cần nhớ rằng cái Nó, cái

Tôi và cái Siêu Tôi chỉ là ba con người trong một con người hiện thực bằng xương

bằng thịt có suy tư và luôn sống động. Cũng từ đó mà Freud gọi là cơ cấu toàn diện

nhân cách. Ba phạm vi, ba cấp độ, ba mặt đó được coi như là những yếu tố cấp

thành nhân cách và ba bộ phận này được xem như là ba vùng khác nhau nhưng lại

đan xen vào nhau trong một suy nghĩ, cũng như trong mọi hành động của toàn bộ

cuộc sống của mỗi người. Một nhân cách toàn diện không bao giờ chỉ có cái Nó.

Tuy nhiên, trong một lúc nào đó, cái Nó này lại trội lên như một cái gì đó chi phối

toàn bộ tâm tư và hành động của một người. Có khi chỉ trong từng việc hay từng lúc

cụ thể nào đó. Cũng như vậy, cái Tôi xã hội, cái Tôi ý thức có thể chi phối hầu hết

những suy nghĩ và hoạt động của những con người “mực thước” trong xã hội nhưng

cũng không thể nói rằng ở họ không còn cái gì của cái Nó. Cái Nó này có khả năng

tàng hình rất giỏi, thậm chí chủ thể cũng không hay biết chính mình cũng không

phải là mình nữa. Cũng như nhiều trào lưu triết học và xã hội học khác. Phân tâm

học cho rằng con người sống như một cái Tôi xã hội đầy đủ nhất lại là một cuộc

sống sễ nhất, đơn giản nhất vì họ chẳng cần suy nghĩ gì nhiều, mọi cái xã hội đã

nghĩ hộ họ rồi. Mọi cái đã được quy định thật là rõ ràng trong các quy phạm đạo

đức, trong những thể chế xã hội, trong hệ thống luật pháp. Cái con người mực thước

của xã hội, cái Tôi xã hội chỉ việc theo cái mẫu đó mà suy nghĩ, mà hành động là

yên tâm nhấy, là có lợi cao nhất cho những con người mực thước, cho cái Tôi xã

hội. Chỉ cần như thế là đủ trở thành những con người mẫu mực của xã hội và chắc

chắn sẽ được cả xã hội hoan nghênh và noi theo. Nhưng thực ra thì đó là một mẫu

người buồn tẻ nhất, sống phẳng lặng nhất và cũng đơn điệu nhất. Sống đơn thuần

theo những quy phạm của xã hội một cách máy móc nhiều khi hoặc là vô tình hay

cố ý bao che cho cái sai, cho tội lỗi và không ít người đã làm điều đó một cách có ý

đồ hẳn hoi. Họ không thấy rằng những quy phạm xã hội vẫn chỉ là những quy ước

chưa hoàn chỉnh và rất cần được bổ sung thưởng xuyên một cái gì đó thuộc lương

tâm con người. Người chỉ sống bằng những quy phạm xã hội đơn thuần là những

con người sống như một cỗ máy được vận hành đúng theo thiết kế cho phép mà

thôi. Rất may là con người, cái Tôi với tư cách như là một cơ cấu nhân cách toàn

diện lại không phải là một cái máy, một đồ vật, một phương tiện, một đồ dùng theo

nghĩa tầm thường nhất mà nếu như chúng ta muốn dùng từ máy để gọi thì đây là

một cỗ máy có tâm tưởng, có ước vọng, có phân biệt rạch ròi phải trái, thiện ác, tốt

xấu... một cái máy có đời sống tình cảm, đời sống người đích thực với cuộc sống

đống chứ không phải là sống nhưng thực ra đã chết, là sống nhưng lại không sống

cuộc sống người.

Như vậy, ngay từ đầu, Freud coi luân lý đạo đức là lĩnh vực liên quan đến sức

ép, sự cưỡng bức và đánh mất tự do. Theo Freud, con người sống giữa hai khả năng

lựa chọn: thứ nhất cố gắng là người hạnh phúc, sau khi vượt qua mọi ranh giới và tự

do hiện thực hóa các mong muốn của mình; thứ hai, sử dụng các thành tựu của nền

văn minh và văn hóa, thường xuyên vấp phải các hạn chế và cấm kỵ, luôn cảm thấy

mình là kẻ bị chèn ép, kẻ không tự do, kẻ bất hạnh.

Mặc dù có lúc ủng hộ việc từ bỏ các lợi ích của văn hóa nhằm thỏa mãn khát

vọng tự nhiên hướng đến hạnh phúc, Freud nhấn mạnh khả năng cân bằng tối ưu

giữa cái vô thức và những đòi hỏi của ý thức và nền văn hóa. Tuy vậy, ý tưởng của

ông đã từng bị sử dụng cho việc tấn công vào lĩnh vực văn hóa. Luân lý đạo đức về

bổn phận và trách nhiệm, về các quyền và nghĩa vụ, tình cảm lương tâm và xấu hổ

đã bị tuyên bố là những thiên kiến dối trá, gây trở ngại cho cuộc sống. Việc từ bỏ

các thiên kiến đó dường như có thể giúp giải thoát cho con người, làm cho con

người có hạnh phúc, tự do và được kình trọng.

