Luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Đặc trưng kết cấu ca dao trữ

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan luận án này là công trình nghiên cứu của tôi, được

thực hiện dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS.TSKH. Bùi Mạnh Nhị và TS.

Hồ Quốc Hùng.Những kết luận trong luận án là trung thực và do tôi viết ra.

NGƯỜI CAM ĐOAN

NGUYỄN THỊ THU HÀ

MUÏC LUÏC

TRANG

Trang phụ bìa

Lời cam đoan ................................................................................................... 1

Mục lục ............................................................................................................ 2

MÔÛ ÑAÀU ..................................................................................................... 4

1. Lý do chọn đề tài ..................................................................................... 4

2. Giôùi haïn và tư liệu nghieân cöùu ................................................................ 5

3. Nhieäm vuï nghiên cứu ................................................................................. 6

4. Phöông phaùp nghieân cöùu ......................................................................... 6

5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài nghiên cứu ................................ 8

6. Lòch söû vaán ñeà ......................................................................................... 8

7. Các khaùi nieäm, quan niệm liên quan đến đề tài ....................................... 18

8. Cấu trúc luaän aùn ..................................................................................... 23

CHÖÔNG 1. KEÁT CAÁU CA DAO TRỮ TÌNH XÉT Ở GÓC ĐỘ DIEÃN

XÖÔÙNG

1.1. Khái niệm diễn xướng ........................................................................ 25

1.2. Ñaëc ñieåm cuûa dieãn xöôùng .................................................................. 27

1.3. Caùc hình thöùc dieãn xöôùng................................................................... 31

1.4. Đặc trưng dieãn xöôùng taùc ñoäng ñeán ca dao và söï hình thaønh keát caáu ca

dao ................................................................................................ ……………..32

CHÖÔNG 2. KEÁT CAÁU CA DAO TRỮ TÌNH XEÙT ÔÛ GOÙC ÑOÄ CÁC

CÔNG THỨC TRUYỀN THỐNG

2.1. Khaùi nieäm coâng thöùc truyeàn thoáng .................................................... 73

2.2. Ñaëc ñieåm cuûa coâng thöùc truyeàn thoáng ............................................... 73

2.3. Công thức truyền thống trong việc xây dựng, tạo nên các bài ca .......... 78

2.4. Caùch tìm vaø xaùc ñònh maãu ñeà trong ca dao. ....................................... 82

2.5. Vaän duïng coâng thöùc truyeàn thoáng để tìm hiểu moät soá maãu ñeà. ......... 86

2.6. Vaän dụng tìm hiểu một số maãu ñeà và các công thức ............................ 97

CHƯƠNG 3. KẾT CẤU CA DAO TRỮ TÌNH XÉT Ở GÓC ĐỘ CÁC

BIỆN PHÁP TU TỪ

3.1. So sánh ................................................................................................. 107

3.2. Ẩn dụ ................................................................................................... 125

3.3. Phép đối ngẫu tâm lý ............................................................................ 133

3.4. Biện pháp thu hẹp dần tầng bậc hình tượng ......................................... 136

3.5. Biện pháp lặp ........................................................................................ 138

3.6. Phương thức kết nối ............................................................................. 144

KEÁT LUAÄN ............................................................................................ 151

DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ....................................... 156

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO ..................................................................... 157

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Ca dao là một thể loại có trữ lượng phong phú, nội dung- tư tưởng,

nghệ thuật độc đáo, sâu sắc. Nó có sức sống lâu bền trong đời sống con

người Việt Nam từ xưa đến nay. “Thôn ca sơ học tang ma ngữ” (“Câu hát

thôn dã giúp ta biết những tiếng nói trong nghề trồng dâu, gai” – Nguyễn

Du). Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ví tục ngữ, ca dao là “những hòn ngọc quý”.

Nguyên Tổng Bí thư Đảng Lê Duẩn thì dự báo: “Nay mai, cho đến khi chủ

nghĩa Cộng sản thành công, câu ca dao Việt Nam vẫn rung động lòng người

Việt Nam hơn hết”.

Cho đến nay, nhiều công trình nghiên cứu ca dao đã có những đóng

góp quan trọng trong việc khám phá sự phong phú, đa dạng, sâu sắc của thể

loại này. Song ca dao, có thể ví như đại dương, suối nguồn vô tận, càng đến

với ca dao, càng thấy nhiều điều còn chưa biết, hoặc biết mới chỉ phần nào.

Trong số những điều còn chưa biết, hoặc biết mới chỉ phần nào ấy có lĩnh

vực thi pháp, nhất là vấn đề kết cấu của những bài ca.

Kết cấu ca dao có những đặc thù khác với thơ trữ tình ở cách tổ chức,

sắp xếp tác phẩm, ở tính chất đặc biệt của từng yếu tố trong kết cấu và của

dòng mở đầu, cách kết thúc bài ca,…“Ca dao tự vạch cho mình một lối đi,

dẫu không hào nhóang song hết sức hiên ngang, hết sức độc lập” [149].

Những đặc trưng của ca dao về thi pháp, trong đó có kết cấu bắt nguồn từ

những đặc trưng của folklore nói chung, của folklore Việt Nam nói riêng và

của đặc trưng thể loại. Những đặc trưng đó thể hiện ở nhiều phương diện,

góc độ khác nhau. Nói cách khác, đặc trưng kết cấu ca dao gợi mở, yêu cầu

nhiều cách tiếp cận. Vì thế, việc nghiên cứu đặc trưng kết cấu ca dao không

chỉ cần thiết, đúng về đối tượng, phương pháp, mà còn phù hợp với yêu cầu

tìm hiểu thể loại. Nghiên cứu kết cấu ca dao sẽ góp phần khám phá cái hay,

cái đẹp, sự độc đáo của ca dao. Điều đó có ý nghĩa không chỉ đối với việc

tìm hiểu thi pháp ca dao, tìm hiểu thể loại, mà cả đối với việc tìm hiểu văn

hóa dân tộc và việc giảng dạy ca dao trong các nhà trường từ phổ thông đến

đại học.

2. Giôùi haïn và tư liệu nghieân cöùu

Luận án nghiên cứu kết cấu ca dao trữ tình của người Việt (người

Kinh), không nghiên cứu ca dao trữ tình của các dân tộc ít người. Tư liệu

dùng để khảo sát, nghiên cứu được giới hạn trong các tập sách sau:

+ Tư liệu I: “Kho tàng Ca dao người Việt” do Nguyễn Xuân Kính, Phan

Đăng Nhật chủ biên (tái bản lần thứ nhất, có bổ sung, sửa chữa) [99].

+ Tư liệu II: “Ca dao - dân ca Nam Bộ” do Bảo Định Giang, Nguyễn Tấn

Phát, Trần Tấn Vĩnh, Bùi Mạnh Nhị biên soạn [62].

+ Tư liệu III: “Hát ví đồng bằng Hà Bắc” do Nguyeãn Ñình Böu, Maõ Giang

Laân biên soạn [107].

+ Tư liệu IV: “Kho tàng ca dao xứ Nghệ” do Ninh Viết Giao chủ biên cùng

với sự cộng tác của Nguyễn Đổng Chi, Võ Văn Trực [59].

Luận án dựa vào các tư liệu trên vì đây là những tư liệu phong phú, có

thể cho thấy diện mạo ca dao của các vùng miền trong cả nước. Tư liệu 1 tập

hợp ca dao ở ba miền đất nöôùc, tuyển chọn từ 40 tư liệu (gồm 49 tập) vừa

Hán Nôm, vừa quốc ngữ, chủ yếu tập hợp những lời ca dao ra đời từ trước

Cách mạng tháng Tám. Đây là công trình biên soạn quy mô, khoa học và rất

công phu với số lượng 12.487 lời ca dao (chưa kể các dị bản) [99], được

trích dẫn nhiều trong luận án. Ba tư liệu còn lại góp phần bổ sung thêm diện

mạo ca dao các miền, các vùng văn hóa trên đất nước.

Trong luận án, để thuận tiện cho việc tra cứu khi cần, chúng tôi trình

bày các ví dụ theo quy ước sau: tư liệu I: TL.I, tư liệu II: TL.II, tư liệu III:

TL.III, tư liệu IV: TL.IV. Kèm theo tư liệu là số tập, số lời (L), số trang (tr.).

Ví dụ: TL.I (1), L.201,tr.821, có nghĩa là: ví dụ này nằm ở tư liệu I, tập 1, lời

201, trang 821.

Ngoài tư liệu nghiên cứu là ca dao trữ tình tồn tại dưới dạng văn bản,

luận án còn dựa vào các tư liệu văn học, văn hóa học, dân tộc học, ngôn ngữ

học có liên quan.

3. Nhieäm vuï nghiên cứu

-Hệ thống hóa, xem xét, mô tả, phân tích đặc điểm kết cấu của ca dao

một cách tòan diện hơn từ các góc độ khác nhau: phương thức diễn xướng,

công thức truyền thống, các biện pháp tu từ) và từ cái nhìn tổng thể được

phối kết hợp từ các góc độ khác nhau đó.

-Đề xuất, phân tích cụ thể hơn cách nhìn mới về kết cấu ca dao từ các

góc độ đã nói, đặc biệt là từ các công thức truyền thống và các dòng thơ, khổ

thơ. Đồng thời, miêu tả bổ sung một số mẫu đề và những công thức tiêu biểu

của mẫu đề đó.

-Trong quá trình thực hiện những nhiệm vụ trên, luận án tiếp tục góp

phần so sánh sự giống nhau, sự khác biệt giữa kết cấu của ca dao với kết cấu

của thơ trữ tình.

- Những nhiệm vụ đó, khi trực tiếp, khi gián tiếp, góp phần làm sáng

tỏ hơn đặc trưng thể loại, đặc trưng văn hóa dân tộc và địa phương.

4. Phương pháp nghiên cứu

Để triển khai đề tài, luận án sử dụng tổng hợp nhiều phương pháp

nghiên cứu, đáng chú ý là phương pháp liên ngành, phương pháp so sánh,

phương pháp thống kê và phương pháp hệ thống.

Phương pháp nghiên cứu liên ngành (văn học, văn hóa học, ngôn ngữ

học,…), được sử dụng để nhận diện, miêu tả, lý giải các yếu tố thuộc đặc

trưng kết cấu ca dao. Ca dao là “hiện tượng” của văn hóa, vì thế việc sử

dụng thành tựu, phương pháp chỉ của một ngành, ví dụ như ngành văn học

trong truyền thống nghiên cứu thi pháp ca dao, nhiều khi không giúp nhận

diện, lý giải được vấn đề. Do vậy, luận án đã sử dụng phương pháp liên

ngành trong việc tìm hiểu đặc trưng kết cấu của ca dao. Nói cụ thể hơn, luận

án sử dụng các thành tựu, các cách tiếp cận đối tượng của những ngành

nghiên cứu đã nói để tìm hiểu đặc trưng cấu trúc ca dao.

Cùng với phương pháp liên ngành, luận án sử dụng phương pháp hệ

thống. Ca dao là một hệ thống. Ca dao, đồng thời, cũng nằm trong những hệ

thống khác (ví dụ: hệ thống văn hóa, hệ thống ngôn ngữ,…). Kết cấu, các yếu

tố tạo nên kết cấu ca dao cũng là những hệ thống. Do vậy, phương pháp hệ

thống sẽ giúp làm sáng tỏ điều này của đặc trưng kết cấu ca dao.

Phương pháp so sánh trong luận án này được sử dụng để tìm hiểu, giải

thích sự giống và khác nhau giữa các hiện tượng; xác lập những mối tác

động ảnh hưởng hoặc di chuyển của các hiện tượng liên quan đến ca dao, kết

cấu ca dao, sự khác biệt của ca dao so với thơ trữ tình và sự giống nhau cũng

như khác biệt của nhiều hiện tượng ca dao cụ thể.

Luận án cũng sử dụng phương pháp thống kê vì “kết quả của việc

thống kê khách quan cho phép nhà nghiên cứu đi đến những kết luận, những

khái quát khoa học, tránh được những suy luận chủ quan, gò ép…”[102,

tr.138,139]. Phương pháp thống kê cho phép chúng tôi tính toán được số lần

xuất hiện của các yếu tố thuộc đặc trưng kết cấu ca dao, từ đó đưa ra những

nhận xét, kết luận.

5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài nghiên cứu

-Nghiên cứu kết cấu ca dao một cách hệ thống, đa diện hơn từ

các phương diện, các góc độ khác nhau do đặc trưng của đối tượng tạo nên.

-Tiếp tục mở rộng cách nghiên cứu kết cấu ca dao từ góc độ hòan

cảnh diễn xướng, góc độ các công thức truyền thống, góc độ vai trò các dòng

thơ, khổ thơ (liên quan đến việc văn bản hóa lời ca) và các biện pháp tu từ

trong ca dao.

- Bàn thêm quan niệm về đơn vị tác phẩm ca dao. Đào sâu hơn

vai trò, biểu hiện, ý nghĩa kết cấu của những dòng thơ đặc biệt trong ca dao.

- Góp phần làm rõ thêm đặc trưng thể loại ca dao trong so sánh

với thơ trữ tình (văn học).

6. Lịch sử vấn đề

“Nghiên cứu, mô tả và lý giải một cách đầy đủ phương diện kết cấu

của ca dao là một việc rất khó. Một phần vì ca dao - riêng bộ phận ca dao

truyền thống cũng đã quá lớn về số lượng và hết sức đa dạng, phong phú về

hình thức thể hiện…Dân gian sử dụng mọi hình thức diễn đạt một cách hồn

nhiên, do đó mọi sự phân loại, phân tích đầy tính lôgic của nhà nghiên cứu

lắm khi lâm vào sự lúng túng. Khó khăn một phần nữa do bởi ca dao là thơ,

cho nên tham gia vào sự tạo nên đặc trưng kết cấu của nó gồm rất nhiều yếu

tố như vần, nhịp, thanh điệu, số câu, số tiếng, cấu tạo ý, tứ, đoạn mạch,…Đó

là chưa kể đến yếu tố tổ chức giai điệu cũng ảnh hưởng nhiều, chi phối rất rõ

đến việc tổ chức ngôn ngữ, việc kết cấu hình thức của lời thơ” [146,

tr.135,136]. Đó là một thực tế. Mặc dù vậy, lịch sử nghiên cứu ca dao,

nghiên cứu đặc trưng kết cấu cũng cho thấy một số cách tiếp cận tiêu biểu.

Trong phần này, luận án không điểm lại tất cả bởi vì điều đó không cần thiết.

Luận án chỉ khái quát một số truyền thống tiếp cận kết cấu ca dao trong lịch

sử nghiên cứu. Theo chúng tôi, chủ yếu có ba cách tiếp cận kết cấu ca dao,

đó là cách tiếp cận kết cấu ca dao từ đặc trưng diễn xướng, cách tiếp cận kết

cấu ca dao từ đặc trưng công thức truyền thống và cách tiếp cận kết cấu ca

dao từ các biện pháp tu từ.

Cách tiếp cận thöù nhaát: Tiếp cận từ đặc trưng diễn xướng

Cách tiếp cận này coi đối đáp là hình thức kết cấu phổ biến, cơ bản

của ca dao. Các nhà nghiên cứu đã miêu tả những hình thức đối đáp, tác

động của chúng cùng nguyên nhân tạo ra hình thức kết cấu này. Các tác giả

tiêu biểu theo cách tiếp cận là: Đinh Gia Khánh, Chu Xuân Diên, Cao Huy

Đỉnh, Đỗ Bình Trị, Nguyễn Xuân Kính, Đặng Văn Lung, v.v....

Chu Xuân Diên cho rằng đa số các bài ca dao được kết cấu theo lối

đối thoại, chủ yếu là đối thoại một vế, đối thoại hai vế cũng thấy trong một

số bài: “Đó là kết quả của một kiểu cấu tứ đặc biệt của ca dao - dân ca trữ

tình…Cách cấu tứ gần như là chung cho tất cả những câu ca dao, những bài

dân ca cổ truyền ấy không phải ngẫu nhiên mà có, nó phản ánh những điều

kiện thực tế trong quan hệ nam nữ ở nông thôn Việt Nam trước đây” [31,

tr485, 486].

Cao Huy Đỉnh đồng quan điểm với Chu Xuân Diên. Theo ông, “dù là

lời của một hay hai người (một vế hay cả hai vế đối đáp), dù bóng gió, xa

gần, ví von đến đâu, qua lời dân ca trữ tình thường thấp thoáng bóng dáng

hai nhân vật đang nói chuyện với nhau” [47, tr.191]. Ông cho rằng mọi thái

độ đối thoại đều có trong ca dao và tạo nên những kiểu cấu tứ đặc biệt: “Kêu

gọi thẳng hay bóng gió...Khuyên bảo nhau, răn nhủ và truyền kinh nghiệm

sống cho nhau” [47, tr.192]. Theo Cao Huy Đỉnh, do lối đối đáp mà có hai

ngôi rõ ràng: bên nữ, bên nam, “có loại từ tượng trưng mà đôi bên dùng để

xưng hô ví von: Trúc - mai; Mận –đào; Bí - bầu; Rồng - mây; Thuyền - bến;

Phượng - loan; Bướm - hoa; Tấn - tần…Dậu - bìm; Bầu - bí,…[47, tr.194].

Qua lối đối đáp, tình cảm được cá thể hoá, khách quan hoá, khái quát hoá,

“nếu chưa đạt đến hoặc trái lại đã vượt quá cái giới hạn của sự thống nhất

“tôi - ta”, “riêng - chung” ấy thì ca dao mất hay, mất tính phổ biến, cả người

hát người nghe đều mất hứng và lẽ tự nhiên lối hát đối đáp càng trở thành vô

nghĩa và khó có lý do tồn tại” [47, tr.196]. Cao Huy Đỉnh đã chỉ ra nguồn

gốc sinh ra lối đối đáp “từ cuộc sống lao động tập thể, từ cách sinh hoạt thơ

ca tập thể, từ yêu cầu trao đổi tâm tình bằng miệng, bằng một lối nói chuyện

và thổ lộ tâm tình thực sự qua thơ ca” [47, tr.196].

Nguyễn Xuân Kính trong “Thi pháp ca dao” đưa ra các dạng kết cấu:

Kết cấu một vế đơn giản: nội dung của lời là một ý lớn do các phán đóan tạo

thành. Kết cấu một vế có phần vần: Dạng này có hai phần: Phần đầu miêu tả

ngoại cảnh (cỏ, cây, sông,..) là phần gợi hứng. Phần thứ hai là phần chính.

Giữa hai phần có mối quan hệ hồi tưởng, có sự liên tưởng gián tiếp. Nhiều

khi chỉ có mối liên hệ về mặt ngữ âm, vần thuần tuý. Kết cấu hai vế tương

hợp: thường xuất hiện trong hát đối đáp. Nội dung gồm hai ý lớn ở thế tương

hợp, dạng này thuộc loại kết cấu mở. Kết cấu hai vế đối lập: gồm hai ý lớn

(hoặc hai hiện tượng, hai sự việc, hai tính chất, hai ý kiến,…) đối lập nhau.

Kết cấu nhiều vế nối tiếp: Gồm nhiều ý nối tiếp nhau. Thuộc dạng này có hai

loại. Một loại thì giữa các ý không có mối liên hệ mạch lạc, người ta gọi đó

là “những câu hát bâng quơ”. Trong mỗi lời thuộc loại thứ hai của dạng này,

giữa các vế không chỉ gắn bó về vần mà còn được liên hệ chặt chẽ về nội

dung.

Dựa trên quan điểm ngữ pháp chức năng, Nguyễn Xuân Kính đã xem

xét chức năng phản ánh phán đoán của ca dao, chỉ ra vai trò của phán đoán

và các dạng mô hình của nó – qua các cách kết hợp khác nhau để tạo lời. Từ

chỗ chỉ ra sự sắp xếp, tổ chức của các phán đoán, tác giả đã đưa ra một số

dạng kết cấu của ca dao, đồng thời chứng minh ca dao được tạo thành bởi sự

kết hợp giữa chức năng của từng thành tố (ngữ đoạn) với các phương tiện.

Lê Chí Quế, Nguyễn Hùng Vĩ trong “Văn học dân gian Việt Nam” thì

chia kết cấu của ca dao, dân ca thành những dạng: kết cấu trần thuật, kết cấu

đối đáp, xen kẽ giữa trần thuật và đối đáp, kết cấu song trùng (tức là sự lặp

lại một câu hoặc vài ba từ trong câu). Lê Trường Phát nhắc lại các cách phân

loại kết cấu của những nhà nghiên cứu trước đó như Dương Quảng Hàm,

Nguyễn Xuân Kính, Hoàng Tiến Tựu và đưa ra cách phân loại được nhiều

người áp dụng là chia ra hai kiểu chính: lối đối đáp và lối kể chuyện [146].

Nguyễn Bích Hà chú ý đến kết cấu hai vế đối đáp, cho rằng đối đáp

tạo ra tính chất tự nhiên cho các cuộc trò chuyện. “Trong kết cấu đối đáp, ít

nhất có hai nhân vật, người hỏi và người trả lời…Lối trò chuyện đối đáp

trong ca dao làm cho yếu tố trữ tình có nội dung và bài ca có kết cấu hô ứng

chặt chẽ” [65, tr.57].

Nguyễn Thị Ngọc Điệp cũng cho rằng: “Hình thức hát đối đáp nam nữ

trong dân gian là những yếu tố ngoài văn bản đã trở thành nguyên nhân

chính của việc hình thành nên kết cấu đối thoại, một yếu tố thuộc cấu trúc

bên trong cuả văn bản ca dao” [52, tr.57].

Cách tiếp cận coi kết cấu đối đáp là hình thức kết cấu của ca dao bộc

lộ những khiếm khuyết sau:

- Chỉ dừng lại ở bề ngoài, còn bản thân các yếu tố tạo nên từng vế thì

chưa được phân tích, miêu tả kỹ. Do đó, việc chỉ ra kết cấu đối đáp chưa

giúp nhiều cho việc phân tích, mổ xẻ, cảm nhận cấu trúc bên trong của ca

dao.

- Có trường hợp lại phân tích, khẳng định chắc chắn đến mức cực

đoan: vế này bên nam, vế kia bên nữ. Không ít trường hợp không rõ lời bên

nào là của nam hay của nữ, vì ca dao nói kín đáo (chẳng hạn qua đại từ “ai”),

điều này cho thấy sức sống linh hoạt của ca dao.

- Mới nhìn kết cấu đối đáp ở góc độ sinh hoạt văn hóa dân gian, chưa

phân tích kết cấu đối đáp ở tầm đối thoại văn hóa (đối thoại giữa con người

với con người, con người với thiên nhiên, với hồn cảnh và đối thoại với

chính bản thân).

- Chưa chỉ ra kết cấu đối đáp trong ca dao và trong thơ trữ tình (văn

học) giống và khác nhau như thế nào.

Cách tiếp cận thöù hai: Tiếp cận từ đặc trưng công thức truyền

thống

Cách tiếp cận từ đặc trưng công thức truyền thống rõ nhất và tiêu biểu

nhất là G.I. Mansep và Bùi Mạnh Nhị. Để tìm hiểu cấu trúc bài ca trữ tình

dân gian, các tác giả dựa vào các công thức truyền thống. “Công thức là biểu

hiện trực tiếp của tính truyền thống trong folklore. Nó phản ánh suy nghĩ, thị

hiếu của truyền thống. Đồng thời nó cũng biểu hiện quy luật, quy tắc thẩm

mĩ trong sáng tác và tiếp nhận tác phẩm folklore.” [139, tr322]. Chức năng

của công thức truyền thống là thiết kế văn bản vì công thức là bộ phận, nhân

tố cấu trúc của bài ca. Mặt khác, công thức không phải là sở hữu riêng của

bất kì văn bản nào, công thức là yếu tố của truyền thống vượt ra ngoài phạm

vi của văn bản cụ thể. “Đặc tính sau được quy định bởi mức độ cao của ngôn

ngữ công thức, do truyền thống folklore xác lập, quy định. Nó đưa bài bài ca

vượt ra khỏi phạm vi nội dung cụ thể, duy nhất, truyền cho bài ca sự sâu sắc

và phức tạp của những quan hệ ngữ nghĩa” [139, tr.323]. Cũng theo Bùi

Mạnh Nhị, “trong ca dao, một công thức được sử dụng trong nhiều bài ca

khác nhau…Công thức là giao điểm giữa truyền thống và bài ca. Trong hệ

thống công thức truyền thống thì các công thức mẫu đề đóng vai trò quan

trọng hàng đầu” [139, tr.323]. Tác giả còn cho rằng: “Cấu trúc của bài ca là

sự vận động từ công thức truyền thống này tới công thức truyền thống khác,

trên cơ sở quy định chặt chẽ của mẫu đề” [139, tr.324]. Đây là cách tiếp cận

mới, phù hợp với đặc trưng đối tượng, vừa giúp khám phá đặc trưng

folklore, vừa giúp khám phá đặc trưng thể loại, đặc biệt là khám phá được

những yếu tố cấu tạo bên trong của tác phẩm. Cách làm này cần tiếp tục

được đào sâu nghiên cứu, mở rộng trong việc miêu tả các mẫu đề, công thức

truyền thống, các nguyên tắc cấu tạo chi phối cấu trúc tác phẩm.

Một số tác giả cũng cố gắng tiếp cận kết cấu ca dao qua những mẫu đề

như: Minh Hiệu, Nguyễn Xuân Lạc,…Minh Hiệu kể ra những mẫu đề hình

ảnh như: con cò, cái bống, trầu cau, đào mận, trúc mai, loan phượng, én

nhạn,…những mẫu đề về thời gian, không gian như: đêm qua, chiều chiều,

trời mưa, sáng trăng,…có thể gặp thủ pháp ẩn dụ trong những mẫu đề mở

đầu nhiều bài “thể hứng”. Tác giả cho rằng nhiều mẫu đề mở đầu ca dao do

quy luật tâm lý chi phối, dựa vào các mẫu đề có thể phát hiện nhiều điều thú

vị trong nghệ thuật xây dựng hình tượng thơ ở ca dao. “Nhìn chung, phần

lớn các mẫu đề hình tượng trong ca dao truyền thống vẫn là được chọn lựa

khá tinh tế, chặt chẽ theo những nguyên tắc về thẩm mĩ, về tâm lý học và

theo yêu cầu biểu cảm hàm súc của thơ ca trữ tình nói chung” [89, tr.95].

Nguyễn Xuân Lạc trong “Bắc cầu dải yếm cho chàng sang chơi” cùng

ý kiến với các nhà nghiên cứu khác khi khẳng định: ca dao có nhiều mẫu đề

nghệ thuật. Nhưng ông chỉ đi vào tìm hiểu mẫu đề “cái cầu”. Theo tác giả,

mẫu đề này giúp ta hiểu được đời sống tình cảm của người Việt Nam.

Trương Thị Nhàn cho rằng trong ca dao có quá trình biểu trưng: “Hình thành

nên những mô-típ (mẫu đề), với những yếu tố xuất hiện với tần số cao và

khả năng biểu trưng hoá phong phú, đa dạng của nó [89, tr.153]. Trần Văn

Nam đồng quan điểm với các nhà nghiên cứu khác: “Một số biểu trưng có

tần số xuất hiện cao trở thành yếu tố lặp lại có thể xem như là những mẫu

đề” [118, tr.75].

Cách tiếp cận thöù ba: Tiếp cận từ các biện pháp tu từ

Đi theo hướng nghieân cöùu kết cấu ca dao ở góc độ caùc bieän phaùp tu töø

(phú, tỷ, hứng, các biện pháp lặp lại, song hành, đặc điểm dòng thơ mở đầu

trong ca dao,…) là nhöõng taùc giaû: Hà Như Chi, Dương Quảng Hàm, Thuần

Phong, Vũ Ngọc Phan, Đinh Gia Khánh, Đỗ Bình Trị, Hoàng Tiến Tựu, Bùi

Văn Nguyên, Hà Minh Đức, Phan Diễm Phương, Hùynh Minh - Trúc

Phượng, Minh Hiệu, Mai Ngọc Chừ, Trương Thị Nhàn, Hà Thị Quế Hương,

Trần Văn Nam,….Các biện pháp tu từ này có ý nghĩa kết cấu, tạo nên đặc

trưng kết cấu của ca dao.

Dương Quảng Hàm, Hà Như Chi, Vũ Ngọc Phan tiếp thu kinh nghiệm

của các nhà nho nghiên cứu “Kinh Thi” (Trung Quốc) chia kết cấu ca dao

thành các thể: phú, tỉ, hứng, các thể thơ xen lẫn nhau. Dương Quảng Hàm

định nghĩa và phân tích cụ thể từng biện pháp phú, tỷ, hứng trong ca dao.

Còn Hà Như Chi nhấn mạnh: “Trong những bài làm theo thể hứng, cảm tình

bắt đầu nảy nở từ một hình ảnh làm khai mào…Những bài làm theo thể tỉ,

người bình dân đã dùng rất nhiều hình ảnh tài tình để so sánh”…[23, tr.43].

Nhiều nhà nghiên cứu ngôn ngữ cũng tập trung tìm hiểu các biện pháp tu từ

này trong ca dao. Gần đây nhất là công trình “So sánh và ẩn dụ trong ca dao

trữ tình của người Việt” của Hồng Kim Ngọc [126].

Tìm hiểu các yếu tố tạo nên kết cấu, Lê Trường Phát trong “Thi pháp

Văn học dân gian” đưa ra ý kiến: do ca dao là thơ nên gồm rất nhiều yếu tố

như vần, nhịp, thanh điệu, số câu, số tiếng, cấu tạo ý, tứ, đoạn mạch,…Yếu

tố tổ chức giai điệu cũng ảnh hưởng, chi phối nhiều đến việc tổ chức ngôn

ngữ, kết cấu hình thức của lời thơ.

Phan Ngọc nhìn kết cấu ca dao qua hình thức đối, ông viết: “Trong lục

bát của ca dao, dân ca, vè không có tiểu đối…Nếu trong ca dao thỉnh thoảng

có bắt gặp một hai câu tiểu đối như: “Tiếng chuông Trấn Võ, canh gà Thọ

Xương”…thì ta phải nhớ đây chỉ là thơ mượn hình thức lục bát do một nhà

nho rất giỏi thơ Đường làm chứ không phải là lục bát của dân ca…” [97,

tr.131]. Hoàng Trinh thì nhận xét ngược lại: “Về hình thức thơ, đối ngẫu là

hình thức phổ biến trong ca dao dưới mọi thể loại: đối ngẫu từ ngữ, đối ngẫu

ngữ pháp, đối ngẫu ngữ nghĩa, đối ngẫu hai chiều, đối ngẫu đối lập và phản

đề…” [97, tr.132]. Tuy nhiên, Hoàng Trinh chưa chứng minh để khẳng định

các hình thức đối ngẫu nói trên là phổ biến [97, tr133].

Coi khung kết cấu có sẵn để lồng những hình ảnh có sẵn là hình thức

kết cấu của ca dao. Tiêu biểu cho quan điểm này là Đặng Văn Lung, ông cho

rằng trong những khung kết cấu có sẵn, nét trùng lặp các câu mở đầu là dễ

thấy hơn cả.

Những dòng thơ đặc biệt của ca dao, nhất là dòng mở đầu là kiểu kết

cấu tiêu biểu cho cách cấu tứ của thơ trữ tình dân gian. Đinh Gia Khánh

trong bài “Nhận xét về đặc điểm của câu mở đầu trong thơ ca dân gian” nhận

xét: ca dao có khá nhiều câu mở đầu giống nhau. Chu Xuân Diên thì nhận

thấy trong kết cấu của đa số các bài ca dao, thiên nhiên thường được miêu tả

ở ngay câu mở đầu. Đặng Văn Lung thì cho rằng: “Câu mở đầu giống nhau

nhưng nêu lên và giải quyết những vấn đề khác nhau…Những hình ảnh khác

nhau nhưng lại theo một kiểu câu giống nhau xuất phát từ một ý giống nhau.

Đó là những câu đầu thuộc thể phú.” [139, tr.309, 310]. Nguyễn Tấn Phát

khi tìm hiểu những bài ca dao viết về tôm cá ở Nam Bộ cũng nhận thấy

chúng có chung một câu mở đầu [139, tr353]. Minh Hiệu thì cho rằng ở

những bài ca dao có lối mở đầu bằng cách tạo hứng lấy đà (thể hứng), tuy lời

không hoàn toàn giống như câu nói bình thường, nhưng vẫn phải gần với

“cách nói ví von trong khẩu ngữ dân gian” [89, tr.172].

Nhiều tác giả coi yếu tố trùng lặp là hình thức kết cấu trong ca dao.

Nguyễn Văn Hầu không dùng “sự trùng lặp” mà là “sự biến bẻ” trong ca dao

qua cách lý giải: “Người ta có thể rút lấy vài lời hoặc một vế trong câu hát

có sẵn để bẻ lại cho khác đi, hầu đáp ứng yêu cầu của điều cần phát

biểu…Ca dao còn có sự biến bẻ khác để cho ứng hợp với tình cảnh địa

phương…Sự biến bẻ đó có người e ngại là sẽ làm cho nhàm tai người

nghe…Trái lại, nhiều khi còn khiến người ta phải chú ý hơn nữa” [73, tr.58-

60].

Theo Lã Nhâm Thìn, một trong những nguyên nhân tạo nên những

yếu tố trùng lặp là đối đáp. Trong ca dao thường có những câu, những từ

được lặp đi lặp lại ở trong nhiều bài khác nhau. Như vậy, “hoàn cảnh sáng

tác đã làm xuất hiện tính lặp lại trong văn học dân gian…Tính lặp lại trong

văn học dân gian là thủ pháp nghệ thuật” [173, tr.39, 42].

Đặng Văn Lung, Trần Thị An nhận thấy sự trùng lặp của ca dao thể

hiện trên các mặt: hình ảnh, kết cấu, ngôn ngữ (trùng lặp về từ, câu). Theo

các tác giả này, nói đến sự trùng lặp trong kết cấu ca dao thì ở câu mở đầu dễ

thấy hơn cả, “những hình ảnh khác nhau nhưng lại theo một kiểu câu giống

nhau xuất phát từ một ý giống nhau…Những tâm trạng giống nhau được

nhiều địa phương mô tả cũng thể hiện ở những câu ca dao trùng lặp” [131,

tr.57, 62).

N.I.Cravxốp trong “Thi pháp dân ca trữ tình Nga” [140] và

X.G.Lazuchin trong cuốn “Thi pháp văn học dân gian Nga” (1984, Nxb. Đại

học, Matxcova) cũng phân tích rất sâu các hình thức kết cấu của dân ca Nga.

Đặc biệt, hai tác giả này đã phân tích chất trần thuật, “tính cốt truyện” đặc

thù của kết cấu dân ca Nga, đi sâu miêu tả “phép đối ngẫu tâm lý”, “thủ pháp

thu hẹp dần các tầng bậc hình tượng” của bài ca.

Theo các tác giả, khi sử dụng “phép đối ngẫu tâm lý”, bài ca sẽ so

sánh, đối chiếu (tương đồng hoặc tương phản) con người, hành động và tâm

trạng con người với bức tranh thiên nhiên. Sự so sánh, đối chiếu đó chi phối

cách sắp xếp các yếu tố, các bộ phận của bài ca, tạo nên sự cân đối của các

phần trong bài ca. Một trong những ví dụ mà các nhà folklore học Nga

thường dẫn ra khi nói về phép đối ngẫu tâm lý là bài ca sau đây:

Trong sương mù mặt trời hồng, trong sương mù

Mặt trời hồng không nhìn rõ trong sương mù

Nỗi buồn, cô gái đẹp, nỗi buồn

Không ai nhìn thấy nỗi buồn của cô [2, tr.102].

Khi sử dụng “thủ pháp thu hẹp dần các tầng bậc hình tượng”, bài ca đi

từ rộng tới hẹp, từ bức tranh thiên nhiên, sinh hoạt và kết lại cuối cùng ở

hình ảnh, tình cảm, tình ý của nhân vật trữ tình:

Trên thảo nguyên, thảo nguyên Xaratốp

Và thảo nguyên khác ở miền Camuwsca

Giữa rừng rậm bao la

Bên dòng nước chảy qua

Bên giếng khơi lạnh buốt

Chàng Coodawsc sông Đông

Đang cho ngựa uống nước [2, tr.104]

Đặc biệt, các tác giả đã phân tích ý nghĩa kết cấu của hình tượng con

người trong dân ca Nga. Đây là những ý kiến sâu sắc, thi vị, giúp chúng ta

tiếp cận tìm hiểu kết cấu ca dao từ góc độ các biện pháp tu từ (có người còn

gọi là “phong cách học”).

Ngoài những công trình nghiên cứu về kết cấu ca dao đề cập đến một

góc độ của kết cấu như đã nêu trên, còn có những công trình mà trong đó kết

cấu ca dao được nhìn nhận không phải từ một mà từ hai hay ba góc độ như

đã nêu. Chẳng hạn như công trình của tác giả Hoàng Tiến Tựu “Bước đầu

tìm hiểu sự khác nhau giữa ca dao và thơ lục bát”, của Đặng Văn Lung

“Những yếu tố trùng lặp trong ca dao trữ tình”, chương sách của Chu Xuân

Diên “Cấu tứ trong thơ trữ tình dân gian và những truyền thống nghệ thuật

của ca dao, dân ca Việt Nam”, “Thi pháp ca dao” của Nguyễn Xuân Kính,

“Những thế giới nghệ thuật ca dao” của Phạm Thu Yến và các công trình

của N.I.Cravxốp và X.G.Lazuchin mà chúng tôi đã dẫn.

Những truyền thống nghiên cứu trên, những đóng góp của các thế hệ

nghiên cứu rất đáng trân trọng. Luận án tiếp thu những ý kiến quý báu, trên

cơ sở đó tiếp tục đào sâu và mở rộng một số vấn đề thuộc đặc trưng kết cấu

ca dao.

7. Các khái niệm, quan niệm liên quan đến đề tài

7.1. Khái niệm ca dao

Có nhiều quan niệm khác nhau về cách gọi “ca dao”, “dân ca”. Theo

sách Mao truyện, từ “ca” là hát có kèm theo nhạc. Còn trong sách “Thuyết

văn”, “dao” là hát không có đàn sáo. Nhĩ Nhã cũng viết: “Dao vi vô ti trúc

chi loại, độc ca chi”, ca dao là thuật ngữ chỉ những bài hát có nhạc hoặc

không có nhạc.

Trong thực tế, những bài hát cổ ở Trung Quốc và Việt Nam khi ghi lại

trong các tập sách, chỉ còn phần lời ca, giống như ca dao mà thôi. Nhà văn

Sơn Nam đã nhận xét: “Trong ngôn ngữ bình dân không nghe nói đến từ ca

dao. Căn cứ vào nhạc điệu, trường hợp sử dụng, họ gọi đó là hát đưa em, hát

huê tình, hát đối, hò chèo ghe, hò xay lúa, hò cấy,…”[73, tr.55]. Phạm Duy

thì cho rằng: “Dân ca Việt là những bài thơ bốn chữ, năm chữ, lục bát, hay

song thất lục bát, được những giọng hát địa phương phổ nhạc, rồi tùy theo

công dụng hay thổ ngơi mà mang tên là ca, là hò, là lý, vân vân...Dân ca Việt

là những bài thơ hoặc văn vần do kẻ sĩ hay nông dân sáng tạo và hát lên, rồi

tùy theo nhu cầu mà có thêm nhịp điệu cần thiết cho sự sống còn của giai

điệu và lời ca” [25, tr28 - 29].

Tác giả Vũ Ngọc Phan cũng cho rằng giữa ca dao và dân ca ranh giới

không rõ. Trong cuốn “Tục ngữ, ca dao, dân ca Việt Nam”, ông đã viết:

“Không chỉ riêng điệu “hò Đồng Tháp” đã sử dụng ca dao, hát trống quân,

hát quan họ Bắc Ninh, hát ru em, hát xẩm, hát lý cũng hay dùng nguyên ca

dao, và tùy theo từng loại dân ca, người ta thêm vào những tiếng đệm, những

tiếng láy, những điệp khúc, tạo nên những giai điệu riêng biệt của từng loại

dân ca, làn điệu khác nhau. Điều này chứng tỏ rằng nếu chỉ nghiên cứu dân

ca riêng về mặt văn học thì không thấy được hết giá trị của dân ca.” [145,

tr.599].

Theo cuốn “Việt Nam tự điển” thì “Ca” là bài hát thành khúc, “Dao”

là câu hát ngắn độ một vài câu. Ca dao là câu hát phổ thông trong nhân gian.

Từ "dân ca" thì không có. Từ “dân ca” có lẽ chỉ được khai sinh trong giai

đoạn phát triển của tân nhạc vào khoảng giữa thập niên 40, khi các nhà soạn

nhạc muốn quay về cội nguồn và khởi sự công việc sưu tầm nghiên cứu dân

nhạc cổ truyền, để từ đó sáng tác ra những nhạc phẩm có tinh thần dân tộc.

Dân ca là những bài hát đã đi vào kho tàng nghệ thuật dân gian bằng phương

thức truyền miệng [10].

Các nhà khảo cứu của tổ chức Văn học dân gian, trong cuốn “Ca dao

Việt Nam trước Cách mạng” đã định nghĩa: “Ca” là: câu thành khúc điệu.

“Dao”: câu không thành khúc điệu. “Dân ca”: bài hát có nhạc điệu nhất định.

Họ khẳng định: "hầu hết dân ca Việt Nam là ca dao có khúc điệu, có tiếng

đệm, tiếng lót" [179]. Quan niệm này gắn chặt dân ca với ca dao.

“Từ điển thuật ngữ văn học” cũng đưa ra định nghĩa về “ca dao” đồng

nghĩa với “dân ca” như sau: “ca là bài hát có khúc điệu, dao là bài hát không

có khúc điệu…Ca dao là danh từ ghép chỉ chung toàn bộ những bài hát lưu

hành phổ biến trong dân gian có hoặc không có khúc điệu”. Dân ca là “một

loại hình sáng tác dân gian mang tính chất tổng hợp bao gồm lời nhạc, động

tác, điệu bộ kết hợp với nhau trong diễn xướng” [66].

Như vậy, thuật ngữ “ca dao”, “dân ca” không phải bắt nguồn trong

sinh hoạt dân gian, mà do các nhà sưu tầm và biên soạn thơ ca dân gian

“mượn từ sách Hán thi, đồng thời mượn luôn cả định nghĩa của họ”. Chúng

tôi đồng ý với quan niệm của Chu Xuân Diên và Nguyễn Xuân Kính. Tác

giả Chu Xuân Diên viết: “Ca dao là những bài hát thường ngắn, hoặc hai,

bốn, sáu hay tám câu, âm điệu lưu loát, phong phú…Theo cách hiểu thông

thường, thì ca dao là lời các bài dân ca đã tước bỏ đi những tiếng đệm, tiếng

láy…hoặc ngược lại, là những câu thơ có thể “bẻ” thành làn điệu dân ca”

[94, tr.436]. Còn Nguyễn Xuân Kính trong bộ “Kho tàng ca dao người Việt”

thì khẳng định: “Ca dao là danh từ chỉ thành phần ngôn từ (phần lời ca) của

dân ca (không kể những tiếng đệm, tiếng láy, tiếng đưa hơi)…Không phải

tòan bộ những câu hát của một loại dân ca nào đó cứ tước bớt tiếng đệm,

tiếng láy, tiếng đưa hơi,…thì sẽ đều là ca dao. Ca dao là những sáng tác văn

chương được phổ biến rộng rãi, được lưu truyền qua nhiều thế hệ, mang

những đặc điểm nhất định và bền vững về phong cách. Và ca dao đã trở

thành một thuật ngữ dùng để chỉ một thể thơ dân gian” [99]. Mặt khác,

chúng tôi nhấn mạnh:

Vì thuật ngữ ca dao, dân ca có quan hệ chặt chẽ với nhau nên tách ca

dao ra khỏi dân ca khi khảo sát, nghiên cứu nhiều khi sẽ sa vào tình trạng

không giải thích đúng, thậm chí không lý giải được hiện tượng. Về nguyên

tắc lý thuyết, cần phải quan niệm hai khái niệm “ca dao”, “dân ca” gắn bó

chặt với nhau, nhiều khi là một. Nhưng trên thực tế, phải thừa nhận sự tồn

tại song song hai thuật ngữ “ca dao”, “dân ca” để phục vụ mục đích nghiên

cứu. Tiếp cận ca dao phải chú ý đến mối quan hệ chặt chẽ với hồn cảnh diễn

xướng, hình thức diễn xướng, làn điệu và ngược lại.