Vậy việc giải quyết mâu thuẫn xung đột trong thế giới nội tâm con người diễn

ra như thế nào? Freud cho rằng, “sự hình thành ý thức đạo đức là cơ sở để xác định

con người có đạo đức, và nếu các bậc thánh tự cho mình là kẻ phạm tội, họ cũng

không nhầm lẫn, khi phải tính đến những cám dỗ để thỏa mãn xung năng mà họ

phải đối phó ở mức độ đặc biệt nghiêm trọng. Vì như đã biết, cám dỗ thường chỉ

tăng lên sau một đợt ta từ bỏ liên tục, trong khi chúng có thể dịu đi, ít ra là tạm thời,

khi thỉnh thoảng được thỏa mãn” [6, 80]. Freud cũng cho rằng, nếu mọi cái diễn ra

tốt đẹp cho con người, ý thức đạo đức cũng sẽ ôn hòa và sẽ bỏ qua cho cái Tôi mọi

thứ; khi gặp tai họa thì con người lại quay về với chính mình, để nhận biết trạng thái

phạm tội của mình và lúc này đạo đức lại tăng cường kiểm duyệt. Do đó, con người

lúc này cần phải đúng mực, tiết dục và tự trừng phạt mình bằng cách tự sám hối.

Xem xét cảm giác tội lỗi như một nội dung cơ bản, như một vấn đề quan trọng

bậc nhất của đạo đức, Freud đã cố gắng chứng minh rằng, do có sự gia tăng của tội

lỗi trong quá trình phát triển của xã hội loài người, nên tiến bộ văn hóa luôn đi liền

với việc hạn chế nguyên tắc khoái lạc, và do vậy lại làm phương hại đến hạnh phúc

của con người. Cảm giác tội lỗi càng tăng, thì con người càng cảm thấy ít hạnh phúc

hơn.

Khi đề cập đến nguyên nhân dẫn đến sự hình thành mặc cảm tội lỗi. Freud cho

rằng, có hai nguyên nhân chính. Thứ nhất, mặc cảm tội lỗi được hình thành ở mỗi

cá nhân, nó xuất hiện đầu tiên là do con người buộc phải từ bỏ những ham muốn

bản năng nếu không sẽ càng cảm thấy lo sợ bị cái siêu Tôi phát hiện và trừng phạt.

Sự đòi hỏi của cái siêu Tôi cũng chính là sự đòi hỏi của ý thức đạo đức. Tuy nhiên,

Freud cho rằng sự từ bỏ ham muốn bản năng không phải là một phương pháp đầy

đủ vì ham muốn vẫn còn và không thể che dấu được cái siêu Tôi. Do vậy, việc từ bỏ

ấy không những không được khen thưởng bằng sự đảm bảo được yêu quý và tôn

trọng mà còn thay thế bằng nỗi bất hạnh bên ngoài “có tính đe dọa”; đó là mất đi

tình yêu và sự trừng phạt quyền lực từ bên ngoài dẫn đến sự căng thẳng nội tâm do

sự giằng xé của ý thức tội lỗi. Thứ hai, đó là trong trường hợp xuất hiện đồng thời

hành vi xấu và ý định xấu từ đó nẩy sinh ý thức tội lỗi và nhu cầu bị trừng phạt.

Freud cho rằng, khi giải thích hai đặc điểm của ý thức đạo đức bản thân ông cũng

còn cảm thấy nhiều khúc mắc, chưa sâu sắc triệt để và vẫn còn cái gì đó chưa chạm

tới [6, 81].

Như vậy, chúng ta thấy chính cách lý giải của Phân tâm học khác và xa lạ với

cách suy nghĩ thông thường. Thực chất của vấn đề là: lúc ban đầu, ý thức đạo đức

(đúng hơn, sự sợ hãi sau này trở thành ý thức đạo đức) chắc chắn là nguyên nhân

của sự từ bỏ ham muốn bản năng, nhưng về sau nó có mối liên quan đảo ngược từ

bỏ những ham muốn bản năng lại là nguồn gốc của ý thức đạo đức và chính ý thức

đạo đức ấy lại đòi hỏi phải có sự từ bỏ ham muốn bản năng tiếp theo. Theo ông, đây

là một giả thuyết mang tính tạm thời. Ông nói: “Như vậy, tác động của từ bỏ xung

năng trên ý thức đạo đức diễn ra theo cách cái siêu Tôi thu về toàn bộ tính hung

hăng mà chúng ta kìm nén không thể thỏa mãn, khiến cho tính hung hăng của cái

siêu tôi tăng cường (chống lại cái Tôi)” [6, 82]. Và như vậy, ý thức đạo đức lúc đầu