Trong luận án, chúng tôi dùng thuật ngữ “ca dao”, hay “lời ca dao”,

“bài ca dao” để nói về đơn vị tác phẩm ca dao.

7.2. Kết cấu

Thuật ngữ kết cấu mượn từ kiến trúc, hội họa. Bất cứ tác phẩm nào

cũng được xem như là một công trình kiến trúc. Kết cấu tác phẩm nhằm mục

đích phản ánh đời sống, biểu lộ thái độ, tình cảm với đời sống. Trong tác

phẩm, từ một ký hiệu ngôn ngữ đến một hệ thống hình tượng đều thể hiện

phương diện này hay phương diện khác của kết cấu.

Các nhà nghiên cứu đã đưa ra quan niệm về kết cấu. Dương Quảng

Hàm viết: “Kết cấu (kết: tết lại, cấu: gây thành) nghĩa là cách sắp đặt các ý

tứ cho thành một bài văn” [67, tr.10]. Hà Như Chi cũng cho rằng kết cấu

“nghĩa là cách xếp đặt ý tứ” [23, tr.38]. Quan niệm về kết cấu như thế còn

đơn giản. Kết cấu phải bao gồm các yếu tố nghệ thuật gắn bó với nội dung

và thể loại. “Kết cấu là sự tạo thành và liên kết các bộ phận trong bố cục tác

phẩm…Kết cấu là một yếu tố của hình thức,…thực hiện nhiệm vụ đối với

các yếu tố của nội dung tác phẩm như: chủ đề, tư tưởng,…Trong mối quan

hệ giữa kết cấu và chủ đề, tư tưởng, bao giờ chủ đề, tư tưởng cũng đóng vai

trò chủ đạo và chi phối kết cấu, ngược lại, nếu kết cấu thay đổi thì chủ đề tư

tưởng cũng chịu ảnh hưởng…Nhiệm vụ quan trọng nhất của kết cấu là phải

tổ chức tác phẩm sao cho chủ đề tư tưởng tập trung thông qua kết cấu” [58,

tr.143].

Trần Đình Sử thì quan niệm: “Kết cấu là toàn bộ tổ chức nghệ thuật

sinh động của tác phẩm. Kết cấu là một phương tiện cơ bản của sáng tác

nghệ thuật...Kết cấu tác phẩm không bao giờ tách rời nội dung cuộc sống và

tư tưởng trong tác phẩm…Kết cấu là toàn bộ tổ chức tác phẩm trong tính

độc đáo, sinh động, gợi cảm của nó…Mọi phương diện tổ chức tác phẩm, từ

nhỏ nhất như ví von, ẩn dụ, mỉa mai, câu, đoạn cho đến tổ chức trần thuật,

hệ thống hình tượng, thể loại, cốt truyện… đều thuộc phạm vi kết cấu” [113,

tr.295 - 296]. Trần Đình Sử còn nhấn mạnh: “Cần phân biệt kết cấu như một

phương diện hình thức của tác phẩm văn học với kĩ thuật, thủ pháp…Kết

cấu chỉ có ý nghĩa khi nào nó phục vụ cho việc biểu hiện một nội dung nhất

định” [113, tr.295, 296].

Theo “Từ điển thuật ngữ văn học”, “kết cấu là toàn bộ tổ chức phức

tạp và sinh động của tác phẩm”. “kết cấu thể hiện một nội dung rộng rãi,

phức tạp” [66], kết cấu chính là chỉ sự tổ chức các yếu tố nghệ thuật vào bố

cục một văn bản cụ thể. Bất cứ tác phẩm nghệ thuật nào cũng có bố cục nhất

định.

Chủ nghĩa cấu trúc xem kết cấu là toàn bộ tổ chức tác phẩm trong tính

độc đáo, sinh động, gợi cảm của nó. Kết cấu tác phẩm không phải là sự liên

kết theo những công thức, biện pháp có sẵn mà là liên kết theo quan điểm

của người sáng tác, nhằm tạo ra hiệu quả tư tưởng - thẩm mĩ. Kết cấu là một

yếu tố vừa mang tính hình thức vừa mang tính nội dung. Kết cấu gắn liền

với loại, thể, bút pháp, ngữ điệu, nhịp điệu,…nhằm thể hiện nội dung, tư

tưởng của tác phẩm. Kết cấu giúp cho việc liên kết những cảm xúc và hình

ảnh trong một cấu trúc tác phẩm, để làm nổi bật chủ đề, đảm bảo tối đa hiệu

quả và sức truyền cảm của tác phẩm.

Kết cấu và cấu trúc là những khái niệm gần nghĩa nhau. Mở những

trang từ điển, mục từ “cấu trúc”, cũng sẽ thấy các nhà nghiên cứu, các nhà từ

điển học định nghĩa “cấu trúc” gần như với “kết cấu”. Ví dụ: “Từ điển thuật

ngữ văn học” định nghĩa: “Cấu trúc là tổ chức nội tại, mối quan hệ qua lại

của các yếu tố của tác phẩm mà sự biến đổi một yếu tố nào đó kéo theo sự

biến đổi của các yếu tố khác” [66, tr.34]. Kết cấu về cấu trúc đều bao hàm,

chứa đựng sự tổ chức những yếu tố thuộc cả hình thức lẫn nội dung và đều

do nhiều yếu tố tạo nên. Có những yếu tố thể hiện trong văn bản, có những

yếu tố nằm ngoài văn bản (ví dụ đặc trưng thể loại, đặc trưng diễn xướng)

nhưng cũng có vai trò vô cùng quan trọng tạo nên chúng. Sự phân biệt kết

cấu và cấu trúc chỉ là tương đối, tùy thuộc vào quan niệm, mục đích nghiên

cứu, sử dụng của người nghiên cứu, vì không phải mọi khái niệm đều có thể

được phân định rạch ròi. Gorki đã nói: “Mọi sự minh định khái niệm đều

phải dựa vào những ý nghĩa vốn không chặt chẽ, được nắm bắt bằng kinh

nghiệm của từ ngữ trong ngôn ngữ tự nhiên” [113, tr.299].

Tranh luận về sự giống và khác của hai thuật ngữ “kết cấu” và “cấu

trúc” không phải nhiệm vụ của luận này. Trong luận án, chúng tôi sử dụng

thuật ngữ “kết cấu” và “cấu trúc” thống nhất nghĩa với nhau. Chúng tôi tán

đồng ý kiến của N.I.Cravxop, rằng kết cấu bao gồm:

“ Những bộ phận cấu tạo của chỉnh thể nghệ thuật (các thành phần);

- Sự sắp xếp, trình tự và mối quan hệ của các bộ phận;

- Các kiểu kết cấu;

- Các hình thức diễn đạt;

- Các phương pháp và biện pháp cấu trúc;

- Hình tượng con người và ý nghĩa kết cấu của nó” [140].

Kết cấu luôn mang đặc trưng loại và thể loại. Theo đó, kết cấu của loại tự sự

khác với loại trữ tình và kịch. Kết cấu của tiểu thuyết khác truyện ngắn, thơ,

tùy bút..v...v. Kết cấu ca dao khác với vè, đồng dao, khác với thơ trữ tình.

8. Cấu trúc luaän aùn

Phaàn MỞ ĐẦU goàm:

1. Lý do chọn đề tài

2. Giôùi haïn và tư liệu nghieân cöùu

3. Nhieäm vuï nghiên cứu

4. Phöông phaùp nghieân cöùu

5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài nghiên cứu

6. Lòch söû vaán ñeà

7. Các khaùi nieäm, quan niệm liên quan đến đề tài

8. Cấu trúc luaän aùn

Phaàn thöù hai (noäi dung) goàm 03 chöông:

CHÖÔNG 1. KEÁT CAÁU CA DAO TRỮ TÌNH XÉT Ở GÓC ĐỘ DIEÃN

XÖÔÙNG

CHÖÔNG 2. KEÁT CAÁU CA DAO TRỮ TÌNH XEÙT ÔÛ GOÙC ÑOÄ CAÙC

COÂNG THÖÙC TRUYEÀN THOÁNG

CHÖÔNG 3. KẾT CẤU CA DAO TRỮ TÌNH XÉT Ở GÓC ĐỘ CÁC

BIỆN PHÁP TU TỪ

Phaàn thöù ba: KEÁT LUAÄN

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

CHƯƠNG 1. KẾT CẤU CA DAO TRỮ TÌNH XÉT Ở

GÓC ĐỘ DIỄN XƯỚNG

1.1. Khái niệm diễn xướng

Từ lâu, để đời sống văn hóa và tinh thần thêm phong phú, con người

đã tạo nên nghệ thuật diễn xướng. Tìm hiểu về cơ sở và thời điểm hình thành

phương pháp nghiên cứu folklore dưới góc độ diễn xướng, Trần Thị An

trong “Nghiên cứu văn học dân gian từ góc độ type và motif- Những khả thủ

và bất cập” đã viết: “Trong khi S.Thompson chỉ quan tâm đến tư liệu

folklore tồn tại ở các văn bản có giá trị văn học và chúng là sản phẩm của

quá khứ thì các nhà nghiên cứu khác lại cho rằng folklore vẫn tồn tại trong

đời sống hôm nay, là biểu hiện của lĩnh vực rộng lớn của hành vi và văn hóa

loài người. Đó là cơ sở cho sự ra đời của phương pháp nghiên cứu folklore

từ góc độ diễn xướng, một phương pháp nghiên cứu thịnh hành ở Hoa Kỳ

vào nửa cuối thế kỷ XX và đang được cả thế giới ứng dụng ngày nay. Tiêu

biểu cho khuynh hướng này là các nhà nghiên cứu William Bascom,

R.M.Dorson, Richard Bauman, Linda Dégh,…Các nhà nghiên cứu tán đồng

quan điểm này, chỉ coi văn bản như một yếu tố tham chiếu chứ không phải là

toàn bộ tư liệu nghiên cứu…”. Chính quan niệm này “sẽ dẫn đến một cách

tiếp cận thông qua chính bản thân sự diễn xướng. Trong cách tiếp cận như

vậy, sự vận dụng hình thức các đặc điểm ngôn ngữ học sẽ trở nên thứ yếu so

với thực chất của sự diễn xướng, như nó vốn có, được quan niệm và định

nghĩa như một phương cách thông tin” [4].

Ở Việt Nam, thời Lý Trần – thời kỳ cực thịnh của văn hóa dân tộc –

diễn xướng dân gian có điều kiện phát triển mạnh. Nhà bác học Lê Quý Đôn

trong “Kiến Văn tiêu lục” cho biết: triều đình nhà Trần đã kể tên các trò diễn

xướng dân gian (trò Ngô, mẹ Đĩ, đánh vật, đá cầu,…) vào “Lễ bộ chương”

và trong thế kỷ XII – XIII diễn xướng văn hóa dân gian rất phong phú. Thời

Tiền Lê, diễn xướng được triều đình sử dụng trong các nghi thức ngoại giao.

Trong “Sứ giao tập”, Trần Cương Trung ghi rằng: vua Lê Hoàn đã cùng

nhảy múa với các nghệ nhân trong buổi tiếp sứ nhà Tống. Thời Lê, có hai

khúc vũ nhạc ghi trong lịch sử văn học nghệ thuật Việt Nam là “Bình Ngô

phá trận” và “Chư hầu lai triều” được xem là có nghệ thuật diễn xướng độc

đáo. Ở Thanh Hóa, các hình ảnh miêu tả vũ hội hóa trang trên trống đồng

Đông Sơn đã cho thấy thời điểm ra đời của diễn xướng dân gian nơi đây trên

hai ngàn năm. Như tác giả Lê Ngọc Canh viết, diễn xướng “đã hình thành từ

nhu cầu tái hiện và từ hiện thực ấy vươn lên ước vọng của con người” [197,

tr.212].

Theo Lê Ngọc Canh, “Diễn xướng là đặc tính, đặc điểm nhiều thể loại

văn hóa dân gian: dân ca, sử thi, nhạc, múa, sân khấu,…Nghệ thuật biểu

diễn dân gian gồm có âm nhạc dân gian, múa dân gian, trò diễn dân gian,

múa rối, sân khấu dân gian” [197, tr.208, 209]. Về sau, thuật ngữ “diễn

xướng” được sử dụng rộng rãi để diễn tả sinh hoạt văn hoá nghệ thuật nói

chung, được các nhà nghiên cứu quan tâm, tìm hiểu.

Diễn xướng ban đầu được hiểu rất đơn giản, gồm hai yếu tố ghép lại

với nhau là: “diễn” (thể hiện, hành động) và “xướng” (âm thanh, hát, đọc,

hò, hô, kể chuyện, hỏi đáp, đối đáp,…). Nhưng khi đã phát triển “từ thô phác

đến tinh vi, từ giản đơn đến phức tạp, từ sự lỏng lẻo, tùy hứng đến bài bản,

quy củ, từ nguyên hợp đến phân chia tương đối độc lập” [197, tr.217] thì

ngoài hai yếu tố “diễn” và “xướng”, “diễn xướng” gồm nhiều yếu tố khác

kết hợp hài hoà, chặt chẽ với nhau: ngôn từ, âm nhạc, điệu bộ, múa, trò chơi

và nghi lễ. “Với tác phẩm văn học dân gian, diễn xướng không chỉ là sự ca

xướng, biểu diễn nhằm đem lại cho nó một chất lượng thẩm mỹ, một hiệu

quả thẩm mỹ mới mà còn là sự sử dụng theo nghĩa thông thường của từ này,

tức là dùng vào một mục đích thiết thực nhất định nào đó” [186, tr59].

Đúng như Richard Bauman đã viết: “Khái niệm diễn xướng đã trở nên

có tầm quan trọng then chốt trong việc định hướng cho một số ngày càng

tăng các nhà folklore và cả những người khác quan tâm đến nghệ thuật lời

nói…Thuật ngữ “sự diễn xướng” dùng để chuyển tải ý nghĩa kép của hành

động mang tính nghệ thuật - một việc làm có tính folklore và một sự kiện có

tính nghệ thuật - đó là tình huống biểu diễn, bao gồm người biểu diễn, hình

thức nghệ thuật, thính giả và bối cảnh.” [174, tr.744]

Như vậy, diễn xướng là biểu diễn, trình diễn có nghệ thuật tác phẩm

để tạo ra sự liên kết, gắn bó những người tham gia trong hòan cảnh nhất định

và với ý nghĩa, chức năng nhất định. Diễn xướng ca dao là tổng hợp những

hình thức, cách thức khác nhau để diễn tả có mục đích nội dung, hình thức

lời ca theo các lề lối nhất định, trước người nghe (người xem) trong một môi

trường cụ thể. Trong ý nghĩa đó, có thể hiểu diễn xướng ca dao gồm tổng thể

các phương thức nghệ thuật (lời, nhạc, động tác, điệu bộ, lối hát) để tạo nên

sự hòa quyện giữa ca hát và hành động của con người trong những hòan

cảnh, môi trường cụ thể nhằm biểu hiện, diễn tả tình ý của cả người hát lẫn

người nghe.

1.2. Đặc điểm của diễn xướng

“Đặc trưng nổi bật của sự diễn xướng nằm ở tác động qua lại giữa các

nguồn có tính chất thông tin, năng lực cá nhân và mục đích của những người

tham gia, trong khuôn khổ bối cảnh của những tình huống nhất định. Nguồn

(….) là tất cả mọi khía cạnh của hệ thống thông tin có sẵn cho các thành viên

của một cộng đồng sử dụng để tiến hành sự diễn xướng…Mục đích của

người tham gia bao gồm những cái thuộc bản chất của sự diễn xướng – sự

thể hiện trình độ, sự tập trung chú ý vào bản thân mình như một người biểu

diễn, sự nâng cao vốn sống - cũng như những mục đích cuối cùng mà người

ta mong muốn sự diễn xướng đem lại” [174, tr.744]. Như vậy là, theo

Richard Bauman, đặc trưng của diễn xướng thể hiện qua mục đích, năng lực,

trình độ của người diễn xướng trong hòan cảnh nhất định. Đặc trưng đó thể

hiện qua tính truyền thống và tính ứng tác - sáng tạo.

Trong quá trình sáng tạo, lưu truyền ca dao, những truyền thống nào

phù hợp với hòan cảnh sáng tác, cách diễn xướng, phù hợp với tâm tư, tình

cảm của nhân dân thì được lưu truyền và tham gia ứng tác. Ngược lại, truyền

thống nào không còn phù hợp sẽ bị mai một và biến mất. Chẳng hạn những

bài hát cố định khi diễn xướng Quan họ như bài hát chào, hát dạo, hát đố,

hát se kết, hát giã bạn, hát tiễn mang tính truyền thống, được lưu truyền rộng

rãi. Tính truyền thống có vai trò đặc biệt quan trọng trong việc sáng tác và

diễn xướng ca dao.

Khi diễn xướng ca dao, người diễn xướng đã kết hợp hài hoà giữa

truyền thống, ứng tác. Ứng tác là hình thức phổ biến, hình thức sáng tạo tức

thời của người diễn xướng, tạo nên sự sinh động, hấp dẫn cho diễn xướng.

Người ứng tác muốn ứng tác được tức thời, ứng tác đúng và hay, phải dựa

vào các bài ca dao truyền thống. Ứng tác muốn đạt hiệu quả cao thì người

ứng tác không chỉ dựa vào vốn sống, vốn bài hát dân gian, mà còn phải có

khả năng sáng tạo để ứng tác phù hợp với hoàn cảnh. Trong quá trình diễn

xướng, từ truyền thống mà sinh ra tính ứng tác - sáng tạo. “Trên cơ sở truyền

thống, người sáng tác - với kinh nghiệm của mình – sẽ tạo nên những giá trị

thẩm mỹ. Người sáng tác sẽ dựa vào mẫu mực trong những tác phẩm do

người trước để lại mà tạo nên những tác phẩm dân gian mới. Những tác

phẩm này vừa theo khuôn mẫu truyền thống nhưng vừa được cải tiến, sửa

sang cho thích nghi với những điều kiện, những nhu cầu mới nảy sinh trong

cuộc sống, trong thực tiễn.” [102, tr.19]. Trên nền tảng âm điệu truyền

thống, người diễn xướng một mặt sẽ hát để phù hợp với truyền thống một

cách nhuần nhị; mặt khác, họ có thể ứng tác về từ ngữ, cao độ (lên bổng,

xuống trầm), điều chỉnh nhịp điệu (nhanh hay chậm), giọng điệu thể hiện

tính độc đáo cá nhân và phù hợp với hoàn cảnh.

Ứng tác tạo nét riêng biệt, khác lạ, đặc sắc cho từng bài ca dao. “Ở ca

dao, cái chung, cái truyền thống chiếm ưu thế so với cái riêng, cái đổi mới.

Và do đó mà ở ca dao, việc tìm cái chung, cái giống nhau hay gần nhau

thường không khó khăn bằng việc phát hiện, nhận biết cái riêng, cái khác lạ

ở từng bài, từng câu. Thiếu cái riêng dù rất ít, rất nhỏ này thì mỗi bài ca dao

sẽ không có và không thể có “cái duyên”, có nét riêng của nó nữa và do đó

nó cũng không còn lý do để tồn tại. Cái riêng của mỗi bài ca dao chính là sự

phản ánh cách cảm cách nghĩ riêng của mỗi con người đã tham gia sáng tác

ca dao.” [193, tr.25]

Trong quá trình diễn xướng ở các vùng, miền đất nước, từ truyền

thống, một số điệu lý được sáng tạo, nâng cao, bổ sung để trở thành bài hát

mới. Chẳng hạn như từ bài lý giao duyên Bình Trị Thiên, lý giao duyên Nam

Bộ đã được chỉnh sửa, bổ sung để trở thành bài hát với tên gọi mới là Ru

con.

Dân ca Quan họ cũng thể hiện rõ tính ứng tác và sáng tạo. Từ những

bài truyền thống ban đầu, số lượng làn điệu, lời ca Quan họ luôn biến đổi

(lúc tăng, lúc giảm) vì người hát không ngừng sáng tạo, gọt giũa, nâng cao

chất lượng bài hát. Theo các nhà nghiên cứu, chỉ riêng số lượng âm điệu cơ

bản (không tính dị bản) – tức âm điệu truyền thống - dân ca Quan họ đã gồm

khoảng 500 âm điệu (bắt nguồn từ tuồng, chèo, chầu văn, lý con sáo, lý cây

đa, lý mười thương,...). Tính ứng tác, sng tạo trong dân ca Quan họ biểu hiện

qua lời ca, giai điệu âm nhạc, thang âm, tiết tấu, bố cục, cách hát (mỗi người,

mỗi cặp, mỗi thế hệ, mỗi vùng, mỗi thời kỳ hát khác nhau), qua cách sáng

tác riêng của từng địa phương. Tính ứng tác, sáng tạo trong Quan họ xuất

hiện trong quá trình giao lưu văn hóa giữa các địa phương (xen kẽ với hát ví,

hát tuồng, hát chèo,...). Vì thế, âm điệu của hát ví, hát tuồng ảnh hưởng đến

Quan họ (như ở Thị Cầu), âm hưởng của hát chèo ảnh hưởng đến Quan họ

(ở Ngang Nội).

Một trong những nguyên nhân khiến diễn xướng mang tính ứng tác là

do hòan cảnh diễn xướng, tài năng sáng tạo của người hát (có khi nằm ngoài

ý thức của họ), lần hát trước khác với lần hát sau. Chẳng hạn như các bài

Quan họ nói về đề tài “Giã bạn” – có khi hát để nói về tình cảm của người về

đối với người ở lại, có khi ngược lại, thể hiện tình cảm của người ở lại

(mong nhớ, buồn,…) với người ra về, tùy hòan cảnh: “Chúng em (hoặc

chúng anh) giờ ra về, liệu Quan họ có nhớ đến chúng em (hoặc chúng anh)

chăng? Ngòai ra, người hát có những cách lấy hơi, cách phát âm, ngắt câu,

luyến láy, nhả chữ tuỳ theo thị hiếu, tình cảm, hứng thú, kinh nghiệm của

mỗi cá nhân.

Hai yếu tố truyền thống và ứng tác - sáng tạo có mối quan hệ gắn bó

chặt chẽ với nhau. Trong truyền thống có tính ứng tác - sáng tạo và ngược

lại, ứng tác - sáng tạo dựa trên cơ sở truyền thống. Ứng tác - sáng tạo phải

phù hợp với thị hiếu thẩm mỹ của nhân dân, với môi trường. Chẳng hạn, từ

một lời ca mang tính truyền thống, xuất phát từ thực tiễn: Chiều chiều quạ

nói với diều / Tìm nơi đống trấu có nhiều gà con mà ca dao Nam Bộ có bài:

Chiều chiều quạ nói với diều / Cù lao Ông Chưởng có nhiều cá tôm. Rồi tuỳ

theo địa danh người sáng tác sinh sống mà có các bài ca dao tương tự, “Cù

lao Ông Chưởng”được thay bằng “Ô Môn Bình Thuỷ” (Cần Thơ),...Hay từ

bài ca dao: Nam Vang đi dễ khó về / Trai đi có vợ, gái về có con để chỉ một

xứ rất xa, không tiện đi lại, mà có các bài ca dao thay địa danh Nam Vang

thành Long Xuyên, Cần Thơ, Gò Công,...Giải thích điều này, GS.Đinh Gia

Khánh viết: “Những giá trị thẩm mỹ của văn hoá dân gian thường được lưu

truyền từ địa phương này sang địa phương khác...Nếu như tác phẩm dân

gian được tái tạo để thích nghi với từng thời đại thì nó cũng được tái tạo để

thích nghi với từng địa phương...Mỗi địa phương có thể vay mượn của các

địa phương khác những giá trị văn hoá dân gian nào đó và tái tạo chúng theo

yêu cầu của mình...Những sáng tạo của nhiều người, thậm chí của nhiều thời

đại, của nhiều địa phương đã kết hợp với nhau một cách tự nhiên theo những

quy luật của sự tiếp biến văn hoá” [197, tr.21, 22].

1.3. Caùc hình thöùc dieãn xöôùng

Diễn xướng ca dao được chia thành hai loại: hát đơn (độc thoại) và hát

đối đáp (còn gọi là đối thoại).

Theo “Từ điển Văn học”, “độc thoại và đối thoại là hai kiểu giao tiếp

ngôn từ cơ bản…mang màu sắc chủ quan và bộc lộ những đặc tính của

những chủ thể phát ngôn” [141, tr.448]. Độc thoại và đối thoại đều có vai trò

quan trọng trong ca dao.

1.3.1. Haùt ñôn

Haùt ñôn laø loái dieãn xöôùng do moät caù nhaân trình dieãn, “một mình

mình hát, một mình mình nghe”. Hát đơn diễn ra chủ yếu trong sinh hoạt gia

đình (ví dụ: hát ru), hoặc trong khung cảnh sinh hoạt, lao động bình thường

khác. Trong thöïc tieãn, coù nhöõng ñieäu haùt, bài hát khoâng neân ñoái ñaùp vì seõ

khoâng theå hieän ñöôïc caùi hoàn cuûa baøi ca nhö: haùt chaàu vaên, ru con,…Keát

caáu haùt ñôn tuy khoâng coù hai vế “ñoái” vaø “ñaùp” nhöng bao giờ cuõng giaùn

tieáp hướng tới đối tượng đối thoại, nhắn gửi, tâm sự.

1.3.2. Haùt ñoái ñaùp

Haùt ñoái ñaùp laø hình thöùc dieãn xöôùng goàm từ hai người hoặc hai tốp,

hai bên hát trở lên, có người hỏi, người đáp. Người hỏi đặt ra một hay nhiều

câu hỏi, người đáp trả lời theo nội dung tương ứng. Vế hỏi và vế đáp luôn có

sự tương xứng về hình thức cũng như nội dung.

Hát đối đáp có hai dạng: đối đáp vặt và đối đáp trong cuộc. Đối đáp

vặt là đối đáp giữa hai người, thường là một nam, một nữ hoặc đối đáp giữa

hai tốp hát. Đối đáp vặt không bị quy định về không gian, thời gian, lề lối.

Chàng trai, cô gái có thể hát đối đáp với nhau khi có tình ý. Hát đối đáp cuộc

(hát Quan họ, hát xoan, hát giặm,…) có sự quy định chặt chẽ về thời gian,

địa điểm, lề lối hát, các chặng hát.

1.4. Đặc trưng dieãn xöôùng taùc ñoäng ñeán ca dao và söï hình thaønh keát caáu

ca dao

1.4.1. Đặc trưng diễn xướng tạo nên kết cấu đối đáp, nội dung đối đáp

trong ca dao

Ca dao được nhân dân sáng tác và lưu truyền là nhờ hình thức sinh

hoạt đối đáp trong lao động, lúc nghỉ ngơi hay hội hè đình đám. Ca dao ra

đời, được lưu truyền và biến đổi chủ yếu thông qua sinh hoạt dân ca. Do đó

mà phần lớn ca dao trữ tình còn in rõ khuôn dấu dân ca, mà “khuôn dấu ấy

chính là lời đối đáp, do các kiểu hát tập thể (ghẹo, ví, trống quân, cò lả,

phường cấy, phường vải, quan họ, v.v…) của dân tộc ta mà có. Đối đáp là

nói chuyện bằng lời thơ, điệu hát giữa đôi trai gái, giữa hai họ, hai phường”

[45, tr.44]. Do đó, kết cấu đối đáp (một vế hay hai vế) chính là sản phẩm, hệ

quả của đặc trưng diễn xướng của ca dao. Đặc trưng này của ca dao khác

hẳn thơ trữ tình. Trong thơ trữ tình, đôi khi chúng ta cũng gặp những hình

thức đối đáp. Ví dụ những bài thơ đối đáp «nảy lửa» giữa Phan Văn Trị và

Tôn Thọ Tường, hay hình thức đối đáp giữa «mình» và «ta » trong bài thơ

«Việt Bắc » của Tố Hữu. Song, cả hai ví dụ vừa dẫn đều không giống như

đối đáp trong ca dao và đều không phải là kết quả, sản phẩm của diễn xướng

như ca dao.

Kết cấu một vế hay độc thoại trong ca dao là câu chuyện, tâm tình, là

ngôn ngữ của nhân vật trữ tình nói về tình cảm, về cảnh ngộ, số phận, nỗi

niềm của mình. Hình thức độc thoại là hình thức tự nhiên nhất của sự biểu

hiện những suy nghĩ, tình cảm của nhân vật, rất phổ biến trong ca dao. Tất

nhiên, trong bài ca độc thoại, ta vẫn thấy thấp thoáng bóng dáng của nhân

vật đối thoại (thiên nhiên, con người) qua lời hô gọi, lời nhắn gửi. Và do

vậy, trong độc thoại đã có đối thoại (với thiên nhiên, với người khác hay với

chính bản thân của nhân vật trữ tình).

Kết cấu một vế (độc thoại) thường xuất hiện nhiều hơn trong bài ca về

tình cảm gia đình và bài ca về các mối quan hệ xã hội. Bài ca về tình cảm gia

đình và về các mối quan hệ xã hội có thành phần nhân vật trữ tình nhiều hơn

trong bài ca về tình yêu lứa đôi. Nhân vật trữ tình cũng sống trong quan hệ

tình cảm phức tạp hơn. Ví dụ: nhân vật trữ tình trong bài ca về tình cảm gia

đình là người con, người mẹ, người vợ, người chồng, bố mẹ đẻ, bố mẹ

chồng, vợ cả, vợ lẽ,…Những tình cảm ấy trong thực tế ít khi được thể hiện

qua sinh hoạt diễn xướng giữa hai bên, hai tiếng hát, hai người hát.

Kết cấu hai vế hay đối thoại là sự biểu hiện rõ rệt mối quan hệ của các

nhân vật trong tác phẩm, chiếm vị trí quan trọng trong ca dao. Kết cấu đối

thoại thường có hình thức câu hỏi - câu trả lời, lời đố - lời đáp. Các hình

thức hỏi – đáp rất đa dạng.

Lại có trường hợp, đầu bài ca là phần kể chuyện, tiếp đó mới là đối

thoại của hai nhân vật. Ví dụ bài ca dao sau đây :

Sáng ngày em đi hái dâu

Gặp hai anh ấy ngồi câu thạch bàn

Hai anh đứng dậy hỏi han

Hỏi rằng: cô ấy vội vàng đi đâu ?

Thưa rằng: Tôi đi hái dâu

Hai anh mở túi đưa trầu cho ăn

Thưa rằng: Bác mẹ tôi răn

Làm thân con gái chớ ăn trầu người.

Cần nhấn mạnh rằng, tuy ca dao được lưu truyền là nhờ các hình thức

dân ca đối đáp, các sinh hoạt dân ca nhưng trong các bộ sưu tập ca dao lại

hiếm các tác phẩm ghi đầy đủ hai vế là vế đối và vế đáp, maø coù khi chæ laø

moät veá ñoái hoaëc moät veá ñaùp. Lại có trường hợp, trong quá trình sáng tác,

lúc đầu chỉ là một người hát, nhiều người phụ họa. Về sau, có nhiều người

hát và phụ họa, có bên “đối” và bên “đáp”. Những khúc hát nào hay, hợp với

tình cảm, thị hiếu của mọi người thì sẽ được lưu truyền. Ngược lại, sẽ bị

quên lãng và biến mất hoặc bị biến đổi (chỉ còn phần “đối” hoặc phần

“đáp”). Điều này phù hợp với tâm lý sáng tác tập thể, với hình thức sáng tác

lưu truyền ca dao. Nguyeãn Xuaân Kính cho thấy: “Trong quaù trình löu

truyeàn, veá treân coù theå ñöôïc taùch ra vaø khi ñoù veá naøy ñöôïc coi nhö laø moät

lôøi khaùc bieät vì noäi dung cuûa rieâng noù ñaõ coù theå dieãn ñaït troïn veïn moät

ñieàu maø ngöôøi haùt mong muoán. Chaúng haïn, moät chaøng trai naøo ñoù muoán

toû tình vôùi moät coâ gaùi thì chæ haùt veá ñaàu vaø coù theå coâ gaùi im laëng, khoâng

traû lôøi. Luùc đó, roõ raøng laø moät lôøi rieâng bieät. Daïng naøy thuoäc loaïi keát caáu

môû” [97, tr.159].

Chẳng hạn: “Cô kia cắt cỏ bên sông / Có muốn ăn nhãn thì lồng sang

đây / Sang đây anh nắm cổ tay / Anh hỏi câu này: cô lấy anh chăng?” (TL.I

(1), L.1717, tr.692). Lời ca dao này là vế “đối” của chàng trai, đứng độc lập

như một đơn vị tác phẩm, không có vế “đáp” của cô gái. Hay có khi lại chỉ

có lời của cô gái – tồn tại độc lập như một đơn vị tác phẩm mà không thấy

vế “đối” của chàng trai: “Có hát thì hát cho bổng cho cao / Cho gió lọt vào

cho chúng chị nghe / Chị còn ngồi võng ngọn tre / Gió đưa cút kít không

nghe thấy gì” (TL.I (1), L.1335, tr.611).

Ñoã Bình Trò đã vieát: “Vaên hoïc daân gian chæ toàn taïi trong ñôøi soáng

thöïc teá döôùi daïng taùc phaåm cuï theå thuoäc theå loaïi cuï theå…Trong caùc saùch

söu taäp ca dao, ta chæ thaáy haàu nhö toaøn nhöõng baøi “moät veá”, raát ít caëp baøi

goàm caû “veá ñoái” vaø “veá ñaùp”. Ñöông nhieân, baøi “moät veá” vaãn laø, chính

laø moät ñôn vò taùc phaåm, moät baøi ca dao hoaøn chænh, vaø töï noù ñaõ coù ñaày ñuû

ñaëc tính cuûa keát caáu ñoái ñaùp (khoâng caàn döïa vaøo daáu hieäu beân ngoaøi noù

laø “veá ñaùp”), vì baûn thaân noù laø moät lôøi troø chuyeän” [186, tr.43, 75]

Kết cấu hai vế đối đáp trong bài ca dao trên mang tính đối thoại rõ, thể

hiện lối trò chuyện, giải bày trực tiếp giữa hai người (hoặc hai bên nam -

nữ), được sử dụng linh hoạt trong các cuộc hát lẻ và hát cuộc của sinh hoạt

dân ca. Điểm đặc biệt của lối đối đáp trong ca dao là nhiều lời ca không

phân biệt được đâu là lời của bên nữ, đâu là lời của bên nam. Bài ca dao sau

là ví dụ minh họa về nhiều cách hiểu của các nhà nghiên cứu:

-Hoa cúc vàng nở ra hoa cúc tím

Em có chồng rồi, trả yếm cho anh

-Hoa cúc vàng nở ra hoa cúc xanh

Yếm em, em mặc, yếm gì anh, anh đòi?

Do diễn xướng trong ca dao thường là đối đáp trực tiếp nên nội dung

của nó tuy rất sâu nhưng lại xa xôi bóng gió, thậm chí tối nghĩa.

Trong lónh vöïc thô ca, nếu như R.Jakobson ñi tìm “chaát vaên” cuûa

ngoân ngöõ, thì V.Shkolovski chuù yù ñeán thuû phaùp “laï hoùa”, nhoøe nghóa cuûa

ngheä thuaät ngoân töø. Còn Noam Chomsky – nhaø ngöõ hoïc taïo sinh – thì coi

ngoân ngöõ nhö moät söï taïo taùc vaø sinh ñoäng khoâng ngöøng. Những tác phẩm

nghệ thuật trên thế giới mà có sức cuốn hút, gây nhiều tranh luận và trường

tồn mãi với thời gian hầu hết đều do tính xa xôi, bóng gió của nó. Một tác

phẩm nghệ thuật đích thực thì phải làm cho người đọc qua các thế hệ muốn

khám phá thêm nét nghĩa nào đó. Tính xa xôi, bóng gió được thể hiện rõ qua

ca dao – những tác phẩm ngắn, thậm chí rất ngắn (hai dòng thơ) – bởi vì tác

phẩm càng ngắn, càng xa xôi, bóng gió sẽ càng làm cho việc hiểu nội dung

tác phẩm khó hơn, đa dạng hơn. Nhiều lời ca dao vô tận về nghĩa để người

tiếp nhận tha hồ tìm tòi, khám phá. Tính xa xôi, bóng gió được nhiều nhà

nghiên cứu gọi là tính mơ hồ, đa nghĩa. "Tính mơ hồ, đa nghĩa là sự mê hoặc

hấp dẫn của nghệ thuật. Hoàn toàn kín mít, không nhìn thấy ý nghĩa là vô vị,

mà nhìn một cái nhận ra ngay hết mọi ý nghĩa cũng là hết vị. Tính mơ hồ đa

nghĩa đảm bảo thu hút người đọc đi vào cuộc tìm tòi bất tận về ý nghĩa, và

chỉ có tác phẩm nghệ thuật đích thực, phong phú mới giữ được sức quyến rũ

lâu bền" [164, tr162].

Ca dao thường được sử dụng trong đối thọai, đối đáp trực tiếp. Trong

đối thoại trực tiếp, nói thẳng ra nhiều khi rất khó nói, thậm chí có thể thành

vô duyên, sỗ sàng. Đối thoại trực tiếp trong ca dao khiến người hát dùng

cách nói gián tiếp, bóng gió. Hòan cảnh đối đáp sẽ “nói thay”, sẽ giải thích

cụ thể cách nói đó. Ngoài ra, ca dao thường sử dụng các biện pháp tu từ như:

so sánh, ẩn dụ, hoán dụ và tượng trưng, v.v…có khả năng nói ngắn gợi

nhiều, tạo ý nghĩa mơ hồ. Các biện pháp tu từ đã tạo ra các sắc thái biểu đạt

tinh vi, đa dạng trong nội dung thể hiện.

Caùch thöùc giao tieáp của nhaân vaät trữ tình trong ca dao thể hiện qua

nhöõng lời haùt ñoái ñaùp. Veá ñoái ñaët tröôùc veá ñaùp, coù theå laø moät hay nhieàu

caâu hoûi; veá ñaùp laø nhöõng caâu traû lôøi töông öùng. Veá ñoái raát ña daïng: coù khi

raát deã ñeå ai cuõng traû lôøi ñöôïc, coù khi laïi raát khoù ñeå chæ coù ngöôøi trong

cuoäc môùi hieåu, traû lôøi ñuùng và cũng là để thử tài của người đáp.

Ví duï:

-Chöõ chi anh choân döôùi ñaát

Chöõ chi anh caát treân ñaàu

Chöõ chi anh mang khoâng noåi

Chöõ chi gioù thoåi khoâng bay

- Chöõ hoaøng thieân anh choân döôùi ñaát

Chöõ phuï maãu anh caát leân ñaàu

Chöõ ñaù vaøng anh mang khoâng noåi

Chöõ duyeân tình gioù thoåi khoâng bay

Em trao chi cho anh thoûa daï, chöù trao tay laïng vaøng anh noû caûm ôn.

(TL.I (1), L.1194, tr.586)

Lời hỏi trong bài ca dao này không phải ai cuõng traû lôøi ñöôïc, chæ coù chàng

trai môùi hieåu vaø traû lôøi ñuùng.

Ngôn ngữ ca dao xa xôi bóng gió là do bài ca dao ngoài nội dung ý

nghĩa trực tiếp - xuất phát từ những từ ngữ, câu chữ biểu hiện - còn có “sức

gợi” (chữ của Đỗ Bình Trị) ẩn chứa bên trong từ ngữ, câu chữ đó. Cái hay

của bài ca dao chính là “sức gợi” này, mà “sức gợi” trong cảm nhận của mỗi

người, mỗi thời đại mỗi khác nhau (thậm chí rất khác). “Sức gợi” trong ca

dao cũng chính là “sức gợi” trong thơ ca, nghệ thuật nói chung. “Sức gợi”

được tạo nên bởi sự hòa đồng, đồng cảm, sự “cộng hưởng” giữa người sáng

tác và người thưởng thức.

Ngôn ngữ ca dao xa xôi bóng gió còn do: “Ngôn ngữ ca dao truyền

thống là ngôn ngữ của một thời đã qua, cách đây hàng thế kỷ về trước (có

bài cách đây hàng ba bốn trăm năm hoặc nhiều hơn)” [193, tr.34]. Do đó, ca

dao trữ tình có những từ ngữ, những cách diễn đạt xa lạ, khó hiểu đối với

con người hiện nay. Ví dụ:

Chôi cho thuûng troáng long chieâng

Roài sau ta seõ laäp nghieâm laáy choàng

(TL.I (1), L.10, tr.209)

Từ “laäp nghieâm” là một từ mà ngày nay ít người sử dụng, do đó sẽ tạo nên

nhiều cách hiểu khác nhau. Ngoài các lớp từ ngữ cổ, ca dao lại có khá nhiều

từ ngữ địa phương, chỉ quen thuộc đối với nhân dân trong những vùng, miền

nhất định. Chẳng hạn như:

Gió đưa cành liễu quằn hiêu

Chim kêu ríu rít như khêu mối sầu”

(TL.I (1), L.269, tr.1144)

Từ địa phương Nam Trung Bộ “quằn hiêu” có nghĩa là cong vòng. Nếu hiểu

từ ngữ trong ca dao trữ tình theo nghĩa thông dụng hiện nay thì sẽ không

tránh khỏi những sai lầm ngộ nhận, nhiều khi dẫn đến nhận thức sai lệch về

nội dung, ý nghĩa và giá trị nghệ thuật của toàn bài ca dao.

Đỗ Bình Trị đã khẳng định: “Ca dao vốn đã có tính chất phiến đoạn,

rời rạc, quá cô đúc, thậm chí nhiều khi cô đúc đến mức tối nghĩa. Tối nghĩa

không phải do cách diễn đạt. Tối nghĩa chủ yếu do “tình cảm bị che dấu rất

sâu, không thể và cũng không muốn bộc lộ hoàn toàn”. Những nhận xét trên

của F.Hê-ghen về đặc điểm chung của thơ ca trữ tình dân gian cũng nghiệm

đúng với ca dao Việt Nam…Ca dao, nếu tối nghĩa thì chỉ tối nghĩa với người

ngoài cuộc. Một câu ca dao như câu: Ầm ầm nghe tiếng ong san / Chị em cất

gánh lên ngàn tìm hoa. Nếu không được chú giải, liệu ai có thể hiểu “ong

san” vừa có nghĩa là ong san tổ, vừa chỉ Ông San, tức là Phan Bội Châu?

(Đây là câu các cô phường vải hát mừng ông giải San đến hát)” [187,

tr.155,156]. Ca dao không tối nghĩa với người trong cuộc vì hoàn cảnh diễn

xướng đã cung cấp những dữ kiện giúp người trong cuộc hiểu được ý nhau.

Ví dụ: Chöøng naøo cho moõ xa ñình

Haïc xa höông aùn, chung tình môùi xa

(TL.I (1), L.1239, tr.593)

Hình ảnh “hạc” và “hương án” là hai hình ảnh lạ với nhiều người, nhưng nếu

dựa vào cặp hình ảnh luôn gắn bó với nhau là: “mõ”, “đình” – những hình

ảnh rất thân quen với làng quê Việt Nam - và từ “chung tình” thì có thể suy

đoán “hạc” gắn bó với “hương án”, tìm ra đúng ý nghĩa của lời ca dao.

1.4.2. Đặc trưng dieãn xöôùng tạo nên những đặc thù của đơn vị tác phẩm

ca dao

Xin dẫn một số ví dụ

Ví dụ 1:

Đêm trăng thanh anh mới hỏi nàng

Tre non đủ lá đan sàng nên chăng?

- Đan sàng thiếp cũng xin vâng

Tre vừa đủ lá, non chăng hỡi chàng?

( TL.I (1), L495, tr.886)

Ví dụ 2:

- Anh đến tìm hoa

Thì hoa đã nở

Anh đến tìm đò

Thì đò đã sang sông

Anh đến tìm em thì em đã lấy chồng

Em yêu anh như rứa có mặn nồng chi mô?

-Hoa đến kỳ thì hoa phải nở

Đò đã đầy thì đò phải sang sông

Đến duyên thì em phải lấy chồng

Em yêu anh như rứa đó, còn mặn nồng thì tùy anh

(TL.I (1), L.275, tr.108)

Hai vế của từng ví dụ trên là hai hay chỉ là một tác phẩm? Theo quan niệm

truyền thống, ví dụ 1 và ví dụ 2 đều là hình thức kết cấu đối đáp có hai vế,

tức là ví dụ 1 là một đơn vị tác phẩm, ví dụ 2 cũng là một đơn vị tác phẩm và

mỗi đơn vị tác phẩm ở đây gồm hai vế. Trong hai vế này, có tác giả nhận

xét, tình ý của bài ca nằm chính ở vế thứ hai, tức vế đáp.

Ví dụ :

Em đố anh từ Nam chí Bắc

Sông nào là sông sâu nhất ?

Núi nào là núi cao nhất ở nước ta ?

Anh mà giảng được cho ra

Thì em kết nghĩa giao hòa cùng anh

- Sâu nhất là sông Bạch Đằng

Ba lần giặc đến ba lần giặc tan

Cao nhất là núi Lam Sơn

Có ông Lê Lợi trong ngàn bước ra

(TL.I (1), L.65, tr.1029)

Bài ca dao này, qua câu đố của cô gái, muốn thử tài hiểu biết, quan trọng

hơn là muốn thể hiện lòng tự hào về cảnh đẹp, đặc biệt là về lịch sử chống

ngoại xâm của dân tộc. Chàng trai, qua vế đáp, đã hiểu ra, đã đáp trúng tình

ý ấy. Tất nhiên, mỗi vế của bài ca dao hai vế này đều có vai trò, ý nghĩa đặc

biệt, không có vế đối thì không có vế đáp, nhưng rõ ràng tình ý chính của bài

là thể hiện ở vế thứ hai.

Có quan niệm khác cho rằng hai vế của mỗi ví dụ nói trên đều là

hai đơn vị tác phẩm, tức mỗi vế là một đơn vị tác phẩm. Bởi vì, qua hình

thức sáng tác, lưu truyền và cách tạo lập các dòng ca dao, thì mỗi vế với các

dòng thơ của nó đã tạo thành một chỉnh thể hoàn chỉnh. Đồng thời, mỗi vế

đều có chủ thể trữ tình, nhân vật trữ tình, cảm xúc trữ tình riêng. Mỗi vế

cũng đều là một chỉnh thể cảm xúc, ngôn từ thống nhất, dù rằng chỉnh thể

này có quan hệ khăng khít, mật thiết với chỉnh thể khác tương ứng với nó

(tức vế đối hoặc vế đáp tương ứng). Nếu quan niệm mỗi vế của mỗi bài ca

dao trong các ví dụ trên là một tác phẩm thì cũng cần nhấn mạnh hai tác

phẩm có mối quan hệ không thể tách rời, như hai trang của một tờ giấy.

Qua các ví dụ và phân tích trên, có thể thấy đơn vị tác phẩm trong ca

dao có đặc thù riêng, khác với đơn vị tác phẩm văn học. Đặc thù ấy do đặc

trưng diễn xướng của ca dao tạo nên.

1.4.3. Đặc trưng dieãn xöôùng tạo nên những biến đổi của đơn vị tác phẩm

ca dao

Biến đổi là “thay đổi, làm cho khác với trước” [207]. Thuật ngữ “biến

đổi” đã bao hàm cả “biến tấu”, “biến thể” và “biến dị”. Trong quá trình diễn

xướng, lời ca dao bị biến đổi do nhiều nguyên nhân, đó là: sự đa dạng của

vùng văn hóa, tính truyền thống và sáng tạo, những thay đổi của lịch sử - xã

hội, ngôn ngữ, âm nhạc, nhịp điệu, thể thơ,…Biến đổi đó được thể hiện qua:

1.4.3.1. Biến đổi lời ca dao do tác động của âm nhạc trong hoàn

cảnh diễn xướng

Khái niệm âm nhạc ở đây cần hiểu là giai điệu (làn điệu, âm điệu,

nhịp điệu). Vlađimir Propp trong “Đặc trưng của Folklore” quan niệm:

“Sáng tác thơ ca (dân gian) hầu như luôn luôn có quan hệ với âm nhạc”

[175, tr.46]. Petr Bogatyrev trong “Truyền thống và ứng tác trong nghệ thuật

dân gian” thống nhất với các nhà nghiên cứu khác khi cho rằng: “Sự ứng tác

giai điệu cho thấy tính cách sáng tạo của người hát”, rằng mỗi người hát đều

có “kiểu chữ viết” riêng của mình, có thể nhận ra ở bất cứ bài hát nào người

đó hát.” [175, tr.499].

Nguyên tắc thông thường của nhạc điệu là tùy theo thanh điệu mà lên

bổng xuống trầm. Hệ thống thanh điệu phong phú và sự kết hợp của các từ

trong ngôn ngữ đa thanh giàu nhạc tính của tiếng Việt đã tạo nên sự đa dạng,

nhiều vẻ cho nhạc điệu ca dao. Nói cách khác, đặc điểm ngôn ngữ có vai trò

quan trọng trong việc tạo dựng nhạc điệu và mang lại âm hưởng đặc trưng

cho ca dao. GS. Nguyễn Văn Huyên nhận xét rất xác đáng như sau: “Những

chỗ trở lại này của các từ, ngay cả những từ không có nghĩa, những tiếng

vọng rất vang này của các âm vị, nguyên âm và phụ âm, tự chúng đóng vai

trò của một ban nhạc đệm. Sự âm vang, chuyển động, thống nhất của khúc

hát được thực hiện bằng những chỗ lặp lại, những chỗ vọng và đối xứng đó.

Tất cả những cái đó làm thành một chỉnh thể rất du dương….Ta hiểu được vì

sao có sự nghèo nàn, và thậm chí sự vắng mặt của dàn nhạc” [88, tr.43, 44].

Tú Ngọc trong tác phẩm “Dân ca người Việt” cũng đã viết: “Sự hình thành

các kiểu giai điệu này gắn rất chặt với cơ sở ngữ âm tiếng Việt và các hình

thức thơ ca...”[125, tr.189-190].

Từ bài ca dao quen thuộc:

Chồng gần em chẳng lấy,

Lại lấy chồng xa

Nữa mai cha yếu, mẹ già,

Bát cơm, đĩa cá, chén trà ai dâng.

Ngoài Bắc, khi hát giao duyên, người ta vẫn hát như vậy, nhưng khi

vào Nam, nó trở thành “điệu hò Đồng Tháp” như sau:

Con cá đối nằm trên cối đá

Con chim đa đa đậu nhánh đa đa

Chồng gần mà em không lấy sao em đi lấy chồng xa [145, tr.598].

Ca dao được sáng tác phần lớn là tùy hứng, ứng tác và dựa trên một

điệu nhạc (như hát trống quân, cò lả,…). Một số trường hợp, khi sáng tác thì

nhân dân sáng tác cả lời lẫn nhạc cùng một lúc như nhiều bài dân ca quan

họ,...Không ít trường hợp, dựa trên làn điệu có sẵn, người ta sáng tạo ra lời

ca. Âm nhạc là yếu tố tác động nhiều nhất đến biến đổi lời ca dao.

Đối với các điệu hò có nhịp tự do như hò chèo ghe (mái trường, mái

đoản,…), lời của chúng ít chịu tác động của âm nhạc. Còn các điệu hò lao

động khác có tiết tấu rõ ràng (như hò cấy, hò xay lúa, hò bản đờn, hò lờ,...)

thì âm nhạc có tác động nhất định đến kết cấu lời ca. Nếu câu ca có khuôn

khổ theo niêm luật thì câu ca sẽ khó phô diễn đầy đủ tâm tư, tình cảm của

con người. Nhiều khi bài ca phải mở rộng kết cấu lời ca thì mới tương xứng

với độ mở của làn điệu. Những bài ca có tác dụng mở rộng kết cấu lời ca

thường theo lục bát biến thể hay song thất lục bát biến thể. Bùi Văn Nguyên

viết: “Chắc chắn số tiếng được tăng thêm trong lục bát hoặc song thất biến

thể có tác dụng về nội dung, về nhạc điệu (đặc biệt là hò)” [130, tr.34-35]. Ở

những lời ca này, nội dung lời ca tác động đến nhạc điệu, quyết định nhạc

điệu. Trong khi đó, những điệu hò có tiết tấu khúc chiết, gãy gọn (như hò

xay lúa, hò bản đờn, hò lờ,…) và nhất là các điệu lý – phần lời hát thường

súc tích, đa số gồm các cặp câu theo thể lục bát hoặc thể song thất với số từ

đệm lót ít ỏi, chỉ cốt để hoàn chỉnh kết cấu làn điệu - thì ít có điều kiện mở

rộng kết cấu và vai trò của âm nhạc rất quan trọng, âm nhạc quyết định nội

dung.

Trong quá trình diễn xướng, nhiều lời ca dao được sáng tác dựa theo

các làn điệu đang lưu truyền trong dân gian. Như từ các điệu hò khoan, hò

giã gạo, hò mái nhì, hò mái đẩy (ở Bình - Trị - Thiên), hò Đồng Tháp (ở

Nam Bộ) và các điệu lý như lý hoài xuân, lý bơ thờ, lý trách ai, lý dệt vải, lý

đan lờ, lý lên núi, lý cây chanh, lý cây cau, lý con ngựa, lý con tằm...(Nam

Trung Bộ), lý xe tơ, lý kéo chài, lý con sáo, lý chuồn chuồn, lý con

cua,...(Nam Bộ) mà nảy sinh ra các lời ca dao. Dù ca dao xuất hiện cùng

hoặc xuất hiện trước hay sau làn điệu thì các yếu tố thanh điệu, nhịp điệu

trong ca dao vẫn hòa quyện, gắn bó chặt chẽ với nhau theo những quy luật

nhất định của ngôn ngữ, phù hợp với quan điểm thẩm mỹ của quần chúng

nhân dân.

1.4.3.2. Biến đổi lời ca dao do việc thay đổi hay thêm (bớt) từ ngữ,

câu chữ trong hoàn cảnh diễn xướng

Sự thay đổi hay thêm (bớt) từ ngữ, câu chữ trong quá trình diễn xướng

ca dao đã tạo nên những dị bản. Đó là biểu hiện của sự mở rộng (hay thu

hẹp) các yếu tố tạo nên kết cấu ca dao. Lời ca dao biến đổi do sự thay đổi từ,

cụm từ, thêm hay bớt từ, cụm từ. Sự thay đổi hay thêm (bớt) này tuy là ngẫu

hứng nhưng thường không làm thay đổi chủ đề tác phẩm. Tuy nhiên, nếu

thay đổi hay thêm (bớt) từ, cụm từ nhiều thì sẽ làm thay đổi chủ đề tác

phẩm.

Việc thay đổi hay thêm (bớt) từ, cụm từ trong quá trình sáng tác và

lưu truyền phù hợp với hoàn cảnh diễn xướng, nội dung thể hiện, tạo nên

những giá trị thẩm mỹ nhất định. Hình thức biến đổi lời ca dao qua sự thay

đổi, thêm (bớt) từ ngữ, câu chữ sẽ làm mở rộng (hay thu hẹp) nội dung và

hình thức tác phẩm. Ví dụ:

-Ñaàu ñöôøng coù moät caây duoái

Cuoái ñöôøng coù moät caây ña

Laøm chi toäi nghieäp boû qua sao ñaønh?

(TL1 (1), L.199, tr.820)

Và:

- Ñaàu ñöôøng kia coù moät caây chuoái

Cuoái ñöôøng noï coù moät caây ña

Caùi goùc ngaõ ba coù moät sôïi daây tô hoàng

Con gaùi chöa choàng nhö boâng hoa lyù

Trai chöa vôï nhö böùc töôïng veõ tranh ñoà

Ngoù leân maây baïc trôøi hoàng

Gaãm toâi vôùi baäu vôï choàng xöùng ñoâi

(TL1 (1), L.201, tr.821)

Lời 201 mở rộng nội dung và hình thức tác phẩm do được thêm nhiều từ

ngữ, câu chữ so với lời 199.

Bài ca dao sau đây, thay đổi theo các vùng do hoàn cảnh diễn xướng

,không phải là hiện tượng hãn hữu. Hoàn cảnh diễn xướng thay đổi đã tạo

nên dị bản đặc biệt của bài ca. Ở Bắc Bộ:

Tưởng nước giếng sâu em nối sợi dây dài

Ai ngờ nước giếng cạn, em tiếc hoài sợi dây

Đến Nam Bộ, trong hát ru, bài ca biến đổi như sau:

Ơ ầu ơ

Giếng sâu tôi tưởng giếng sâu tôi nối sợi dây dài

Thì không dè đâu giếng cạn tôi tiếc hoài sợi dây.

Đến Hò cấy lúa, bài ca dao ấy như sau:

Anh tưởng giếng cạn anh nối sợi dây cụt

Dè đâu giếng sâu nên nó hụt sợi dây

Anh đi qua đây mà không lấy được chị Hai mày

Thời anh chèo ghe ra cửa biển, nước nó lớn đầy, anh lại chèo vô.

Lời ca dao Đồng Đăng có phố Kỳ Lừa…cũng là minh chứng của sự

biến đổi tác phẩm do tác động của môi trường diễn xướng. Có nơi chỉ goàm 6

dòng:

- Ñoàng Ñaêng coù phoá Kyø Löøa

Coù naøng Toâ Thò, coù chuøa Tam Thanh

Ai leân xöù Laïng cuøng anh

Tieác coâng baùc meï sinh thaønh ra em

Tay caàm baàu röôïu naém nem

Maûng vui queân heát lôøi em daën doø.

Có nơi sáng tác thêm hai dòng sau:

Gaùnh vaøng ñi ñoå soâng Ngoâ

Ñeâm naèm tô töôûng ñi moø soâng Töông.

ÔÛ nơi khác, lại thêm bốn dòng cuối:

Vào chuøa thaép moät nắm höông

Miệng khấn tay vái boán phöông chuøa naøy

Em đi tìm bạn anh đây

Bạn thấy em khó bạn nay chẳng chào

Ngöôøi ta coøn theâm hai dòng sau vaøo phaàn môû ñaàu (ñaët tröôùc “Ñoàng Ñaêng

coù phoá Kyø Löøa”):

Caùi coø bay boång bay cao

Bay qua cöûa phuû bay vaøo Ñoàng Ñaêng.

Đây cũng là hình thức mở rộng, bổ sung kết cấu ca dao. Nhiều trường

hợp khác cũng vậy. Đã có nhà nghiên cứu tìm hiểu về tính thống nhất trong

chủ đề của ca dao nhưng thất bại. Bởi vì, tính ứng tác và hoàn cảnh đối đáp

đã khiến cho người hát phải ứng biến linh hoạt, thay đổi hay bổ sung từ, ngữ

và chủ đề cho phù hợp.

Khi diễn xướng dân ca, người hát cũng thường thay đổi đôi chút từ ngữ,

câu chữ để phù hợp với hoàn cảnh, đối tượng diễn xướng. Chẳng hạn như lời

ca dao:

-Cậu cai buông áo em ra

Ðể em đi chợ kẻo mà chợ trưa

Chợ trưa rau sẽ héo đi

Lấy gì nuôi mẹ, lấy gì nuôi em?

Bài quan họ "Lý thiên thai" chỉ khác lời ca dao trên ở chỗ thay “cậu

cai” bằng “anh Hai” cho phù hợp với cách xưng hô của người Quan họ. Đa

số các bài dân ca thêm câu chữ vào bài hát, chẳng hạn như trường hợp mà

Phạm Duy đưa ra: “Hát giao duyên ở Miền Bắc…mới đầu dùng những câu

thơ bẩy chữ rất ngắn, không có tiếng đệm, tiếng lót, tiếng láy: Gặp nhau đây

/ Mới đầu trăng gió / Hỏi một lời: / Đã có chồng chưa?…Dần dà người ta

hát giao duyên với những tiếng gọi nhau và những câu láy cho bài hát thêm

đậm đà, trìu mến: Gặp nhau đây / Nắm tay cho chặt / Hỏi cô mình / Có thật

yêu chăng ? / Hỡi nàng nàng ơi ! Hỏi cô mình / Có thật yêu chăng ? / Đôi

chúng ta / Như cây bén rễ / Chẳng thương chàng / Há dễ thương ai ? [41,

tr.53]. Rõ ràng những tiếng đệm thêm vào làm biến đổi và tăng hiệu quả cho

lời ca. Đây là những biến đổi thường gặp trong sinh hoạt ca hát dân gian.

Trong quá trình diễn xướng, một số bài hát được cải biên, bổ sung để hoàn

chỉnh hơn. Chẳng hạn như từ lý giao duyên của vùng Trị Thiên mà lý giao

duyên của Nam Bộ đã hoàn chỉnh hơn với tên mới là Ru con. Đó cũng là

một quy luật, là tính lặp lại trong sự phát triển.

1.4.4. Đặc trưng diễn xướng tạo nên đặc thù của dòng mở đầu và dòng

cuối

Baát cöù vaên baûn ngoân töø naøo cuõng coù môû ñaàu vaø keát thuùc. Töø luùc môû

ñaàu ñeán luùc keát thuùc laø moät chuoãi ngoân töø tuaân theo moät traät töï nhaát ñònh.

Caùc taùc phaåm vaên hoïc thöôøng môû ñaàu vaø keát thuùc tuøy theo ñaëc tröng loaïi,

theå loaïi vaø tuøy theo taùc giaû. Một trong những ñaëc ñieåm quan troïng cuûa

ngoân ngöõ thô ca laø söï phaân chia ra doøng thô. Denida Levertop ñaõ từng

quan niệm vieäc chia thô ra thaønh doøng chính laø moät söï baét ñaàu caàn thieát

cho toaøn boä ñôøi soáng cuûa noù. Vieäc chia ra thaønh doøng thô seõ giuùp cho vieäc

nghieân cöùu veà toå chöùc caâu thô, töù thô, vaàn nhòp – töùc laø tìm hieåu veà

phöông dieän hình thöùc toát hôn. Töø ñoù seõ hieåu ñuùng hôn veà tö töôûng, tình

caûm cuûa nhaân vaät, noäi dung taùc phaåm.

Khaùi nieäm doøng, phaân bieät doøng thô vaø caâu thô trong ca dao

Doøng laø “chuoãi daøi, keá tieáp khoâng ñöùt ñoaïn” [207]. Doøng thô được

tạo lập bởi các nhóm từ, có chức năng tổ chức câu thơ, tứ thơ, vần, nhịp.

Caâu laø “chuoãi lôøi noùi coù ngöõ ñieäu, dieãn ñaït moät yù troïn veïn” [207].

Caâu thô laø ñôn vò cô baûn hình thaønh neân taùc phaåm thô ca. Câu thơ là một

hình thức câu cô đọng, truyền đạt một hoặc nhiều hình ảnh có ý nghĩa, hoàn

chỉnh trong cấu trúc ngữ pháp. Một câu thơ có thể đứng nguyên một mình.

Moãi lôøi ca dao ñeàu coù caâu thô vaø doøng thô. Trong thực tế, khái niệm

câu ca dao và bài ca dao được sử dụng khá tùy tiện, không nhất quán. Có khi

khái niệm câu ca dao dùng để chỉ cả bài, nhưng có khi lại dùng để chỉ một

dòng (xét ở dấu hiệu xuống dòng). Để nhất quán, chúng tôi sử dụng khái

niệm bài ca dao khi nói về bài ca – một đơn vị tác phẩm ca dao. Còn khái

niệm “dòng mở đầu” của ca dao trong luận án này dùng để chỉ dòng đầu, có

dấu hiệu là chỗ xuống dòng đầu tiên của bài. Ví dụ bài ca dao sau (gồm hai

dòng):

Ai đi đường ấy hỡi ai

Hay là trúc đã nhớ mai đi tìm

Trong đó, dòng mở đầu là: “Ai đi đường ấy hỡi ai”.

Thô coå ñieån quy ñònh veà soá chöõ, soá doøng, nhòp ñieäu, thanh ñieäu,

caùch hieäp vaàn. Doøng thô trong ca dao gioáng thô coå ñieån ôû choã laø caâu khi

noù dieãn ñaït troïn veïn moät yù. Có khi, moät doøng ca dao töông öùng vôùi moät

caâu ca dao. Nhöng cuõng coù khi moät doøng ca dao chæ laø moät phaàn cuûa caâu,

nhieàu doøng môùi hôïp thaønh moät caâu. Hiện tượng moät doøng thô lôùn hôn moät

caâu (töùc laø doøng thô coù noäi dung thoâng baùo nhieàu hôn moät caâu) chæ xuaát

hieän trong thô, coøn ca dao thì khoâng. Ví duï nhö dòng thô thứ hai trong bài

sau đây của Bích Kheâ:

Thoaûng tieáng gaùy cuûa cu

Cöôøm. Hiu hiu vaøng ñöôïm.

Hay dòng thô thứ hai cuûa Huy Caän:

Nhö maët trôøi loïc qua khoùm lieãu, moät

Hoaøng hoân. Ñaøn moâi, chim baùu tôùt

Hai ví dụ trên cho thấy trong một dòng có hai câu (biểu hiện qua dấu

chấm giữa dòng): “Cöôøm. Hiu hiu vaøng ñöôïm” và “Hoaøng hoân. Ñaøn moâi,

chim baùu tôùt”. Vì thế, nội dung thông báo của dòng nhiều hơn một câu là

như vậy. Song hiện tượng này khá hiếm.

Trong daân gian, ca dao duøng ñeå haùt, ca dao khoâng toàn taïi döôùi hình

thöùc vaên bản. Khi söu taàm, bieân soaïn, caùc nhaø söu taàm, bieân soaïn ñaõ duøng

chöõ vieát ñeå ghi cheùp ca dao. Vieäc chia taùch hay ghép caùc doøng trong một

baøi ca dao, cách ngắt nhịp các yếu tố ngôn từ trong từng dòng phuï thuoäc

vaøo chuû quan cuûa caùc nhaø söu taàm, bieân soaïn. Điều này dẫn đến hiện

tượng có những văn bản ca dao tuy là một bài nhưng khác nhau ở cách phân

dòng, ngắt nhịp, ở thể thơ.

Ví dụ văn bản bài ca dao sau do Vũ Ngọc Phan nghiên cứu, tồn tại ở

thể bốn âm tiết nên mỗi dòng gồm bốn âm tiết:

“Quả cau nho nhỏ

Cái vỏ vân vân

Nay anh học gần

Mai anh học xa”...[145, tr.86].

Còn trong “Kho tàng ca dao người Việt” của Nguyễn Xuân Kính và

nhiều tác giả khác biên sọan thì văn bản trên tồn tại ở thể tám âm tiết, mỗi

dòng gồm tám âm tiết:

Quả cau nho nhỏ, cái vỏ vân vân

Nay anh học gần, mai anh học xa...

( TL.I (2), L34, tr.1910).

Vì thế, việc cảm thụ nội dung bài ca dao đó trong các tập sưu tầm cũng có

thể sẽ khác nhau.

Dòng mở đầu ca dao

Doøng môû ñaàu trong ca dao ñöôïc caáu taïo bôûi nhöõng yeáu toá như nội dung, töø

ngöõ, thanh ñieäu, nhòp ñieäu, vaàn ñieäu,…Vieäc tìm hieåu về kết cấu của ca dao

dưới góc độ dòng mở đầu, phần nào giúp cho việc hiểu sâu hơn về kết cấu

thể loại.

Doøng môû ñaàu trong thô tröõ tình bao giôø cuõng mang daáu aán caù tính

taùc giaû, coøn doøng môû ñaàu trong ca dao, cá tính cá nhân hòa trộn với tập thể

người sáng tạo, tập thể dân gian. Doøng môû ñaàu trong ca dao mang tính

truyeàn thoáng, thöôøng ñöôïc laëp ñi laëp laïi trong caùc baøi ca khaùc nhau; coù

keát caáu truøng laëp, gioáng nhau bieåu hieän qua caùc ñaëc ñieåm sau:

Đặc điểm thứ nhất: Ñoä daøi thoâng thöôøng cuûa doøng môû ñaàu ca dao

phuï thuoäc vaøo ñaëc ñieåm cuûa theå thô, vaøo aâm tieát

Cũng như các dòng khác, độ daøi thoâng thöôøng cuûa doøng môû ñaàu ca

dao thöôøng bieán ñoåi töø 1 ñeán 8 aâm tieát, luùc keùo daøi cuõng khoâng quaù 14

aâm tieát. Ví duï: “Em veà laøm daâu ba vôùi maù, giaû nhö giaù noï laøm döa” (TL.I

(1), L.286, tr.1083).

Xeùt ở góc độ thể thơ, ở thể lục bát, dòng đầu thường là câu lục (6 aâm

tieát), dòng cuối là câu bát (8 âm tiết). Tuy nhiên, cũng có trường hợp ngược

lại, dòng đầu là câu bát, dòng cuối là câu lục – trường hợp này rất ít. Ví dụ:

-Thiên hạ đời mô, thiên hạ đời chừ

Lông mày thì xỏ lông mắt

(TL.I (2), L.539, tr.2165).

Đây là lục bát biến thể, caû doøng luïc vaø doøng baùt ñeàu thay ñoåi. Soá löôïng aâm

tieát thay đổi trong các dòng dẫn đến nhịp thơ thay đổi.

Vôùi theå caùch luaät, soá aâm tieát cuûa moãi doøng coù quy ñònh tröôùc (4 aâm

tieát, 5 aâm tieát, 6 aâm tieát, 7 aâm tieát,…), thöôøng baèng nhau; taïo cho doøng

treân vaø doøng döôùi söï caân xöùng, nhaïc tính. Thanh điệu sẽ quyết định sự

trầm bổng của dòng thơ vaø hình thức đối lập giữa các dòng.

Đặc điểm thứ hai: Các dòng mở đầu ca dao – có những từ, ngữ mở

đầu giống nhau, lặp đi lặp lại với tần số cao, mang ý nghĩa khái quát

chung cho các nhóm bài ca dao - tạo nên những mẫu đề quen thuộc trong

ca dao.

Những từ, ngữ lặp đi lặp lại ở các dòng mở đầu ca dao, xuất hiện

trong nhiều lời ca dao, làm hạt nhân cho các lời đó. Những từ ngữ này gaén

lieàn vôùi nhöõng ñaëc ñieåm tö töôûng vaø ngheä thuaät cuûa saùng taùc daân gian.

Các từ, ngữ mở đầu ca dao giống nhau, lặp đi lặp lại đã làm nổi bật keát caáu,

hình aûnh, ngoân ngöõ (töø, ngữ, caâu) ca dao. Dù những từ ngữ lặp đi lặp lại

này biểu hiện về hình thöùc nhöng đã góp phần theå hieän tốt noäi dung.

Nguyên nhân của hiện tượng này là do truyền thống, hoaøn caûnh và phương

pháp saùng taùc tạo nên. Giaûi thích ñieàu naøy, Cao Huy Ñænh cho laø do ñoái

ñaùp, vì “đối ñaùp laø phaûi caûm höùng nhaïy vaø öùng khaåu nhanh… Vì theá, trong

ca dao thöôøng coù nhöõng töø, nhöõng caâu ñöôïc laëp ñi laëp laïi ôû trong nhieàu

baøi khaùc nhau: “Ai veà nhaén hoûi...”, “Chieàu chieàu...”, “Ñoâi ta nhö theå...”,

“Em laø con gaùi...”,...Tính chaát truyeàn mieäng, ñoái ñaùp taïi choã ñaõ taïo cho

ngöôøi haùt caùi bieät taøi tieáp thu coù saùng taïo” [47, tr.49, 50]. Hoàng Tiến Tựu

gọi những từ có tần số lặp đi lại là “những nhóm có kiểu kiến trúc tương tự

và mỗi nhóm như thế ít nhất cũng có hàng chục bài dài, ngắn khác nhau, có

nhóm gồm hai ba chục bài hoặc hàng trăm bài...”[157, tr.23].

Theo thống kê của chúng tôi, trong “Kho tàng ca dao người Việt”

(gồm 12.487 lời), những nhóm từ mở đầu có tần số xuất hiện tương đối cao

là: “Ai làm”: 27 lần, “Ai về”: 59 lần, “Anh đi”: 41 lần, “Anh về”: 118 lần,

“Bây giờ”: 42 lần, “Cây đa”: 12 lần, “Chàng về”: 38 lần, “Con chim”: 41

lần, “Công anh”: 32 lần, “Chiều chiều”: 87 lần, “Đêm khuya”: 55 lần, “Đêm

qua”: 49 lần, “Đôi ta”: 100 lần, “Gió đưa”: 60 lần, “Ngó lên”: 70 lần, “Nào

khi”: 24 lần, “Ra về”: 97 lần, “Thân em”: 59 lần,…

Những từ, ngữ mở đầu ca dao giống nhau, lặp đi lặp lại với tần số cao,

mang ý nghĩa khái quát chung cho các nhóm bài ca dao rất đa dạng, đã tạo

nên những mẫu đề quen thuộc trong ca dao. Đó là mẫu đề con coø, caùi boáng,

trầu cau, cây đa, ñaøo maän, truùc mai, loan phöôïng, eùn nhaïn,…

Ví dụ: “Cái bống đi chợ Cầu Canh / Cái tôm đi trước, củ hành đi sau…”,

“Cái bống đi chợ Cầu Canh / Mua giấy mua bút cho anh vào trường…”,

“Cái bống đi chợ Cầu Cần / Thấy ba ông Bụt cởi trần nấu cơm”, “Cái bống

đi chợ Cầu Nôm / Sao mày chẳng rủ cái tôm đi cùng?”, “Cái bống là cái

bống bang / Con đi lấy sàng cho mẹ đổ khoai”,... Hay: “Cái cò, cái vạc, cái

nông / Ba cái cùng béo, vặt lông cái nào?...”, “Cái cò, cái vạc, cái nông /

Cùng ăn một đồng, nói chuyện dăng ca…”, “Cái cò, cái vạc, cái nông / Sao

mày giẫm lúa nhà ông, hỡi cò?”, “Cau già dao sắc lại non / Nạ dòng trang

điểm, gái non không bằng”, “Cau già, dao sắc lại non / Người già trang

điểm phấn son vẫn già”,…Và: “Cây đa cũ, bến đò xưa / Bây giờ con bóng

đương trưa”, “Cây đa cũ, bến đò xưa / Bộ hành có nghĩa, nắng mưa cũng

chờ”, “Cây đa là cây đa cũ / Bến đò là bến đò xưa”,...

Caùc doøng môû ñaàu ca dao gioáng nhau khi söû duïng cacù từ, ngữ veà thôøi

gian (“Chieàu chieàu…”, “Ñeâm ñeâm…”, “Đeâm qua”, “Baây giôø…”, “Hoâm

qua…”, “Hoâm nay…”, “Toái qua…”, “Saùng ngaøy…”, “Ngaøy ngaøy…”,), về

khoâng gian, ñòa danh (“Ñoàng Ñaêng coù phoá…”, “Haø Noäi naêm cöûa naøng

ôi…”, “Caàn Thô gaïo traéng nöôùc trong…”, “Ñöôøng voâ…”, “Ai veà…”, “Ai

leân…”, “Treân trôøi…”, “Treøo leân traùi nuùi…”,…), lôøi hoâ goïi (“Ai ôi…”,

“Chaøng ôi…”,..). Những từ ngữ này đã tạo nên nhöõng mẫu đề veà khung

caûnh thôøi gian, khoâng gian, địa danh.

Ví dụ:

- Chiều chiều con quạ lợp nhà

Con cu chẻ lạt, con gà đưa tranh,

- Chiều chiều lại nhớ chiều chiều

Nhớ nồi cơm nguội, nhớ niêu nước chè

- Chiều chiều lại nhớ chiều chiều

Nhớ người đãy gấm, khăn điều vắt vai

- Chiều chiều lại nhớ chiều chiều

Nhớ thầy kí lục ăn liều bánh ngô,…

Hay:

- Ngồi tựa vườn đào

Thấy người thục nữ ra vào,

- Ngồi tựa vườn đào

Thấy người tri kỉ ra vào, em những ngẩn ngơ,...

Tính chaát coâng thöùc, öôùc leä laø ñaëc ñieåm noåi baät trong vieäc mieâu taû thôøi

gian. Nhöõng coâng thöùc mieâu taû thôøi gian ñoái laäp quaù khöù vôùi hieän taïi hay

ngược lại, hieän taïi vôùi quaù khöù giuùp cho vieäc theå hieän taâm traïng ñaït hieäu

quaû cao, taïo neân caûm giaùc veà söï thay ñoåi, vaän ñoäng cuûa thôøi gian. Traàn

Thò An với công trình nghiên cứu: “Veà moät phöông dieän ngheä thuaät cuûa ca

dao tình yeâu” đã cho thấy thôøi gian trong ca dao tình yeâu cũng mang tính

öôùc leä, ñöôïc nhìn töø goùc ñoä nhöõng coâng thöùc nhö: “chieàu chieàu”, “ngaøy

ngaøy”, “traêm naêm”, “tröôùc kia-baây giôø”,...“Thôøi gian laø ñoäng, laø khoâng

ñöùng yeân, taâm traïng con ngöôøi dieãn ra trong thôøi gian vaø baèng thôøi gian,

do ñoù cuõng khoâng nhaát thaønh baát bieán” [3, tr.254]. Về không gian và địa

danh trong ca dao, theo Nguyeãn Xuaân Kính, beân caïnh khoâng gian vaät lyù -

khoâng gian bình dò cuûa laøng queâ - laø khoâng gian xaõ hoäi. Khoâng gian coù

teân goïi cuï theå, song nhöõng tröôøng hôïp nhö theá khoâng nhieàu [97, tr.182].

Nếu có tên gọi cụ thể thì tên gọi đó là địa danh của làng, xã, huyện, tổng của

Việt Nam. Ca dao hiếm khi có địa danh Trung Quốc như trong thơ cổ điển.

Số lượng địa danh làng, xã, huyện, tổng trong ca dao nhiều hơn là địa danh

tỉnh. Điều này cho thấy cuộc sống khép kín của người dân năm xưa, họ ít khi

ra khỏi lũy tre làng. Nguyeãn Xuaân Kính ñaõ vieát: “Töø laâu caùc nhaø nghieân

cöùu ñaõ coâng nhaän raèng teân rieâng chæ ñòa ñieåm (ñòa danh), nhaát laø nhöõng

teân goïi ít quen thuoäc coù khaû naêng taïo ra moät thöù ma thuaät aâm thanh” [97,

tr100]. Không gian và thời gian đứng ở dòng mở đầu là những chất liệu

nghệ thuật để tạo nên cấu tứ cho lời ca dao.

Trong công trình “Bộ hành với ca dao” (Lê Giang sưu tầm và biên

soạn), chỉ riêng ca dao Tây Nam Bộ đã có gần 60 lời ca dao xuất hiện qua từ

"Đôi ta" lặp đi lặp lại. Tuy cùng mẫu đề nhưng các nhóm bài ca dao này lại

có nét riêng về nội dung. Từ "Đôi ta" - hai đối tượng trong tình yêu lứa đôi -

xuất hiện với các cung bậc tình yêu khác nhau:

-Đôi ta như đá với dao

Năng liếc năng sắc năng chiều năng quen.

-Đôi ta bắt gặp nhau đây

Như con bò gầy gặp bãi cỏ non

Caùc hình ảnh đưa ra so saùnh mang màu sắc ñòa phöông, laøm phong phuù

theâm cho kho taøng ca dao daân toäc veà hình thöùc bieåu hieän vaø giaù trò bieåu

ñaït.

Đặc điểm thứ ba: Nhiều dòng mở đầu ca dao giống nhau, lặp đi lặp

lại, xuất hiện ở những lời ca dao khác nhau

Ví dụ:

- Bao giôø cho ñeán thaùng möôøi

Luùa troå bôøi bôøi nhaø ñuû ngöôøi no

(TL1 (1), L.160, tr.228)

Vaø:

-Bao giôø cho ñeán thaùng möôøi

Thoåi noài côm neáp vöøa cöôøi vöøa aên.

(TL1 (1), L. 161, tr. 228)

Hay:

-Baáy laâu vaéng maët khaùt khao

Baây giôø thaáy maët tính sao hôõi tình.

(TL1 (1), L. 353, tr.264)

-Baáy laâu vaéng maët khaùt khao

Giôø ñaây thaáy maët möøng sao hôõi möøng.

(TL.I (1), L 354, tr.264)

Theo thống kê của chúng tôi trong “Kho tàng ca dao người Việt”, tần

số xuất hiện của những dòng mở đầu giống nhau ở những bài ca dao có hai

dòng thơ là 878, ở các bài có ba dòng thơ là 414, trong đó có một số dòng

đầu lặp lại với tần số xuất hiện khá cao là: “Ăn chanh ngồi gốc cây chanh”:

8 lần, “Làm trai cho đáng nên trai”: 7 lần, “Trèo lên cây bưởi hái hoa”: 7

lần.

Thoâng thường, ca dao ở caùc ñòa phöông coù caùc doøng môû ñaàu giống

nhau – laáy töø doøng môû ñaàu trong ca dao truyeàn thoáng - chæ khaùc nhau ôû

doøng tieáp theo. Ví dụ: dòng mở đầu với thời gian và cảnh ước lệ :

Chieàu chieàu quaï noùi vôùi dieàu

Caùc ñòa phöông giöõ nguyeân doøng ñaàu, chæ thay ñòa danh ôû doøng tieáp theo

cho phuø hôïp vôùi boái caûnh, với thöïc tieãn:

Chieàu chieàu quaï noùi vôùi dieàu

Tìm nôi ñoáng traáu coù nhieàu gaø con

Vaø trong ca dao Nam boä laø:

Chieàu chieàu quaï noùi vôùi dieàu

Cuø lao OÂâng Chöôûng coù nhieàu caù toâm.

Roài tuyø theo nơi ngöôøi saùng taùc sinh soáng maø doøng tieáp theo ôû caùc lôøi ca

coù keát caáu töông töï, chæ khaùc ñòa danh: “Cuø lao OÂâng Chöôûng” ñöôïc thay

baèng “OÂ Moân Bình Thuyû” (Caàn Thô),...

Nhiều trường hợp, lời ca dao ở các vùng miền giống nhau cả về kết

cấu lẫn nội dung, chỉ khác địa danh ở dòng mở đầu. Ví dụ: Từ lời ca dao

"Nam Vang đi dễ khó về, / Trai đi có vợ, gái về có con" để chỉ một xứ rất xa,

đi lại khó khăn, ai đi Nam Vang làm ăn thì thường ở luôn ở bên ấy. Trong

các lời ca dao Nam bộ, dòng mở đầu thay đổi địa danh từ Nam Vang thành

Long Xuyên, Cần Thơ, Gò Công,...

Giaûi thích ñieàu naøy, Ñinh Gia Khaùnh vieát: “Nhöõng giaù trò thaåm myõ

cuûa vaên hoaù daân gian thöôøng ñöôïc löu truyeàn töø ñòa phöông naøy sang ñòa

phöông khaùc...Neáu nhö taùc phaåm daân gian ñöôïc taùi taïo ñeå thích nghi vôùi

töøng thôøi ñaïi thì noù cuõng ñöôïc taùi taïo ñeå thích nghi vôùi töøng ñòa

phöông...Moãi ñòa phöông coù theå vay möôïn cuûa caùc ñòa phöông khaùc

nhöõng giaù trò vaên hoaù daân gian naøo ñoù vaø taùi taïo chuùng theo yeâu caàu cuûa

mình...Nhöõng saùng taïo cuûa nhieàu ngöôøi, thaäm chí cuûa nhieàu thôøi ñaïi, cuûa

nhieàu ñòa phöông ñaõ keát hôïp vôùi nhau moät caùch töï nhieân theo nhöõng quy

luaät cuûa söï tieáp bieán vaên hoaù”. [197, tr.21, 22]

Đặc điểm thứ tư: Moät nhoùm töø trong dòng mở đầu hoặc doøng môû

đầu nhiều khi đã thể hiện chuû ñeà, tình yù cuûa baøi ca

Doøng môû ñaàu được xem laø tín hieäu raát quan troïng để tìm hiểu ca dao.

Chẳng hạn như nhöõng lôøi ca môû ñaàu baèng nhoùm töø “chieàu chieàu” thöôøøng

thể hiện chủ đề ”nhớ” (nhôù ngöôøi yeâu, nhôù queâ, nhôù meï,...). Nhöõng lôøi ca

dao môû ñaàu baèng từ “Hoâm qua” thì thể hiện chủ đề những ký ức đã qua,

những kỷ niệm đáng nhớ giöõa nhaân vaät tröõ tình vaø ngöôøi ñoái thoaïi.

Đặc điểm thứ năm: Doøng môû ñaàu neâu nhöõng tình huoáng, vaên caûnh

gioáng nhau ñeå theå hieän nhöõng noäi dung, caûm xuùc gioáng (hay khác) nhau

Ví dụ:

-Nhöõng lôøi mình noùi vôùi ta

Traêm caây cuõng gaõy, ngaøn hoa cuõng saàu

(TL.I (2), L.238, tr.1674)

-Nhöõng lôøi mình noùi vôùi ta

Soâng saâu hoaù caïn, ñöôøng xa hoaù gaàn.

(TL.I (2), L.239, tr.1674)

Hai bài ca dao cuøng neâu leân moät vaán ñeà gioáng nhau, đó là “Nhöõng lôøi

mình noùi vôùi ta”, lôøi noùi cuûa nhöõng ngöôøi yeâu thöông nhau taùc ñoäng saâu

saéc vaøo taâm hoàn. Nhöõng lôøi noùi ñoù ñaâu chæ laø lôøi noùi. Noù laø duyeân, laø

höông, laø day döùt, boàn choàn, nhôù cuõng ñöùt ruoät, thöông cuõng ñöùt loøng.

Tình cảm ấy làm nhân vật trữ tình “đứng ngồi không yên”. Doøng cuoái trong

hai lôøi coù nhöõng hình aûnh khaùc nhau nhöng noäi dung gioáng nhau do xuaát

phaùt töø yù töôûng gioáng nhau.

Cũng có khi, doøng môû ñaàu trong caùc lời ca dao lại neâu nhöõng tình

huoáng, vaên caûnh gioáng nhau nhưng lại theå hieän nhöõng noäi dung, caûm xuùc,

taâm traïng khaùc nhau:

- Em thaáy anh em cuõng muoán chaøo

Sôï anh choàng cuõ haén ñöùng bôø raøo, haén troâng…

(TL.I (1), L. 227, tr. 976)

-Em thaáy anh em cuõng muoán chaøo

Sôï loøng baùc meï caây cao laù daøi…

(TL.I (1), L.228, tr.976)

-Em thaáy anh em cuõng muoán chaøo

Sôï raèng chò caû giaét dao trong mình!

(TL.I (1), L.229, tr.976)

Ba bài ca dao trên có dòng mở đầu giống nhau, nhưng tâm trạng của người

phụ nữ ở ba dòng cuối lại khác nhau hoàn toàn: sợ “chồng cũ”, sợ “bác mẹ”,

sợ “chị cả”.

Doøng môû đầu có khi laø caùi côù ñeå theå hieän thaùi ñoä, tình caûm, yù ñònh,

haønh ñoäng,…trong caùc doøng tieáp theo:

-Em veà thöa vôùi meï cha

Cho anh baùn töû moät nhaø cho vui.

(TL.I (1), L. 290, tr. 989)

-Em veà thöa vôùi meï cha

Mua goã soâng Böùa laøm nhaø soâng Thao…

(TL.I (1), L. 291, tr.989)

-Em veà thöa vôùi meï cha

Mua traàu chôï Töù, mua cau lam ñieàn…

(TL.I (1), L. 292, tr.989)

Doøng ñaàu thöôøng neâu hoaøn caûnh hay ñöa ñaåy, coøn doøng sau môùi chöùa

ñöïng thoâng baùo chính, taäp trung söï chuù yù veà noäi dung vaø ngheä thuaät.