xuất hiện là do ham muốn bản năng bị kiềm chế và sau này nó sẽ được củng cố

bằng các kiềm chế mới tương tự. Trên cơ sở lý giải nguồn gốc của mặc cảm tội lỗi

như là nền tảng đạo đức của xã hội, ông cho rằng cần đặt nó lên trước như là một

vấn đề quan trọng nhất của sự phát triển văn hóa. Cái siêu Tôi là một thể chế và ý

thức đạo đức có chức năng giám sát và phán xét các hành động và ý đồ của cái Tôi,

thực hiện hoạt động kiểm duyệt. Cảm giác tội lỗi và sự khắt khe của cái siêu Tôi,

như vậy cũng giống như sự nghiêm ngặt của ý thức đạo đức, nó chính là nhận thức

về sự giám sát của cái Tôi mà chính cái Tôi cũng phải tuân thủ. Nói cách khác siêu

Tôi đã kiểm soát cả cái Tôi.

Từ sự nghiên cứu trên, Freud cho rằng cảm giác tội lỗi xuất hiện là cơ sở để

hình thành ý thức đạo đức. Khi cá nhân chuyển dịch sang quá trình phát sinh mang

tính lịch sử xã hội thì xuất hiện mặc cảm tội lỗi nhân loại và nó bắt nguồn từ mặc

cảm Ơdip. Đó chính là sự “hối hận” của những đứa con sau khi giết cha của mình.

Sự hối hận này là kết quả của tính hai mặt trong tình cảm vừa yêu vừa ghét bố; sự

ghét bỏ hận thù được thỏa mãn bởi sự chém giết. Tình yêu được thể hiện thông qua

việc dựng lên cái siêu tôi để trao trả quyền lực cho cha và làm giới hạn ngăn cản

hành động lặp lại. Và như vậy, theo Freud: “Chúng ta cuối cùng phải nắm bắt được

hai điều rất rõ ràng, vai trò của tình yêu trong sự xuất hiện của ý thức đạo đức và

tính định mệnh không tránh được của ý thức đạo đức” [6, 85]. Chính điều này đã

thể hiện sự xung đột có tính hai mặt, mang tính vĩnh cửu trong thế giới nội tâm của

con người. Đó là cuộc chiến vĩnh cửu giữa Bản năng sống (Eros) và Bản năng chết

(Thanatos). Xung đột giữa hai bản năng này xuất hiện khi con người muốn tồn tại

phải sống trong cộng đồng, mà đầu tiên chính là gia đình đã đòi hỏi ở họ những tác

phong mang tính xã hội, phải có thái độ phù hợp bề ngoài với các quy luật xã hội,

mà không cần biết tới những thái độ vô thức bên trong. Dưới lớp vỏ của những

cưỡng chế xã hội, cá nhân trở thành miếng mồi ngon cho những khuynh hướng thô

bạo của bản năng chết. Chiến tranh sẽ giải phóng những khuynh hướng này với

những thô bạo xưa cũ của chúng. Nhưng, việc thiết lập trong mỗi người một cơ chế

nhị nguyên, một bên là những lực lượng cưỡng chế của xã hội, một bên là những

động lực chân chính ở trong bản thân mỗi người, sẽ khiến cho hành vi của con

người trùng khớp với quy tắc của xã hội. Freud cho rằng để đạt điều đó, cần phải

thay thế những khuynh hướng đàn áp, gò ép của xã hội đương thời bằng sự giáo dục

chân chính để lương tâm thức tỉnh và tự giác tuân thủ những quy tắc đạo đức ấy.

Như vậy, Freud đưa ra quan niệm về một nền đạo đức xã hội mà ở đó con

người chỉ có thể theo đuổi những chân lý cao đẹp nhất, khi nào con người không

còn đặt uy quyền lên trên nền tảng sức mạnh, mà ngược lại đặt uy quyền của lương

tâm lên trên sự hiểu biết để từ đó biến cấm đoán xã hội thành nhân tính của mỗi

người. Quan niệm đạo đức ấy phải làm cho mỗi người hiểu được rằng nỗi thống khổ

và mong manh đạo đức của họ là do hậu quả của sự dồn ép, trong lúc ý thức đạo

đức phải được xây dựng trên sự tự chủ, sự sáng suốt làm chủ những mong muốn trẻ

con của mình. Hạnh phúc không thể được tìm thấy ở thái độ trốn tránh trách nhiệm

hay những trở ngại do xã hội tạo ra. Hạnh phúc là do sự Thăng hoa, hướng nguồn

năng lực của bản năng tình dục vô thức vào những công việc tinh thần, những công

việc khảo cứu, sáng tạo và xây dựng. Cứu cánh của giáo dục đạo đức là phải lấy

những mục tiêu đó thay thế cho đối tượng nguyên thủy như những ham muốn trẻ

con, những ham muốn ích kỷ. Vả lại, Freud nhìn nhận rằng một sự thay thế như

vậy, một sự di chuyển những khuynh hướng như vậy chỉ thực hiện được ở số ít

những người xuất chúng mà thôi. Đó là những người vốn có những thú vui cao

thượng xuất phát từ nghề nghiệp của họ là sáng tạo nghệ thuật, khoa học... Và như

vậy, khi chủ trương di chuyển những thú vui tiêu thụ tàn bạo gắn với bản năng chết