Ñoái vôùi nhöõng lôøi ca dao coù nhieàu doøng, caùc doøng ôû giöõa seõ ñaûm

nhieäm vieäc cuï theå hoùa noäi dung lôøi ca dao. Ví duï:

Soâng saâu soùng buûa laùng coø

Thöông anh vì bôûi caâu hoø coù duyeân

Chöa choàng ôû vaäy cho nguyeân

Ñaëng anh doïn chieác thuyeàn quyeân röôùc veà

Thaáy anh da traéng muoán keà

Höôøng nhan cuõng ñeïp sôï beà coù ñoâi

Anh ñöøng noùi vaäy anh oâi!

Hình dung yeáu ñieäu coù ñoâi bao giôø”

(TL.I (2), L.206, tr.2027)

Doøng ñaàu cuûa lôøi ca dao treân là bức tranh thiên nhiên, chưa rõ nội dung,

tâm trạng, chæ laø ñeå daãn daét vaøo noäi dung chính ôû caùc doøng giöõa.

Đặc điểm thứ sáu: Caùc doøng môû ñaàu gioáng nhau khi mieâu taû thieân

nhieân

Thieân nhieân gaén bó mật thiết vôùi cuoäc soáng con ngöôøi, xuaát hieän trong

keát caáu cuûa ña soá caùc lôøi ca dao döôùi daïng thôøi gian, khoâng gian, caây coû,

sinh vaät, ñoà vaät,… GS.Chu Xuaân Dieân ñaõ giaûi thích hieän töôïng naøy là do:

“Taùc giaû daân gian thöôøng coi thieân nhieân nhö laø moät trong nhöõng “beä

phoùng” quan troïng ñeå cho thi höùng cuûa mình ñöôïc bay boång tôùi nhöõng

“vuøng trôøi” cao roäng cuûa taâm hoàn con ngöôøi. Ñaëc ñieåm ñoù cuûa caáu töù

trong thô tröõ tình daân gian ñaõ ñöôïc caùc nhaø nho ta ngaøy xöa…goïi laø theå

höùng trong ca dao. Nhöng thieân nhieân khoâng chæ laø “vaät gôïi höùng” maø

coøn laø moät kho nguyeân lieäu voâ taän cho vieäc xaây döïng hình töôïng trong ca

dao, daân ca Vieät Nam.” [153, tr488-489]. Vuõ Ngoïc Phan thì quan nieäm:

“Ca dao xöa coù tình vaø coù caûnh, caûnh tình gaén boù vôùi nhau maät thieát, caûnh

sinh tình, vaø taùc giaû möôïn caûnh ñeå noùi leân noäi taâm cuûa mình; do ñoù ca dao

xöa coù söùc truyeàn caûm raát maïnh vaø soáng maõi trong loøng nhaân daân” [89,

tr.41]. Ví duï:

-Caây ña cuõ, beán ñoø xöa

Baây giôø con boùng ñöông tröa

Buoâng lôøi hoûi baïn keùn löøa nöõa thoâi

(TL.I (1), L.319, tr.419)

- Caây ña cuõ, beán ñoø xöa

Boä haønh coù nghóa, naéng möa cuõng chôø

(TL.I (1), L.320, tr.419)

Đặc điểm thứ bảy: Doøng môû ñaàu cuûa ca dao mang tính ñòa phöông

Tùy theo từng địa phương mà kết cấu dòng mở đầu khác nhau. Ñinh Gia

Khaùnh ñaõ vieát: “Giaù trò thaåm myõ cuûa caùc taùc phaåm chæ ñöôïc theå hieän moät

caùch ñaày ñuû vaø troïn veïn trong khung caûnh naøo ñoù, trong moâi tröôøng naøo

ñoù...Moät baøi haùt ví chæ ñöôïc caûm thuï ñaày ñuû trong hoaøn caûnh ñoái ñaùp giöõa

nam vaø nöõ treân ñoàng ruoäng hoaëc ôû ñaàu ñình.” [197]. Tính ñòa phöông theå

hieän ôû ñòa danh, phong caûnh, saûn vaät, thời gian, ôû con ngöôøi, ngoân ngöõ

ñöôïc neâu trong doøng môû ñaàu.

Ñòa ñieåm diễn xướng hay địa danh xuất hiện trong ca dao Bắc bộ

thöôøng laø nhöõng nôi coá ñònh, linh thiêng, đặc trưng cho Bắc Bộ nhö: ñình

laøng, chuøa (nơi thờ Phật), ñeàn, miếu (thờ Thần, Thành hoàng),....Theo Phan

Kế Bính “Miếu là chỗ quỷ thần bằng y, đình là nơi thờ vọng, và để làm nơi

công sở cho dân chúng hội họp.” [8, tr.60]. Còn Đào Duy Anh cho biết:

“Làng nào cũng có một cái nhà chung (đình làng) vừa là nơi thờ Thần, vừa

là nơi tụ hội của dân. Đối với dân làng, thần Thành Hoàng là biểu hiệu của

lịch sử, phong tục, đạo đức, pháp lệ cùng hy vọng chung của cả làng, lại

cũng là một thứ quyền uy siêu việt, một mối liên lạc vô hình, khiến cho

hương thôn thành một đoàn thể có tổ chức và hệ thống chặt chịa.” [6, tr207].

Ví dụ:

- Ai leân Höông Tích chuøa Tieân

Gaëp coâ sö baùc, anh khuyeân ñoâi lôøi

Ñem thaân laøm caùi kieáp ngöôøi

Tu sao cho troïn nöôùc ñôøi maø tu?

(TL.I (1), L.73, tr.66)

Tên địa danh có khi thể hiện nét riêng về nghề nghiệp, sinh hoạt, phong cảnh

của địa phương. Như ở miền Bắc, cứ nói đến tên vùng là người ta có thể

hình dung về đặc trưng của vùng đó như: núi rừng, dòng sông hay những sản

vật,...:

-Ai ñi qua phoá Khoa Tröôøng

Döøng chaân ngaém caûnh nuùi röøng xanh xanh

Doøng soâng uoán khuùc chaûy quanh

Treân ñöôøng caùi lôùn boä haønh ngöôïc xuoâi

(TL.I (1), L.30, tr.58)

- Ai leân Ñoàng Tænh, Hueâ Caàu

Ñoàng Tænh baùn thuoác, Hueâ Caàu nhuoäm thaâm

(TL.I (1), L.71, tr.66)

- Ai ñi qua ñoø Do môùi bieát

Doøng nöôùc trong, xanh bieát laø bao

Gaùi thôøi da ñoû hoàng haøo

Maét ñen lay laùy ngöôøi naøo chaúng yeâu

(TL.I (1), L.29, tr.58)

-Ai ñua soâng Tröôùc thì ñua

Soâng Sau coù mieáu thôø vua thì ñöøng

(TL.I (1), L.33a, tr.59)

Ca dao Nam Bộ và Trung Bộ thöôøng dieãn xöôùng chủ yếu ở môi trường

lao động. Tên địa danh biểu hiện trong dòng đầu của ca dao Nam Bộ cũng

mang nét riêng vùng miền:

- Kể từ đồn Nhứt kể vô

Liên Chiểu, Thủy Tú, Nam Ô, cửa Hàn

Hà Thân,Quảng Cái, Môn Quang

(TL.I (1), L.20, tr.1263)

- Ngó lên Đất Đỏ, nhà cao

Thấy vườn cau rậm, muốn vào làm dâu

(TL.I (2), L.310, tr.1653)

-Ngó lên hòn núi Chóp Vung

Thấy ba cô gái cùng chung một nhà

(TL.I (2), L.316, tr.1654)

- Ngó lên hòn núi Thiên Thai

Thấy đôi chiền chiện ăn xoài chín cây

(TL.I (2), L.318, tr.1654)

Ca dao Nam Boä coù heä thoáng doøng môû ñaàu rieâng bieät, mang saéc

thaùi ñòa phöông roõ reät, laëp ñi laëp laïi nhö: “Nöôùc roøng…”, “Hai ñöùa

mình…”,… hay:

-Muø u boâng traéng laù quaén nhuïy huyønh…

-Laàu naøo cao baèng laàu oâng Chaùnh (hoaëc oâng Phoù)…

-Ba phen quaï noùi vôùi dieàu…

-Nöôùc maém ngon daàm con caù ñoái (hoaëc caù heï)…

-Phuïng hoaøng ñaäu nhaùnh voøng nem…

-Soâng saâu soùng buûa laùng coø…

Nguyeãn Taáùn Phaùt trong “Vaøi neùt veà noäi dung ca dao-dân ca Nam boä”

cuõng ñaõ vieát: “Noùi veà toâm caù ôû Nam Boä coù nhöõng baøi ca coù chung moät

caâu môû ñaàu” [139, tr353].

Ca dao Bình Trị Thiên cũng thường diễn xướng trong môi trường

lao động nhưng khác ca dao các vùng miền khác ở chỗ: ca dao Bình Trị

Thiên ít sử dụng địa danh ước lệ mà chủ yếu là các địa danh có thật ngoài

đời – đúng với tính cách người dân Bình Trị Thiên:

- Ngó lên hòn Tháp chợ Dinh

Biết ai có tưởng nghĩa mình hay không?

(TL.I (2), L.319, tr.1654)

-Ra về nhớ đến chợ Cuồi

Nhớ làng Thanh Thủy, nhớ người Lệ Sơn

(TL.I (2), L.121, tr.1944)

- Lời thề trên miếu Xuân Lai

Dưới đình Phú Nhuận đã hai lời thề

(TL.I (1), L.417, tr.1414)

-Thuyền em cập bến Thuận An

Thuyền anh lại vượt lên ngàn anh ơi!

(TL.I (2), L.1067, tr.1811-1812)

Ca dao Trung Boä cuõng coù heä thoáng caùc doøng môû ñaàu rieâng:

-Ngoù leân hoøn nuùi…

-Ñöôøng voâ xöù Ngheä (Hueá) quanh quanh…

-Nuùi kia (nuùi Truoài, non Hoàng) ai ñaép maø cao…

-Nöôùc chaûy xuoâi con caù buoâi loäi ngöôïc…

-Ru em, em theùc cho muoài…

Đặc điểm thứ tám: Dòng mở đầu cũng phản ánh thöïc tieãn xaõ hoäi vaø

caùch hieåu cuûa ngöôøi saùng taùc

Đeå noùi veà söï voâ lyù cuûa trieàu ñình nhaø Nguyeãn trong vieäc caám ñoaùn y

phuïc, ngöôøi daân ñaõ saùng taùc lôøi: “Thaùng chín coù chieáu vua ra / Caám quaàn

khoâng ñaùy ngöôøi ta haõi huøng…” [97, tr.207-208]. Trong “Vaên hoïc bình

daân”, Nguyeãn Truùc Phöôïng coù dẫn lôøi gioáng lôøi ca treân, chæ khaùc doøng

ñaàu: “Chieáu vua moàng saùu thaùng ba” [152]. Coøn trong “Tuïc ngöõ phong

dao” [123], “Thi ca Bình daân Vieät Nam” [110] laïi laø: “Thaùng saùu coù

chieáu vua ra”. Trong “Xaõ hoäi Vieät Nam” cuûa Lương Ñöùc Thieäp [176] vaø

“Chuyeän caø keâ” cuûa Phuøng Taát Ñaéc [44] ñeàu coù doøng môû ñaàu gioáng vôùi

Vuõ Ngoïc Phan trong “Tục ngữ Ca dao Dân ca Việt Nam”: “Thaùng Taùm coù

chieáu vua ra”. “Thi ca traøo phuùng Vieät Nam” cuûa Voïng Ñoâng laïi laø:

“Thaùng Chaïp coù chieáu vua ra”. Nhö vaäy, cuøng moät bài ca dao nhöng laïi

coù nhieàu dò baûn ôû doøng môû ñaàu vôùi caùc thaùng khaùc nhau. Taùc giaû Löông

Ñöùc Thieäp cho raèng leänh caám ñaøn baø maëc vaùy coù töø thôøi vua Töï Ñöùc

(1848-1883). Coøn Ñaøo Ñöùc Nhuaän trong “Taûn maïn veà Ca dao lòch söû” thì

cho raèng vieäc naøy xaûy ra vaøo thôøi vua Minh Maïng (1820-1840) vaø vaøo

“thaùng chín” hay “thaùng möôøi”. Theá nhöng, khoâng coù baûn naøo ghi laø

“Thaùng möôøi coù chieáu vua ra”. Theo caùc nhaø nghieân cöùu, coù theå laø sau khi

vua Minh Maïng thaáy raèng saéc leänh thaùng möôøi naêm Maäu Tyù (1828)

khoâng ñöôïc thöïc hieän nghieâm neân chín naêm sau (thaùng chín naêm Ñinh

Daäu 1837) vua ñaõ ra leänh vaø xöû lyù khaét khe hôn, vì theá ngöôøi daân ñaõ phaûn

öùng baèng lôøi ca dao treân. Lôøi ca dao ñuùng ra phaûi laø: “Thaùng chín coù chieáu

vua ra...”.

Chöùc naêng cuûa doøng môû ñaàu trong ca dao

Chức năng thứ nhất: Dòng mở đầu ca dao - cũng như các dòng

khác – góp phần tạo lập nên tác phẩm ca dao, tạo “đà” để nghệ sĩ dân

gian sáng tác các dòng tiếp theo

Dòng mở đầu trong các bài ca dao gồm hai thể thơ với bốn dòng trở

lên, các bài ca dao theo thể vãn bốn, vãn năm, sáu âm tiết, bảy âm tiết, tám

âm tiết thöôøng ñöôïc tạo laäp bởi caùc nhoùm từ, moãi nhoùm từ coù nhöõng kieåu

keát caáu rieâng. Doøng tieáp theo seõ goàm nhöõng nhoùm töø song song, töông

öùng vôùi doøng môû ñaàu veà vần, cuù phaùp vaø yù nghóa.

Ví duï:

Caây sanh caây ña

Caây caø caây mu

Caây chuoäng caây lang

Ngaúng côm ngaúng caù

(TL.I (1), L. 915- tr.893)

Theå vaõn boán thöôøng được hình thaønh baèng hai caùch: taùch nhau hoặc gheùp

laïi vôùi nhau, chuû yeáu döïa vaøo söï lieân töôûng. Dòng mở đầu và các dòng tiếp

theo trong bài ca dao trên được hình thành bằng cách gheùp laïi vôùi nhau, do

theâm cuøng moät töø vaøo caëp töø cuøng phaïm truø, cuøng loaïi.

Ví dụ khác:

-Trai naêm /gaùi baûy

Trai thôøi / hoïc chöõ

Gaùi giöõ / ngheà buoân

Laáy ñöôïc / daâu khoân…

(TL.I (1), L.316- tr.1519)

Hai caëp töø ñoái thanh (BB - TT hay TT - BB) gheùp vôùi nhau taïo neân

các dòng thô. Töø thöù nhaát vaø thöù ba trong cùng một dòng coù khi cuøng töø

loaïi, töø thöù hai vaø thöù tö cuõng theá. Caùc caëp ñoái thanh: trai naêm - gaùi baûy,

trai thôøi - hoïc chöõ, gaùi giöõ – ngheà buoân, laáy ñöôïc – daâu khoân,…laøm cho

theå vaõn boán coù nhaïc ñieäu rieâng. Tuy nhieân, caùc doøng khoâng nhaát thieát

goàm nhöõng nhoùm töø song song töøng ñoâi moät vì neáu theá noù seõ laøm cho baøi

ca dao ñôn ñieäu.

Trong vai troø “kết nối” các cấu trúc, dòng đầu kết nối với dòng tiếp

theo của bài ca tương đối ổn định. Ở những bài ca trên hai dòng, mối liên hệ

về nghĩa giữa dòng đầu và dòng cuối có khi có phần mờ nhạt. Ví dụ:

Quả cau nho nhỏ,

cái vỏ vân vân

Nay anh học gần,

Mai anh học xa

Lấy anh từ thủơ mười ba

Việc cửa việc nhà anh bỏ cho tôi

(TL.I (2), L.34, tr.1910)

Dòng đầu nói về “quả cau”, dường như không liên quan gì đến chuyện

“Việc cửa việc nhà anh bỏ cho tôi”.

Doøng môû ñaàu ca dao rất quan troïng trong vieäc taïo aâm ñieäu, gioïng

ñieäu, traïng thaùi caûm xuùc cho caùc doøng sau. Ví duï:

-Baïn ôi coù nhôù ta khoâng?

Ta thôøi nhôù baïn nhö roàng nhôù möa

(TL.I (1), L.126, tr234)

“Tháng giêng, tháng hai, tháng ba, tháng bốn, tháng khốn, tháng

nạn...”. Dòng mở đầu của ví dụ một khơi gợi một nỗi nhớ, gợi kỷ niệm,

bâng khuâng. Trong ví dụ hai, dòng mở đầu liệt kê những tháng giáp hạt của

một năm, tác giả dân gian có ý kéo dài hơn dòng đầu thường thấy trong các

bài ca dao khác, để gợi một hoàn cảnh éo le kéo dài.

Doøng môû ñaàu thöôøng laø böôùc ñeå daãn daét, khai trieån, phaùt trieån caùc

yù sau; gôïi töù thô, gaây aán töôïng cho ngöôøi ñoïc. Cuõng coù nhöõng tröôøng hôïp,

doøng môû ñaàu chæ coù tính chaát baét vaàn. Doøng môû ñaàu trong ca dao coù taùc

duïng taïo ra caùi côù, taïo cảm xúc, ý tưởng trieån khai töù thô – moät coâng vieäc

raát khoù vaø quan troïng. Dòng môû ñaàu trong ca dao thường neâu hoaøn caûnh

(thời gian, địa điểm, bức tranh thiên nhiên, sinh hoạt), bao quát nội dung, tư

tưởng tác phẩm. Dòng mở đầu có chức năng quan trọng trong việc tạo lập

bài ca dao.

Chức năng thứ hai: Doøng môû ñaàu trong ca dao - duø taû caûnh hay keå

chuyeän,...- thöôøng laø để gôïi chuû ñeà, neâu noäi dung, caûm höùng chính ôû

nhöõng doøng sau

Trong nhöõng lôøi ca dao coù hai doøng, neáu doøng môû ñaàu lieân töôûng

ñeán doøng cuoái thì doøng cuoái laø cô sôû ñeå hieåu roõ vaø tieáp noái yù trong doøng

môû ñaàu. Ví duï:

-Ai ñi bôø ñaép moät mình

Phaát phô cheùo aùo gioáng hình phu quaân

(TL.I (1), L.20, tr.56)

-Ai laøm caùi noùn quai thao

Ñeå cho anh thaáy coâ naøo cuõng xinh

(TL.I (1), L.44, tr.61)

-Baõi daøi caùt nhoû, taêm taêm

Phaûi caên duyeân Trôøi ñònh baáy nhieâu naêm anh cuõng chôø

(TL.I (1), L.96, tr.228)

Thoâng thöôøng, troïng taâm lôøi ca dao taäp trung ôû doøng cuoái vì kho taøng

ca dao chuû yeáu chæ goàm hai doøng. Doøng ñaàu có khi chæ laø caùi côù (gợi thời

gian, không gian, hoặc để hô gọi, ñeå laøm quen, ñeå deã baøy toû taâm traïng, ñeå

phuø hôïp vôùi hoaøn caûnh,...), noäi dung chính naèm ôû doøng cuoái. Doøng môû ñầu

dùng ñeå phaùt trieån yù cho caû baøi ca dao, do ñoù, doøng môû ñaàu khoâng theå toàn

taïi ñoäc laäp maø phaûi luoân gaén boù vôùi caùc doøng sau.

Trên đây, chúng tôi đã trình bày đặc điểm và chức năng dòng mở đầu

trong ca dao. Ca dao ngắn, vì thế, mỗi dòng thơ càng trở nên nhiều ý nghĩa về

nội dung, cảm xúc. Vieäc tìm hiểu doøng môû ñaàu ca dao laø ñeå xem xeùt caùi

hay, caùi ñeïp trong keát caáu ca dao. Dòng mở đầu luôn là “cánh cửa” mở rộng

các con đường, các hướng đi tiếp theo của các bài ca dao. Dòng mở đầu của

ca dao, qua khảo sát, có những đặc điểm, chức năng, nội dung và hình thức

riêng. Dòng mở đầu vừa có đặc trưng dân tộc, vừa thể hiện tính địa phương,

đồng thời nó mang dấu ấn của các thời kỳ lịch sử. Dòng mở đầu kết hợp với

các dòng tiếp theo, với dòng cuối, sẽ tạo nên đơn vị tác phẩm, tạo nên thế giới

bài ca.

Dòng cuối

M.Bakhtin ñaõ nhấn mạnh caâu keát thúc laø vaán ñeà then choát cuûa ñaëc

tröng theå loaïi. Còn Maiakoâpxki thì nhận xét veà caâu keát trong thô nhö sau:

“Keát thuùc laø moät trong nhöõng yeáu toá heä troïng cuûa baøi thô, nhaát laø baøi thô

coù khuynh höôùng, coù tính khoa tröông roõ reät. Nhöõng caâu thô ñaït nhaát cuûa

baøi thô thöøông ñöôïc ñaët ôû phaàn keát thuùc naøy. Ñoâi khi phaûi laøm laïi toaøn boä

baøi thô ñeå bieän baïch cho vieäc ñaët caâu keát thuùc” [dẫn theo Hà Minh Đức, 58,

tr.393].

Ca dao thường có hai dòng, dòng mở đầu và dòng cuối. Nếu như dòng

mở đầu ca dao dùng để gợi mở, dẫn dắt vấn đề, tình ý thì dòng cuối có chức

năng tương tự câu kết thúc trong thơ trữ tình. Nếu như doøng ñaàu môû ra moät

tình huoáng, moät söï vieäc, moät vaán ñeà,…thì doøng cuoái laøm roõ caûm xuùc, söï vaät,

hieän töôïng, tình huoáng ñaõ ñöôïc khôi gôïi ôû doøng ñaàu. Doøng cuoái thöôøng coù

nhöõng baát ngôø, saùng taïo vaø nhöõng caùi môùi laï hôn doøng môû ñaàu. Ngöôøi xöa

ñaõ raát ñuùng khi cho raèng: caùi hay cuûa moät taùc phaåm thô ca noùi chung

thöôøng ñoïng ôû doøng cuoái. Caùc yù trong doøng cuoái coù khi thu laïi, coù khi môû

ra, taïo neân söï lieân töôûng voâ taän. Dòng cuối dùng để kết thúc bài ca dao

thường saâu xa veà yù töù, “bùng nổ” noäi dung, caûm xuùc, giaûi maõ tứ thơ, môû ra

höôùng caûm xuùc môùi,...taïo neân nhöõng lieân töôûng roäng raõi nôi ngöôøi ñoïc. Do

tác động của diễn xướng, dòng cuối để kết thúc ca dao taäp trung toaøn boä noäi

dung lôøi ca dao. Trong nhöõng lôøi ca dao coù hai doøng, neáu doøng môû ñaàu lieân

töôûng ñeán doøng cuoái thì doøng cuoái laø cô sôû ñeå hieåu roõ vaø tieáp noái yù trong

doøng môû ñaàu. Ví duï:

-Anh thấy em anh cũng muốn chào

Sợ lòng bác mẹ cây cao lá dài

(TL.I (1), L.486, tr.156)

-Bao giờ nón bạc quai vàng

Thì em kết nghĩa với chàng, chàng ơi!

(TL.I (1), L.210, tr.250)

Trong những ví dụ trên, nếu chỉ đọc dòng mở đầu thì không thể hiểu rõ

nội dung lời ca dao, nội dung chính của caùc lôøi ca dao trên taäp trung ôû doøng

cuoái. Kho taøng ca dao chuû yeáu chæ goàm hai doøng, doøng ñaàu thường laø caùi

côù (ñeå laøm quen, ñeå deã baøy toû taâm traïng, ñeå phuø hôïp vôùi hoaøn caûnh,...),

noäi dung chính naèm ôû doøng cuoái.

Trường hợp tác phẩm ca dao gồm hai vế đối và đáp thì tình ý chính của

hai vế đối đáp nằm ở phần kết thúc của vế đáp (tác phẩm thứ hai) mà cả hai

đều hướng tới. Ví dụ:

Chieàu chieàu böôùm ñaäu vöôøn hoa

Coù cho böôùm ñaäu hay luøa böôùm ñi?

-Böôùm ñaäu ai daùm luøa ñi

Vöôøn hoa theâm ñeïp, ngöôøi thì coù ñoâi

(TL.I (1), L.763, tr.503)

Vế thứ 2 (vế đáp) của ví dụ trên là câu trả lời cho vế 1 (vế đối). Tình ý chính

của cả hai vế nằm ở dòng cuối của vế đáp.

Doøng cuoái coù noäi dung ña daïng hôn doøng môû ñaàu. Ñaây cuõng laø lyù do

giaûi thích taïi sao kho taøng ca dao khoâng bao giôø caïn, luoân ñöôïc boå sung

trong quaù khöù cuõng nhö hieän nay (ñoái vôùi ca dao hieän ñaïi). Nhieàu tröôøng

hôïp doøng môû ñaàu vaø doøng cuoái coù noäi dung töông töï nhöng doøng cuoái có

những ý nhiều khi bất ngờ. Ví dụ:

-Chiều chiều mây phủ Sơn Trà

Lòng ta thương bạn, nước mắt và lộn cơm

(TL.I (1), L.796, tr.509)

- Chiều chiều mây phủ Đá Bia

Đá Bia mây phủ, chị kia mất chồng

(TL.I (1), L.793, tr.508)

Trong lời ca dao 796, dòng cuối thể hiện tình cảm thương bạn, còn lời

793 dòng cuối lại nói về nỗi đau mất chồng. Do tính chất ứng tác, phải đối

đáp nhanh, ứng khẩu nhanh, những dòng đầu có khi mang tính chất bắt vần,

còn những dòng kết thúc lời ca dao nhiều khi mang nội dung khác, không liên

quan đến nội dung ở đầu lời ca. Ví dụ:

-Bồng bồng mẹ bế con sang

Đò dọc quan cấm, đò ngang không chèo

Muốn sang thì bắc cầu kiều

Muốn con hay chữ, thì yêu lấy thầy.

Dòng 1 và dòng 2 nói về nỗi vất vả của mẹ khi bế con qua sông. Dòng 3 và

dòng 4 lại nói về sự biết ơn thầy, cô.

Các lời ca dao dài lại càng thể hiện rõ điều này. Ví dụ: Ai về ai ở mặc

ai / Tôi đi dầu đượm bấc dài năm canh / Đầu làng có cái chim xanh / Bay về

năm ngạn đón anh bắc cầu /Anh dặn em từ trước đến sau /Mồng mười tháng

tám đứng đầu giờ son / Rạng ngày đứng gốc cây bồ hòn / Mặt tuy thấy mặt dạ

còn xôn xao / Bắc Đẩu sánh với Nam Tào / Sao Mai sánh với Sao Hôm chằng

chằng / Em liệu rằng em trốn khỏi anh chăng / Anh như lưới vét anh quăng

giữa trời. Lời ca dao này gồm nhiều lời ngắn liên kết với nhau. Nguyễn Xuân

Kính gọi những lời ca dao liên kết với nhau là “bị chắp”, chia ra hai trường

hợp: “nhiều lời hoặc nhiều mảnh bị chắp”. Hiện tượng này cho thấy kết thúc

của ca dao luôn mở. Các bài hát ru thường được kéo dài phần kết thúc – để ru

trẻ ngủ - là minh chứng cho việc thể hiện kết thúc mở. Kết cấu mở này được

hình thành nhờ tính truyền miệng, tính tập thể, tính ứng tác của hoạt động

diễn xướng.

Tóm lại, quá trình diễn xướng đã tác động đến sự hình thành và đặc

điểm của đơn vị tác phẩm ca dao, tác động đến lời ca dao và tạo ra những

biến đổi cho nó. Diễn xướng góp phần hình thành nên nét riêng cho ngôn ngữ

biểu hiện, cho làn điệu. Những biến đổi lời ca làm cho ca dao luôn phát triển,

làm phong phú thêm cho nội dung, nghệ thuật của tác phẩm.

CHÖÔNG 2. KEÁT CAÁU CA DAO XEÙT ÔÛ GOÙC ÑOÄ

CÁC CÔNG THỨC TRUYỀN THỐNG

2.1. Khaùi nieäm coâng thöùc truyeàn thoáng

Theo ”Töø ñieån tieáng Vieät thoâng duïng”, coâng thöùc (duøng cho caùc

ngaønh khoa hoïc noùi chung) laø “caùc kyù hieäu duøng ñeå dieãn ñaït khaùi quaùt moät

quy taéc, moät ñònh luaät, nguyeân lyù”. Coâng thöùc có khi được hiểu là “raäp

khuoân, maùy moùc, thieáu linh hoaït”. A.Ñauy, khi nghieân cöùu daân ca Ñöùc, ñaõ

cho raèng: “Caàn phaûi ñöa vaøo khaùi nieäm coâng thöùc taát caû nhöõng gì thöôøng

ñöôïc laëp laïi; coâng thöùc bao haøm khaùi nieäm veà caùi tieâu bieåu, ñieån hình ñoái

vôùi theå loaïi” [daãn theo Buøi Maïnh Nhò, 139]. Coâng thöùc trong ca dao gắn với

truyền thống của vaên hoïc dân gian và văn hóa dân gian; mặt khác góp phần tô

đậm và luôn phong phú, đa dạng những truyền thống ấy.

Döïa vaøo caùc tieâu chí phaân loaïi khaùc nhau, coâng thöùc truyeàn thống

được các nhà nghiên cứu chia thành nhieàu loaïi: các công thöùc thôøi gian, các

coâng thöùc khoâng gian, coâng thöùc về bức tranh thieân nhieân; các coâng thöùc về

chân dung con người, hành động, tâm trạng con người,…

2.2. Ñaëc ñieåm cuûa coâng thöùc truyeàn thoáng

Đặc điểm thứ nhất: Coâng thöùc truyeàn thoáng được tạo thành bởi

nhöõng töø, ngöõ, hình ảnh gioáng nhau, laëp ñi laëp laïi theo moät moâ hình nhaát

ñònh

Coâng thöùc truyền thống trong ca dao tröõ tình ñöôïc taïo thaønh töø moät töø

hay nhoùm töø, moät doøng thô hay nhoùm doøng thô và từ các hình ảnh, biểu

tượng, từ những cấu trúc diễn đạt coá ñònh, tieâu bieåu, ñieån hình cuûa truyeàn

thoáng. Nhöõng coâng thöùc naøy ñöôïc ñuùc keát töø nhöõng kinh nghieäm vaø nhöõng

quan nieäm thaåm myõ cuûa nhaân daân trên nhiều lónh vöïc. Trong quaù trình saùng

taïo ca dao, nhöõng truyeàn thoáng naøo phuø hôïp vôùi quan ñieåm saùng taùc, quan

ñieåm thaåm myõ, vôùi taâm lyù cuûa nhaân daân và với hoàn cảnh ứng tác cụ thể thì

seõ ñöôïc löu truyeàn. Ngöôïc laïi, truyeàn thoáng naøo khoâng phuø hôïp thì seõ dần

dần bò ñaøo thaûi.

Ví duï: Caùc töø “Ai ñem”, “Đeå cho” laëp ñi laëp laïi theo moâ hình “Ai

ñem Ax / Ñeå cho By”. Từ đó mà có caùc lôøi ca dao: “Ai ñem con saùo sang

soâng / Ñeå cho con saùo soå loàng noù bay” vaø: “Ai ñem con saùo qua soâng / Ñeå

cho con saùo soå loàng bay xa”,....

Caùc töø “Bao giôø”, “thì (môùi laø)” laëp ñi laëp laïi theo moâ hình “Bao giôø...thì

(mới là)….” ñaõ taïo thaønh công thức “Bao giôø Ax /... thì (môùi laø) By” qua

nhöõng lôøi ca dao: “Bao giôø baùnh ñuùc coù xöông / Tô hoàng coù reã thì nöôøng laáy

ta” vaø “Bao giôø gaïo gaùnh ñeán nhaø / Lôïn keâu yù oeùt môùi laø vôï anh”,...

Đặc điểm thứ hai: Coâng thöùc truyeàn thoáng vöøa laø yeáu toá noäi dung

vöøa laø yeáu toá hình thöùc cuûa taùc phaåm

Veà noäi dung, tính truyeàn thoáng trong “coâng thöùc truyeàn thoáng” theå

hieän qua vieäc phaûn aùnh quan niệm, taâm tö, tình caûm truyền thống, phản ánh

quan điểm thaåm mó truyền thống trong quá trình saùng taùc vaø tieáp nhaän cuûa

nhaân daân. Veà hình thöùc, tính truyeàn thoáng trong “coâng thöùc truyeàn thoáng”

bieåu hieän qua caùc yeáu toá hình thöùc quen thuộc mà nhân dân hay sử dụng

như: ngoân ngöõ, theå thô, caùc bieän phaùp tu töø, caùc dòng thơ môû ñaàu ca dao,

caùc bieåu töôïng, caùc moâ hình, cách thể hiện,...

Đặc điểm thứ ba: Coâng thöùc truyeàn thoáng vừa cố định tương đối,

vừa biến đổi không ngừng

Coâng thöùc truyeàn thoáng trong ca dao goàm caùc yeáu toá cũ coá ñònh,

khoâng thay ñoåi, các yeáu toá cuõ ñöôïc caûi tieán vaø caû caùc yeáu toá môùi - ñöôïc

hình thaønh để phù hợp thôøi ñaïi môùi và thành truyền thống mới. Đó là do quá

trình sáng tác coù söï keát hôïp haøi hoøa giöõa tính truyeàn thoáng vaø tính öùng taùc.

Tính öùng taùc coù khi coøn taïo ra nhöõng yếu tố hoaøn toaøn môùi. Vì theá, coâng

thöùc truyeàn thoáng ña daïng, phong phuù, linh hoaït veà hình thöùc, noäi dung, yù

nghóa và dung löôïng.

Đặc điểm này cũng là đặc trưng của folklore. Folklore nói chung, công thức

truyền thống nói riêng có sự cố định tương đối để nó luôn là nó, không biến

đổi thành cái khác. Sự ổn định tương đối này do điều kiện lịch sử - xã hội,

truyền thống văn hóa tạo nên. Những truyền thống trong folklore không phải

là truyền thống cứng nhắc, khép kín, cố định, mà luôn được biến đổi, luôn mở

theo yêu cầu của thời đại, của những điều kiện lịch sử - xã hội cụ thể. Ở đâu

có folklore, ở đó có cuộc sống nhân dân, có biến đổi và ngược lại.

Ví dụ từ công thức “Rồng – Mây” rất ổn định, ta lại thấy có những biến

đổi của công thức này, như “rồng gặp mây”, “rồng xa mây”, “rồng nhớ mây”,

“rồng hứa với mây”. Từ công thức “miếng trầu”, có cách gọi tên, cách định

danh, cách gọi khác nhau: “trầu tính”, “trầu tình”, “trầu loan”, “trầu phượng”,

“trầu vàng”, “trầu xanh”, “trầu tươi”, “trầu héo”, “trầu nhân”, “trầu ngãi”. Từ

công thức “con cá”, có những biến đổi như “cá lội”, “cá bơi”, “cá nhảy”, “cá

vô lờ”, “cá cắn câu”,...

Đặc điểm thứ tư: Coâng thöùc mang đặc trưng thể loại

Thể loại là đơn vị đặc thù của văn học dân gian. Các tác phẩm văn học dân

gian, như nhiều nhà nghiên cứu đã khẳng định, được sáng tác, lưu truyền, lĩnh

hội theo đặc trưng thể loại. Mỗi thể loại văn học dân gian có những công thức

riêng, “quỹ” công thức riêng. Ở góc độ nhất định, có thể nói, công thức truyền

thống giữ vai troø “chìa khoùa cho söï dieãn xöôùng”, vì thế, Richard Bauman

trong công trình: “Ngheä thuaät ngoân töø truyeàn mieäng nhö moät hình thöùc dieãn

xöôùng” ñaõ vieát: “Treân thöïc teá, caùc coâng thöùc ñoù laø nhöõng caùi ñaùnh daáu cho

nhöõng theå loaïi ñaëc thuø, vaø chöøng naøo maø nhöõng theå loaïi ñoù coøn ñöôïc thöïc

hieän theo thöôøng leä trong moät coäng ñoàng thì caùc coâng thöùc ñoù vaãn coù theå

ñoùng vai troø chìa khoùa cho söï dieãn xöôùng. Coâng thöùc coù theå coù nhieàu

kieåu...Coâng thöùc coù theå ñeà caäp ñeán moät quan heä coù tính thoâng tin giöõa

ngöôøi dieãn xöôùng vaø thính giaû” [175, tr.759, 760]. Chính vì thế, qua công

thức truyền thống, giữa những nghệ nhân đối đáp ca dao với nhau và người

nghe khác có thể hiểu người sáng tác, người sử dụng bài ca nào đó có ý định

thể hiện điều gì. Công thức truyền thống chính là vốn sống, vốn văn hóa, vốn

dân ca dân tộc, địa phương của nghệ nhân. Càng “dày” lưng vốn ấy, nghệ

nhân dân gian càng thuận lợi, càng dễ sáng tạo những bài ca dao mới. Töø tính

oån ñònh, tieâu bieåu, ñieån hình cuûa coâng thöùc truyeàn thoáng, ngöôøi saùng taùc coù

theå deã daøng taùi taïo hay saùng taïo ca dao theo truyền thống thò hieáu thaåm myõ

cuûa dân tộc và của nhaân daân töøng vuøng, mieàn. Các công thức truyền thống

chính là những “tín hiệu” của “đường vào ca dao”.

Ví dụ: nếu có hiểu biết về ca dao, nghe bài ca dao nào có mở đầu bằng

nhóm chữ “chiều chiều”, sẽ biết ngay bài ca đó thể hiện nỗi buồn, nỗi nhớ;

nghe bài ca nào mở đầu bằng nhóm chữ “thân em”, có thể cảm nhận được

ngay rằng đó là bài ca về thân phận người phụ nữ trong xã hội cũ.

Đặc điểm thứ năm: Coâng thöùc truyeàn thoáng gaén vôùi truyeàn thoáng vaên

hoaù cuûa daân toäc

Mỗi công thức truyền thống đều có “căn cước” từ văn hóa dân tộc. Văn

hóa dân tộc thể hiện qua phong tục, biểu tượng và được thể hiện trong ca dao,

trong các công thức truyền thống. Chaúng haïn nhö các coâng thöùc “traàu-cau”

gaén boù vôùi tuïc aên traàu, môøi traàu, daâng traàu; tục cưới hỏi cuûa nhaân daân, theå

hieän neùt ñeïp trong truyền thống vaên hoaù Vieät Nam. Công thức “gieáng

nước” thể hiện tập tục sinh hoaït, lao ñoäng của người dân ôû laøng queâ. Coâng

thöùc “caây ña” gaén vôùi tuïc leä thôø cuùng Thaønh hoaøng ôû caùc laøng xaõ. Coâng

thöùc “beán soâng”, “con ñoø”, “chieác thuyeàn” gaén vôùi vaên hoaù soâng nöôùc của

người Việt,… Vì vaäy, khi nghieân cöùu caùc coâng thöùc truyeàn thoáng phaûi tìm

hieåu truyeàn thoáng vaên hoaù cuûa daân toäc, söï hình thaønh và yù nghóa cuûa

chuùng.

Ví duï: Töø coâng thöùc phoå bieán, coù tính truyeàn thoáng: “Caây ña cuõ, beán ñoø

xöa / Boä haønh coù nghóa, naéng möa cuõng chôø” (TL.I (1), L.307, tr.383), moãi

vuøng mieàn coù nhöõng saùng taïo phù hợp với thị hiếu của nhân dân: “Caây ña laø

caây ña beán cuõ, beán cuõ laø beán cuõ ñoø xöa / OÂâi thoâi roài ngöôøi khaùc sang ñöa /

Thieáp nhìn chaøng löng leùo, nöôùc sa xuoáng nhö möa hôõi chaøng!”(L.310,

tr.383). Hay: “Caây ña laø caây ña cuõ / Beán ñoø laø beán ñoø xöa / Nay chöø ngöôøi

khaùc voâ ñöa / Oan ôi, oan hôõi! Töùc chöa baïn teà!” (TL.I (1), L.311, tr.384).

Trong “Vaên hoïc daân gian Nghóa Bình”, “caây ña” chuyeån thaønh “caây me”,

“beán ñoø” thaønh “beán traàu”: “Caây me cuõ, beán traàu xöa / Daãu khoâng neân tình

nghóa cuõng ñoùn ñöa cho troïn nieàm” [1, tr.36]. Có sự thay đổi đó vì người

sáng tác một mặt muốn đưa những hình ảnh của quê hương vào, mặt khác

muốn lưu giữ những hình ảnh, những kỷ niệm liên quan đến khôûi nghóa Taây

Sôn, đó là caây me, beán traàu. Nhö vaäy, so vôùi lôøi ca dao truyeàn thoáng trong

“Kho taøng ca dao ngöôøi Vieät” - theå hieän tình caûm ñoâi löùa - ca dao ôû caùc nôi

coù nhöõng saùng taïo rieâng phuø hôïp vôùi đặc điểm, nét riêng töøng vuøng, mieàn.

Ca dao ñöôïc löu truyeàn töø nôi naøy sang nôi khaùc laø quy luaät, laø truyeàn

thoáng cuûa vaên hoïc daân gian nhöng vaãn theå hieän ñöôïc neùt rieâng cuûa töøng

ñòa phöông.

2.3. Công thức truyền thống trong việc xây dựng, tạo nên các bài ca

G.I. Mansep viết: “Văn bản bài ca được xây dựng từ các công

thức” [dẫn theo Bùi Mạnh Nhị, 139]. Bùi Mạnh Nhị nhấn mạnh thêm: “Công

thức có chức năng thiết kế các văn bản” [139]. Trong bài báo “Công thức

truyền thống và đặc trưng cấu trúc của ca dao trữ tình”, Bùi Mạnh Nhị đã coi

công thức truyền thống là “chìa khóa mở ra bí mật đặc trưng cấu trúc của bài

ca trữ tình dân gian”. Tác giả phân tích: “Một mặt, khi được sử dụng trong

văn bản, công thức là bộ phận của lời ca, là nhân tố cấu trúc của nó. Mặt

khác, công thức là yếu tố của truyền thống, vượt ra ngoài phạm vi của văn bản

cụ thể và về mặt bản chất, nó không phải là sở hữu riêng của bất kỳ văn bản

nào” [139]. Theo Bùi Mạnh Nhị, “trong hệ thống công thức truyền thống thì

các công thức mẫu đề đóng vai trò quan trọng hàng đầu. Mỗi công thức mẫu

đề có một tập hợp các công thức chi tiết thuộc các kiểu loại khác nhau về

dung lượng, nội dung và hình thức” [139].

G.I. Mansep và Bùi Mạnh Nhị đã nói về vai trò, chức năng của công thức

truyền thống trong việc xây dựng, tạo lập các bài ca. Chúng tôi xin cụ thể hóa

thêm về vấn đề này.

Đúng như Bùi Mạnh Nhị nhận xét, mỗi mẫu đề truyền thống là một chỉnh

thể tương đối thống nhất. Nó là văn cảnh cụ thể trực tiếp của bài ca.

Ví dụ: mẫu đề “Mười thương” nói về những nét đẹp, nét duyên, nét đáng

yêu của con người; hoặc “Năm yêu”, “Bảy yêu”,…là nét đáng yêu về hình

thức, về tâm hồn, về sự lam làm, chịu thương chịu khó. Bất kỳ bài ca nào

thuộc mẫu đề “Mười thương” cũng hướng về những nét đẹp đó. Các công

thức truyền thống trong các bài ca này thể hiện những vẻ đẹp trên và cấu trúc

của các bài ca gồm những công thức này và thể hiện quan hệ của những công

thức này.