đến với những thú vui trở nên cao thượng của sự chiêm ngưỡng hay sáng tạo là một

dự định không tưởng nếu như trước đó người ta không trải qua những biến đổi sâu

xa, những thay đổi này giúp con người thoát ra khỏi những việc phi nhân và sự

vong thân (alienation) kinh tế và văn hóa của mình và nhờ vậy con người mới có

thể dồn mọi khả năng tìm hiểu chính mình, và sau đó mới có hiểu biết khoa học và

nghệ thuật.

Trong tác phẩm Bất mãn với văn hóa (1930), Freud đã phát triển tư tưởng đạo

đức của mình gắn liền với các vấn đề về văn hóa. Theo ông, nếu đạo đức gắn liền

với những yếu tố văn hóa xã hội bắt buộc mọi người phải tuân thủ, thì đôi khi hậu

quả sẽ rất khó lường, bởi vì dưới guồng máy cưỡng chế của xã hội, cá thể vẫn có

những hoạt động riêng. Vì thế, những mâu thuẫn có thể giữa những động lực chính

đáng của con người và các lực lượng cưỡng chế của xã hội có thể đưa đến chỗ con

người sẽ không còn thực sự là chính mình, mà sẽ chỉ hành động theo những gì được

xã hội tán đồng mà thôi.

Cái Tôi với tư cách là người cầm lái con thuyền nhân cách không thể điều hòa

được mâu thuẫn giữa hai lực lượng này (bản năng và văn hóa). Như vậy, con người

không thể “cảm hóa” được bản năng tiến triển theo con đường “tự nhận thức” được

hành động của mình, để điều chỉnh cho phù hợp. Vì thế, cái Tôi phải cúi đầu cam

chịu chấp nhận sự thắng thế của các thiết chế văn hóa một cách vô thức, bị động,

thậm chí cả sợ hãi nữa. Vì thế, những tác động của các thiết chế văn hóa chính là

một tiến trình đàn áp, áp đặt và xung khắc với cái Tôi. Siêu Tôi hình thành không

bình thường như thế nên nó luôn luôn chất chứa những mặc cảm tội lỗi. Để hiểu rõ

hơn về vấn đề này, cần phải làm sáng tỏ nội dung triết học văn hóa của Freud.

Văn hóa hiểu ở nghĩa hẹp của từ, theo Freud, là sự phát sinh cùng với sự sụp

đổ của tính tập thể “cứng nhắc”, “có tính bầy đàn” và sự xuất hiện của cá tính, “cá

tính cá nhân” với bước chuyển từ sự điều chỉnh các quan hệ theo phấn khích bản

năng sang điều chỉnh các chuẩn mực duy lý; là kết quả của sự lấn át dục vọng vô

thức. Cách điều chỉnh duy lý theo chuẩn mực đã là cái mang tính chất giá trị, bởi vì

động cơ của hành động ở đây bắt đầu từ sự thống nhất đầy mâu thuẫn, một mặt của

các xung lực tự nhiên, bản năng động vật, và mặt khác là đòi hỏi do điều kiện lao

động và môi trường xã hội quy định. Thay cho những điều cấm kỵ là các Totem, cái

điều chỉnh hành vi giờ đây là “thế giới bên trong”, đức tin, tôn giáo, đạo đức. Con

người bắt đầu chịu trách nhiệm về bản thân mình.

Theo Freud, sự chống đối lại văn hóa này có hai lý do. Thứ nhất, sự thắng lợi

của Cơ đốc giáo trước các tôn giáo đa thần đã làm xuất hiện yếu tố chống đối lại

văn hóa. Sự áp đặt các chuẩn mực đạo đức mà xã hội áp đặt để phục vụ các lý tưởng

văn hóa đã xóa bỏ hoặc ngăn cản thực hiện các nhu cầu mong muốn đạt được hạnh

phúc. Thứ hai, Ông cho rằng trong suốt các thế hệ vừa qua, con người đã đạt được

những tiến bộ đặc biệt trong các khoa học tự nhiên và kỹ thuật ứng dụng, điều đó đã

giúp con người củng cố và chế ngự tự nhiên mà trước đây họ không dám nghĩ tới do

sức của mình còn yếu. Con người tự hào về những thành công đó của mình là hoàn

toàn đúng. Tuy nhiên, theo Freud, ta nên bằng lòng rút ra kết luận từ niềm tự hào đó

là sự chế ngự thiên nhiên không phải là con đường duy nhất dẫn con người tới hạnh

phúc, cũng không phải là mục đích duy nhất của các xu hướng văn hóa. Nhưng

cũng không vì thế mà ta phủ nhận giá trị của các tiến bộ kỹ thuật đối với đời sống

và hạnh phúc của con người. Như vậy, so với chủ nghĩa hiện sinh thì Freud có thái