Một ví dụ khác: mẫu đề “Chí làm trai”. Mẫu đề này hướng tới vẻ đẹp lý

tưởng, cần phải có của đấng nam nhi. Đó là những vẻ đẹp về ý chí, nghị lực,

sự cứng cỏi, sự từng trải, xông pha, hiểu biết. Bất kỳ bài ca nào thuộc mẫu đề

trên cũng bao gồm những công thức truyền thống thể hiện những vẻ đẹp lý

tưởng đó.

Chúng tôi xin nói về mối quan hệ giữa mẫu đề với các công thức truyền thống

thuộc mẫu đề. Có thể thấy mấy đặc điểm như sau:

Đặc điểm thứ nhất: Mỗi maãu ñeà gồm một hệ thống các công thức thuộc

mẫu đề đó.

Ví dụ 1: Mẫu đề “Đôi ta là một đôi như đã định”. Mẫu đề này có các công

thức sau:

1. Công thức 1: “Đôi ta” (hoặc “Hai đứa mình”)

2. Công thức 2: Từ so sánh (“như”, “như thể”)

3. Công thức 3: Hình ảnh so sánh cặp đôi (“đôi chim”, “đôi tằm”, “nút

với khuy”, “thủy với ngư”, “cặp cá ở đìa”)

4. Công thức 4: Những hình ảnh, những gắn bó không thể chia lìa,

không thể tách rời nhau:

-Đôi ta như thể đôi tằm

Cùng ăn một lá, cùng nằm một nong

-Đôi ta như nút với khuy

Như mây với núi, biệt ly sao đành

-Đôi ta như cặp cá ở đìa

Ngày ăn tản lạc, tối về ngủ đôi

-Đôi ta như con một nhà

Như áo một mắc, như hoa một chum

Đôi ta như nước một chum

Nước cạn mặc nước, ta đùm lấy nhau.

Ví dụ 2: Mẫu đề “Đôi ta không thỏa nguyện”. Mẫu đề này gồm các

công thức sau:

1. Công thức 1: “Đôi ta”

2. Công thức 2: Từ so sánh (“như”)

3. Công thức 3: Hình ảnh so sánh cặp đôi

4. Công thức 4: Nguyên nhân khiến duyên lứa đôi không toại nguyện

- Đôi ta như lúa đòng đòng

Đẹp duyên nhưng chẳng đẹp lòng mẹ cha

- Đôi ta như vợ với chồng

Chỉ hiềm một nỗi dây tơ hồng chẳng xe

Qua hai mẫu đề trên, có thể thấy: đây là hai mẫu đề khác nhau. Hai

mẫu đề này có ba công thức truyền thống giống nhau. Công thức truyền thống

thứ tư khiến hai mẫu đề khác nhau. Rõ ràng, các mẫu đề khác nhau có thể có

chung một hoặc một số công thức truyền thống nào đó, nhưng các mẫu đề

khác nhau đều phải có một hoặc một số công thức khác nhau. Để sáng tỏ hơn

nhận định trên, xin dẫn thêm một số ví dụ.

So sánh hai bài ca dao dưới đây:

Bài 1: Ước gì sông rộng một gang

Bắc cầu dải yếm đón chàng sang chơi.

Bài 2: Ước gì anh hóa ra hoa

Để em nâng lấy rồi mà cài khăn

Ước gì anh hóa ra chăn

Để cho em đắp, em lăn em nằm....

Bài 1 tuy có công thức “Ước gì” nhưng không thuộc mẫu đề “Ước muốn hóa

thân” vì nó không có các công thức thể hiện sự hóa thân như trong bài ca thứ

hai (“hóa ra hoa”, “hóa ra chăn”).

Nhiều maãu ñeà về nỗi nhớ khác nhau nhưng ñeàu coù chung coâng thöùc

“chieàu chieàu”- thôøi ñieåm nhöõng ngöôøi xa nhau, xa queâ traøo daâng moät noãi

nhôù thöông da dieát. Ñoù laø maãu ñeà nỗi nhớ mẹ của ngöôøi con gaùi: “Chieàu

chieàu ra ñöùng ngoõ sau / Troâng veà queâ meï ruoät ñau chín chieàu”, “Chieàu

chieàu xaùch gioû haùi rau / Ngoù leân maû meï ruoät ñau nhö daàn”; maãu ñeà nỗi nhớ

của nhöõng ngöôøi yeâu nhau: “Chieàu chieàu laïi nhôù chieàu chieàu / Nhôù ngöôøi

quaân töû khaên ñieàu vaét vai”, “Chieàu chieàu mang gioû haùi daâu / Haùi daâu khoâng

haùi haùi caâu aân tình”, “Chieàu chieàu ra ñöùng bôø ao / Nöôùc kia khoâng khaùt,

khaùt khao duyeân naøng”, “Chieàu chieàu ra ñöùng bôø bieàn / Nheän giaêng tô ñoùng

caûm phieàn thöông em”, “Chieàu chieàu vaõn caûnh vöôøn ñaøo / Hoûi thaêm hoa lyù

rôi vaøo tay ai?”, “Chieàu chieàu vòt loäi baøu sen / Ñeå anh leân xuoáng laøm quen ít

ngaøy”, “Chieàu chieàu ra ñöùng coång laøng / Nghe troáng baõi traøng em chaïy ñoùn

anh”, “Chieàu chieàu vòt loäi sang soâng / Trôøi gaàm ñaù neû thieáp khoâng boû

chaøng”.

Đặc điểm thứ hai: Một bài ca dao thường có một mẫu đề, nhưng cũng có

bài ca dao có hai hoặc ba, bốn mẫu đề

Không ít bài ca dao chỉ có một mẫu đề, ví dụ những bài ca dao thuộc

mẫu đề “Mười yêu” (hoặc “Mười thương”) hay “Mười ghét”. Trong trường

hợp này, các công thức của bài ca dao là hình thức diễn đạt các chi tiết đáng

yêu thuộc vẻ đẹp hình thức và phẩm chất, tạo nên vẻ đẹp, cái duyên của con

người, mà thường là của các cô gái. Cũng không ít các bài ca dao có từ hai

mẫu đề trở lên. Trong trường hợp này, sẽ có mẫu đề chính và mẫu đề phụ.

Mẫu đề phụ được kết hợp để tô đậm mẫu đề chính.

Cũng cần phải nói thêm rằng không phải trường hợp nào, việc phân biệt

mẫu đề chính và phụ cũng dễ dàng, vì các mẫu đề đan xen với nhau rất phức

tạp, tinh tế. Ví dụ ở bài ca dao “Đồng Đăng có phố Kỳ Lừa”, có thể thấy một

số mẫu đề kết hợp nhuần nhuyễn với nhau. Đầu tiên là mẫu đề về phong cảnh

quê hương với các công thức như: địa danh – phong cảnh, công thức lời mời

gọi (“Ai lên”), công thức bình giá cảnh vật (“Bõ công...”). Tiếp đó là những

mẫu đề khác, thể hiện sự trách móc, sự hối tiếc qua các dòng cuối của bài ca

dao này.

Moái quan heä giöõa caùc maãu ñeà raát linh hoaït – coù theå deã daøng keát hôïp

laïi hay taùch ra - chöù khoâng coá ñònh, cöùng nhaéc duø söï lieân keát giöõa caùc maãu

ñeà ñöôïc saép xeáp theo moät traät töï ñònh saün. Nghieân cöùu caùc maãu ñeà lieân keát

vôùi nhau seõ giuùp cho vieäc tìm hieåu veà thi pháp ca dao, laøm roõ baûn chaát theå

loaïi. Ngoaøi ra, vieäc nghieân cöùu nhö theá seõ giuùp hieåu theâm veà ñôøi soáng taâm

lyù, tình caûm cuûa nhaân daân lao ñoäng.

2.4. Caùch tìm vaø xaùc ñònh maãu ñeà trong ca dao

Để xác định mẫu đề trong ca dao, chúng tôi tập hợp những bài ca dao

gần gũi, có chung nội dung, chủ đề và nhiều công thức truyền thống giống

nhau vào một nhóm và coi đó là một mẫu đề. Về mặt lý thuyết thì như vậy,

trong thực tế, vấn đề không đơn giản.

Theo Nguyễn Hằng Phương, trong “Cảm hứng chủ đạo trong ca dao

người Việt”, “khảo sát 300 lời ca dao cổ truyền về đề tài tình yêu in trong

Kho tàng ca dao người Việt (tập 1), chúng tôi thống kê được 8 chủ đề: tình

yêu say đắm bất chấp mọi khó khăn trở ngại: 45 lời (chiếm 15%); Tình yêu

tan vỡ vì những nguyên nhân khách quan và chủ quan: 27 lời (chiếm 9%);

Tình yêu chân thực, giản dị nhưng vô cùng đẹp đẽ, nên thơ: 103 lời (chiếm

34,33%); Nỗi nhớ nhung, thổn thức trong tình yêu: 108 lời (chiếm 36%); Sự

giận hờn, trách cứ trong tình yêu: 16 lời (chiếm 5,33%); Đừng bỏ lỡ cơ hội

yêu: 5 lời (chiếm 1,66%); Vẻ đẹp lý tưởng của người yêu và tình yêu: 2 lời

(chiếm 0,66%)” (Nguồn “Diễn đàn ca dao-Tục ngữ”).

Việc phân chia 300 lời ca dao thành 8 chủ đề như trên trong khảo sát

của Nguyeãn Haèng Phöông có ý nghĩa đối với việc tìm hiểu cảm hứng chủ

đạo trong ca dao người Việt như tên gọi và cũng là mục đích nghiên cứu của

bài báo, song chưa có ý nghĩa nhiều đối với việc tìm hiểu các mẫu đề và các

công thức truyền thống tạo nên cấu trúc các mẫu đề đó của ca dao. Để tìm

hiểu các mẫu đề và các công thức truyền thống của chúng, cần có sự phân tích

sâu hơn, cụ thể hơn và hướng tiếp cận khác.

Cách tiếp cận của chúng tôi là tập hợp thành nhóm, thành hệ thống nhỏ

những bài ca dao không chỉ giống nhau về đề tài, chủ đề mà cả về hình thức

thể hiện qua các công thức truyền thống. Sau khi đã tập hợp các bài ca như

vậy vào một mẫu đề, chuùng toâi ñaët teân cho maãu ñeà ñoù.

Caùch ñaët teân maãu ñeà như sau:

+ Cách thứ nhất: Có thể laáy yù nghóa khaùi quaùt chung cuûa nhoùm lời

ca ñeå ñaët teân cho maãu ñeà

Các bài ca dao voán khoâng coù teân. Ngöôøi ñôøi sau có khi laáy yù nghóa khaùi

quaùt chung ñeå ñaët teân cho lôøi ca dao. Maãu ñeà cuõng theá, có thể đặt tên cho

mẫu đề dựa vào yù nghóa khaùi quaùt chung của nhoùm baøi ca. Ví duï: maãu ñeà

“Ưôùc muoán – hoaù thaân”, “Chí laøm trai”, “Lôøi theà”, “Möôøi thöông” (hay

“Mười yêu”, “Mười lo”), mẫu đề “nói ngược”,...

+ Cách thứ hai: Lấy cặp từ đối lập cũng là cặp từ thể hiện những đối

lập chính, đối lập cơ bản trong nội dung thể hiện của bài ca

Ví dụ các cặp từ đối lập sau đây có thể dùng để đặt tên cho các mẫu đề: “Còn

duyên - Hết duyên”, “Còn tiền - Hết tiền”, “Chưa chồng - Có chồng rồi”, “No

- Đói”, “Ngày đi -Ngày về”,...

Ví dụ: Mẫu đề “Nhiều tiền - Hết tiền”:

-Nhiều tiền lắm chị nhiều anh

Hết tiền ai biết là danh phận gì

-Nhiều tiền lắm mẹ nhiều cha

Hết tiền nghèo khó chẳng ma nào nhìn

-Nhiều tiền quần lượt áo là

Hết tiền áo rách vá ba bốn lần

Mẫu đề “Còn duyên - Hết duyên”:

-Còn duyên anh cưới ba heo

Hết duyên anh cưới con mèo cụt đuôi

-Còn duyên anh cưới ba heo

Hết duyên anh đánh ba hèo đuổi đi

Còn duyên kẻ đón người đưa

Hết duyên đi sớm về trưa mặc lòng

Còn duyên yếm thắm dải đào

Hết duyên vú đét thợ rào vồ đe

-Còn duyên buôn cậy bán hồng

Hết duyên buôn mít cho chồng nhặt xơ

-Còn duyên kén cá chọn canh

Hết duyên rốc đực, cua kềnh cũng vơ

-Còn duyên còn cuốc, còn khao

Hết duyên bị gậy ra vào cổng kho

Còn duyên chửa nói đã cười

Hết duyên gọi chín mười lời chả thưa

Còn duyên đi dép đi hài

Hết duyên đi guốc xỏ quai bằng thừng

-Còn duyên đóng cửa kén chồng

Hết duyên bán quán ngồi trông bộ hành

-Còn duyên đóng cửa kén chồng

Hết duyên mở cửa gọi ông ăn mày

-Còn duyên đóng cửa kén chồng

Hết duyên ngồi gốc cây hồng nhặt hoa

Còn duyên kẻ đón người đưa

Không duyên vắng ngắt như chùa Bà Đanh

Còn duyên kén cá chọn canh

Hết duyên cặn bã dưa hành cũng nhai

-Còn duyên kén cá chọn canh

Hết duyên củ ráy, củ hành cũng vơ

Còn duyên kén những trai tơ

Hết duyên ông lão cũng vơ làm chồng

+ Cách thứ ba: Lấy dòng thơ đầu mang ý nghĩa khái quát chung cho

cả bài để đặt tên cho mẫu đề

Ví dụ: Mẫu đề “Bao giờ cho đến tháng ba” (hoặc “Bao giờ cho đến tháng

mười”), mẫu đề “Trên rừng ba mươi sáu thứ chim”,...

+ Cách thứ tư: Lấy nhóm chữ đầu của bài ca kết hợp với ý nghĩa vừa

khái quát vừa cụ thể của những bài ca trong nhóm (có chung hình thức,

nội dung) để đặt tên cho mẫu đề

Ví dụ: Mẫu đề “Đôi ta là một đôi như đã định”, mẫu đề “Đôi ta không thỏa

nguyện” mà chúng tôi đã dẫn ở trên.

Cần nói thêm rằng trong kho tàng ca dao phong phú của người Việt, tập

hợp những bài ca có cùng hình thức và nội dung thể hiện vào một mẫu đề đã

khó, đặt tên cho mỗi mẫu đề lại càng khó hơn. Những phân tích như trên của

chúng tôi chỉ là những gợi ý phương hướng để tiếp tục nghiên cứu mở rộng.

2.5. Vaän duïng coâng thöùc truyeàn thoáng ñeå tìm hieåu maãu ñeà

Ca dao ña daïng veà noäi dung, hình thöùc. Do ñoù, ñeå xaùc ñònh ñöôïc

coâng thöùc truyền thống thì phaûi döïa vaøo nhieàu yeáu toá. Thông thường, để

nhận dạng công thức truyền thống, người ta dựa vào:

+ Söï laëp ñi laëp laïi ngoân ngöõ

Dựa vào caùc töø, nhoùm töø gioáng (gaàn gioáng) nhau laëp ñi laëp laïi treân caùc

doøng cuûa caùc lôøi ca dao khaùc nhau như: “Ai ñi...”, “Ai veà...”, “Ai về

nhắn...”, “Ai xui...”, “ Miếng trầu”, “Chiều chiều...”,... để nhận dạng công

thức truyền thống.

Ví dụ: “Ai về giã gạo ba giăng / Để anh gánh nước Cao Bằng về

ngâm”, “Ai về Giồng Dứa qua truông / Gió day bông sợi, bỏ buồn cho em”,

“Ai về Hà Tĩnh thì về / Mặc lụa chợ Hạ, uống nước chè Hương Sơn” / Ai về

Hà Thủy xứ Duồng / Cho tôi nhắn gửi một nguồn thơ duyên”, “Ai về Hậu Lộc

Phú Điền / Nhớ đây bà Triệu trận tiền xung phong”.

Và: “Ai về nhắn họ Hi Hòa / Nhuận năm sao chẳng nhuận và trống

canh”, “Ai về nhắn hỏi cô Ba / Năm nay mười tám hay là đôi mươi?”, “Ai về

nhắn khách biên thiềm / “Hỏi thăm đá luộc đã mềm hay chưa?”, “Ai về nhắn

nhủ có hay / Có thương anh, thì đợi cho đầy ba đông”, “Ai về nhắn nhủ chúa

nhà / Có nhớ người cấy hay là bỏ quên?”, “Ai về nhắn nhủ mẹ cha / Mua heo

thì trả, trường ba con hỏng rồi”, “Ai về nhắn nhủ ông câu / Cá ăn thì giật để

lâu mất mồi”, “Ai về nhắn nhủ ông sư / Đừng nhang khói nữa mà hư mất

đời”, “Ai về nhắn với bà cai / Giã gạo cho trắng, đến mai dâu về”, “Ai về

nhắn với bạn nguồn / Mít non gửi xuống cá chuồn gửi lên”, “Ai về nhắn với

ông câu / Cá ăn thì giật để lâu hết mồi”, “Ai về nhắn với quan Đề / Bình Tây

chẳng được, cứ kéo quân về hại dân”, “Ai về nhắn với quan Thượng / Bình

Tây sát tả để dọn đường vua ra”,…

Hay: “Ai xui ai khiến bất nhơn / Tôi nay gặp bạn thương hơn vợ nhà”,

“Ai xui ai khiến trong lòng / Mau chân nhạy miệng mắc lòng gian nan”, “Ai

xui anh lấy được mình / Để anh vun xới ruộng tình cho xanh / Ai xui mình lấy

được anh / Bõ công bác mẹ sinh thành ra em”, “Ai xui đất thấp trời cao / Để

cho tôi đứng, tôi gào hết hơi”, “Ai xui em có má hồng / Để người quân tử

chưa trông đã thèm”, “Ai xui em lấy học trò / Thấy nghiên thấy mực những lo

mà gầy”, “Ai xui má đỏ hồng hồng / Để anh nhác thấy đem lòng thương

yêu”, “Ai xui tôi đến chốn này / Trồng hoa hoa héo, trồng cây cây tàn”,...).

-“Miếng trầu ai rọc, ai têm / Miếng cau ai bửa mà mềm rứa ai”,

“Miếng trầu anh têm vừa vội / Miếng cau anh bửa vừa đôi vợ chồng”,

“Miếng trầu ăn một trả mười / Ăn sao cho được một người như em”, “Miếng

trầu ăn nặng bằng chì / Ăn đi thì hết, biết lấy gì trả ơn”, “Miếng trầu ăn nặng

bằng chì / Ăn rồi em biết lấy gì đền ơn?”, “Miếng trầu ăn nặng bằng chì / Ăn

thì đã vậy, lấy gì trả ơn”, “ Miếng trầu ăn ngọt như đường / Đã ăn lấy của

phải thương lấy người”, “Miếng trầu của đáng là bao / Chẳng ăn cầm lấy

cho nhau bằng lòng”, “Miếng trầu đã nhẹ như bông / Mời chàng cầm lấy cho

lòng được yên”, “Miếng trầu để đĩa buông ra / Có cau có rễ, lòng đà có vôi”,

“Miếng trầu em đệm hoa nhài /Miếng cau em bổ có mười hai đạo bùa”,

“Miếng trầu em rọc, em têm / Đã tròn như nhộng, lại mềm như dưa”, “Miếng

trầu em têm bỏ đĩa con rồng / Trước mời thầy mẹ, sau vợ chồng ta ăn”,

“Miếng trầu là miếng trầu cay /Làm cho bể ải khi đầy khi vơi”, “Miếng trầu

là miếng trầu xanh / Có đôi con rối chạy quanh miếng trầu”, “Miếng trầu

nhả bã quăng đi / Anh còn tiếc mãi huống chi cô nàng”, “Miếng trầu nỏ đáng

bao lăm / Ăn rồi nhả bã tiếng tăm để đời”, “Miếng trầu thật tay em têm /

Trầu phú, trầu quý, trầu nên vợ chồng”, “ Miếng trầu ai rọc, ai têm / Miếng

cau ai bổ mà nên vợ chồng”,...

+ Söï laëp ñi laëp laïi của caùc doøng thô gioáng (gaàn gioáng) nhau

-Lặp lại dòng “Ai kêu.... bên sông”

(“Ai kêu ai hú bên sông / Tôi đang nấu nướng cho chồng tôi ăn”, “Ai kêu ai

hú bên sông?/ Tôi đang sắm sửa cho chồng xuống ghe”, “Ai kêu léo nhéo bên

sông / Tôi đương vá áo cho chồng tôi đây”,...).

-Lặp lại dòng “Ai về em (tôi) gửi...”

(“Ai về em gửi bức thư / Hỏi người bạn cũ, bây giờ nơi nao”, “Ai về tôi gửi

bức thư / Cô Tám ở lại, cô Tư lấy chồng”, “Ai về em gửi bức tranh / Có con

chim sáo đậu nhành lan chi”, “Ai về tôi gửi buồng cau / Buồng trước kính

mẹ, buồng sau kính thầy”, “Ai về tôi gửi đôi giày / Phòng khi mưa gió để thầy

mẹ đi”,…)

- Lặp lại dòng “Bắc thang lên hỏi ông…”

(“Bắc thang lên hỏi ông Trời /Của chàng cho thiếp liệu đòi được chăng?”,

“Bắc thang lên hỏi ông Trăng / Của chàng cho thiếp nói năng thế nào?”,

“Bắc thang lên hỏi ông Trời / Những tiền cho gái có đòi được không”,…) .

- Lặp lại dòng “Bấy lâu vắng mặt khát khao”

(“Bấy lâu vắng mặt khát khao / Bây giờ thấy mặt muốn cào mặt ra”, “Bấy

lâu vắng mặt khát khao / Bây giờ thấy mặt muốn trao lạng vàng”, “Bấy lâu

vắng mặt khát khao / Bây giờ thấy mặt tính sao hỡi tình”, “Bấy lâu vắng mặt

khát khao / Giờ đây thấy mặt mừng sao hỡi mừng”,…).

- Lặp lại dòng “Chiều chiều ra đứng bờ…”

(“Chiều chiều ra đứng bờ ao / Nước kia không khát, khát khao duyên chàng”,

“Chiều chiều ra đứng bờ ao / Tay vin cành quế, tay trao lượng vàng”,

“Chiều chiều ra đứng bờ biền / Nhện giăng tơ đóng, cảm phiền thương em”,

“Chiều chiều ra đứng bờ sông / Hỏi thăm chú lái, nào chồng em đâu?”,

“Chiều chiều ra đứng bờ sông / Kẻ kéo cho chết người không động mình”,...).

- Lặp lại dòng “Chim bay về núi…”

(“Chim bay về núi tang tình / Ai ơi có nhớ nghĩa tình này không”, “Chim bay

về núi tang tình / Ai ơi có nhớ nghĩa tình nữa không?”, “Chim bay về núi tối

rồi /Anh ra trước ngõ, anh ngồi chờ em”, “Chim bay về núi tối rồi / Không

cây chim đậu, không mồi chim ăn”, “Chim bay về núi tối rồi / Em không lo

liệu còn ngồi chi đây”,…).

- Lặp lại dòng “Chồng giận thì vợ…”

(“Chồng giận thì vợ bớt lời / Cơm sôi lửa nhỏ một đời không khê”, “Chồng

giận thì vợ bớt lời / Chồng giận, vợ giận thì dùi nó quăng”, “Chồng giận thì

vợ làm lành / Miệng cười hớn hở rằng: Anh giận gì?”, “Chồng giận thì vợ

làm lành / Miệng cười chúm chím: Thưa anh giận gì?”,…).

- Lặp lại dòng “Chơi hoa cho biết mùi hoa”

(“Chơi hoa cho biết mùi hoa / Cầm chân cho biết cân già cân non”, “Chơi

hoa cho biết mùi hoa / Hoa lê thì trắng, hoa cà thì xanh”, “Chơi hoa cho biết

mùi hoa / Khi tươi thì hái, khi tàn thì quăng”, “Chơi hoa cho biết mùi hoa /

Thứ nhất hoa lí, thứ ba hoa lài”,...).

- Lặp lại dòng “Có trăng em (tình) phụ ánh đèn”

(“Có trăng em phụ ánh đèn / Có chồng em phụ bạn quen không chào”, “Có

trăng tình phụ bóng đèn / Ba mươi mồng một khôn tìm thấy trăng / Có lá lốt

phụ xương sông / Có chùa bên bắc, miếu bên đông để tàn”, “Có trăng tình

phụ bóng đèn / Ba mươi mồng một, đi tìm lấy trăng”,...).

- Lặp lại dòng “Có trầu mà chẳng có...”

(“Có trầu mà chẳng có cau / Làm sao cho đỏ môi nhau thì làm”, “Có trầu

mà chẳng có vôi / Có anh mà chẳng có tôi cũng buồn”, “Có trầu mà chẳng

có vôi / Có chăn có chiếu chẳng ai nằm cùng”,...).

- Lặp lại dòng “Con chim nho nhỏ”

(“Con chim nho nhỏ / Cái lông nó đỏ / Cái mỏ nó vàng / Nó kêu người ở

trong làng / Đừng tham lãnh lụa phũ phàng vải bô”, “Con chim nho nhỏ cái

mỏ hắn vàng / Hắn đứng trước cửa tam quan hắn kêu hỏi bác lính khố vàng

/Chớ có ham nơi giàu sang sắc mắc mà phụ phàng duyên em”, “Con chim

nho nhỏ / Cái mỏ xanh xanh / Nó đậu trên cành / Nó kêu anh Sáu hỡi…”,

“Con chim nho nhỏ, đầu đỏ mỏ vàng / Đứng cây cổ thụ kêu, ớ chàng mô

tới?...”, “Con chim nho nhỏ / Lông đuôi nó đỏ / Cái mỏ nó vàng / Nó đậu

cành bàng”,…).

- Lặp lại dòng “Làm trai cho đáng...”

(“Laøm trai cho ñaùng laøm trai / Aên côm vôùi vôï laïi naøi veùt nieâu / Soáng cheát

thôøi oâng cuõng lieàu / OÂng quyeát khoâng ñeå caùi nieâu phaàn maøy”, “Laøm trai cho

ñaùng neân trai / Veùo ñuõa cho daøi, aên vuïng côm con”, “Laøm trai cho ñaùng söùc

trai / Khom löng choáng goái gaùnh hai haït vöøng”,...).

+ Các khuôn kết cấu

Keát caáu của nhóm các bài ca dao đã taïo neân nhöõng khuoân maãu coá ñònh. Đây

cũng là hình thức lặp lại. Các khuôn này chính là các công thức và rất đa

dạng. Chẳng hạn như:

-Khuôn: “Nöôùc.... vöøa trong vöøa maùt / Ñöôøng... laém caùt deã ñi”,

người đọc (người nghe) đã cảm nhận được sự biểu đạt của mẫu đề “Địa danh,

phong cảnh, sản vật địa phương”, thể hiện nieàm töï haøo veà moät ñòa danh nào

đó. Vì theá, ñeå giới thiệu veà nôi mình sinh soáng, ngöôøi saùng taùc thöôøng döïa

vaøo khuoân trên vaø dó nhieân ñòa danh được thay ñoåi để phuø hôïp vôùi töøng

vuøng, miền. ÔÛ Haø Baéc, ngöôøi daân töï haøo với nhöõng ñaëc tröng: “Nöôùc Thoå

Haø vöøa trong vöøa maùt / Ñöôøng Vaïn Vaân laém caùt deã ñi”. Thanh Hoaù thì haõnh

dieän vôùi: “Nöôùc Trònh Thoân vöøa trong vöøa maùt / Ñöôøng Trònh Thoân laém caùt

deã ñi”. Coøn ngöôøi Ngheä An thì khoâng theå queân: “Nöôùc Ngoïc Sôn vöøa trong

vöøa maùt / Ñöôøng Nam Giang laém caùt deã ñi”. Ca dao vuøng ñaát Quaûng laïi laø:

“Gieáng Bình Ñaøo vöøa trong vöøa maùt / Ñöôøng Bình Ñaøo laém caùt deã ñi / Em ôi

maù thaém laøm chi / Ñeå anh thöông nhôù maáy con traêng ni khoâng veà…”. Caùch

saùng taùc döïa vaøo caùi khuoân coù saün laø caùch saùng taùc truyeàn mieäng phoå bieán.

Duø saùng taùc theo khuoân nhöng lôøi ca dao vẫn phù hợp vì nghóa thay ñoåi

theo töøng vuøng, theo thôøi gian vaø thôøi ñaïi. Duø saùng taùc theo khuoân nhöng

lời ca dao vaãn hay, bôûi tình caûm cuûa ngöôøi saùng taùc ñöôïc loàng vaøo ñoù –

khuoân chuaån ñöôïc taát caû moïi ngöôøi coâng nhaän - laøm cho ca dao vừa chung

vừa riêng. Chung cho cả nước, riêng đối với từng địa phương.

-Khuôn “...ai ñaép maø cao / Soâng...ai bôùi ai ñaøo maø saâu?”

(”Nuùi kia ai ñaép maø cao / Soâng kia ai bôùi ai ñaøo maø saâu?”; ”Non Hoàng ai

ñaép maø cao / Soâng Lam ai bôùi ai ñaøo maø saâu?”; ”Luõy Thaày ai ñaép maø cao /

Soâng Gianh ai bôùi ai ñaøo maø saâu?”;”Nuùi Truoài ai ñaép maø cao / Soâng Dinh

ai bôùi ai ñaøo maø saâu?”; ”Nuùi Tröôøng ai ñaép maø cao / Laïch Vích ai ñaøo

nöôùc chaûy thaønh vung?”)

- Khuôn “Chaúng... cuõng theå...”

(“Chẳng thơm cũng thể hoa nhài / Chẳng lịch cũng thể là người Thượng

Kinh”, “Chẳng thơm cũng thể hương đàn /Chẳng trong cũng nước trong

nguồn chảy ra”, “Chẳng thơm cũng thể hương đàn / Chẳng ngọt cũng thể

nước sông Hàn chảy ra / Chẳng thơm cũng thể hoa nhài / Chẳng lịch cũng

thể con người Thượng Kinh”,...).

- Khuôn “Chaúng tham...Tham vì (về)...”

(“Chẳng tham nhà ngói rung rinh / Tham vì một nỗi anh xinh miệng cười”,

“Chẳng tham ruộng cả ao tiền / Tham về một nỗi người hiền rậm râu /Chẳng

tham ruộng cả ao sâu / Tham về một nỗi rậm râu mà hiền”, “Chẳng tham

ruộng cả ao liền / Tham vì cái bút cái nghiên anh đồ”, “Chẳng tham ruộng

cả ao sâu / Tham vì anh tú rậm râu mà hiền”,…).

- Khuôn “Chaúng thương chẳng nhớ thì… Lại còn đem đổ

nước…”

(“Chẳng thương chẳng nhớ thì đừng / Lại còn đem đổ nước gừng cho cay”,

“Chẳng thương chẳng nhớ thì thôi /Lại còn đem đổ nước vôi cho nồng”,…)

- Khuôn “Thaáy... thì nhôù.../ Thaáy... thì thöông...”

(“Thaáy döøa thì nhôù Beán Tre / Thaáy boâng sen nhôù ñoàng queâ Thaùp Möôøi”,

hay: “Thaáy döøa thì nhôù Beán Tre / Thaáy boâng luùa ñeïp thöông veà Caàn Thô”).

- Khuôn “Chim khôn chưa bắt đã bay / Gái (người) khôn…”

(“Chim khôn chưa bắt đã bay / Gái khôn chứa bớ đến tay đã hờn”, “Chim

khôn chưa bắt đã bay /Người khôn chưa nắm lấy tay đã cười”, “Chim khôn

chưa bắt đã bay / Người khôn chưa nói dang tay đỡ lời”,…).

- Khuôn “Chim khôn đậu nóc nhà quan / Trai khôn tìm vợ…”

(“Chim khôn đậu nóc nhà quan / Trai khôn tìm vợ, gái ngoan tìm chồng”,

“Chim khôn đậu nóc nhà quan /Trai khôn tìm vợ, gái ngoan tìm chồng / Chim

khôn mắc phải lưới hồng / Ai mà gỡ được đền công lạng vàng”, “Chim khôn

đậu nóc nhà quan / Trai khôn tìm vợ, gái ngoan tìm chồng / Xưa nay những

bạn má hồng / Thà hầu quân tử hơn chồng tiểu nhân”,…).

- Khuôn “Còn duyên…Hết duyên…”

(“Còn duyên anh cưới ba heo / Hết duyên anh cưới con mèo cụt đuôi”, “Còn

duyên anh cưới ba heo / Hết duyên anh đánh ba hèo đuổi đi / Còn duyên kẻ

đón người đưa / Hết duyên đi sớm về trưa mặc long / Còn duyên yếm thắm

dải đào / Hết duyên vú đét thợ rào vồ đe”, “Còn duyên buôn cậy bán hồng /

Hết duyên buôn mít cho chồng nhặt xơ”, “Còn duyên buôn cậy bán hồng /

Hết duyên buôn mít cho chồng nhặt xơ / Còn duyên kén cá chọn canh / Hết

duyên rốc đực, cua kềnh cũng vơ”, “Còn duyên còn cuốc, còn khao / Hết

duyên bị gậy ra vào cổng kho”, “Còn duyên chửa nói đã cười / Hết duyên gọi

chín mười lời chả thưa”, “Còn duyên đi dép đi hài /Hết duyên đi guốc xỏ

quai bằng thừng”, “Còn duyên đóng cửa kén chồng / Hết duyên bán quán

ngồi trông bộ hành”, “Còn duyên đóng cửa kén chồng /Hết duyên mở cửa gọi

ông ăn mày”, “Còn duyên đóng cửa kén chồng / Hết duyên ngồi gốc cây hồng

nhặt hoa”, “Còn duyên kẻ đón người đưa / Không duyên vắng ngắt như chùa

Bà Đanh / Còn duyên kén cá chọn canh / Hết duyên cặn bã dưa hành cũng

nhai”, “Còn duyên kén cá chọn canh / Hết duyên củ ráy, củ hành cũng vơ /

Còn duyên kén những trai tơ / Hết duyên ông lão cũng vơ làm chồng”).

- Khuôn “Chồng già vợ trẻ là... / Vợ già chồng trẻ là...”

(“Chồng già vợ trẻ là duyên / Vợ già chồng trẻ là tiền vứt đi”, “Chồng già vợ

trẻ là tiên / Vợ già chồng trẻ là duyên nợ nần”, “Chồng già vợ trẻ mới xinh /

Vợ già chồng trẻ như hình chị em”, “Chồng già vợ trẻ nâng niu / Chồng trẻ

vợ trẻ nhiều điều đắng cay”, “Chồng già vợ trẻ như hoa / Vợ già chồng trẻ

như ma lạc mồ”,…).

- Khuôn “Chưa chồng... / Chồng rồi (Có chồng)...”

(“Chưa chồng chơi đám chơi đu / Chồng rồi chẳng dám ngao du chốn nào”,

“Chưa chồng đậy đậy che che / Có chồng giao cả thuyền bè cho ai”, “Chưa

chồng đi dọc đi ngang / Có chồng, cứ thẳng một đàng mà đi”, “Chưa chồng

thì liệu đi nghe / Để bác mẹ liệu thì huê em tàn”.

- Khuôn “Có cô thì chợ cũng đông / Cô đi lấy chồng…”

(“Có cô thì chợ cũng đông / Cô đi lấy chồng thì chợ cũng vui”, “Có cô thì

chợ cũng đông / Cô đi lấy chồng thì chợ cũng qua / Có cô thì dượng cũng già

/Vắng cô thì dượng cũng qua một thì”, “Có cô thời chợ cũng đông / Không cô

chợ cũng chẳng không phiên nào”,…).

Khuôn so sánh: có hai loại so sánh tương đồng và so sánh tuyệt đối.

Khuôn so sánh tương đồng thường biểu hiện qua ba kết cấu:

+ “...naøo (mô) cao (ñeïp, khoân,...) baèng...”

+ “...naøo saâu (gioûi, döõ, baûnh,...) baèng...”

(“Caàu naøo cao baèng caàu Caùi Coái / Gaùi naøo gioûi baèng gaùi Beán Tre”, “Ñeøn

naøo cao baèng ñeøn Thuû Ngöõ / Gioù naøo döõ baèng gioù Ñoàng Nai”, “Trai naøo

khoân baèng trai Cao Laõnh / Gaùi naøo baûnh baèng gaùi Ba Tri”, “Caàu mô cao

bằng cầu danh vọng / Nghĩa mô nặng bằng nghĩa chồng con”, “Đèo mô cao

bằng đèo cây Cốc / Dốc mô cao bằng dốc Mỹ Cang/”, ...).

+ A như B (A và B là con người, sự vật, sự việc,…)

Ca dao rất hay sử dụng khuôn so sánh “A như B”. Chỉ riêng các bài ca dao

theo mẫu đề thân phận phụ nữ đã có sự so sánh sinh động. Trong ca dao Bắc

bộ, "Thân em" thường được so sánh với những hình ảnh: "tấm lụa đào", "hạt

mưa sa", "hạt mưa rào", "giếng giữa đàng",...(“Thân em như tấm lụa đào /

Dám đâu xé lẻ vuông nào cho ai”; “Thân em như hạt mưa rào / Hạt rơi

xuống giếng hạt vào vườn hoa”; “Thân em như giếng giữa đàng ,/ Kẻ khôn

rửa mặt người phàm rửa chân”,…). Trong ca dao Trung bộ, "Thân em" được

so sánh với: "cá lội tranh mồi", "chiếc thuyền bé", "nước sông”,“bức tượng

treo trong”, “ngôi sao”, "hạt cau khô" (“Thân em như cá lội tranh mồi, / Em

tìm nơi sông lớn, vịnh bồi ẩn thân”; “Thân em như chiếc thuyền be (bé) /

Chỉn e gió ngược, thêm dè sóng xao”, “Thân em như bức tượng treo trong /

Thân anh như ông thợ vẽ tạc tấm lòng em ra”, “Thân em như thể nước sông /

Tuy là thấy mặt, biết lòng cạn sâu”, “Thân em như thể ngôi sao / Thân anh

cũng giống ông Thiên Tào ngồi trên”, “Thân em như miếng cau khô, / Kẻ

thanh chuộng mỏng, người thô chuộng dày”,...)... Còn ở ca dao Nam bộ là

những hình ảnh: "trái bần trôi", "cá rô mề"...- những hình ảnh gắn bó với

ruộng vườn, sông nước, kênh rạch,...(“Thân em như trái bần trôi / Sóng dập

gió dồi, biết tấp vào đâu?”; “Thân em như cá rô mề / Lao xao buổi chợ biết

về tay ai?”,...). Cùng một đối tượng, người ta có thể so sánh với nhiều hình

ảnh khác nhau qua sự liên tưởng, phát hiện đầy sáng tạo của tác giả dân gian.

Điều này góp phần tạo nên sự đa dạng trong cách phô diễn của ca dao các

miền. Noäi dung - tö töôûng bài ca dao chi phoái keát caáu. Noäi dung coù söï so

sanùh thì keát caáu cuûa noù cuõng laø keát caáu so saùnh.

Khuôn so saùnh tuyeät ñoái

Khuôn so sánh tuyệt đối (nhất) trong ca dao truyền thống rất linh động, đa

dạng, thường là:

A + nhất + A’ (A và A’ là địa danh)

(“Xứ Nam nhất chợ Bằng Gồi / Xứ Bắc Vân Khám, xứ Đoài Hương

Canh”,...)

Tính từ + nhất + là + A (A là địa danh)

(“Vui nhất là chợ Đồng Xuân / Thứ gì cũng có, xa gần bán mua”, “Sâu nhất

là sông Bạch Đằng / Ba lần giặc đến, ba lần giặc tan / Cao nhất là núi Lam

Sơn / Có ông Lê Lợi trong ngàn tiến ra”,...).

Cũng có khi đảo lại:

Nhất + tính từ + là + A (A là địa danh)

(“Nhất cao là núi Tản Viên / Nhất sâu là vũng Thủy Tiên cửa Vường”, “Nhất

cao là núi Chóp Chài / Nhất rộng là bể, nhất dài là sông”, “Nhất cao là núi

Đan Nê / Nhất đông chợ Bản, nhất vui chợ Chùa”, “Nhất cao là núi Tản Viên

/ Anh còn vượt được lọ duyên cô mình”, “Nhất cao là núi Tản Viên / Nhất

lịch, nhất sắc là Tiên trên trời”, “Nhất cao là ngọn núi Vông / Nhất rộng là

Quyển, nhất đông chợ Giầu”, “Nhất đẹp là gái làng Cầu / Khéo ăn khéo mặc,

khéo hầu mẹ cha”, “Nhất ngon là mía Lam Điền...”, “Nhất sâu là Thái Bình

Dương”, ...).

Có khi chỉ đơn giản xếp hạng:

Thứ nhất...../ Thứ hai (nhì)....

(“Thứ nhất bà chúa Thanh Hoa / Thứ nhì bà Bổi, thứ ba Thạch Sùng”, “Thứ

nhất gần mẹ gần cha / Thứ nhì gần giếng, thứ ba gần đình”, “Thứ nhất sợ kẻ

anh hùng / Thứ nhì sợ kẻ bần cùng liều thân”, “Thứ nhất vợ dại trong nhà,

thứ hai trâu chậm thứ ba dao cùn”,...).

Nếu như ca dao truyền thống có khuôn so sánh tuyệt đối đa dạng và linh động

thì ca dao mới (ra đời sau 1945) thường có khuôn so sánh rất chuẩn, vì tác giả

khi sáng tác vừa dựa vào ca dao truyền thống vừa dựa vào kiến thức ngôn ngữ

học. Khuôn như sau:

-Doøng ñaàu: Ñòa danh A + tính töø so saùnh nhaát (“ñeïp nhaát”, “cao

nhaát”, “saâu nhaát”, “daøi nhaát”,...) + x (phong caûnh, saûn vaät, con ngöôøi,....).

Coù theå quy thaønh khuôn sau:

A ñeïp (cao, saâu, daøi,...) nhaát + x

-Doøng tiếp theo: Ñòa danh B soùng ñoâi cuøng ñòa danh A, coù

khuôn:

B ñeïp (cao, saâu, daøi,...) nhaát + x’

Ví dụ: Tháp Mười đẹp nhất bông sen / Việt Nam đẹp nhất có tên Bác Hồ. Các

doøng ca dao theo khuôn so saùnh này thường soùng ñoâi vôùi nhau, taïo ra söï so

saùnh baèng giöõa các dòng.

Trong caùc lôøi ca dao coù noäi dung so saùnh, khi doøng ñaàu ñöa ra hình

aûnh so saùnh, doøng tieáp theo thöôøng laø söï mieâu taû boå sung cho hình aûnh so

saùnh ñoù. Các hình ảnh so sánh phong phú, một phần do tác giả dân gian luôn

tìm trong truyền thống cách nói phù hợp, mới mẻ; một phần là kết quả của sự

quan sát thiên nhiên, của trí tuệ, tâm hồn, tính cách, nếp nghĩ, thói quen và

cách nói tạo nên.

Moät coâng thöùc thöôøng gaén vôùi một hay nhiều mẫu ñề. Moâït maãu ñeà coù

nhöõng coâng thöùc khaùc nhau, caùc coâng thöùc naøy biểu hiện nhöõng noäi dung

khaùc nhau. Chaúng haïn, trong maãu ñeà veà thaân phaän phuï nöõ, caùc coâng thöùc

đã góp phần biểu hiện nhöõng noäi dung khaùc nhau, caùc khía caïnh khaùc nhau

trong soá phaän cuûa hoï. Caùc coâng thöùc naøy boå sung cho nhau ñeå laøm roõ maãu

ñeà.

Thoâng thöôøng, tuøy theo mẫu đề, moãi doøng ca dao thể hiện moät hoặc

hai coâng thöùc. Cuõng coù khi, maáy doøng ca dao môùi laø moät coâng thöùc. Các

công thức trong mẫu đề được gọi tên theo một trong hai cách sau:

+Cách thứ nhất: đặt tên công thức dựa vào caùc töø (nhoùm töø) hay dòng

mở ñaàu ca dao. Caùc töø (nhoùm töø) hay dòng mở ñaàu ca dao ñöôïc laëp ñi laëp

laïi trong các nhóm bài ca.

+Cách thứ hai: đặt tên công thức theo hình thức thể hiện noäi dung doøng

ca dao.

2.6. Vaän dụng tìm hiểu một số maãu ñeà và các công thức của chúng trong

“Kho tàng ca dao người Việt”

Hô ngữ mời gọi, nhắn nhủ (“Ai đi”, “Ai về”, Công thức 1-Mẫu đề

“Ai vô”, “Ai lên”,…) 1 “Địa danh-

Phong

cảnh-Sản

vật địa

phương”

Liệt kê địa danh (“Thổ Hà”, “xứ Lạng”, “phố Công thức

Ẻn”, “phố Hiến”, “xứ Huế”, “Gia Định, Đồng 2

Nai”, “Cù lao ông Chưởng”,...)

Công thức Kể phong cảnh, thổ ngơi (“Đường vô...quanh

3 quanh”, “Non xanh nước biếc”, “Nước... vừa

trong vừa mát”, “Đường... lắm cát dễ đi”,

“sông uốn khúc chảy quanh xóm làng”,...)

Công thức Kể sản vật, nghề nghiệp (“gạo trắng nước

4 trong”, “lắm tôm nhiều cá”, “Chim kêu như

hát bội, cá lội vàng tợ mắm nêm”, nghề trồng

dâu nuôi tằm, nghề ươm tơ,...)

Bình giá, xếp hạng cảnh vật (“Thứ nhất...”, Công thức

“Thứ nhì...”, “Nhất cao...”, “Nhất sâu...”, 5

“Nhất đẹp...”, “Đẹp thay...”, “Đâu bằng...”,

“Đâu hơn...”, “Đến đó...không muốn về”,

“Trai đi có vợ, gái về có con”

Kể các khúc nhạc (“khúc cầu hoàng”, “khúc 2- Mẫu đề Coâng thöùc

nam thương”, “năm cung”, “qua sông”,...). “Tiếng đàn 1

yêu

thương”

Cách gảy (“gảy cho liên”,“Thiếp xin gõ nhịp Coâng thöùc

cho chàng lựa dây”, “gảy năm cung rõ 2

ràng”,...)

Âm điệu và tác động của tiếng đàn (“Tì bà, Coâng thöùc

cầm sắt, bát vương đối gì?”, “Đàn ai mà gảy 3

não nùng rứa ai”, “Đàn em, em gảy não nùng

như ru”, “Cho tình thắm thiết, cho duyên mặn

mà”, “Khéo đưa sách cổ mà ôn”, “Đàn anh

dây thẳng dây chùng”, “Vị, li, võng, lượng

bốn con quỷ ngồi”,...).

3- Mẫu đề Coâng thöùc 1 Chẳng tham

“Người

yêu lý

tưởng”

Coâng thöùc 2 Hình thức của giàu có (“nhà ngói rung rinh”,

“ruộng cả ao sâu”, “ruộng cả ao liền”)

Coâng thöùc 3 Tham vì (“Tham vì một nỗi anh xinh miệng

cười”)

Coâng thöùc 4 Tả vẻ đẹp hình thức (“Miệng cười anh đáng mấy mươi”, “Chân đi đáng nén, miệng cười

đáng trăm”)

100

Coâng thöùc 5 Tham vì (“Tham về một nỗi người hiền rậm

râu”, “Tham vì cái bút cái nghiên anh đồ”)

Coâng thöùc 1 Coøn duyeân 4- Mẫu đề

“Nét

duyên của

người con

gái”

Coâng thöùc 2 Liệt kê lễ vật của đám cưới: “anh cưới ba

heo”

Coâng thöùc 3 Còn duyên: +Buoân baùn phaùt ñaït: “buôn cậy

bán hồng”

+Coøn ñoà ñaïc duø nhoû, ít giaù trò: “Còn duyên

còn cuốc, còn khao”

Coâng thöùc 4 Hình thức biểu hiện của duyên qua tính tình:

“Còn duyên chửa nói đã cười”

Coâng thöùc 5 Hình thức biểu hiện của duyên qua hình thöùc

beân ngoaøi: “đi dép đi hài”, “yếm thắm dải

đào”

Hình thức biểu hiện của duyên qua việc kén

chọn: “đóng cửa kén chồng”, “ kén cá chọn

canh”, “kén những trai tơ”

101

Coâng thöùc 6 Hình thức biểu hiện của duyên qua thái độ

của mọi người: “kẻ đón người đưa”

Coâng thöùc 7 Hết duyên

Coâng thöùc 8 Hình thức biểu hiện của hết duyên: “đi sớm về trưa mặc lòng”, “vắng ngắt như chùa Bà

Đanh”, “đánh ba hèo đuổi đi”

Coâng thöùc 9 Hình thức biểu hiện của hết duyên ñeán hình

thöùc beân ngoaøi: “đi guốc xỏ quai bằng

thừng”, “vú đét thợ rào vồ đe”, “bị gậy ra vào

cổng kho”

Hình thức biểu hiện của hết duyên qua tính Coâng thöùc

tình: “gọi chín mười lời chả thưa”, “mở cửa 10

gọi ông ăn mày”, “bán quán ngồi trông bộ

hành”, “buôn mít cho chồng nhặt xơ”, “ngồi

gốc cây hồng nhặt hoa”, “Tôi van ông ông rẽ

vào đây”

- Hình thức biểu hiện của hết duyên qua việc Coâng thöùc

choïn chồng: “rốc đực, cua kềnh cũng vơ”, 11

“cặn bã dưa hành cũng nhai”, “củ ráy, củ

hành cũng vơ”, “ông lão cũng vơ làm chồng”,

“ế ẩm xin ông năm hào”, “cưới con mèo cụt

đuôi”, “Giường cao chiếu sạch gối mây ông

nằm”.

102

5- Mẫu đề Coâng thöùc 1 Laøm trai

“Chí làm

trai”

Coâng thöùc 2 Biểu hiện chí khí của nam nhi: “chí ở cho

bền”, “quyết chí tang bồng”, “quyết (có) chí

lập thân”, “quyết chí tu thân”, “đứng ở trên

đời”, “giữ trọn ba giềng”, “Đừng lo muộn vợ,

chớ phiền muộn con”, “Công danh chớ vội,

nợ nần chớ lo”, “tỏ mặt anh hùng mới cam”,

“tỏ mặt mới là trượng phu”, “Cho người biết

mặt cho đời biết tên”, “cho ñaùng neân trai”,

“Xuống Đông, Đông tĩnh, lên Đoài, Đoài

tan”.

Coâng thöùc 3 Hành động của nam nhi: “biết đánh tổ tôm”,

“Uống chè Phương Thái, xem nôm Thúy

Kiều” , “Khi bắn súng trụ khi bơi thuyền

rồng”, “Phú Xuân đã trải, Đồng Nai cũng

từng”

Coâng thöùc 4 Biểu hiện trách nhiệm của nam nhi: “Ghé vai

gánh đỡ sơn hà”, “năm liệu, bảy lo mới hào”,

“Sao cho xứng đáng giống nòi nhà ta”,“Thảo

thân, ngay chúa, vợ hiền chớ vong”

Coâng thöùc 5 Kể những đền bù sau khi thực hiện chí nam nhi: “Khi nên trời giúp công cho”, “Trời sinh

Trời chẳng phụ nào”, “Rồi ra gặp hội phong

103

vân kịp người (có ngày)”, “Có công mài sắt,

có ngày nên kim”

6-Phaûn Coâng thöùc 1 Laøm trai: “Laøm trai cho ñaùng laøm (nên,

maãu ñeà sức) trai”

“Chí nam

nhi”

Coâng thöùc 2 Liệt kê những việc không xứng đáng với nam

nhi: “röûa baùt queùt nhaø”, “Aên côm vôùi vôï laïi

naøi veùt (cạy) nieâu”, “Một trăm đám cỗ

chẳng sai đám nào”, “Veùo ñuõa cho daøi, aên

vuïng côm con”, “OÂng quyeát khoâng ñeå caùi

nieâu phaàn maøy”

Coâng thöùc 3 Hành động của kẻ lười biếng: “Khom löng

choáng goái gaùnh hai haït vöøng”,

Coâng thöùc 4 Hành động của kẻ liều mạng: “Soáng cheát

thôøi oâng cuõng lieàu”

Coâng thöùc 5 Hành động của kẻ hèn hạ: “Vôï goïi thì daï

baåm baø toâi ñaây!”

104

Số thứ tự (Một, Hai, Ba, Bốn, Năm, Sáu, 7- Mẫu đề Coâng thöùc 1

Bảy, Tám, Chín, Mười) “Möôøi

thöông”

(“Möôøi yeâu”)

Biểu hiện của người con gái dễ thương Coâng thöùc 2

qua hình dáng bên ngoài:

+Toùc ñuoâi gaø (“Một thương tóc bỏ đuôi

gà”)

+Maù luùm ñoàng tieàn (“Ba thương má lúm

đồng tiền”, “Năm yêu má lúm đồng

tiền”)

+Raêng đen (“Bốn thương răng lánh hạt

huyền kém thua”)

+Mắt coù tình (“Mười thương con mắt có

tình với ai”)

Biểu hiện về tài năng của cô gái: Coâng thöùc 3

+Tài ăn noùi (“Hai thương ăn nói mặn mà

có duyên”, “Bốn yêu cô cả miệng chào

có duyên”, “Tám thương ăn nói lại càng

thêm xinh”)

+Taøi may vaù (“Hai yêu cô cả khéo may

yếm đào”, “Ba yeâu em göûi aùo hoa”,

“Hai yeâu em göûi aùo naâu veà nhà”)

Biểu hiện dễ thương khác của cô gái: Coâng thöùc 4

+Là coâ cả (“Một yêu cô cả lắm thay”)

105

Biểu hiện dễ thương của cô gái qua cách Coâng thöùc 5

ăn mặc:

+Coå yeám ñeo buøa (“Năm thương cổ yếm

đeo bùa”)

+Noùn thöôïng quai tua (“Sáu thương nón

thượng quai tua dịu dàng”)

+Khăn thắm thêu hoa (“Bảy yêu khăn

thắm thêu hoa”)

Biểu hiện của duyeân phaän (“Sáu yêu cô Coâng thöùc 6

cả tốt duyên chăng là”)

Biểu hiện của tính tình (“Bảy thương nết Coâng thöùc 7

ở khôn ngoan”, “Tám yêu cô cả nết na

hiền tài”)

Biểu hiện của tính cách cô gái: Coâng thöùc 8

+Göûi mieáng traàu (“Moät yeâu em göûi

mieáng traàu”)

+Göûi thö nhaø (“Boán yeâu em göûi thö nhaø

cho anh”)

+Göûi quaït (“Naêm yeâu em göûi quaït

xanh”)

+Göûi kim thoa (“Saùu yeâu em göûi moät

caønh kim thoa”)

+Göûi khaên (“Baûy yeâu em göûi khaên là”)

+Göûi caønh hoa (“Taùm yeâu em göûi caønh

hoa cho chaøng”)

106

+Göûi “laïng vaøng” (“Chín yeâu em göûi

laïng vaøng”)

Coâng thöùc 9 Kể lý do chú ý đến cô gái (“Chín thương

cô ở một mình”, “Chín yêu cô chửa có

ai”, “Ba yêu cửa gió lọt vào”)

Coâng thöùc 10 Ước muốn kết đôi (“Mười yêu anh kết

làm hai vợ chồng”, “Möôøi yeâu em chæ

laáy chaøng maø thoâi”)

Tóm lại, qua vieäc moâ hình hoaù một số maãu ñeà, chúng tôi nhận thấy

nhöõng công thức trong các mẫu đề rất đa dạng. Mẫu đề gồm ít công thức thì

các lời ca thường ngắn, công thức khác nhau nhiều hơn so với giống nhau, ít

hoặc không trùng lặp công thức. Mẫu đề gồm nhiều công thức thì các lời ca

thường dài, công thức giống nhau nhiều hơn công thức khác nhau.

Rõ ràng, việc tìm hiểu kết cấu ca dao dưới góc độ tìm hiểu các công

thức truyền thống rất phù hợp với đặc trưng của văn học dân gian, đặc trưng

thể loại và do đó, có ý nghĩa rất quan trọng, gợi ý con đường, phương pháp

đến với những cái hay, cái đẹp rất riêng của ca dao.

107

CHƯƠNG 3: KẾT CẤU CA DAO TRỮ TÌNH XÉT Ở GÓC ĐỘ

CÁC BIỆN PHÁP TU TỪ

Charles Fillmore là người đã đưa ra hướng tiếp cận ngữ nghĩa của từ

vựng và kết cấu qua khung ngữ nghĩa (semantics frame). Theo ông, khung

ngữ nghĩa là một loạt các điều kiện (checklist of conditions) làm nền tảng cho

việc hiểu và miêu tả ngữ nghĩa của một hình thức ngôn ngữ. Nghĩa của các từ

được tổ chức trên nền tảng các khung ngữ nghĩa, thông qua cấu trúc ngôn ngữ

được xây dựng xung quanh một từ mà từ ấy sẽ chọn và biểu diễn một số khía

cạnh (aspect) hay mặt (facets) của khung ngữ nghĩa đó. Mối quan hệ giữa một

từ và một khung cũng tương tự như mối quan hệ giữa một nền tảng (base) và

hình bóng in trên nền đó (profile) (dẫn theo Đinh Lư Giang, “Vài nhận xét về

quá trình sản sinh ngữ nghĩa qua khảo sát khái niệm “đầu” trong tiếng Việt”).

Khung ngữ nghĩa trong thơ ca là các hình thức, cách thức, điều kiện – là cái

khung - cấu tạo ngữ nghĩa để các từ, ngữ, hình ảnh được xây dựng trên đó

biểu lộ ngữ nghĩa. Khung ngữ nghĩa giúp cho việc miêu tả và hiểu ngữ nghĩa

tốt hơn, hay hơn. Người đọc sẽ thông qua khung ngữ nghĩa ấy để tiếp cận ngữ

nghĩa của từ, ngữ, hình ảnh. Khung ngữ nghĩa giúp cho nghĩa của các từ được

xếp đặt trên đó gắn bó chặt chẽ với nhau một cách logic, bổ sung cho nhau,

tạo thành một chỉnh thể thống nhất. Khung ngữ nghĩa giúp cho các từ ngữ có

nhiều nghĩa.

Không ngẫu nhiên, các nhà nghiên cứu Kinh Thi (Trung Quốc) coi phú,

tỉ, hứng là kết cấu của Kinh Thi. Học theo truyền thống của các nhà nghiên

cứu Trung Quốc, không ít nhà nho Việt và các nhà nghiên cứu văn học dân

gian Việt Nam như Dương Quảng Hàm, Vũ Ngọc Phan, Trúc Khê cũng coi

phú, tỷ, hứng là kết cấu ca dao. Phú là bày ra, nghĩa là nói ngay vào việc, vào

tình. Ví dụ :

108

Ba năm trấn thủ lưu đồn

Ngày thì canh điếm, tối dồn việc quan

Chém tre đẵn gỗ trên ngàn

Hữu thân hữu khổ phàn nàn cùng ai

Miệng ăn măng trúc, măng mai

Những giang cùng nứa lấy ai bạn cùng

Tỷ là so sánh, mượn việc nọ để nói về việc kia, mượn cái này để nói

các khác. Hứng là mượn cảnh để khơi hứng, để nói tình, nói tâm sự, thân

phận. Ví dụ :

Quả cau nho nhỏ

Cái vỏ vân vân

Nay anh học gần

Mai anh học xa

Lấy anh từ thuở mười ba

Đến năm mười tám thiếp đà năm con…

Qua nghiên cứu các biện pháp tu từ, chúng tôi thấy các biện pháp tu từ

có ý nghĩa quan trọng trong việc tạo nên kết cấu ca dao.

Theo nghiên cứu của Nguyễn Hằng Phương (ĐHSP Thái Nguyên)

trong “Ca dao cổ truyền người Việt với tính mơ hồ đa nghĩa trên bình diện

ngôn ngữ văn học” thì “trong số 3.481 lời ca dao khảo sát có 1.511 lời sử

dụng các biện pháp tu từ, chiếm khoảng 43,4%. Cụ thể, số lời ca dao chứa

biện pháp so sánh tu từ là 666 lời, chiếm khoảng 44,1%; số lời ca dao chứa

biện pháp ẩn dụ tu từ là 701 lời, chiếm khoảng 46,4%; số lời ca dao chưá biện

pháp hoán dụ tu từ và tượng trưng là 144 lời, chiếm khoảng 9,53% trong tổng

số lời ca dao có sử dụng các biện pháp tu từ” (Nguồn Tài liệu VN).

109

Từ thực tế trên và do khuôn khổ luận án, trong chương này, chúng tôi

tìm hiểu đặc trưng ca dao dưới góc độ một số biện pháp tu từ chủ yếu như so

sánh, ẩn dụ; các phương thức liên kết ngôn ngữ.

3.1. So sánh

Trong lối nói hàng ngày, người dân rất hay sử dụng lối so sánh, so sánh

là cơ sở của nhiều biện pháp tu từ. Theo “Từ điển thuật ngữ văn học”, so sánh

là “phương thức biểu đạt bằng ngôn từ một cách hình tượng dựa trên cơ sở

đối chiếu hai hiện tượng có những dấu hiệu tương đồng nhằm làm nổi bật đặc

điểm, thuộc tính của hiện tượng này qua đặc điểm, thuộc tính của hiện tượng

kia” (tr.190).

So sánh là đối chiếu công khai hai hay nhiều sự vật (sự việc) có nét

chung nào đấy nhằm diễn tả một cách sinh động mà cụ thể, giàu hình ảnh đặc

điểm của những sự vật (sự việc) được đối chiếu; là tìm ra sự tương đồng giữa

các sự vật (sự việc) khác nhau để các sự vật (sự việc) được hình dung cụ thể

(ví dụ: đẹp như tiên,...). So sánh là dựa vào sự vật (sự việc) đã biết để hình

dung, nhận thức được sự vật (sự việc) chưa biết. So sánh không chỉ để tìm ra

sự giống nhau mà còn để tìm ra sự khác nhau giữa các sự vật (sự việc). Vì thế,

so sánh có giá trị đối với quá trình nhận thức: đem cái chưa biết để đối chiếu

với cái đã biết, qua cái đã biết mà nhận thức, hình dung cái chưa biết. Tuy

nhiên, bên cạnh giá trị về nhận thức, so sánh còn có giá trị về tinh thần, tạo

các sắc thái biểu cảm khác nhau. Cách so sánh tạo ra các cảm xúc cụ thể, sinh

động, tạo tính hình tượng như thế gọi là so sánh tu từ.

Phân loại biện pháp so sánh: thông thường dựa vào hai căn cứ

-Căn cứ vào các từ so sánh, biện pháp so sánh được chia thành hai loại:

so sánh ngang bằng (A như B, A là B) và so sánh không ngang bằng (A hơn

hay kém B, so sánh bậc cao nhất). Trong ca dao, mối quan hệ giữa vế A và vế

110

B, thông qua từ so sánh, biểu hiện qua kiểu cơ cấu nghĩa của B phụ thuộc vào

đặc điểm ngữ pháp – ngữ nghĩa của A.

Từ so sánh “như” thể hiện nét tương đồng giữa hai vế, mang tính giả định.

Còn từ so sánh “là” mang tính khẳng định. Nhờ có từ so sánh, người đọc dễ

liên tưởng về ngữ nghĩa. Tuy nhiên, nhiều khi giữa hai vế so sánh không có từ

so sánh.

- Căn cứ vào cách so sánh, biện pháp so sánh chia thành hai loại: so

sánh trực tiếp và so sánh gián tiếp. So sánh trực tiếp là cách miêu tả trực tiếp

thực tiễn cuộc sống nhằm cụ thể hoá sự việc, sự vật; làm cho sự việc, sự vật

trở nên rõ ràng hơn. Đây là cách nói thẳng, ví dụ:

-Anh như cái võ môn

Cao không xiết kể

Ngăn ngoài cửa bể

(TL1 (1), L.417, tr.140)

So sánh gián tiếp (còn gọi là ẩn dụ hay so sánh ngầm) là lối so sánh

thông qua sự vật, sự việc khác; lối so sánh này kín đáo, tế nhị; được sử dụng

trong ca dao nhiều hơn tục ngữ, thể hiện sự tinh luyện về ngôn ngữ của dân

tộc.

Khi so sánh để nhận thức sự vật, điều quan trọng nhất là phải phát hiện

ra sự giống nhau hay khác nhau về thuộc tính giữa hai sự vật. Vì thế, cần phân

biệt: so sánh giống nhau và so sánh khác nhau. So sánh giống nhau gồm có so

sánh tương tự và so sánh ngang bằng. So sánh khác nhau gồm có: so sánh dị

biệt hơn (so sánh hơn tuyệt đối, so sánh hơn tương đối) và so sánh dị biệt

kém.

So sánh tương tự có những từ so sánh: như, tựa như, như thể, giá như,

dường như, giống như, y như, tựa, như là, khác gì, kém gì, hơn gì,...mang tính

111

giả định. Các từ so sánh giống như những dấu tương đương (~) trong toán

học, giữa hai vế so sánh có sự tương đương: A ~ B.

So sánh ngang bằng có những từ so sánh: bằng, là,...mang tính khẳng

định cao.

So sánh dị biệt hơn tuyệt đối thường biểu hiện bằng những từ so sánh:

nhất, nhì, tam, tứ, thứ nhất, thứ nhì,...Trong dạng kết cấu này, A và B được

xếp theo thứ tự phân hạng đánh giá. Tuy nhiên, cũng có trường hợp, thứ tự

này chỉ mang tính ước lệ vì tác giả dân gian chỉ quan tâm đến vần nhiều hơn

là thứ tự về mức độ quan trọng của sự vật, sự việc được liệt kê. Việc xếp hạng

còn tùy thuộc vào quan niệm dân gian.

So sánh dị biệt hơn tương đối thường biểu hiện bằng những từ: hơn,

còn hơn,...

So sánh dị biệt kém thường có những từ: thua, kém, không bằng, sao

bằng, chẳng bằng, không tày,...Ví dụ:

Đêm nằm ở dưới bóng trăng

Thương cha, nhớ mẹ không bằng thương em.

Kết cấu của so sánh

Trong văn học nghệ thuật nói chung, ca dao nói riêng, so sánh tu từ là sự đối

chiếu hai sự vật A và B không cùng phạm trù, miễn là giữa chúng có nét

tương đồng nào đó. A là sự vật chưa biết, nhờ qua B mà người đọc biết A

hoặc hiểu thêm A. Để tạo ra cách so sánh hay, tác giả phải tìm ra được sự

tương đồng về một thuộc tính nào đó giữa A và B mà ít người nhận thấy. So

sánh thường gồm hai vế: vế so sánh A (đối tượng được so sánh) và vế được so

sánh B (đối tượng làm chuẩn để so sánh), mỗi vế gồm một hay vài sự vật (sự

việc), hiện tượng tương đồng hoặc tương xứng với nhau về hình ảnh, về

nghĩa. Ở dạng đầy đủ nhất, giữa hai vế A và B là: Tính chất, trạng thái của A

và từ so sánh, như vậy, so sánh tu từ gồm bốn yếu tố:

112

Đối tượng được Tính chất,trạng Từ so sánh Đối tượng làm

so sánh (A) thái của A chuẩn để so sánh (B)

(1) (2) (3) (4)

Anh tới nơi đây như cây bị hạn

Mồ hôi thánh thót như mưa ruộng cày

Trong bốn yếu tố trên, có thể vắng mặt yếu tố (2) hoặc (3). Vế so sánh A và

vế được so sánh B không thể vắng mặt và không thể đảo vị trí cho nhau.

Ví dụ: ‘‘Anh tới nơi đây như cây bị hạn”, không thể nói ngược lại:

“Cây bị hạn như anh tới nơi đây”. Có khi, vế được so sánh B nêu cụ thể, rõ

ràng để người đọc dễ nhận ra. Song, cũng có khi, để ngắn gọn, vế được so

sánh đưa ra không đầy đủ, buộc người đọc phải suy luận mới hiểu được. Ví

dụ: “Công cha như núi Thái Sơn” - để hiểu đúng vế được so sánh “núi Thái

Sơn” thì phải phân tích, tìm đến các khía cạnh, đặc điểm, tính chất của núi

Thái Sơn – cao lớn, vững chãi, vĩnh cửu,...

Khung ngữ nghĩa trong biện pháp so sánh là những từ ngữ thuộc hai vế:

A và B. Trong so sánh, bao giờ cũng có sự vật A thuộc phạm trù này được so

sánh với một sự vật B thuộc phạm trù khác trên cơ sở một nét tương đồng của

thuộc tính nào đó của A, so với một thuộc tính nào đó của B. Các từ ngữ của

vế A tương đồng với các từ ngữ của vế B, giữa hai vế có từ liên kết, còn được

gọi là từ so sánh.

Vế A (vế so sánh hay cái biểu hiện) được diễn đạt một cách hình

tượng, thường trừu tượng (khái quát), tùy theo nội dung mà có các ý sau:

+ Tâm trạng con người (mong, nhớ, thương, cay đắng, buồn khổ,…).

113

+ Tình trạng: chòng chành, nhông nhông, dắng da dắng dỏi, lăng

xăng,...

+ Nhân vật trữ tình (đôi ta, anh, em, thiếp, chàng,…) tiêu biểu cho cái

chung (lứa tuổi, giới tính,…), cho tập thể.

+ Sự vật, sự việc, hiện tượng trong xã hội: mồ hôi, nước mắt,...

Vế B (vế được so sánh hay cái được biểu hiện) là những vấn đề người

viết muốn đề cập như các hiện tượng, hoàn cảnh sống, tâm trạng, tính cách

con người,…Vế này thường cụ thể (chi tiết), nội dung phải đạt các yêu cầu

+ Hình ảnh truyền thống, quen thuộc lấy trong thiên nhiên, cuộc sống,

xã hội (tấm lụa đào, hạt mưa, con cá vô lờ,…) mang đậm tính dân tộc và tính

địa phương. Ca dao có cả một kho hình ảnh so sánh của thể loại. Những hình

ảnh này có những đặc điểm, tính chất tương đồng với vế so sánh (vế A), có

thế mới làm rõ đặc điểm, tính chất,…của vế so sánh.

+ Hình ảnh sáng tạo nhưng phải phù hợp với quan điểm, tâm trạng, tâm

lý nhân vật; phù hợp với bài ca, có tác động mạnh đến cảm xúc của người

đọc.

+ Hình ảnh ước lệ mang tính chất chung, mang bản chất cơ bản của con

vật, đồ vật hay sự vật, hiện tượng; mà thuộc tính của sự vật thì rất đa diện và

phức tạp. Nó có thể thuộc về màu sắc, hình dáng, kích thước, khối lượng,

phẩm chất,...Ví dụ như khi nói đến hoa nhài là nói đến mùi thơm, nói đến

bông bưởi luôn là màu trắng, con tằm thì luôn ăn lá dâu, dao cau là loại dao

sắc nhất, muối là mặn, gừng là cay, mưa là nhiều (vất vả nhiều, nhớ thương,

đau khổ nhiều: “Mồ hôi thánh thót như mưa ruộng cày”, “Đôi bên vạt áo ướt

đầm như mưa”),...

Những từ ngữ ở vế B là hình ảnh cảm tính gợi lên biểu tượng về một

thuộc tính nào đó của cái được so sánh (vế A). Tùy vào đặc điểm ngữ pháp –

114

ngữ nghĩa của A, mà B có kiểu cơ cấu nghĩa khác nhau. Nếu vế A biểu thị

bình diện hay thuộc tính được so sánh (tính từ chỉ phẩm chất, trạng thái; động

từ chỉ trạng thái tâm lý,...) thì vế B bao giờ cũng là những hình ảnh gợi cảm

giác để biểu trưng về mức độ cao với những sắc thái riêng (ví dụ: “gừng” biểu

thị cảm giác “cay”).

Đặc điểm về hình thái kết cấu của so sánh trong ca dao

- Kết cấu của vế được so sánh A

Vế được so sánh A thường là từ thuộc loại danh từ (D), động từ (Đ) và tính

từ (T), hoặc là ngữ D, ngữ Đ, ngữ T và kết cấu C – V.

+ Vế A thường dùng cụm C – V, ngữ D, ngữ Đ, ít dùng ngữ T.

+ Vế A thường dùng nhiều D hơn là Đ và T.

Hoàng Kim Ngọc trong “So sánh và ẩn dụ trong ca dao trữ tình người Việt”

[126] đã đưa ra số liệu thống kê những kiểu kết cấu của vế A trong phép so

sánh ở ca dao như sau:

C-V Ngữ D Ngữ Đ D T Đ Ngữ T Kiểu kết cấu

351 290 185 131 55 29 21 Số lượng

Những danh từ được sử dụng làm vế A trong phép so sánh, ca dao thường có

những cặp từ phổ biến như: anh - em, chàng - thiếp, qua – bậu, đấy – đây,

mình – ta, người – em,...và thường biểu thị:

+ Hai chủ thể trữ tình của các phát ngôn trong giao tiếp: anh với em,

anh đây - em đấy, thân em – thân anh, đôi ta, hai ta,..

+ Người hay việc được nói đến khi giao duyên: thầy mẹ em, mẹ già,

đạo cang thường, đời người, công dưỡng dục,...

Sau đây là bảng tần số sử dụng các danh từ khi tạo lập vế A trong phép

so sánh

115

Thứ tự 1 2 3 4 5 6 7 8

Đôi ta Thân Thân Bốn Tiếng Anh Chồng Phận em,

em anh, tôi ai với em em, Đó với đây,

Mình Vợ anh Lòng em,

em Bậu lỡ thời,

Mẹ già

45 14 6 5 4 3 2 Tần số 54

Các danh từ được sử dụng với tần số cao như: đôi ta, thân em, mình em,...đã

tạo thành các mẫu đề.

+ Kết cấu của từ ngữ biểu thị quan hệ so sánh

Trong ca dao, các từ so sánh xuất hiện với tần số như sau:

Số thứ tự Từ so sánh Số câu Số lần

Như 815 1040 1

Bằng 78 93 2

Là 55 82 3

Hơn 45 58 4

Như thế 41 43 5

Không bằng 13 13 6

Chẳng bằng 7 7 7

Nhất là X, 22 22 8

Nhất là Y

Nhất, nhì, ba 26 26 9

116

10 Bao nhiêu, 19 19

bấy nhiêu

11 10 Tày 10

12 11 Tựa 11

13 7 Như là 7

14 4 Khác nào 4

15 4 Khác gì 4

16 3 Khác thể 3

17 3 Giá như 3

18 3 Tỷ như 3

19 2 Kém 2

20 2 Kém gì 2

21 1 Thua 1

22 1 Khác như 1

23 1 Khác chi 1

24 1 Nào tày 1

25 1 Không tày 1

26 1 Cũng như 1

27 1 Tựa hồ 1

28 1 Tựa như 1

29 1 Ví như 1

30 1 Như dường 1

31 1 Cầm như 1

32 1 Cầm bằng 1

33 1 Cũng bằng 1

34 1 Giá tỷ 1

117

35 Thực như 1 1

1.185 câu 1.467 lần Tổng số

- Kết cấu của vế so sánh B:

Trong ca dao, vế so sánh B thường là danh từ, ngữ danh từ, kết cấu C – V; rất

ít khi dùng động từ hay tính từ. Sau đây là bảng thống kê số lần xuất hiện các

kiểu kết cấu ở vế B trong ca dao:

+ So sánh đồng nhất (tương tự, ngang bằng): có 1336 đơn vị vế B

trong tổng số 1185 lời ca dao

Kết cấu Ca dao Số %

Từ D 304/1336 22,8%

Đ 10/1336 0,8%

T 5/1336 0,4%

Ngữ D 544/1336 40,7%

Ngữ Đ 40/1336 3,0%

Ngữ T 4/1336 0,3%

Cụm C-V 429/1336 32,0%

+ So sánh dị biệt hơn: có 106 đơn vị vế B trong 113 lời ca dao

Kết cấu Ca dao Số %

Từ D 50/106 47,2%

T 0/106 0%

Đ 0/106 0%

Ngữ D 30/106 28,3%

118

Ngữ T 13/106 12,2%

Ngữ Đ 11/106 10,4%

Cụm C-V 2/106 1,9%

+ So sánh dị biệt kém: có 25 đơn vị vế B trong 25 lời ca dao

Kết cấu Ca dao Số %

Từ D 0

Đ 0

T 0

Ngữ Đ 9/25 36,0%

Ngữ D 7/25 28,0%

Ngữ T 4/25 16,0%

Cụm C-V 5/25 20,0%

Qua các bảng thống kê trên (dẫn theo Hoàng Kim Ngọc trong “So sánh

và ẩn dụ trong ca dao trữ tình người Việt”), chúng tôi nhận thấy: vế B trong

ca dao được tạo lập bằng động từ, tính từ và ngữ tính từ chiếm một tỷ lệ rất

thấp. Vế B trong ca dao có kết cấu danh từ, ngữ danh từ, cụm C-V chiếm số

lượng rất lớn. Ca dao thường dùng mô hình kết cấu so sánh đồng nhất nhiều

hơn các mô hình kết cấu so sánh khác. Ca dao thường tạo lập vế A trong phép

so sánh bằng kết cấu C-V, danh từ, ngữ danh từ, ngữ động từ; ít dùng động từ,

tính từ, ngữ tính từ. Tác giả dân gian thường dùng các từ so sánh: như, bằng,

là, hơn, như thế,...Vế B trong phép so sánh thường dùng ngữ danh từ, danh từ,

kết cấu C-V để biểu hiện.

Các dạng thức so sánh trong ca dao

+So sánh thường:

Mô hình: Dòng lục: A

119

Dòng bát: Từ so sánh (như, khác gì,...) + B

Ví dụ: Anh đã có vợ con riêng

Như bông hoa riềng nửa đắng nửa cay

+So sánh đơn: là kiểu so sánh mà cả câu lục và câu bát đều chứa hai

đối tượng so sánh.

Mô hình: Dòng lục: A1 như B1

Dòng bát: A2 như B2

Ví dụ:

Thiếp như mía tiến vừa tơ

Chàng như mía tiến dật dờ đợi ai?

Trường hợp mô hình: Dòng lục: A như B

Dòng bát: giúp hình dung về A một cách đầy đủ, chính xác.

Ví dụ:

Anh với em như mía với gừng

Gừng cay mía ngọt, ngát lừng mùi thơm

Nếu chỉ đọc dòng lục thì sẽ không rõ “mía” và “gừng” gắn bó với nhau

như thế nào, dòng bát sẽ làm rõ sự hòa quyện mùi thơm của “mía” và “gừng”.

Trường hợp này đã giúp giải quyết vấn đề là: tại sao nhiều dòng mở đầu ca

dao giống nhau, sử dụng biện pháp so sánh, nhưng ý nghĩa rút ra ở những so

sánh ấy lại không giống nhau. Sở dĩ có hiện tượng này là do các dòng bát

quyết định.

Ví dụ:

-Chiều chiều lại nhớ chiều chiều

Nhớ người đãy gấm, khăn điều vắt vai

-Chiều chiều lại nhớ chiều chiều

Nhớ thầy kí lục ăn liều bánh ngô

-Chiều chiều lại nhớ chiều chiều

120

Tay bưng cái rổ, tay dìu con thơ

-Chiều chiều lại nhớ chiều chiều

Thấy cậu áo trắng khăn điều vắt vai

+So sánh kép: là lối so sánh mà đối tượng A được đem ra so sánh với nhiều

đối tượng B

Mô hình: Dòng lục: A như B1

Dòng bát: Như B2, như B3

Ví dụ:

Đôi ta như lửa mới nhen

Như trăng mới mọc, như đèn mới khêu.

Hay:

Mô hình: Dòng lục: A

Dòng bát: Như B2, như B3, như B4, như B5

Ví dụ:

Đàn ông nằm với đàn ông

Như gốc, như gác, như chông, như chà.

Khi so sánh, vế A và vế B thường được mở rộng về kết cấu. Ví dụ mở

rộng vế A:

-Đêm qua tựa gối loan phòng

Dầu hao thiếp rót, đèn chong canh dài

Chờ chàng canh một, canh hai

Canh ba, canh bốn ...đêm dài như song”

(TL1 (1), L.457, tr.802)

Mở rộng vế B:

-Đôi ta như thể Đào Nguyên

Khi vui nước Nhược, khi nhìn non băng

Thâu đêm vui vẻ bóng Hằng

121

Trọn ngày vui vẻ sính đàng xướng ca,...

(TL1 (1), L.822, tr.868)

Hay:

-Nhớ ai bổi hổi bồi hồi

Như đứng đống lửa, như ngồi đống than

-Nhớ cô như bèo như bọt

Như hót vào thúng

Như búng xe quay

Như vay nợ lãi

Như phải duyên cô

(TL1 (2), L.194, tr.1664)

Sự đồng nhất giữa thuộc tính được so sánh với thuộc tính so sánh chỉ

có tính chất tương đối và lâm thời. Do đó, trong so sánh thường có tính bất

ngờ và giàu hình tượng. Những hình ảnh được so sánh giữa hai vế A và B đã

làm cho tâm trạng, suy nghĩ, tính cách nhân vật trữ tình được rõ ràng hơn, từ

đó tác động mạnh đến cảm xúc nơi người đọc. Các đối tượng so sánh là

những sự vật (sự việc), hiện tượng cụ thể (thiên nhiên, cảnh làng quê, cảnh

sinh hoạt, lao động của người dân,...). Cùng nói về một đối tượng nhưng mỗi

lời ca dao lại có cách biểu đạt khác nhau, làm cho những liên tưởng tương

đồng không giống nhau.

Ví dụ các lời ca dao cùng nói về số phận bất hạnh của phụ nữ:

-Thân em như giếng giữa đàng

Người khôn rửa mặt, người phàm rửa chân

Hay:

-Thân em như miếng cau khô

Người thanh tham mỏng, người thô tham dày…

122

Tác giả dân gian đã lựa chọn các hình ảnh khác nhau về mặt ý nghĩa (giếng

giữa đàng, miếng cau khô,…) để tạo nên những liên tưởng khác nhau mà nội

dung lại giống nhau. Kết cấu của các lời ca dao này không khác nhau vì đều

sử dụng biện pháp so sánh. Hiện tượng đồng nghĩa lâm thời như thế đã mang

đến giá trị thẩm mỹ cho các lời ca dao.

Những hình ảnh này được mọi người công nhận, trở thành biểu tượng

để miêu tả, thể hiện những gì người sáng tác muốn nói. Khi sáng tác, người

sáng tác chỉ cần nhắc đến những hình ảnh ấy thì ai cũng hiểu và người sáng

tác không cần miêu tả nó. Tuy nhiên, các hình ảnh mang tính biểu tượng này

không nhiều, vì thế, chúng được sử dụng lặp đi lặp lại nhiều lần trong ca dao.

Ví dụ: hình ảnh “cây đa”, “bến đò” thường được sử dụng để biểu hiện tình

cảm sắt son chung thủy của người ở lại.

Các từ ngữ, hình ảnh chỉ sự vật, sự việc trong thực tế được đem ra đối

chiếu trong ca dao thường có mối quan hệ mật thiết. Chúng tạo thành các cặp

từ gắn bó chặt chẽ với nhau (như: mình – ta, cà – muối, cuội – trăng, lửa –

than,….), ví dụ: “Mình nhớ ta như cà nhớ muối”. Hay các cặp từ tương xứng

với nhau về hình ảnh, ví dụ: “Có nhà thế gia chức tước, của giàu như nước,

như non”, “Cổ tay vừa trắng vừa tròn / Mó vào mát lạnh như hòn tuyết

đông”,…

Khi đối chiếu dòng (câu) trên với dòng (câu) dưới, dòng (câu) lục

thường đưa ra sự vật, hiện tượng; dòng (câu) bát thường để giải thích, làm rõ

sự vật, hiện tượng đó, làm rõ nét giống nhau giữa hai vế.

Khi so sánh, các từ ngữ, hình ảnh thường có sự kết hợp giữa tạo hình –

tạo ra hình ảnh sinh động để người đọc dễ hình dung - và biểu lộ cảm xúc. Vì

phát sinh từ thực tiễn đời sống sinh hoạt, lao động, sản xuất nên các từ ngữ,

hình ảnh được đưa ra so sánh có khi hoa mỹ, chẳng hạn: “Em như con hạc

đầu đình / Muốn bay không nhấc nổi mình mà bay” (TL1 (1), L.179, tr.1061),

123

có khi bình dân đến mức thô tục: “Em như hòn cứt trôi sông / Anh như con

chó đứng trông bên bờ” (TL1 (1), L.182, tr.1061).

Việc so sánh những sự vật, hiện tượng khác nhau không chỉ thể hiện

cách nhìn, cách cảm về sự vật, hiện tượng mà còn thể hiện khả năng tạo hình,

tạo ấn tượng nghệ thuật của chủ thể sáng tác. Cùng một đối tượng, tác giả dân

gian có thể so sánh qua nhiều hình ảnh khác nhau. Cách so sánh sẽ khiến

người đọc nhận ra góc độ mà chủ thể sáng tác miêu tả, thể hiện. Đó là kết quả

của tâm hồn, trí tuệ nhân dân, của phong tục tập quán, điều kiện lịch sử,… tạo

nên.

Tác dụng của biện pháp so sánh tu từ

So sánh là một phương pháp nghệ thuật độc đáo của ca dao nói riêng, văn học

dân gian nói chung. So sánh là để cụ thể hoá những sự vật, sự việc trừu tượng,

từ đó người đọc sẽ nhận biết đối tượng rõ ràng. So sánh tạo nên hình thức kết

cấu độc đáo, phổ biến của ca dao. Người sáng tác ca dao nếu dùng cách miêu

tả trực tiếp đối tượng thì không chỉ cụ thể hoá được sự vật (sự việc, hiện

tượng) mà còn khái quát được cái chung, cái bản chất của sự vật (sự việc, hiện

tượng); từ đó sẽ tác động mạnh vào các giác quan, cảm xúc của người nhận.

So sánh giúp phát hiện, khám phá ra những khía cạnh, ngữ nghĩa hàm ẩn

trong các từ dùng để diễn đạt; tìm hiểu những đặc điểm, thuộc tính của đối

tượng hay hiện tượng. Nhà thơ Pháp – Paul - từng nói rất đúng như sau: sức

mạnh của so sánh là nhận thức. Nhận thức ở đây là sự hiểu biết và có cái nhìn

mới về sự vật, hiện tượng. So sánh giúp cho lối đối đáp trong ca dao vừa dễ

hiểu lại vừa kín đáo, tế nhị; làm cho người nghe (người đọc) tăng thêm trí

tưởng tượng phong phú. So sánh giúp cho người sáng tác thể hiện được

những sắc thái, mức độ khác nhau về đối tượng so sánh. Có khi đối tượng so

sánh được nâng cao, có khi đối tượng so sánh ngang hàng nhau hay bị hạ thấp

tùy vào tình ý của tác giả dân gian.

124

Ví dụ hai đối tượng so sánh được nâng cao và hạ thấp:

-Anh như tán tỉa, tàn vàng

Em như manh chiếu rách bà hàng bỏ quên

(TL1 (1), L.424, tr.141)

Hai đối tượng so sánh tưởng như ngang hàng nhau nhưng chính là một vế

được nâng cao, một vế được (bị) hạ thấp:

-Anh như Đại Thánh trên mây

Em đây bé nhỏ như tay Phật Bà

(TL1 (1), L.422, tr.140)

Anh như Đại Thánh to lớn, tung hoành ngang dọc, còn em chỉ bé nhỏ như tay

Phật Bà thôi, song tay Phật Bà lúc nào cũng có thể nắm gọn Đại Thánh, Đại

Thánh lúc nào cũng có thể bị Phật Bà tóm gọn.