độ tích cực hơn đối với những giá trị của nền văn minh công nghiệp. Từ đó, Freud

đi đến kết luận, việc chế ngự tự nhiên, làm chủ nó không phải là điều kiện duy nhất

để con người đạt tới hạnh phúc. Những tiến bộ của nền văn minh vật chất không tự

thân dẫn đến những tiến bộ về mặt tinh thần, thậm chí còn đẩy họ vào tình huống bế

tắc, khủng hoảng và đau khổ hơn. Cho nên, ông chủ trương không nên đồng nhất

khái niệm văn hóa và văn minh.

Từ sự nghi ngờ giá trị tiến bộ của nền văn hóa (theo nghĩa civilisaition) đương

thời và cho rằng, nền văn hóa ấy không bảo vệ được hạnh phúc của con người để họ

sống tốt hơn, ông đã phân biệt sự khác nhau giữa văn hóa và văn minh: “Văn hóa”

bao gồm tổng số sự thực hiện và sắp xếp mà trên cơ sở đó đời sống chúng ta đã tiến

xa hơn đời sống các động vật tổ tiên của chúng ta và nó phục vụ cho hai mục đích:

sự che chở cho con người chống lại thiên nhiên và điều hòa các mối quan hệ giữa

con người với nhau” [6, 46].

Freud cho rằng, văn minh và văn hóa khác nhau về cơ bản. Văn minh là sự sắp

xếp hay là những khuôn mẫu định sẵn buộc mọi người sống trong cộng đồng phải

tuân theo, và như thế nó có tính hai mặt vừa lợi lại vừa hại. Lợi ích của văn minh là

tính kỷ luật trong lao động đã giúp xã hội loài người đạt được những tiến bộ trong

khoa học tự nhiên và ứng dụng những kỹ thuật vào trong hoạt động sản xuất vật

chất. Nhưng, cũng chính tính kỷ luật ấy lại là sức mạnh đàn áp và tước đoạt tự do

của con người. Trong khi đó, văn hóa lại từng bước giúp con người không chỉ chinh

phục, làm chủ tự nhiên mà còn hoàn thiện chính bản thân mình.

Theo Freud, mục đích chính của nền văn minh không phải là để sắp đặt, thiết

kế khung cảnh thiên nhiên hay đưa ra những quy định cho đời sống xã hội. Nền văn

minh phải thực hiện nhiệm vụ cao cả hơn phù hợp với nó là hòa giải bản chất tự

nhiên của chúng ta với nền văn hóa mà chúng ta đang sống. Có như vậy, xã hội văn

minh mới đảm bảo cho mỗi con người đạt tới hạnh phúc, nhưng nền văn minh

đương thời chưa đạt được mục đích ấy. Bởi vì, ngay từ đầu, nó đã lấn át những ham

muốn bản năng của con người, ngược lại để bù trừ nó phải bảo đảm sự chuyển dịch

nguồn năng lượng bản năng này hướng về những hoạt động có ích để đem lại sự

đền bù thỏa mãn.

Thực tế, Freud đã nhận thấy nền văn minh đương thời đã đặt con người trong

sự cưỡng chế của những cấm kỵ xã hội bắt họ tuân theo mà không mang đến cho họ

sự thích nghi với những từ bỏ, chắt lọc ham muốn bản năng bằng sự thăng hoa. Đại

đa số con người đang phải sống trong xã hội văn minh mà không được hưởng lợi gì

từ những thành tựu văn hóa mà xã hội ấy mang lại. Do đó, nhìn bề ngoài tưởng rằng

họ có một cuộc sống yên lành, ổn định nhưng thực tế họ bị những cưỡng chế, áp lực

xã hội buộc phải sống như vậy. Và, áp lực này nhẹ bớt đi thì áp lực khác lại xuất

hiện. Văn minh chỉ là cái vỏ bề ngoài che dấu các bản năng bị những cấm đoán xã

hội dồn nén mà thôi.

Khi coi quan hệ xã hội giữa con người với con người cũng là một hiện tượng

văn hóa, Freud còn cho rằng, văn hóa bao gồm cả quan điểm triết học, tôn giáo, các

lý tưởng của con người, quan niệm về sự hoàn thiện có thể có ở mỗi cá nhân, của

dân tộc và của cả loài người. Do vậy, theo ông, việc hợp nhất con người thành các

nhóm, các cộng đồng xã hội cũng như việc thay thế quyền lực của một người riêng

biệt bằng quyền lực của tập thể là một bước tiến lớn trên con đường sáng tạo văn

hóa của nhân loại. Thực chất của bước tiến này là ở chỗ, các thành viên trong cộng

đồng có khả năng hạn chế dục vọng của mình, tạo ra các chuẩn mực pháp lý, những

nguyên tắc đạo đức chung. Đến lượt mình, các chuẩn mực và nguyên tắc này lại đặt

ra yêu cầu mới cho sự phát triển văn hóa. Nhu cầu mới này luôn trong trạng thái

xung đột với tự do cá nhân. Do vậy, mọi người bắt buộc phải phát triển văn hóa để

hạn chế tự do cá nhân.