Ca dao truyền thống khi so sánh vật này với vật khác, cái này với cái

khác đã đưa ra những thuộc tính cơ bản của những vật đó một cách phù hợp.

Ca dao truyền thống thường so sánh chính xác, giản dị và hợp lý hơn ca dao

mới. Ví dụ: ca dao truyền thống so sánh “mây trắng như bông” thì chính xác,

trong khi ca dao mới lại là “bông trắng như mây”, mà mây thì nhiều màu sắc,

do đó chưa phù hợp.

Ca dao truyền thống giống văn học trung đại vì thường sử dụng những

hình ảnh mang tính ước lệ, công thức (về thiên nhiên, địa điểm, thời gian, bối

cảnh sinh hoạt,…), những hình ảnh này lặp đi lặp lại nhiều lần. Ca dao giống

thơ ca hiện đại vì thường sử dụng những từ so sánh (như, là, như là, bằng,

hơn,…). Nhưng thơ ca hiện đại thường dùng những từ so sánh để nối hay mở

đầu, kết thúc dòng thơ (câu thơ), trong khi ca dao thì từ so sánh thường nằm

ngay giữa dòng (câu thơ). Ví dụ: “Những anh hùng đánh Mỹ hôm nay / Như

Cửu Long mênh mông sóng nước / Như Trường Sơn đông đặc cây rừng” (Lê

Anh Xuân). Điểm khác biệt trong so sánh của ca dao so với văn thơ hiện đại

125

là: Ca dao thường cụ thể hóa cái trừu tượng. Sở dĩ như vậy là do tác giả dân

gian thường tư duy theo lối trực quan. Dù vế A cụ thể hay trừu tượng thì vế B

bao giờ cũng cụ thể và vế A cụ thể thì vế B lại càng cụ thể hơn. Văn thơ hiện

đại thường cố tình trừu tượng hóa cái cụ thể, vế B có khi lại khó hiểu hơn vế

A, điều này tạo nên sự liên tưởng phong phú nơi người đọc. Các nhà thơ hiện

đại Việt Nam đã kế thừa và phát huy khả năng phong phú của biện pháp so

sánh, làm cho nó ngày càng phong phú hơn trong việc biểu hiện cuộc sống,

biểu hiện những phức tạp trong tâm trạng con người. Nhờ sáng tạo, so sánh

trong thơ hiện đại được dùng để đối chiếu những mối quan hệ khác nhau như:

“Nhân dân là bể / Văn nghệ là thuyền / Thuyền xô sóng dậy / Sóng đẩy thuyền

đi” (Tố Hữu). Các từ so sánh “bằng”, “hơn” trong ca dao dùng để so sánh

tương đối thì trong thơ hiện đại, các nhà thơ lại dùng để so sánh tuyệt đối, ví

dụ: “Gì sâu bằng những trưa thương nhớ / Hiu quạnh bên trong một tiếng

hò…/ Gì sâu bằng những trưa hiu quạnh / Ôi ruộng đồng quê thương nhớ

ơi”. Hay: “Nếu được làm hạt giống để mùa sau / Nếu lịch sử chọn ta làm

điểm tựa / Vui gì hơn làm người lính đi đầu / Trong đêm tối tim ta làm ngọn

lửa” (Tố Hữu). Kết hợp với câu hỏi tu từ, tính từ, ý thơ trên được hiểu là “sâu

nhất”, “vui nhất…”.

3.2. Ẩn dụ

Theo Aristote, nghệ thuật thi ca xuất hiện dựa trên khả năng cơ bản, tự nhiên

của con người là bắt chước và trình diễn. Từ hai khả năng này mà ngôn ngữ ra

đời và quá trình sáng tác nghệ thuật được phát triển. Những nội dung được thể

hiện trong các tác phẩm nghệ thuật đều dựa vào sự tưởng tượng và những gì

có thật ngoài đời với mục đích tạo nên cái đẹp. Việc thể hiện cái đẹp ngôn từ

trong nghệ thuật bằng nhiều cách: trực tiếp và gián tiếp. Cách trực tiếp thường

thông qua chủ đề, cách gián tiếp thường thể hiện dưới dạng ẩn dụ.

126

Từ “ẩn dụ” tiếng Hy Lạp lấy từ μεταφορά (metaphora) có nghĩa là “sự

chuyển nghĩa tu từ”, còn từ gốc μεταφέρω (metaphero) là “suy ra, dịch ra, tạo

ra”.

Khái niệm ẩn dụ theo tiếng Hy Lạp chỉ một cụm từ dùng để thể hiện

một cụm từ khác có cùng hoặc gần sắc thái ý nghĩa. Nói cách khác, thay vì

miêu tả sự vật (sự việc) một cách thông thường thì ẩn dụ miêu tả sự vật (sự

việc) qua hình ảnh của sự vật (sự việc) khác. Ẩn dụ thường được dùng trong

văn học vì chỉ cần ít từ vựng mà người đọc có thể liên tưởng đến nhiều sự vật

(sự việc) hay đặc tính khác với đầy đủ cảm xúc, ý tứ của người sáng tác.

Trong số các biện pháp tu từ, Aristote đặc biệt chú ý đến ẩn dụ, ông

định nghĩa như sau: “Ẩn dụ là sự chuyển đạt cho một vật cái tên để chỉ vật

khác, cách chuyển đạt này có thể đi từ loại sang thể loại, từ thể loại sang loại,

từ thể loại sang thể loại, hoặc theo mối tương quan tương đồng”. Theo ông, ẩn

dụ là một từ có thể chuyển từ nghĩa này sang một nghĩa khác một cách rõ

ràng, là một sự chuyển dạng; tác động mạnh đến người đọc.

Sau Aristotle, Cicero chú ý đến cấu tạo hình thức của ẩn dụ và coi đó là phép

so sánh bớt đi một từ. Thế kỷ XVIII, Dumarsais và thế kỷ XIX, Pierre

Fontanier xem xét ẩn dụ theo quan điểm của tu từ học. Thế kỷ XX, Roman

Jakobson – nhà ngôn ngữ học, ký hiệu học, thi pháp học người Mỹ – cho rằng

ẩn dụ là ký hiệu này thay thế cho ký hiệu khác, là ngôn từ mang tính hai

nghĩa, là kết quả của sự tương đồng giữa các sự vật, hiện tượng. Năm 1975,

Paul Ricoeur trong “Quy luật của ẩn dụ” cho rằng ẩn dụ là quá trình tu từ qua

đó diễn ngôn, nhờ những hư cấu nào đó để tái hiện hiện thực, là sự tác hợp

của huyễn tưởng và mô phỏng. Còn Max Black cho rằng ẩn dụ là phép so

sánh tỉnh lược, gồm hai chủ thể: chính và thứ; hai chủ thể này tương tác với

nhau tạo nên ẩn dụ. Ngoài nghĩa gốc, một ẩn dụ có thể còn ẩn chứa một nội

dung tri nhận xác thực (positive cognitive content) mà người ta không thể

127

hiểu được một cách ngọn nguồn nếu chỉ dựa vào việc diễn giải ngữ nghĩa.

(Max Black, “Metaphor” tr.25-47, Model and Metaphor, Ithaca, Cornell

University Press, 1962 - dẫn theo khóa luận tốt nghiệp “Khảo sát một vài ẩn

dụ định hướng chứa các từ định hướng không gian trong “Truyện Kiều” (theo

quan điểm của Ngôn ngữ học tri nhận)” của Nguyễn Hoàng An, Đại học

Khoa học XH và NV Hà Nội, 2007).

Năm 1980, trong “Metaphor we live by” của G.Lakoff và M.Johnson –

đứng trên cách tiếp cận ngôn ngữ học - đã chứng minh ẩn dụ không chỉ là một

hiện tượng ngôn ngữ mà còn là hiện tượng của tư duy. Hai ông cho rằng để

nhận thức những sự vật, hiện tượng mới lạ thì phải dựa trên sự tương đồng

qua những sự vật, hiện tượng đã biết. Như vậy, theo các quan niệm trên, ẩn dụ

là biện pháp tu từ tạo cho câu văn, câu thơ tính thẩm mỹ, sự sắc sảo; tạo ra

nghĩa mới, phản ánh nhận thức của con người về thế giới.

Ẩn dụ (hay so sánh ngầm) là tạm thời lấy tên gọi của sự vật (sự việc)

này để nói về sự vật (sự việc) khác khi chúng có nét nào đó tương đồng với

nhau. Hay ẩn dụ là cách thức chuyển nghĩa của từ ngữ, hình ảnh từ nghĩa đen

sang nghĩa bóng, chuyển thuộc tính của vật này sang vật khác; là sự đồng nhất

hai hiện tượng (sự vật, sự việc, hinh ảnh,…) tương tự nhau, cái này thể hiện

qua cái kia. Trong ẩn dụ, sự tương đồng giữa hai sự vật (sự việc,…) thường là

về hình thức bề ngoài (màu sắc,…), về chức năng, thuộc tính,…

Phân loại biện pháp ẩn dụ: Ẩn dụ có thể chia thành:

Ẩn dụ đơn: là chỉ có một ẩn dụ trong một lời ca dao. Ẩn dụ này chỉ có một

hình ảnh (sự vật, sự việc) cụ thể và dù có nhiều ý thì các ý cũng chỉ nói đến

một điều gì đó. Vì thế, ẩn dụ này đơn giản, dễ hiểu.

Ví dụ lời ca dao:

Miếng trầu nỏ đáng bao lăm

Ăn rồi nhả bã tiếng tăm để đời

(TL1 (2), L.279, tr.1356)

128

Miếng trầu ẩn chứa nhiều ý nghĩa: “miếng trầu là đầu câu chuyện”, miếng

trầu nên duyên chồng - vợ,…Dù là nghĩa nào thì “miếng trầu” cũng để nói về

tình nghĩa sâu nặng giữa những con người trong xã hội với nhau.

Ẩn dụ phức: gồm từ hai ẩn dụ trở lên trong một lời ca dao, các ẩn dụ này có

quan hệ chặt chẽ với nhau, bổ sung cho nhau, cùng góp phần biểu hiện nội

dung lời ca dao. Ẩn dụ này thường dùng những hình ảnh (sự vật, sự việc) cụ

thể để nói về hình ảnh (sự vật, sự việc) trừu tượng, cần kín đáo. Ẩn dụ phức

thường kết hợp với các biện pháp tu từ khác (so sánh, nhân hóa,…) nên rất

sinh động, có hồn.

Ví dụ:

Ai làm cho bể kia đầy

Cho ao kia cạn cho gầy cò con

(TL1 (1), L.46, tr.61)

Các hình ảnh ẩn dụ bể, đầy, ao, cạn, cò con quan hệ chặt chẽ với nhau để làm

rõ nội dung lời ca dao: ngầm trách kẻ gây ra nỗi bất hạnh cho người dân.

Có một cách phân loại ẩn dụ khác là dựa vào loại từ. Theo đó, chúng ta sẽ gặp

ẩn dụ là danh từ, ẩn dụ là động từ, ẩn dụ là tính từ.

Ẩn dụ là danh từ: ví dụ “thuyền”, “bến”, “trúc”, “mai”, “giếng”, “cá”,

“người câu cá”,..

Ẩn dụ là động từ: ví dụ “hái hoa”, “be bờ”, “đặt lờ”, “câu cá”, “cá ăn

mồi”, “đốn”, “đậu”,…

Ẩn dụ là tính từ: ví dụ “hạc vàng”, “lời vàng”, “dao vàng”, “người

ngọc”, “đẫy kim nhung”,…

Các biện pháp tu từ nói chung đều gồm hai phần: nội dung - ý nghĩa (ẩn

chứa bên trong sự vật - sự vịêc) và cách thức biểu hiện nội dung, ý nghĩa đó.

Để truyền tải nội dung - ý nghĩa của sự vật, sự việc thì quan trọng nhất là cách

thể hiện như thế nào. Cách thể hiện ẩn dụ thường dựa vào sự tương đồng giữa

129

hai vế so sánh, có bao nhiêu khả năng tương đồng thì có bấy nhiêu khả năng

cấu tạo ẩn dụ. Ẩn dụ thường lấy sự vật (sự việc) trừu tượng để nói về sự vật

(sự việc) cụ thể, lấy sự vật (sự việc) cụ thể để nói về sự vật (sự việc) trừu

tượng và từ sự vật (sự việc) cụ thể để nói về sự vật (sự việc) cụ thể. Có ba tiêu

chí để nhận diện ẩn dụ, đó là: dựa vào văn cảnh (hẹp và rộng), dựa vào tính

logic, dựa vào thói quen thẩm mỹ.

Sự tương đồng giữa hai vế trong ẩn dụ thường dựa vào:

+Sự giống nhau về hình thức, vị trí, chức năng của các sự vật, hiện

tượng;

+ Sự giống nhau về cách thức thực hiện giữa hai hoạt động;

+Sự giống nhau về tính chất, trạng thái, kết quả của các đối tượng.

Tuy dựa trên sự tương đồng nhưng giữa các sự vật, hiện tượng không bắt

buộc phải giống nhau, vì sự tương đồng là do sự tưởng tượng của người sáng

tác và người đọc.

Khung ngữ nghĩa của ẩn dụ là các từ ngữ mà các từ ngữ này có thể được hiểu

ngầm là gồm hai vế:

Vế A: được rút gọn (ẩn).

Vế B: liên tưởng tương đồng đến A.

Ẩn dụ là so sánh ngầm nên chỉ có vế B hiển thị. Vế B muốn so sánh ngầm

được với A thì phải thỏa mãn hai điều kiện: Thứ nhất là: B và A phải là

những từ ngữ biểu thị những sự vật khác loại. Thứ hai là: những sự vật do A

và B biểu thị phải có sự giống nhau, tương đồng về một thuộc tính, một

phương diện nào đó mà ta nhận biết được nhờ quan hệ liên tưởng (tức là khi

nói đến B, người ta nghĩ đến A).

Khác với lối so sánh, ẩn dụ không dùng những từ so sánh “như”, “như

là”, “giống như”,…vì đối tượng so sánh ẩn đi, chỉ còn vế so sánh lộ ra. Diễn

đạt kín đáo như thế sẽ làm cho lời ca dao tế nhị, súc tích, dễ bộc lộ cảm xúc

130

hơn so sánh. Nếu biện pháp so sánh làm cho ca dao có hình ảnh cụ thể, sinh

động thì ẩn dụ còn tạo ra được nghĩa hình tượng và chuyển nghĩa đen thành

nghĩa bóng.

Đặc điểm về hình thái kết cấu của ẩn dụ trong ca dao

+Từ, ngữ: Những ẩn dụ có hình thái kết cấu là từ, ngữ biểu thị các nhân

vật trữ tình, những người tham gia đối thoại (mận - đào, thuyền – bến, trúc –

mai, loan – phượng, láng giềng – người dưng, cá – người câu, lờ,...); biểu thị

thế giới nội tâm của các nhân vật trữ tình xung quanh chuyện tình duyên, nội

dung chủ yếu của các cuộc đối đáp (duyên, sầu, giếng cạn, giếng sâu, sợi gầu

dài, miếng trầu, mời trầu,...). Dựa vào đặc điểm ngữ nghĩa - ngữ pháp của các

từ cơ bản được ẩn dụ hóa, có thể phân loại thành ẩn dụ tu từ đơn và ẩn dụ tu

từ phức (ngữ động từ, ngữ tính từ).

Số lượng từ ngữ được ẩn dụ hóa trong ca dao thể hiện qua bảng thống

kê sau:

Tổng số Từ Ngữ

558 184 374 Từ ngữ

100% 32,9% 67,1% Tỷ lệ %

Từ bảng thống kê trên, chúng tôi thấy, một trong những đặc điểm về hình thái

kết cấu của ẩn dụ là thiên về sử dụng ngữ để ẩn dụ hóa.

+Phát ngôn - câu (tồn tại như một thông điệp nghệ thuật): Những phát

ngôn - câu được ẩn dụ hóa chính là những ẩn dụ tu từ có hình thái cấu trúc là

câu. Nếu động từ hay tính từ là trung tâm của vị ngữ và xoay quanh nó là các

tham tố với những vai cú pháp khác nhau, tạo nên khung vị ngữ - cái cốt lõi,

nòng cốt của các loại phát ngôn - câu trong lời nói, văn bản. Dựa vào tính chất

đơn hay phức của khung vị ngữ, ẩn dụ có thể được chia thành hai loại: phát

131

ngôn - câu đơn ẩn dụ hóa (có một khung vị ngữ) và phát ngôn - câu phức ẩn

dụ hóa (có hai khung vị ngữ trở lên).

Những ẩn dụ biểu thị thế giới nội tâm của các nhân vật trữ tình có hình

thái cấu trúc là từ ngữ, hoặc phát ngôn – câu, biểu trưng cho tình cảm, cảm

xúc của con người. Vì thế, không thể nghiên cứu các ẩn dụ riêng lẻ, mà phải

trong toàn văn bản ca dao.

Hình ảnh trong ẩn dụ thường là những sự vật, sự việc, thiên nhiên trong

cuộc sống – những hình ảnh tiêu biểu và nhiều ý nghĩa -, nhiều hình ảnh đã

trở thành những biểu tượng quen thuộc trong ca dao như: “thuyền”, “bến”,

“bướm”, “hoa”…Những biểu tượng này quen thuộc đến nỗi chỉ cần nói (hay

viết) ra thì ai cũng hiểu ý nghĩa sâu xa trong đó, không phải suy nghĩ lâu. Tuy

nhiên, nhiều ẩn dụ ca dao phải nhờ đến kết cấu thì mới có thể hiểu đúng ý

nghĩa của nó. Ví dụ:

Con cò mà đi ăn đêm

Đậu phải cành mềm lộn cổ xuống ao

Ông ơi ông vớt tôi nao

Tôi có lòng nào ông hãy xáo măng

Có xáo thì xáo nước trong

Đừng xáo nước đục đau lòng cò con

Bài ca dao này có một loạt ẩn dụ: con cò, ăn đêm, cành mềm, lòng nào,

xáo măng, nước trong. Ở phần định nghĩa khái niệm, chúng tôi đã xác định

kết cấu là sự tổ chức, là mối quan hệ qua lại giữa các yếu tố trong tác phẩm

mà sự biến đổi một yếu tố nào trong đó sẽ kéo theo sự biến đổi các yếu tố

khác. Các ẩn dụ trên đều hàm chứa những nội dung mà những từ, nhóm từ

thông thường tách riêng ra không thể có được. Chính từng ẩn dụ và mối quan

hệ của các ẩn dụ đã giúp người nghe hiểu từng ẩn dụ và hiểu ý nghĩa bài ca.

132

Ẩn dụ trong ca dao nói riêng, văn học nói chung vừa mang ý nghĩa khái

quát cao vừa mang tính tượng trưng, ước lệ; vì thế nó giúp cho việc diễn đạt

trở nên sắc sảo, hàm súc. Trong khi đó, ẩn dụ ở câu đố chỉ đem lại nghĩa mới

và nghĩa này không ẩn chứa ý nghĩa gì khác, do đó ẩn dụ trong câu đố không

được xem là ẩn dụ văn học. Lời giải của câu đố được suy ra từ hình ảnh ẩn

dụ, chỉ cần tìm ra nghĩa của ẩn dụ là lời giải được giải mã. Nhưng với ẩn dụ

trong ca dao việc tìm ra nghĩa của ẩn dụ chỉ là bắt đầu, người đọc còn phải

suy nghĩ tiếp. Ẩn dụ trong câu đố thường lấy sự vật, sự việc cụ thể để nói về

sự vật, sự việc cụ thể; còn ẩn dụ trong ca dao thì bên cạnh việc lấy sự vật, sự

việc cụ thể còn lấy sự vật, sự việc trừu tượng để nói về sự vật, sự việc cụ thể.

Ẩn dụ trong câu đố và trong ca dao giống nhau khi ẩn dụ trong câu đố hàm

súc (ví dụ: “Đi thời ăn trốc ngồi trên / Về nhà len lén đứng bên xó hè” - đố về

cái nón), dễ hiểu (cái được so sánh với cái so sánh không quá xa, quá kì dị) và

gợi cảm (ví dụ: “Trai thanh tân vui thú giang hà / Sao anh trẻ mãi không già

hở anh?”- đố về con trai). Ngược lại, ẩn dụ trong ca dao mà khó hiểu thì dễ

biến thành câu đố.

Ẩn dụ trong ca dao luôn được làm mới để ca dao không bị nhàm chán.

Điều này thể hiện qua tính ứng tác trong ca dao. Sự biến đổi không ngừng của

ẩn dụ ca dao đã giải thích những tiến hóa của tiếng lóng – ký hiệu riêng của

một thành phần xã hội (nghề nghiệp), chỉ người trong cuộc mới hiểu nổi.

Mục đích của biện pháp ẩn dụ

Ẩn dụ trong văn học nói chung, ca dao nói riêng là diễn tả sự vật, hiện tượng

chính xác, dễ hiểu, rõ ràng mà phải tế nhị. Aristote cho rằng bất cứ sự diễn đạt

nào cũng phải đạt được hai yếu tố: sáng sủa và không tầm thường, nhạt nhẽo.

Ẩn dụ giúp cho diễn đạt trở nên mới lạ và có chiều sâu. Ẩn dụ giúp che dấu

những thiếu sót về ngữ nghĩa trong ngôn ngữ bình thường. Ẩn dụ không chỉ

giúp người đọc có cách nhìn mới về đối tượng mà còn phát hiện ra bản chất

133

bên trong của đối tượng và thể hiện cả thái độ, tâm trạng của chủ thể trữ tình

với đối tượng thể hiện. Ẩn dụ giúp từ ngữ ca dao thêm nhiều ý nghĩa, dễ gợi

cảm xúc, làm giàu cho ngôn ngữ dân tộc.

Các nhà thơ của phong trào Thơ Mới - để đưa ra những thông điệp - đã

sử dụng nhiều biện pháp nghệ thuật, nhưng ẩn dụ vẫn được sử dụng nhiều

nhất. Hình ảnh ẩn dụ trong Thơ Mới không đơn giản như trong ca dao mà

luôn thay đổi để phù hợp với những cảm xúc đa dạng (cay đắng, buồn tủi,

chia ly,...) qua các bài thơ: “Lỡ bước sang ngang” (Nguyễn Bính), “Lời kỹ

nữ” (Xuân Diệu), “Ông đồ” (Vũ Đình Liên), “Tiếng thu” (Lưu Trọng

Lư),...luôn thay đổi để phù hợp với thời đại. Nhà thơ Xuân Diệu đã sáng tạo

khi vận dụng hình ảnh ẩn dụ thuyền và bến trong ca dao: “Người giai nhân:

bến đợi dưới cây già / Tình du khách: thuyền qua không buộc chặt”. Tuy

nhiên, mối quan hệ giữa thuyền và bến trong thơ Xuân Diệu lỏng lẻo, không

chặt chẽ, gắn bó và hướng về nhau, chờ đợi nhau như trong ca dao.

Các biện pháp tu từ trong ca dao lặp đi lặp lại nhiều lần. Ngôn ngữ ca

dao sinh động nhờ các hình thức chuyển nghĩa này. Ẩn dụ có vai trò, ý nghĩa

đối với kết cấu ca dao. Hình ảnh ẩn dụ tạo mối liên hệ, sự phát triển, ràng

buộc của các yếu tố liên quan với nó.

3.3. Phép đối ngẫu tâm lý

Trong phần lịch sử vấn đề, chúng tôi đã đề cập đến biện pháp nghệ

thuật này. Có thể coi đây là biện pháp tu từ, thể hiện và tác động tới kết cấu

của ca dao. Phép đối ngẫu tâm lý (còn gọi là sóng đôi tâm lý hoặc sóng đôi

hình tượng) là so sánh những hình tượng của thế giới tự nhiên, thế giới sinh

học với những hành động, tâm trạng, cảm xúc của nhân vật trữ tình. Ý nghĩa,

bản chất của phép đối ngẫu tâm lý là ở chỗ xác lập tính chất chung, sự tương

ứng giữa bức tranh thiên nhiên, sinh hoạt và hành động, tâm trạng, tình cảm

con người, thấy sự gần gũi của chúng. Trong các bài ca sử dụng phép đối

134

ngẫu tâm lý, bức tranh thiên nhiên, sinh hoạt bao giờ cũng được đưa vào phần

đầu của tác phẩm. Tiếp đó là bức tranh của hành động, tâm trạng, tình cảm

con người. Bức tranh thứ nhất không hề có ý nghĩa độc lập, nó có sự liên

tưởng, dẫn dắt đến bức tranh thứ hai và bức tranh thứ hai mới là điều bài ca

muốn nói nhất. Ví dụ:

Sen xa hồ, sen khô hồ cạn

Liễu xa đào, liễu ngả đào nghiêng

Anh xa em như bến xa thuyền

Như Thúy Kiều xa Kim Trọng, biết mấy niên tái hồi.

Bức tranh thiên nhiên, sinh hoạt là những xa cách: Sen xa hồ, liễu xa

đào, bến xa thuyền. Sự xa cách ấy tạo nên những cảnh huống đặc biệt: Sen

khô hồ cạn, liễu ngả đào nghiêng. Nghĩa là những sự vật không còn là nó

trong trạng thái bình thường nữa. Bài ca nói điều đó để dẫn đến tâm sự là

những lo lắng, bâng khuâng của chàng trai, cô gái yêu nhau mà phải xa nhau.

Cảnh và người ở đây đều có sự tương đồng.

Nước chảy liu riu

Lục bình trôi líu xíu

Anh thấy em nhỏ xíu, anh thương.

Giữa hai dòng thơ đầu và dòng thơ thứ ba có gì liên quan đến nhau? Nước

chảy liu riu, lục bình trôi líu ríu gợi bức tranh phong cảnh yên tĩnh, nhỏ bé,

xinh xắn, cần được che chở. Chính cái hồn của bức tranh phong cảnh ấy có sự

tương đồng với hình ảnh cô gái mà chàng trai trong bài ca đang hướng tới.

Một ví dụ khác:

Quay tơ phải giữ mối tơ

Dù năm bảy mối cũng chờ mối anh.

Quay tơ là cảnh sinh hoạt, cảnh lao động. Giữ mối tơ cũng vậy. Nhưng giữ

mối tơ lòng thì lại là cảnh khác, thuộc thế giới tâm hồn, thế giới tình cảm con

135

người. Giữa hai bức tranh nói trên, rõ ràng, có mối liên hệ chặt chẽ với nhau.

Nói cảnh quay tơ, mối tơ là để nói đến sự thủy chung, con người cần phải gìn

giữ.

Như Phạm Thu Yến trong “Những thế giới nghệ thuật ca dao” đã nhận

xét: “Đối ngẫu thơ ca thực ra không phải là sự đồng nhất cuộc sống con

người với tự nhiên, cũng không phải là sự so sánh các nhận thức khác nhau

của đối tượng so sánh mà là sự đối chiếu theo dấu hiệu chuyển động, vận

động...”. Tác giả cũng đã chỉ ra sự tổng hợp các chuyển đổi trong thành phần

đối ngẫu giữa hai vế, hai bức tranh. Tính chất đối ngẫu trong hai vế, hai bức

tranh trong hai bài ca phụ thuộc vào:

- Tập hợp của đặc trưng các dấu hiệu giống nhau được chọn lựa đối với

dấu hiệu cơ bản trong chuyển động của cuộc sống.

- Sự phù hợp của những dấu hiệu với những hiểu biết của chúng ta về

cuộc sống.

- Sự gần gũi với các đối tượng khác bằng sự gợi mở đối ngẫu.

- Giá trị của các hiện tượng và đối tượng của cuộc sống trong các mối

quan hệ đối với con người.

Xin dẫn thêm một ví dụ để làm sáng tỏ rõ hơn về những điều đã nói ở

trên:

Qua đình ngả nón trông đình

Đình bao nhiêu ngói, thương mình bấy nhiêu

Dòng thơ đầu là bức tranh phong cảnh và sinh hoạt. Vế đầu của dòng thơ thứ

hai (“Đình bao nhiêu ngói”) cũng là bức tranh cảnh trí làng quê. Vế cuối của

dòng thơ thứ hai mới là bức tranh tâm trạng. Bài ca lấy cái nhiều của ngói mái

đình để nói về cái nhiều, cái mênh mông của nỗi nhớ thương. Chưa hết, bức

tranh thứ nhất còn gợi bao điều của bức tranh thứ hai. Ngói đình lớp lớp dọc

ngang như những đợt sóng, gợi cái ngổn ngang của những đợt sóng lòng.

136

Ngói đình là để che chở, gợi cái ấp ủ, cái bao bọc của tình cảm con người. Ca

dao là thế, rất mộc nhưng gợi bao điều liên tưởng, chính là nhờ biện pháp đối

ngẫu mà chúng tôi đã nói. Ví dụ trên tổng hợp tất cả những tính chất đối ngẫu

trong hai vế của ca dao.

3.4. Biện pháp thu hẹp dần tầng bậc hình tượng

Theo Bùi Mạnh Nhị, “trong công trình của B.M. Xôcôlốp, cấu trúc của

bài ca trữ tình dân gian được khái quát bằng mô hình thu hẹp dần các tầng bậc

hình tượng. Ở mô hình này, các hình ảnh trong bài ca liên kết bên trong với

nhau theo trình tự từ chung đến riêng, từ xa tới gần, từ rộng tới hẹp. B.M.

Xôcôlốp đặc biệt nhấn mạnh tới mối liên hệ ngữ nghĩa của các hình ảnh trong

cấu trúc bài ca. Những mối liên hệ khác như nhịp điệu, ngữ pháp,v.v...cũng là

nhằm hướng tới, đi đến trung tâm ý nghĩa tác phẩm” [139, tr.318]. A, M.

Nôvicôva, trong cuốn sách chúng tôi đã dẫn, cũng đã viết về biện pháp kết

cấu này như sau: “Trong các phương tiện kết cấu còn có cái gọi là sự thu hẹp

nhiều bậc của hình tượng, tức là xếp đặt các hình tượng ở đầu bài ca theo thứ

tự giảm dần khi các hình tượng càng “thu hẹp” lại hoặc trong ý nghĩa không

gian nếu chúng lấy từ thế giới tự nhiên, hoặc trong ý nghĩa xã hội nếu lấy từ

thế giới của các quan hệ xã hội hoặc sinh hoạt. Những hình tượng xuất hiện

trước nhân vật trữ tình đóng vai trò “trạng ngữ” địa diểm hoặc phương thức

hành động’’ (tr.103,104 ).

Bùi Mạnh Nhị đã phân tích một ví dụ rất tiêu biểu trong ca dao Việt

Nam sử dụng biện pháp kết cấu này: “Một trong những ví dụ tiêu biểu cho mô

hình cấu trúc thu hẹp dần các bậc hình tượng trong ca dao dân ca trữ tình Việt

Nam là bài “Hôm qua tát nước đầu đình”. Ở đây, áo của người bỏ quên “hôm

qua” là cái cớ duyên dáng để người của áo “hôm nay” tỏ bày tình ý. Câu

chuyện về cái áo bỏ quên dẫn tới sự ngỏ lời xin áo. Rồi tới việc kể về “tình

trạng” cái áo “sứt chỉ đường tà” để nói điều khó nói về gia cảnh, tình cảnh.

137

Chàng trai muốn “mượn cô ấy về khâu”, hứa sẽ “trả công”. Nhưng sự “trả

công” đó rất không bình thường vì đó là những lễ vật dẫn cưới, rước dâu đầy

đủ, chu đáo mà chỉ chú rể tương lai mới có thể và có quyền làm. Từ xa tới

gần, lời tỏ tình kết lại ở ước muốn trở thành đôi lứa với “cô ấy” của chàng trai

[139, tr 318].

Một ví dụ khác cũng rất tiêu biểu cho thủ pháp thu hẹp dần tầng bậc

hình tượng:

Tháng giêng, tháng hai, tháng ba, tháng bốn, tháng khốn tháng nạn

Đi vay, đi dạm được một quan tiền

Ra chợ Kẻ Diên mua con gà mái về nuôi

Hắn đẻ ra mười trứng

Một trứng ung

Hai trứng ung

Ba trứng ung

Bốn trứng ung

Năm trứng ung

Sáu trứng ung

Bảy trứng ung

Còn ba trứng đẻ ra ba con

Con diều tha

Con quạ bắt

Con mặt cắt xơi

Chớ than phận khó ai ơi

Còn da lông mọc, còn chồi lên cây.

Rõ ràng là từ rộng đến hẹp, từ xa tới gần. Từ bức tranh tháng ba ngày

tám đói kém, gian khổ đến bức tranh đi chợ. Từ mười quả trứng, mất gần hết,

chỉ còn ba. Ba con gà cũng dần mất hết. Trắng tay. Nhưng từ trong hoàn cảnh

138

khốn cùng, cạn kiệt đó, nhân vật trữ tình vẫn không để hoàn cảnh dìm xuống,

không chịu gục ngã. Kết thúc bài ca vẫn là lời nhắn gửi, là tiếng hát lạc quan.

Cho mình và cho mọi người.

3.5. Biện pháp lặp

Ca dao, như đã nói, rất ngắn gọn. Đa phần những bài ca dao gồm một

cặp lục bát hoặc hai cặp lục bát, hay lục bát biến thể. Ca dao ngắn nhưng lại

thường sử dung biện pháp lặp. Chính biện pháp lặp một mặt góp phần làm

cho ca dao ngắn gọn, mặt khác giúp ca dao diễn tả hay hơn, sâu hơn nhưng

nội dung muốn nói. Biện pháp lặp góp phần tạo nên đặc trưng kết cấu của ca

dao.

Biện pháp lặp là phương thức liên kết mà ở câu (dòng) thơ, khổ thơ sau

tồn tại những yếu tố đã xuất hiện ở câu (dòng) thơ, khổ thơ trước đó. Biện

pháp lặp là sự trùng về âm tiết, từ vựng, về cấu trúc câu nhằm nhấn mạnh, gây

ấn tượng cho người đọc (người nghe). R.Jakobson trong “Ngôn ngữ học và thi

pháp học” đã viết: “Tính lặp đi lặp lại có được nhờ việc phổ biến nguyên lý

tương đương vào chiết đoạn làm cho không chỉ các chiết đoạn cấu thành của

thông điệp thi ca mà toàn bộ thông điệp có thể lặp lại. Khả năng lặp lại này,

cho dù ngay lập tức hay chậm trễ, sự vật chất hóa một thông điệp thi ca và các

yếu tố cấu thành của nó, sự chuyển một thông điệp thành một thứ tồn tại bền

vững, quả thực, tất cả những điều này là hiện thân của một thuộc tính cố hữu

và có hiệu quả của thơ ca” [175, tr.584].

Có nhiều cách lặp: lặp âm, lặp vần; lặp từ vựng, lặp cấu trúc.

Lặp âm, lặp vần

Âm được tạo nên bởi một hoặc nhiều nguyên âm. Những âm gần giống

nhau (không kể các phụ âm đứng trước hay đứng sau hay sự tác động của các

dấu thanh gây nên sự trầm bổng) tạo nên vần trong thơ. Vần là những chữ có

139

cách phát âm giống nhau (hoặc gần giống nhau) được dùng để tạo âm điệu

trong thơ. Vần được dùng để nối các dòng (câu) trong bài thơ với nhau.

Lặp âm là một dạng của phương thức lặp, sử dụng trong kết ngôn

những yếu tố ngữ âm (như âm tiết, số lượng âm tiết, khuôn vần, phụ âm đầu,

thanh điệu,…) đã có ở chủ ngôn. Trần Ngọc Thêm đã viết: “Trong văn vần,

tất cả các phương tiện liên kết lặp ngữ âm đều được tận dụng: lặp số lượng âm

tiết, lặp âm tiết hoặc lặp vần”. I.R.Gal Perin cũng đã rất đúng khi cho rằng

liên kết về mặt hình thức sẽ tạo ra nhịp điệu, một trong những yếu tố về hình

thức đó là vần: “Vần đưa ta quay trở lại dòng trước, buộc ta nhớ lại nó. Vần

bắt tất cả các dòng thể hiện cùng một tư tưởng phải đứng cạnh nhau. Vần liên

kết các dòng…” [172]. Cách nối kết các câu (dòng) thơ, khổ thơ trong ca dao

theo phương thức lặp âm, lặp vần rất phổ biến vì ca dao chủ yếu được sáng

tác theo thể lục bát.

-Thiệt hơn, hơn thiệt, trước sau như lời

Hay gì lừa đảo kiếm lời [138, tr135]

Trong đó “lời” vừa lặp âm vừa lặp vần (vần chân).

-Cái cò, cái vạc, cái nông

Ba cái cùng béo, vặt lông cái nào?

(TL.I (1), L.80, tr.360)

Âm “cái” (cũng đồng thời là từ) được lặp đi lặp lại trong lời ca dao này.

Lặp từ vựng

Lặp từ vựng là một dạng của phương thức lặp, thể hiện qua việc lặp lại

trong kết ngôn những từ hoặc những cụm từ (ngữ) đã có ở chủ ngôn. Phép lặp

từ vựng thường tạo ra kết cấu song song giữa hai dòng. Ví dụ:

Anh thương em chẳng phải phú, quý, thế thần

Anh thương em chỉ vì một nỗi tảo tần, anh thương.

(TL.I (1), L.503, tr.159)

140

Điệp ngữ “Anh thương em” lặp lại ở vế thứ hai vừa có tác dụng liên kết hai

câu (dòng) vừa nhấn mạnh tình cảm chân thật mà chàng trai dành cho cô gái.

Tương tự như thế, hai dòng ca dao sau có điệp ngữ vừa liên kết hai câu (dòng)

vừa nhấn mạnh đến hình ảnh “con dao ăn trầu”:

Để em sắm sửa con dao ăn trầu

Con dao ăn trầu cho lẫn cần câu?

Phép lặp từ vựng có thể chia thành hai loại: lặp từ, ngữ đồng nghĩa (hay gần

nghĩa); lặp từ khái quát.

Lặp từ, ngữ đồng nghĩa (hay gần nghĩa) là cách thức lặp lại những từ,

ngữ hay các loại từ (danh từ, động từ, tính từ,…) mang nghĩa giống (hay gần

giống) nhau. Lặp từ, ngữ đồng nghĩa (hay gần nghĩa) thường kết hợp với các

biện pháp khác như lặp âm, lặp cấu trúc; phép đối,…để tăng thêm hiệu quả

biểu hiện.

Ví dụ:

-Chiều chiều mây phủ Đá Bia

Đá Bia mây phủ, chị kia mất chồng

Mất chồng như nậu mất trâu

Chạy lên chạy xuống, cái đầu chờm bơm.

Đây là bài ca dao sử dụng cách lặp từ đồng nghĩa để liên kết dòng thứ nhất

với dòng thứ hai, các từ “mây phủ”, “mất chồng” như bổ sung ý nghĩa cho

nhau. Hay trong bài ca dao:

-Áo vá vai, vợ ai không biết

Áo vá quàng, chí quyết vợ anh

Áo vá quàng còn đang chỉ lược...

(TL.I (1), L.709, tr.194)

Các cụm từ “áo vá vai”, “áo vá quàng” gần nghĩa với nhau.

141

Lặp từ, ngữ đồng nghĩa (hay gần nghĩa) làm cho ngôn từ trong phép

lặp rất phong phú nhờ phạm vi mở rộng nghĩa của từ. Đa số các cặp từ đồng

nghĩa (hay gần nghĩa) thường bằng nhau về số lượng âm tiết, tạo ra sự cân

đối, hài hoà trong lời ca dao.

Lặp từ khái quát – từ có nghĩa bao trùm - là hiện tượng sử dụng những

từ ngữ mà nghĩa cụ thể của nó nằm trong một phần nghĩa của từ trước đó.

Ví dụ:

-Năm ngoái anh lên ngọn sóng Ngâu

Dầm sương dãi nắng chẳng tìm đâu bằng nàng.

Năm nay anh về, lắm bạc nhiều vàng

Để anh sắm sửa thời nàng lấy anh

Lấy anh, anh sắm sửa cho,

Sắm ăn, sắm mặc, sắm cho chơi bời….[141, tr375].

Khổ thơ sau liên kết với khổ thơ trước qua phương thức lặp từ (lấy anh). Các

dòng thơ liên kết với nhau qua phương thức lặp âm, lặp vần (Ngâu – đâu,

nàng – vàng, vàng – nàng,…), lặp từ vựng (sắm), lặp từ khái quát (sắm sửa) –

có nghĩa bao trùm cho tất cả những thứ sẽ mua sắm, được liệt kê ở dòng ca

dao tiếp theo.

Việc liên kết dòng thơ (khổ thơ) trong ca dao bằng phép lặp sẽ làm cho

nội dung diễn đạt thêm ấn tượng, tạo ra sự mới mẻ trong cách thể hiện, nhất là

khi diễn đạt nội dung có sự tăng tiến. Cách liên kết này còn nhấn mạnh thêm

sắc thái ý nghĩa, làm nổi bật những từ ngữ, tình tiết, hiện tượng quan trọng,

khiến lời nói có sức thuyết phục hơn. Ngoài ra, cách liên kết này còn tạo nên

sự cân đối, tạo nhịp điệu, tính nhạc cho lời ca dao.

142

Lặp cấu trúc

Phép lặp cấu trúc là phương thức liên kết mà dòng thơ sau lặp lại cấu

trúc của dòng thơ trước. Các dòng thơ này thường có số âm tiết bằng nhau.

Ví dụ:

-Bố vợ là vớ cọc chèo

Mẹ vợ là bèo trôi sông...[141, tr438].

Lặp cấu trúc là cách sắp xếp các dòng thơ, các ý song song với nhau. Nội

dung các dòng thơ này có khi tương phản, có khi tương đồng với nhau. Trong

ca dao lặp cấu trúc giữa các dòng thơ chủ yếu có nội dung tương đồng. Ví dụ:

-Đau ba năm không ốm

Đói sáu tháng không mòn

(TL.I (1), L144, tr.809)

Hay:

-Đấng trượng phu đừng thù mới đáng

Đấng anh hùng đừng oán mới hay

(TL.I (1), L166, tr.813)

Lặp cấu trúc trong ca dao còn thể hiện qua cách chuyển đổi từ ngữ

trong các dòng thơ nhưng nội dung vẫn tương đồng với nhau. Từ đứng ở dòng

thơ trước được lặp lại nhưng đảo vị trí trong dòng thơ sau, ngược lại. Điều

này giúp cho việc biểu hiện cảnh và tình thêm sinh động, tăng thêm sức biểu

cảm. Ví dụ:

-Đứng bên ni đồng, ngó bên tê đồng, mênh mông bát ngát

Đứng bên tê đồng, ngó bên ni đồng, bát ngát mênh mông

Cách lặp cấu trúc như vậy làm tăng thêm cảm giác bao la, vô tận cho cánh

đồng.

Biện pháp lặp cũng góp phần tạo nên sự song hành về hình thức và nội dung

rất lý thú giữa các bộ phận, thành phần trong một đơn vị tác phẩm ca dao.

143

Ngày đi lúa chửa chia vè

Ngày về lúa đã đỏ hoe ngoài đồng

Ngày đi em chửa có chồng

Ngày về em đã con quấn con quýt con bế con bồng con mang.

Trong bài ca dao trên, có sự song hành về từ ngữ, về cấu trúc hai cặp lục bát,

về nhịp điệu của chúng và có sự song hành giữa bức tranh về cảnh và người.

Chinh biện pháp lặp lại đã tạo nên sự song hành đó.

Bài ca dao dưới đây cũng là ví dụ tiêu biểu cho vai trò kết cấu, ý nghĩa

kết cấu của biện pháp lặp:

Khăn thương nhớ ai

Khăn rơi xuống đất

Khăn thương nhớ ai

Khăn vắt lên vai

Khăn thương nhớ ai

Khăn chùi nước mắt

Đèn thương nhớ ai

Mà đèn không tắt

Mắt thương nhớ ai

Mắt ngủ không yên.