Ghi nhận sự xung đột vĩnh hằng, không thể dung hòa được giữa tự do cá nhân

và những mong muốn, khát vọng của họ đối với những đòi hỏi của văn hóa, Freud

đã áp dụng những đặc điểm tâm lý của con người riêng biệt vào lĩnh vực quan hệ xã

hội và phát triển văn hóa. Khi chuyển những đặc điểm tâm lý này áp vào lĩnh vực

giao tiếp giữa người với người, ông đã xác lập sự tương đồng giữa tiến trình văn

hóa với phát triển libido của một con người riêng biệt. Từ đó, ông coi sự thăng hoa

của những dục vọng phát sinh và bản năng con người là đặc trưng nổi bật trong sự

phát triển văn hóa nhân loại. Ở đây, cần phải nhận thấy rằng, khái niệm “thăng hoa”

đóng vai trò quan trọng trong quan niệm triết học văn hóa của Freud. Bởi vì, theo

Freud, khi bị đẩy xuống lĩnh vực vô thức, bản năng sinh học lại biểu hiện dưới dạng

“thăng hoa” ở trong mọi lĩnh vực hoạt động văn hóa, từ chính trị cho đến khoa học,

nghệ thuật, văn học… Thăng hoa có cơ sở ở sự từ chối dục vọng, từ bỏ lối sống

khắc kỷ (chuyển nguồn năng lượng tình dục cho mục đích văn hóa). Do vậy, nó làm

cho hình thức tối cao của hoạt động tâm lý (khoa học, nghệ thuật, tư tưởng) có một

vai trò hết sức quan trọng trong đời sống văn hóa của con người. Cách đặt vấn đề

như vậy đã cho phép Freud đưa ra một định hướng văn hóa nhất định cho dục vọng

bẩm sinh - tình yêu và sự hiếu chiến (sống và chết).

Lý giải mối quan hệ giữa quá trình phát triển văn hóa của nhân loại và sự hình

thành văn hóa của cá nhân, Freud cho rằng, xét về bản chất đó là hai quá trình giống

nhau cho dù nó khác nhau về đối tượng, và quá trình văn hóa của loài người đương

nhiên là quá trình trừu tượng hơn sự phát triển của cá nhân. Nhưng, quá trình ấy có

chung mục đích: cá nhân hòa nhập vào cộng đồng và cộng đồng được tạo thành bởi

mối quan hệ giữa các cá nhân, sự hình thành văn hóa của cá nhân là kết quả phát

triển đan xen của hai khuynh hướng: khát vọng hạnh phúc mà ta thường cho là “ích

kỷ”, và khát vọng hòa nhập với những người khác trong cộng đồng mà ta gọi là “vị

tha”. Từ sự phân tích như vậy, Freud cho rằng “sự tương đồng giữa quá trình văn

hóa và con đường phát triển của cá nhân có thể được mở rộng đáng kể. Đúng thế, ta

có quyền khẳng định rằng chính cộng đồng cũng tạo ra một cái siêu tôi có ảnh

hưởng đến sự phát triển văn hóa” [6, 93]. Để làm rõ hơn vấn đề này, Freud đã mở

rộng nghiên cứu mối quan hệ này trong một trường hợp điển hình và ông cho rằng

nhân vật Chúa Jesu là một biểu tượng người Cha hoàn hảo thay thế cho người cha

trong gia đình.

Như vậy, cái siêu Tôi - văn hóa đã tự sản sinh ra các lý tưởng và đặt ra những

yêu cầu phù hợp với nó. Và như thế, mối quan hệ giữa người với người được sắp

xếp trên cơ sở đạo lý và đạo lý có thể coi như một thử nghiệm, một sự cố gắng

thông qua mệnh lệnh của cái siêu Ngã để đạt được cái mà đến nay không thể đạt

được bằng bất cứ lĩnh vực văn hóa nào khác. Và, để rồi giới luật “hãy yêu người

đồng loại như yêu chính mình” đã hạn chế khi không quan tâm đến hạnh phúc của

cái tôi. Kìm nén dục vọng vô thức của con người khiến họ bị nhiễu tâm mà chưa

bao giờ đặt câu hỏi liệu con người có khả năng tuân theo được giới luật ấy. Chỉ ra

những hạn chế của giới luật Thiên chúa giáo, Freud cho rằng nếu coi sự phát triển

của văn hóa giống như sự phát triển của cá nhân thì phần lớn các nền văn hóa, hoặc

các thời đại văn hóa, thậm chí là toàn bộ nhân loại đã trở nên “nhiễu tâm” dưới ảnh

hưởng của chính các xu thế văn hóa. Và nếu sử dụng Phân tâm học để mổ xẻ chứng

nhiễu tâm này có thể đưa ra những toa thuốc trị liệu có khả năng đạt đến lợi ích thực

tiễn lớn lao.

Về quan niệm hạnh phúc, Freud cho rằng, khát vọng hạnh phúc là mục đích

sống và lẽ sống của con người. Ông đã xuất phát từ tư tưởng của chủ nghĩa hoan

lạc, khi coi hoan lạc là cái thiện tối cao và là tiêu chí về lối ứng xử giữa con người

với con người. Ông đã quan niệm hạnh phúc là sự thiếu vắng những nỗi đau và

không bất mãn về những trải nghiệm cảm giác hoan lạc mạnh mẽ. Với quan niệm

này, hạnh phúc, mục đích sống của con người được ông coi là “nguyên tắc hoan

lạc” của chủ nghĩa hoan lạc. Mặc dù nguyên tắc này, theo Freud, luôn giữ vị trí

hàng đầu trong cuộc sống của con người, song việc thực hiện nó, ngay từ đầu đã đặt

con người vào quan hệ thù địch với thế giới bên ngoài, với xã hội và với văn hóa.

Với tư cách là khát vọng hoan lạc, theo Freud, hạnh phúc thực chất là một hiện

tượng ngẫu nhiên, không thể kéo dài, vì nó bao giờ cũng đối đầu với “nguyên tắc

thực tại” - cái chỉ đem lại cho con người sự bất hạnh và đau khổ. Freud cho rằng

đau khổ đe dọa chúng ta từ ba phía: thân xác chúng ta, cái rất dễ bị suy yếu và phân

hủy mà những nỗi đau và sự sợ hãi không thể ngăn chặn được, thế giới bên ngoài có

thể thức tỉnh trong chúng ta những lực lượng hùng mạnh và không thể nắm bắt

được, cuối cùng, quan hệ của chúng ta với tha nhân [8, 104]. Do con người luôn

muốn tránh nỗi bất hạnh và sự đau khổ, nên họ thường tạo ra ảo tưởng để ngăn chặn

chúng và cho phép chúng tác động trực tiếp đến thân xác mình. Song, điều đó là

chưa đủ. Cấu tạo phức tạp của trạng thái tâm lý con người, theo Freud, bắt buộc họ

phải sử dụng nhiều phương thức tác động khác, như thủ tiêu các dục vọng tâm lý

bẩm sinh, làm cho chúng thăng hoa để sáng tạo nghệ thuật, khoa học. Với quan

niệm này, ông coi lối sống ẩn dật như là phương thức để loại bỏ những đau khổ thế

tục, không tưởng và viễn tưởng, như định tạo ra một thế giới tưởng tượng, có thể

thủ tiêu được những cái không thể chịu đựng được trong thế giới hiện thực. Song,

tất cả những phương thức này, theo ông, không thể giúp con người tránh được đau

khổ và do vậy khi sử dụng chúng, con người không đạt được gì, hiện thực vẫn là

những cái không thể chịu đựng nổi đối với họ; cũng do vậy, con người đã trở thành

kẻ bị “rối loạn thần kinh chức năng” khi cố gắng cải biến thế giới. Tuy nhiên, cuối

cùng Freud chủ trương rằng, hoạt động tinh thần, trí tuệ, thẩm mỹ... không thể bù

trừ hoàn toàn nỗi thất vọng và những đau khổ của con người. Và mục tiêu của đạo

đức xã hội chân chính, theo ông, là thiết lập được những cảm giác ngày càng thân

mật, nồng ấm, cảm thông để tạo dựng sự đoàn kết, thống nhất và sự yêu thương

giữa con người với con người.

Có thể thấy, quan niệm đạo đức của Freud là khuôn mẫu về việc các kết cấu

đạo đức không đạt tới được đối với triết học được xây dựng dường như nhân danh

khoa học. Quan điểm của Freud không thể trụ vững trước sự phê phán của khoa

học. Khước từ hệ vấn đề giá trị, ông buộc phải sử dụng quan niệm về các nguyên

tắc duy nghiệm: nguyên tắc thực tại (cân bằng), nguyên tắc thỏa mãn, bản năng

chết, bản năng sống... Không một nguyên tắc nào trong số đó có thể được xác lập

bằng con đường kinh nghiệm. Con người sớm hay muộn cũng sẽ chết, điều này diễn

ra do những nguyên nhân sinh học, chứ hoàn toàn không phải là do bản năng chết.

“Bản năng chết” là một sự tư biện rất tối tăm, là việc nâng tính không đảo ngược

được về mặt sinh học lên thành nguyên tắc sự sống phi sinh học của con người

nhưng ông lại coi đó mới là nguyên tắc đạo đức cơ bản chứ không phải là bản năng

sống. Thực tế cho thấy, cái chết không phải là mục đích của sự sống con người. Con

người tự đặt ra cho mình những mục đích đa dạng, điều này đã được các thí nghiệm

tâm lý học xác nhận.

2.2. Một số đánh giá về tư tưởng đạo đức học của Freud

2.2.1. Nhận xét chung về tư tưởng đạo đức học của Freud

Tổng quát nhất, đạo đức học trong phân tâm học dựa trên nền tảng triết học

nhân bản phi duy lý với các cách tiếp cận rất mới và độc đáo về vấn đề con người,

về cơ cấu tâm lý cá nhân, đặc biệt về cái vô thức với tính cách là khởi nguồn,

nguyên nhân và yếu tố tác động cơ bản đến của các hành vi đạo đức của con người

trong xã hội. Quan điểm này có thể coi là một trong những cách thức phản biện đối

với chủ nghĩa duy lý cực đoan quá đề cao vai trò của ý thức trong đời sống xã hội.

Đặt vấn đề chủ khách thể trong vấn đề nhận thức tồn tại người, quan niệm

của Freud được triết học hiện sinh mời ngồi vào chỗ thượng khách và người ta thấy

nó hiện ra ở trung tâm mọi vấn đề then chốt của họ. Các nhà triết học có kỳ vọng

xây dựng học thuyết triết học mới thường có thái độ phê phán với các bậc tiền bối

của mình. Triết học hiện sinh không phải là ngoại lệ. Họ cũng có thái độ phê phán

đối với Freud, mặc dù họ không hề luận chiến công khai trong các tác phẩm của

mình. Về cơ bản, các nhà hiện sinh đánh giá cao những đóng góp của Freud đã đưa

ra một cách nhìn mới về con người cũng như phương pháp thấu hiểu mà ông vận

dụng nghiên cứu trong việc xây dựng lý thuyết về quá trình tâm lý tự thân.

Họ cũng nhận thấy rằng, quan niệm con người của Freud còn có những

khiếm khuyết hiển nhiên thậm chí là khó chấp nhận. C. Jaspers (1883 - 1969) là nhà

triết học hiện sinh đầu tiên quan tâm đến tư tưởng của Freud. Ông cho rằng Freud

đã quá nhấn mạnh đến sự lý giải bí ẩn vô thức trên cơ sở khám phá các biểu tượng

tình dục trong việc lý giải bí ẩn của tồn tại, đó là điều rất khó chấp nhận, vì nó

không góp phần làm rõ các cơ sở của tồn tại người. Theo ông, triết học cần có định

hướng tìm tòi các biểu tượng của tồn tại, luận giải hiện sinh về các bộ mã bao chứa

thông tin về thế giới và tồn tại người. Cùng xuất phát điểm giống như Freud,

Jaspers quan tâm đến thế giới thần thoại và cho rằng nội dung của nó cho phép tìm

ra chìa khóa để giải mã tồn tại người trong quá trình họ quan tâm tới bản thân, tới

sự kiện hiện sinh khởi thủy. Nhưng, Jaspers không chấp nhận các giải thích mang

tính tự nhiên chủ nghĩa của Freud như sự cấu thành của tâm lý học vô thức và phủ

định ý nghĩa của việc chuyển dịch các nội dung vô thức vào ý thức đối với việc

nhận thức các biểu hiện của tồn tại [12, 279]. Song, quan điểm hiện sinh của ông ở

một chừng mực nhất định là tương đồng và thậm chí là vượt qua Freud trong cách

lý giải về tồn tại người trong thế giới.

J.P. Sartre quan tâm tỷ mỉ đến việc xét lại có phê phán quan quan niệm con

người của Freud trong tác phẩm Tồn tại và hư vô (1943). Ông tán thành thử nghiệm

làm rõ cấu trúc tồn tại người, thấu hiểu mục đích của hiện sinh người theo con

đường giải mã các nghĩa ẩn náu đi liền với “cảnh lưu đầy”, với “hư vô” và các “hiện

sinh thể đau khổ” khác của Heidegger. Nhưng, quan niệm con người của Freud lại

cho phép soi rọi các giai tầng miền sâu của tâm thần bị che khuất đằng sau hoạt

động biểu tượng hóa. Và, Sartre tán thành thử nghiệm của Freud để thâm nhập vào

giai tầng miền sâu của tâm thần con người hơn tâm lý học truyền thống. Từ đó, ông

thừa nhận đóng góp của Freud trong việc xem xét “quyết định luận theo chiều dọc”

cho phép hiểu rõ hơn bộ phận cấu thành miền sâu của tâm thần con người nhưng

cũng vẫn chê trách Freud đã quy giản việc xem xét lịch sử phát triển của con người

về những cảm xúc cá nhân bắt nguồn từ thời thơ ấu, từ quá khứ thơ ấu và khước từ

việc xem xét tương lai như nhân tố có tác động không kém đến động cơ ứng xử của

con người [16, 109].