Rất nhiều hình thức lặp. Lặp ngữ pháp, lặp dòng thơ, lặp hình ảnh, nhịp

điệu, lặp từ và nhóm từ. Lặp để diễn tả, để khắc sâu tâm trạng, nỗi niềm của

nhân vật trữ tình. Bài ca dùng cái ngoại hiện để diễn tả cái bên trong của tâm

trạng con người. Hỏi khăn, hỏi ngọn đèn, hỏi đôi mắt cũng chính là hỏi lòng

mình. Dằng dặc những nhớ thương, bồn chồn, lo lắng. Có cảm giác không

biện pháp tu từ nào thay được biện pháp lặp lại trong bài ca này. Toàn bộ đặc

trưng kết cấu nổi bật nhất của bài ca, không đâu khác, chính là biện pháp lặp

lại. Về bài ca này, Hoài Thanh đã viết: “Nếu chỉ có hai câu sau cùng thì ta đã

144

thấy bài thơ hay rồi, nhưng là loại hay có thể hiểu được. Còn hai câu đầu thì

hay đến mức cơ hồ không hiểu được, không rõ hẳn là nói gì mà vẫn thấy hay.

Tôi xem đó là một trong những câu ca dao hay nhất của Việt Nam” (“Một vài

suy nghĩ về ca dao”, Văn nghệ số 1, ngày 2-1-1982).

Phương thức lặp là một hiện tượng thường thấy nhất trong các phát

ngôn. Về mặt hình thức, nó là sự lặp lại, nhưng về nội dung thì hiện tượng

này lại muốn nhấn mạnh một giá trị nào đó mà người sáng tác muốn gửi gắm.

Việc sử dụng hiện tượng lặp một cách có ý thức đều thực hiện được các chức

năng cơ bản của phương thức lặp, đó là chức năng liên kết và chức năng tu từ.

Việc lặp lại có ý thức, có tính chủ động, nhằm tạo nên những ấn tượng mới

mẻ, nhấn mạnh một sắc thái ý nghĩa, một sắc thái biểu cảm nào đó thì phương

thức lặp đã thực hiện được mục đích tu từ. Phương thức lặp thực hiện được

mục đích liên kết khi nó được dùng để tạo nên tính liên kết trong tác phẩm,

tức là giữa các dòng có sự liên kết chặt chẽ, gắn bó với nhau về nội dung lẫn

hình thức. Như vậy là phương thức lặp là một dạng thức liên kết dùng để thực

hiện liên kết chủ đề của tác phẩm.

3.6. Phương thức kết nối

Trong ca dao, hiện tượng kết nối một phần hay toàn bộ bài ca dao này

với một phần hay toàn bộ bài ca dao khác để tạo thành một bài ca dao mới,

khá phổ biến. Đây cũng là đặc trưng kết cấu ca dao, tạo nên sự khác biệt giữa

ca dao và thơ trữ tình.

3.6.1. Kết nối nội dung

Liên kết nội dung trong ca dao thể hiện ở việc gắn kết đề tài, chủ đề,

thống nhất chủ đề (chủ đề được duy trì, triển khai, phát triển); liên kết lôgic,

chặt chẽ về lôgic (các ý được sắp xếp theo một trình tự hợp lý) và hình tượng

trữ tình của phát ngôn.

145

Lời đối đáp trong ca dao chủ yếu liên kết với nhau về nội dung, xuất

phát từ nhu cầu giao tiếp nhất định. Các nhà nghiên cứu trước đây thường chú

trọng việc tìm hiểu việc liên kết nội dung trong ca dao. Nguyễn Xuân Kính

gọi nhiều hiện tượng lời ca dao liên kết với nhau theo hình thức “bị chắp”

(hay còn gọi là “chắp nối”), ông chia ra hai trường hợp là: “nhiều lời hoặc

nhiều mảnh bị chắp”. Tác giả còn dẫn trường hợp “soạn giả Hương hoa đất

nước chắp bảy lời thành một lời”. Các trường hợp mà Nguyễn Xuân Kính đưa

ra không liên kết theo kiểu liên vần mà theo kiểu liên chủ đề.

Thuật ngữ “liên kết nội dung” có nét giống với “thuật ngữ

Intertextualité (tiếng Pháp) chỉ toàn bộ các mối quan hệ giữa một văn bản với

một hay nhiều văn bản khác. Theo Bakhtin và các nhà “hình thức chủ nghĩa

Nga”, những từ mà chúng ta dùng ngày hôm nay đều chứa đựng tiếng nói của

những người khác, trong văn chương, đó là “tính đối thoại” – mỗi văn bản

đều đối thoại với các văn bản khác. Ở Pháp, Bactơ và Krixtêva… cho rằng

mọi văn bản đều được dệt, đều bao gồm những “lời dẫn, tức là những đoạn

văn trích ở các tác phẩm đã viết, được diễn đạt hiện đại hoá theo tài năng của

mỗi nhà văn; nhà văn này có thể “dẫn” một tư tưởng, một đề tài, một âm điệu,

một giọng điệu, một hình tượng…”. Các tác giả “dẫn” đề tài, đoạn trích,.. của

nhau khi có cùng quan điểm, muốn giữ nguyên nội dung của người đi trước.

Trong ca dao cũng vậy, nội dung của lời ca dao này được dẫn nguyên văn

(hoặc thay đổi chút ít) vào lời ca dao khác. Nhưng ca dao khác các tác phẩm

văn học khác ở chỗ: không chỉ dẫn một lời mà có khi dẫn hai, ba,…lời nối kết

liền nhau hoặc cách một vài dòng thơ vào lời ca dao mới. Khi dẫn lời ca dao

khác vào, lời ca dao mới thường sử dụng các phương tiện liên kết. Liên kết

nội dung trong ca dao thể hiện qua các trường hợp sau:

- Các lời ca dao liên kết với nhau khi có cùng nội dung

146

Ví dụ: Lời ca dao: “Ai về tôi gửi buồng cau / Buồng trước kính mẹ, buồng sau

kính thầy” (TL.I (1), L.205, tr.94) được kết nối với lời: “Ai về tôi gửi đôi giày

/ Phòng khi mưa gió để thày mẹ đi” (TL.I (1), L.208, tr.95) để tạo thành một

lời:

-Ai về tôi gửi buồng cau

Buồng trước kính mẹ, buồng sau kính thầy

Ai về tôi gửi đôi giày

Phòng khi mưa nắng cho thày mẹ đi

(TL.I (1), L.206, tr.95)

Hai lời ca dao trên đều giống nhau ở chỗ: từ những sản vật, sự vật, người con

nghĩ về cha mẹ, muốn gửi về cho cha mẹ để thể hiện lòng biết ơn. Lời 206

khác với hai lời 205 và 208 một chút: cụm từ “mưa gió để” thành cụm từ

“mưa nắng cho” nhưng nội dung thì không thay đổi.

-Một lời hay một phần lời ca dao này có thể nằm trong những vị trí

khác nhau của lời ca dao khác

Ví dụ:

Ba đồng một quả hồng dài

Cô kia có tài thời cất tiếng lên

Ba đồng một quả hồng ngâm

Bên ấy không hát thời câm mất mồm

(TL.I (1), L.27, tr214)

Lời ca dao này trở thành câu mở đầu cho lời ca dao khác nhưng các dòng ca

dao được đảo trình tự:

-Ba đồng một quả hồng ngâm

Bên ấy không hát thời câm mất mồm

Ba đồng một quả hồng dài

Bên ấy có tài thì cất miệng lên

(TL.I (1), L.28, tr214)

147

Hiện tượng này xuất hiện nhiều trong các trường hợp khác.

Hình thức xâu chuỗi cũng có thể coi là một dạng biểu hiện của phương

thức kết nối như là đặc trưng của kết cấu ca dao. X.G. Lazuchin đã miêu tả

khái quát đặc điểm của hình thức xâu chuỗi như sau: “Các bức tranh trong bài

ca xâu chuỗi với nhau: hình ảnh cuối của bức tranh thứ nhất là hình ảnh đầu

của bức tranh thứ hai, hình ảnh cuối của bức tranh thứ hai là hình ảnh đầu của

bức tranh thứ ba…cứ thế, bài ca vận động tới hình ảnh quan trọng nhất, biểu

hiện nội dung chính của tác phẩm” [dẫn theo Bùi Mạnh Nhị, 139, tr.318]. Lời

bài dân ca Quan họ “Trên rừng ba mươi sáu thứ chim” là ví dụ rất tiêu biểu

cho hình thức xâu chuỗi của kết cấu ca dao:

Trên rừng có ba mươi sáu thứ chim

Thứ chim chèo bẻo, thứ chim chích chòe

Trong Quan họ có người trồng tre…

Trên rừng có ba mươi sáu thứ tre

Thứ tre chẻ lạt, thứ tre tôi để làm nhà

Trong Quan họ có người trồng cà…

Trên rừng có ba mươi sáu thứ cà

Thứ cà tim tím, thứ cà xanh xanh

Trong Quan họ có người trồng chanh…

3.6.2. Kết nối hình thức

Liên kết hình thức thể hiện sự gắn bó giữa các dòng, các khổ thơ với

nhau bởi các yếu tố hình thức mang tính nội dung, góp phần thể hiện nội

dung, hoặc các yếu tố mang tính hình thức là chủ yếu (ví dụ trường hợp kết

nối với nhau chủ yếu để nối vần). Các phương thức liên kết hình thức chỉ có

giá trị khi chúng đồng thời là những liên kết về nội dung. Các phương thức

liên kết này thể hiện ở tất cả các thể thơ, kể cả thể tự do. Về hình thức, nó

tuân theo quy luật của thơ ca dân gian về vần, nhịp điệu và thể thơ. Các dòng,

148

khổ thơ khi gắn kết với nhau thì phải hợp vần, liền vần, phù hợp thể thơ,…Ví

dụ về liên kết dòng:

-Ai mà nói dối cùng ai

Thì Trời giáng hạ cây khoai giữa đồng

(TL.I (1), L.83, tr.69)

Hai dòng ca dao này liên kết với nhau bởi liên tưởng nhân quả. Sau đó hai

dòng này lại liên kết với lời:

-Ai mà nói dối cùng chồng

Thời Trời giáng hạ cây hồng bờ ao

(TL.I (1), L.85, tr.70)

Giữa hai dòng cũng liên kết với nhau bởi phương thức liên tưởng nhân quả để

tạo thành lời: -Ai mà nói dối với ai

Thì Trời giáng họa cây khoai giữa đồng

Ai mà nói dối với chồng

Thì Trời giáng họa cây hồng bờ ao

(TL.I (1), L.84, tr69)

Nội bộ các dòng thơ trong các lời ca dao 83, 85 và 84 đã có sự phù hợp về

vần, thể thơ khi liên kết với nhau. Hai lời 83 và 85 kết nối với nhau cũng rất

phù hợp về vần (đồng - chồng) và phù hợp về thể thơ (thể lục bát) để tạo ra

lời 84. Lời mới có thay đổi một ít so với hai lời kết nối. “Cùng ai” được đổi

thành “với ai”, “giáng hạ” thành “giáng hoạ”, “cùng chồng” thành “với

chồng”, “thời” thành “thì”. Sự thay đổi này chủ yếu là do cách phát âm cho

phù hợp về vần điệu, còn nội dung không thay đổi.

Ví dụ về liên kết khổ thơ trong ca dao:

-Ai đi đâu đấy hỡi ai

Hay là trúc đã nhớ mai đi tìm

Tìm em như thể tìm chim

149

Chim ăn bể bắc đi tìm bể đông (Khổ 1)

Tìm bể đông thấy lông chim nhạn

Tìm bể cạn thấy đàn chim bay... (Khổ 2)

(TL.I (1), L22, tr.56)

Lời ca dao trên (L.22) gồm hai khổ thơ liên kết với nhau. Khổ 1 liên kết với

khổ 2 bởi phương thức lặp – lặp từ vựng (“Tìm bể đông”).

Cũng có trường hợp, giữa hai phần của bài ca dao liên kết, liên hệ với nhau

chủ yếu về mặt ngữ âm và vần thuần túy:

-Trên trời có đám mây xanh

Ở giữa mây trắng chung quanh mây vàng

Hỡi anh đi dép quai ngang

Trông anh ngoài đàng em cũng muốn trông

Đất bồi mà bỏ xuống sông

Tiếc cho anh ấy có công đợi chờ.

-Trên trời có ông sao vàng

Có ai đau nữa mà chàng phụ tôi?

Mười hai cửa bể, tình ơi

Gửi thư thư lạc, gửi lời lời bay

Nhạn ơi, trăm sự nhờ mày

Gửi thư đem tới tận tay cho chàng.

Ở hai bài ca dao trên, không có mối liên hệ giữa hai dòng thơ đầu với

những dòng ca dao khác còn lại về mặt nội dung. Chúng chỉ liên hệ, liên kết

với nhau về mặt ngữ âm và vần thuần túy.

Tóm lại, ca dao đã thể hiện cách nói, cách sử dụng từ ngữ giàu

hình tượng của người Việt Nam theo đúng các phương châm nêu trên. Ca dao

còn là nơi thể hiện các yếu tố văn hóa, phong tục tập quán, sinh hoạt xã hội

150

của con người. Để tạo nên cách nói như trên là nhờ ở các biện pháp tu từ, các

biện pháp, phương thức kết nối ngôn ngữ, liên kết dòng thơ, khổ thơ. Vì thế,

việc tìm hiểu các biện pháp, phương thức kết nối dòng thơ, khổ thơ trong ca

dao là một cách nhằm khẳng định thêm tính độc đáo, sắc sảo, phong phú và

đa dạng của người Việt Nam trong việc sử dụng lời ăn tiếng nói của mình để

sáng tác ca dao. Do quá trình diễn xướng và đặc trưng của ca dao nên trong

thực tế sáng tác ca dao, nhân dân ta đã sử dụng các phương thức kết nối linh

hoạt và đa dạng. Việc sử dụng các phương thức kết nối đã giúp cho kết cấu ca

dao có đặc trưng riêng, luôn ổn định và vững bền.

151

KEÁT LUAÄN

Trong “Hội nghị cán bộ văn hóa” ngày 30 tháng 10 năm 1958, Hồ Chí

Minh đã nhận xét về tục ngữ, ca dao như sau: “Các sáng tác ấy rất hay mà lại

ngắn, chứ không trường thiên đại hải...Những sáng tác ấy là những hòn ngọc

quý”. Nhà văn Nguyễn Đình Thi cũng đã nói đến cái hay, cái đẹp của ca dao:

“Muốn biết tinh thần Việt Nam chân chính, muốn biết rõ cái nguồn sống chảy

trong máu dân tộc chúng ta, phải tìm đến văn chương của dân chúng tuy bình

dị nhưng biểu lộ được ý nghĩ, tình cảm và hành động của mọi người” (“Sức

sống Việt Nam trong ca dao, cổ tích”). Còn nhà thơ Xuân Diệu thì nhận xét:

“Ca dao hay lưu truyền lại được vì nội dung thiết cốt đến người ta, ca dao

sinh ra là do thời sự, do phút giây, ngày đó, hôm đó cần thiết, nhưng lại nói

được chuyện lâu dài, phổ biến được trong thời gian và không gian, và hình

thái thì giản dị không cầu kỳ rắc rối, mà lại có nét đặc biệt, điển hình”. Xuân

Diệu khẳng định: “Các nhà thơ học được thơ ở trong ca dao” [“Các nhà thơ

học những gì ở ca dao”,Tạp chí Văn học số 1,năm 1967,tr.56]

Như đã khẳng định nhiều lần trong luận án, cái hay, cái đẹp, cái độc

đáo của ca dao thể hiện ở nhiều phương diện, trong đó có đặc trưng kết cấu

của thể loại. Từ đặc trưng của văn học dân gian, đặc trưng thể loại, luận án

tìm hiểu đặc trưng kết cấu của ca dao ở ba góc độ chính: môi trường và các

hình thức diễn xướng, các công thức truyền thống, các biện pháp tu từ.

Trong quá trình hình thành, biến đổi, lưu truyền, ca dao luôn gắn bó

mật thiết với các hình thức sinh hoạt diễn xướng, các hình thức văn hóa, cộng

đồng khác nhau (gia đình, xã hội, tôn giáo, tín ngưỡng, phong tục, tập quán,

lao động, vui chơi, ca hát, lễ hội…của nhân dân). Là sáng tác dân gian, ca dao

mang đặc trưng tập thể, mang những đặc điểm nghệ thuật dân gian truyền

thống và vận động theo quy luật của sáng tác dân gian như quy luật kế thừa

152

truyền thống, quy luật chọn lọc và những quy luật vận động theo biến đổi của

không gian, thời gian. Ca dao khaùc vôùi thô tröõ tình vì ñöôïc taïo neân bôûi moâi

tröôøng, hình thöùc dieãn xöôùng, khác về dung löôïng baøi ca, về tính chaát ñaëc

bieät cuûa caâu môû ñaàu, caâu cuối, khác về các biện pháp tu từ,… Vieäc nghieân

cöùu ca dao về đặc trưng keát caáu rất cần thiết, phuø hôïp vôùi yeâu caàu theå loaïi.

Nghiên cứu các đặc trưng keát caáu seõ góp phần quan trọng xaùc ñònh các nội

dung, ý nghĩa, cái hay, cái đẹp của các bài ca dao.

Ca dao luôn tồn tại trong môi trường, hoàn cảnh diễn xướng. Nói cách

khác, môi trường, hoàn cảnh diễn xướng là “bầu khí quyển” của tác phẩm.

Những môi trường, hình thức sinh hoạt văn hóa, ca hát dân gian tạo nên đặc

diểm diễn xướng ca dao. Đến lượt mình, diễn xướng đã tác động, tạo nên hình

thức kết cấu đối đáp, đặc điểm của đơn vị tác phẩm ca dao, tính chất ngắn

gọn, bóng gió nhiều khi khó hiểu của lời ca dao. Diễn xướng còn tạo ra kiểu

mở đầu và kết thúc rất đặc biệt trong ca dao và những biến đổi lời ca dao,

khác với thơ trữ tình (văn học).

Các coâng thöùc truyeàn thoáng của ca dao là sản phẩm của tính nguyên

hợp, tính tập thể, tính truyền miệng,...Các coâng thöùc truyeàn thoáng cũng góp

phần quan trọng tạo nên đặc trưng kết cấu ca dao, khiến kết cấu ca dao mang

đặc trưng riêng, khác với thơ trữ tình (văn học). Các coâng thöùc truyeàn thoáng

vöøa beàn vững, vöøa khoâng ngöøng bieán ñoåi ôû chi tiết và ở söï lieân keát khi

tham gia vaøo caùc maãu ñeà khaùc nhau hoặc trong các bài ca dao khác nhau.

Mỗi mẫu đề có những công thức của nó. Một bài ca dao có thể chỉ có một

mẫu đề, nhưng cũng có bài ca dao gồm hai hoặc ba mẫu đề, trong đó có mẫu

đề chính và phụ. Các công thức truyền thống khi tham gia xây dựng, tạo nên

các mẫu đề có khi giống nhau hoàn toàn, có khi chỉ giống một phần. Nhöõng

153

biến đổi sinh động của các coâng thöùc truyeàn thoáng đã cho thấy ca dao khoâng

ngöøng bieán đổi veà chaát vaø löôïng, theo thời gian và không gian. Coù theå xaây

döïng töø ñieån caùc mẫu đề, từ điển các coâng thöùc truyeàn thoáng cuûa kho taøng

ca dao Vieät Nam giuùp ích cho vieäc nghieân cöùu, giaûng daïy theå loaïi naøy.

Tiếc rằng công việc này chúng ta thực hiện còn rất ít. Cũng phải thấy rằng

đây là công việc lý thú, bổ ích nhưng cũng rất khó. Trong luận án này, chúng

tôi trình bày một số vấn đề lý luận, và đặc biệt, đã trình bày một số ví dụ tiêu

biểu với mong muốn sẽ được nhiều người cùng tiếp tục nghiên cứu, thực hiện.

Các biện pháp tu từ cũng góp phần tạo nên đặc trưng kết cấu của ca

dao. Nhiều thể loại văn học và nhiều thể loại văn học dân gian cũng sử dụng

các biện pháp tu từ như so sánh, ẩn dụ và các phương thức liên kết ngôn ngữ.

Song, các biện pháp tu từ này có sắc thái riêng, đặc trưng riêng trong ca dao.

Ca dao hầu như có tất cả các hình thức so sánh có trong đời sống và trong

ngôn ngữ. Nhưng thể loại này cũng xác lập được cho mình một hệ thống đối

tượng so sánh riêng, rất đặc trưng như: “Đôi ta” (hoặc “Hai đứa mình”),

“Thân em” (hoặc “Em như”), “Anh như”,.... Hình ảnh so sánh trong ca dao là

thế giới tự nhiên, hình ảnh cuộc sống sinh hoạt, văn hóa của đất nước, địa

phương, rất chân chất nhưng cũng rất duyên dáng, tinh tế, sâu lắng, gần gũi,

quen thuộc với người Việt Nam. Ca dao có kho hình ảnh so sánh khổng lồ

riêng của nó. Không ít bài ca dao sử dụng biện pháp so sánh, khung kết cấu

của những bài ca dao này là: dòng thơ đầu đưa ra sự so sánh giữa đối tượng so

sánh và hình ảnh, hiện tượng được so sánh, dòng thơ tiếp theo miêu tả cụ thể

hình ảnh, hiện tượng được so sánh ấy. Ca dao cũng tạo nên những cặp so sánh

tương đồng hoặc so sánh đối lập truyền thống rất đặc thù, ví dụ: rồng- mây,

nút-khuy, khóa-chìa, ngày đi-ngày về, khi chưa có chồng-khi đã có chồng, vợ

cả- vợ lẽ, gia đình bố mẹ đẻ-gia đình chồng, khi còn duyên-khi hết duyên, khi

154

có tiền-khi hết tiền,... Những bài ca dao thuộc chủ đề tình yêu lứa đôi sử dụng

nhiều hơn biện pháp so sánh tương đồng vì trong ca dao về tình yêu lứa đôi,

phần thơ mộng, thi vị hóa thường đậm hơn ca dao thuộc những chủ đề về tình

cảm gia đình, chủ đề về tình cảm xã hội và nhân vật trữ tình là các chàng trai,

cô gái sống trong quan hệ ít phức tạp hơn các nhân vật trữ tình trong ca dao

thuộc các chủ đề khác. Ngược lại, những bài ca về tình cảm gia đình lại

thường sử dụng nhiều hơn những so sánh đối lập vì thành phần nhân vật trữ

tình trong bài ca về tình cảm gia đình phức tạp hơn, nhân vật trữ tình cũng

sống trong những hoàn cảnh phức tạp hơn. Chính những so sánh tương đồng

hoặc đối lập này cũng tạo nên trục kết cấu, đặc trưng kết cấu của ca dao.

Ẩn dụ trong ca dao cũng có những đặc thù riêng, khác với ẩn dụ trong

thơ trữ tình và trong các thể loại văn học dân gian khác. Ca dao có ẩn dụ đơn,

ẩn dụ phức, có ẩn dụ là danh từ, ẩn dụ là động từ hoặc tính từ. Cũng như các

hình ảnh so sánh, các hình ảnh ẩn dụ trong ca dao được xây dựng trên căn bản

là truyền thống văn hóa vật chất, văn hóa tinh thần của người Việt. Nếu nghĩa

của ẩn dụ là nghĩa hàm ẩn, nghĩa chìm thì ý nghĩa kết cấu của ẩn dụ trong ca

dao cũng là nghĩa chìm. Ẩn dụ tạo nên những tương quan bổ sung, tương

quan tương đồng hoặc tương quan đối lập trong kết cấu một dòng ca dao hoặc

giữa các dòng ca dao trong bài ca. Phép đối ngẫu tâm lý và biện pháp thu hep

dần tầng bậc hình tượng cũng tạo nên nhũng đặc điểm riêng của kết cấu ca

dao.Việc sử dụng các phương tiện để liên kết các dòng thơ, khổ thơ cũng là

những đặc thù của kết cấu ca dao. Các lời ca dao liên kết với nhau khi có

cùng nội dung. Các phương thức liên kết hình thức chỉ có giá trị khi chúng

đồng thời là những liên kết về nội dung. Các phương thức liên kết ngoài tác

dụng kết nối các dòng thơ, khổ thơ, còn nhằm nhấn mạnh sắc thái ý nghĩa,

làm nổi bật những từ ngữ, tình tiết, hiện tượng quan trọng. Ngoài ra, các

155

phương thức liên kết này còn góp phần tạo nên sự cân đối, tạo nhịp điệu, tính

nhạc cho lời ca dao.

Nghiên cứu kết cấu ca dao ở ba góc độ như đã nói giúp cho việc tìm

hiểu sâu hơn, đa diện hơn đặc trưng của đối tượng. Mỗi góc độ nghiên cứu

giúp khám phá kết cấu ca dao ở những khía cạnh khác nhau. Nghiên cứu kết

cấu từ ba góc độ như đã nói cũng cho thấy ý nghĩa của hình tượng con người

đối với kết cấu ca dao. Con người là trung tâm của nghệ thuật. Con người là

chủ thể trữ tình, nhân vật trữ tình, cũng luôn là trung tâm của ca dao. Con

người xuất hiện, chi phối kết cấu đối đáp. Suy nghĩ, tình cảm của con người là

nội dung đối đáp của ca dao. Các nhân vật trữ tình (cô gái, chàng trai, người

vợ, người con, người mẹ, bố mẹ đẻ, bố mẹ chồng, vợ cả, vợ lẽ, ông tơ, bà

nguyệt, cậu cai, người lính thú, vv..), qua nguyên tắc điển hình hóa từ chân

dung đến hoàn cảnh, tâm trạng, số phận đều chi phối ca dao qua việc xây

dựng những biện pháp tu từ hoặc qua việc tạo lập, sử dụng những công thức

truyền thống.

Trước tổng thể ca dao và một đơn vị tác phẩm ca dao, khi đề cập tới kết

cấu, phải chú ý cả ba góc nhìn đó và tùy đặc thù của đối tượng nghiên cứu

cũng như yêu cầu của nhiệm vụ nghiên cứu mà chú ý hơn, tập trung hơn tới

góc nhìn nào. Nghieân cöùu keát caáu cuûa ca dao tröõ tình caøng cho thaáy roõ hôn

söï khaùc bieät cuûa ca dao vôùi thô tröõ tình vaø söï khaùc bieät cuûa ca dao vôùi caùc

theå loaïi thô ca daân gian khaùc. Nghieân cöùu về keát caáu cuûa ca dao tröõ tình sẽ

giuùp cho việc hieåu ñuùng, hieåu saâu hôn vaø giaûng daïy toát hôn theå loïai naøy

trong caùc nhaø tröôøng töø phoå thoâng ñeán ñaïi hoïc./.

156

DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ

CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN

1. Nguyễn Thị Thu Hà (2007), “Thị hiếu thẩm mỹ của người Việt qua ca dao”,

Tạp chí khoa học (trường Đại học Sư Phạm Hà Nội), số 2, Hà Nội.

2. Nguyễn Thị Thu Hà (2008), “Khổ thơ trong ca dao”, Tạp chí khoa học xã hội

(Viện Phát triển bền vững vùng Nam Bộ), số 12 (124), TP.Hồ Chí Minh.

3. Nguyễn Thị Thu Hà (2009), “Cách tạo lập dòng thơ của một số thể thơ trong

ca dao”, Tạp chí khoa học xã hội (Viện Phát triển bền vững vùng Nam Bộ), số

04 (128), TP.Hồ Chí Minh.

4. Nguyễn Thị Thu Hà (2011), “Các phương thức liên kết câu (dòng) thơ, khổ

thơ trong ca dao”, Tạp chí khoa học xã hội (Viện Phát triển bền vững vùng

Nam Bộ), số 1 (149), TP.Hồ Chí Minh.

5. Nguyễn Thị Thu Hà (2011), “Hình thức diễn xướng tác động đến sự hình

thành kết cấu ca dao”, Tạp chí khoa học xã hội (Viện Phát triển bền vững

vùng Nam Bộ), số 9 (157), TP.Hồ Chí Minh.

157

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

1. Đào Văn A, Cao Văn Chư (1986), Văn học dân gian Nghĩa Bình (tập 1), Nxb. Sở Văn hóa và thông tin Nghĩa Bình. 2. A.M. Nôvicôva (chủ biên) (1983), Sáng tác thơ ca dân gian Nga- tập 1

(Đỗ Hồng Chung và Chu Xuân Diên dịch), Nxb. Đại học và Trung học

chuyên nghiệp, Hà Nội.

3. Traàn Thò An (1990), “Về một phương diện nghệ thuật của ca dao tình yêu”, Taïp chí Vaên hoïc (6), Hà Nội, tr.54-59.

4. Traàn Thò An (2008), “Nghiên cứu văn học dân gian từ góc độ type và motif - Những khả thủ và bất cập”, Taïp chí Nghiên cứu vaên hoïc (7), Hà Nội. 5. Ñaøo Duy Anh (1992), Vieät Nam vaên hoùa söû cöông, Nxb.TpHCM. 6. Toan Aùnh (1968), Laøng xoùm Vieät Nam, Saøi Goøn .

7. Toan Aùnh (1992), Tìm hieåu phong tuïc Vieät Nam, Nxb. Thanh Nieân, Haø Noäi. 8. Toan Aùnh (1992), Ta veà ta taém ao ta, Nxb. Thuaän Hoaù, Hueá. 9. Nguyeãn Bao (2001), Toaøn taäp Xuaân Dieäu, taäp 1, Nxb. Vaên hoïc. 10. Ban Văn Học (Hội Khai Trí Tiến Ðức) (1931), Việt Nam tự điển, Hà Nội.

11. Tröông Duy Bích (1986), “Töø hình töôïng con roàng nghó veà söï noái tieáp giöõa truyeàn thoáng vaø hieän ñaïi”, Vaên hoaù daân gian,(1), tr.38-40.

12. Phan Keá Bính (1974), Vieät Nam phong tuïc, Phong traøo Vaên hoaù xuaát baûn, Saøi Goøn.

13. Leâ Ngoïc Canh (1999), Vaên hoaù daân gian nhöõng thaønh toá, Nxb. Vaên hoaù - thoâng tin tröôøng Cao ñaúng Vaên hoaù TP. Hoà Chí Minh, Haø Noäi.

158

14. Nguyeãn Phan Caûnh (2006), Ngoân ngöõ thô, Nxb. Vaên hoïc, Haø Noäi.

15. Lyù Khaéc Cung (2000), Haø Noäi vaên hoaù vaø phong tuïc, Nxb. Thanh nieân, Haø Noäi.

16. Nguyeãn Phöông Chaâm (1999), “Thaønh ngöõ, tuïc ngöõ trong ca dao (tieáp caän töø goùc ñoä caáu truùc”, Vaên hoaù daân gian, (3), tr.59-66.

17. Nguyeãn Phöông Chaâm (2000), “Bieåu töôïng hoa sen trong Vaên hoaù Vieät Nam”, Vaên hoaù daân gian, (4), tr.54-61.

18. Nguyeãn Phöông Chaâm (2001), “Hoa hoàng trong ca dao”, Taïp chí nguoàn saùng daân gian (1), tr.30-34. 19. Traàn Duy Chaâu (1999), Thi phaùp hoïc caáu truùc, tröôøng ÑHSP TP.HCM.

20. Haø Chaâu (1974), “Tuïc aên traàu vaø sinh hoaït tinh thaàn cuûa ngöôøi Vieät”, Taïp chí Daân toäc hoïc, (2), tr.7-19.

21. Haø Chaâu (1984 ), “Veà moät soá quan ñieåm thaåm myõ daân gian Vieät Nam”, Vaên hoaù daân gian, (1), tr.53-54.

22. Nguyeãn Ñoång Chi, Ninh Vieát Giao, Voõ Vaên Tröïc (1996), Kho taøng ca dao xöù Ngheä, Nxb. Ngheä An.

23. Haø Nhö Chi (1994), Vieät Nam thi vaên giaûng luaän, Nxb. Toång hôïp Ñoàng Thaùp.

24. Ñoaøn Vaên Chuùc (1997), Vaên hoaù hoïc, Vieän Vaên hoaù vaø Nxb. Vaên hoaù thoâng tin, Haø Noäi.

25. Mai Ngoïc Chöø (1991), “Ngoân ngöõ ca dao Vieät Nam”, Taïp chí vaên hoïc,

(2), tr. 24-28.

26. Leâ Vaên Chöôûng (2004), Daân ca Vieät Nam nhöõng thaønh toá cuûa chænh theå

nguyeân hôïp, Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.

159

27. Nguyeãn Nghóa Daân (söu taàm vaø bieân soaïn) (2001), Loøng yeâu nöôùc

trong Vaên hoïc daân gian Vieät Nam, Nxb. Hoäi nhaø vaên, Hà Nội.

28. Nguyeãn Vaên Daân (2004), Phöông phaùp luaän nghieân cöùu vaên hoïc, Nxb.

Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.

29. Chu Xuaân Dieân (1995), Vaên hoùa daân gian vaø phöông phaùp nghieân cöùu

lieân ngaønh, Nxb. Ñaïi hoïc Toång hôïp Tp. HCM.

30. Chu Xuaân Dieân (2001), Vaên hoaù daân gian maáy vaán ñeà phöông phaùp

luaän vaø nghieân cöùu theå loaïi, Nxb. Giaùo duïc.

31. Chu Xuaân Dieân (1997), “Caùc theå loaïi tröõ tình daân gian”, Vaên hoïc daân

gian Vieät Nam, tr. 410-499.

32. Chu Xuaân Dieân (1997), “Veà phöông phaùp so saùnh trong nghieân cöùu

vaên hoùa daân gian”, Taïp chí vaên hoïc (9), tr. 22-30.

33. Chu Xuaân Dieân (2004), Mấy vấn đề văn hóa và văn học dân gian Việt

Nam, Nxb. Văn Nghệ TP.Hồ Chí Minh.

34. Traàn Phoûng Dieàu (2003), “Caûm höùng tình yeâu trong ca dao-daân ca

Nam Boä”,Vaên (14), tr.126-128.

35. Xuaân Dieäu (1967), “Caùc nhaø thô hoïc taäp nhöõng gì ôû ca dao?”, Taïp chí

vaên hoïc, (1),tr.49-59.

36. Ngoâ Vaên Doanh, Vuõ Quang Thieän (1997), Phong tuïc caùc daân toäc Ñoâng

Nam AÙ, Nxb. Vaên hoaù daân toäc, Haø Noäi.

37. Nguyeãn Thanh Du (2003), “Vaán ñeà phaân tích ca dao-daân ca”, Vaên (11),

tr.95-100.

38. Vuõ Dung, Vuõ Thuyù Anh, Vuõ Quang Haøo (1995), Töø ñieån thaønh ngöõ vaø

tuïc ngöõ Vieät Nam, Nxb. Vaên hoaù, Haø Noäi.

160

39. Nguyeãn Ñaêng Duy (1998), Vaên hoaù taâm linh, Nxb. Haø Noäi.

40. Thaønh Duy (1982), Veà tính daân toäc trong vaên hoïc, Nxb. Khoa hoïc xaõ

hoäi, Haø Noäi.

41. Phạm Duy (1972), Đặc khảo về dân nhạc ở Việt Nam, Nxb. Hiện đại.

42. Trieäu Döông, Phaïm Hoaø, Taûo Trang, Chu Haø (1972), Ca dao, ngaïn ngöõ

Haø Noäi, Hoäi Vaên ngheä Haø Noäi xuaát baûn.

43. Höõu Ñaït (2000), Ngoân ngöõ thô Vieät Nam, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø

Noäi.

44. Phùng Tất Đắc (1968), Chuyện cà kê, Nam Chi Tùng Thư xuất bản.

45. Cao Huy Ñænh (1966), “Loái ñoái ñaùp trong ca dao tröõ tình”, Taïp chí vaên

hoïc,(9), tr.10-14.

46. Cao Huy Ñænh (1974), Tìm hieåu tieán trình vaên hoïc daân gian, Nxb. Khoa

hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.

47. Cao Huy Ñænh (1998), Boä ba taùc phaåm nhaän giaûi thöôûng Hoà Chí Minh,

Nxb. Vaên hoaù-Thoâng tin, Haø Noäi.

48. Nguyeãn Kim Ñính (1985), “Moät soá vaán ñeà veà thi phaùp cuûa ngheä thuaät

ngoân töø”, Taïp chí Vaên hoïc,(5,6), tr. 102-112.

49. Kim Ñònh (1967), Caên baûn trieát lyù trong vaên hoaù Vieät Nam, Thanh Bình

xuaát baûn, Saøi Goøn.

50. Nguyeãn Ñaêng Ñieäp (2002), Gioïng ñieäu trong thô tröõ tình, Nxb. Vaên

hoïc.

51. Nguyeãn Thò Ngoïc Ñieäp (2001), “Theá giôùi bieåu töôïng soùng ñoâi trong ca

dao ngöôøi Vieät”, Vaên hoaù daân gian, (3), tr.53-58.

161

52. Nguyeãn Thò Ngoïc Ñieäp (2002), Biểu tượng nghệ thuật trong ca dao

truyền thống người Việt, Luaän aùn Tieán só Ngöõ vaên, Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm thaønh phoá Hoà Chí Minh, TP.Hồ Chí Minh.

53. Taï Ñöùc (1989), Tình yeâu trai gaùi Vieät xöa, Nxb. Thanh nieân, Haø Noäi.

54. Taï Ñöùc (1999), Nguoàn goác vaø söï phaùt trieån cuûa kieán truùc, bieåu töôïng vaø ngoân ngöõ Ñoâng Sôn, Hoäi Daân toäc hoïc Vieät Nam xuaát baûn, Haø Noäi.

55. Nguyeãn Thò Ñöùc (1998), Vaên hoaù trang phuïc töø truyeàn thoáng ñeán hieän

ñaïi, Nxb. Vaên hoaù thoâng tin, Haø Noäi.

56. Nguyeãn Xuaân Ñöùc (2003), Nhöõng vaán ñeà thi phaùp Vaên hoïc daân gian,

Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.

57. Haø Minh Ñöùc (1998), Thô vaø maáy vaán ñeà trong thô Vieät Nam hieän ñaïi,

Nxb. Giaùo duïc.

58. Hà Minh Đức (2008), Lý luận văn học, Nxb. Giáo Dục.

59. Ninh Vieát Giao (chủ biên) (1996), Kho tàng ca dao xứ Nghệ (hai tập),

Hội Văn nghệ dân gian xuất bản, Nghệ An.

60. Ninh Vieát Giao (2002), Haùt phöôøng vaûi, Nxb. Vaên hoaù Thoâng tin, Haø

Noäi.

61. Ninh Vieát Giao (2004), Veà vaên hoïc daân gian xöù Ngheä, Nxb. Chính trò

quoác gia, Haø Noäi.

62. Baûo Ñònh Giang, Nguyeãn Taán Phaùt, Buøi Maïnh Nhò, Traàn Taán Vónh

(1984), Ca dao – daân ca Nam boä, Nxb. TP.Hoà Chí Minh.

63. Nguyeãn Thaïch Giang, Löõ Huy Nguyeân (1999), Töø ngöõ ñieån coá vaên hoïc,

Nxb. Vaên hoïc, Haø Noäi.

64. Thạch Trung Giả (1999), Văn học phân tích toàn thư, Nxb. Văn học.

162

65. Nguyeãn Bích Haø (2002), “Töï söï trong loaïi hình tröõ tình daân gian”, Taïp

chí Vaên hoïc, (8), tr.55-59.

66. Leâ Baù Haùn, Traàn Ñình Söû, Nguyeãn Khaéc Phi chuû bieân (1992), Töø ñieån

thuaät ngöõ vaên hoïc, Nxb. Giaùo duïc.

67. Dương Quảng Hàm (1968), Việt Nam văn học sử yếu (in lần thứ 10), Nxb.

Bộ Gíáo dục-Trung tâm học liệu, Sài Gòn.

68. Nguyeãn Vaên Haïnh (1972), “Một số điểm cần nói rõ thêm về vấn đề

nghiên cứu tác phẩm văn học”, Tạp chí Văn học số 2.

69. Nguyeãn Ñöùc HaÏnh (2001), “Moät soá bieåu töôïng thô daân gian trong thô

Vieät Nam hieän ñaïi”, Taïp chí Vaên hoïc, (3), tr.71-78.

70. Ngô Đông Hải (1965), “Điệu thức trong dân ca Nam Bộ”, Những vấn đề

Âm nhạc và Múa số 7, 8.

71. Tô Đông Hải (1990), “Một cách nghe, một cách hiểu bài dân ca Nam Bộ:

Lý ngựa ô”, Văn hóa dân gian, số 4

72. Vuõ Toá Haûo (1986),“Tìm hieåu moät soá tröôøng hôïp duøng chöõ Haùn vaø ñieån

tích trong ca dao-daân ca”, Vaên hoùa daân gian, (2), tr13-18.

73. Nguyeãn Vaên Haàu (2000), Dieän maïo vaên hoïc daân gian Nam boä, Nxb.

Treû.

74. Nguyễn Văn Hầu (1962), “Hò miền Nam”, Tạp chí Bách khoa, số 135,

136.

75. Nguyeãn Vaên Haäu (2000),“Bieåu töôïng nhö laø “ñôn vò cô baûn” cuûa vaên

hoùa”, Vaên hoùa vaø ngheä thuaät, (7), tr.24-30.

76. Hoà Só Hieäp, Laâm Queá Phong (1997), Ca dao-tuïc ngöõ, Nxb. Vaên nghệ,

TP.HCM.

163

77. Thaùi Doaõn Hieåu, Hoaøng Lieân (1993), Ca dao- daân ca tình yeâu, Nxb. TP.

Hoà Chí Minh.

78. Đỗ Đức Hiểu, Nguyễn Huệ Chi, Phùng Văn Tửu, Trần Hữu Tá (2004), Töø

ñieån vaên hoïc, Nxb. Theá giôùi, Hà Nội.

79. Ñoã Thò Hoaø (2004), “Ca dao ngöôøi Vieät nhöõng neûo ñöôøng tieáp caän”,

Vaên hoïc daân gian, (2), tr.53-54.

80. Nguyeãn Troïng Hoaøn (1999), “Veû ñeïp cuûa baøi ca dao soâng nöôùc”, Vaên

hoùa daân gian, (2), tr.62.

81. Traàn Hoaøng vaø caùc taùc giaû khaùc (1998), Vaên hoïc daân gian Bình Trò

Thieân: ca dao- daân ca, Nxb. Thuaän Hoùa, Hueá.

82. Traàn Hoaøng (2001), “Maáy neùt ñaëc saéc cuûa Vaên hoïc daân gian Thöøa Thieân Hueá coå truyeàn (daân toäc Kinh)”, Vaên hoaù daân gian, (1), tr.37-40.

83. Hoïc vieän Haønh chính Quoác gia (2005), Giaùo trình Tieáng Vieät thöïc haønh.

Nxb. Giaùo Duïc, Haø Noäi.

84. Ñaøo Vaên Hoäi (1961), Phong tuïc Mieàn Nam qua maáy vaàn ca dao, Nxb.

Khai Trí, Saøi Goøn.

85. Hoäi Vaên ngheä daân gian Vieät Nam (2000), Goùp phaàn naâng cao chaát

löôïng söu taàm, nghieân cöùu vaên hoùa, văn ngheä daân gian, Nxb. Vaên hoùa daân toäc, Haø Noäi.

86. Buøi Coâng Huøng (1983), Goùp phaàn tìm hieåu ngheä thuaät thô ca, Nxb.

Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.

87. Ngô Huỳnh (1977), “Dân ca Nam Bộ, một kho tàng âm điệu dân gian

phong phú”, Tạp chí Nghiên cứu nghệ thuật, số 4.

164

88. Nguyeãn Vaên Huyeân (1995), Goùp phaàn nghieân cöùu vaên hoaù Vieät Nam

(tập 1), Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.

89. Vuõ Thò Thu Höông (2000), Ca dao Vieät Nam-Nhöõng lôøi bình, Nxb. Vaên

hoaù thoâng tin, Haø Noäi.

90. Haø Thò Queá Höông (2002), “Haøm yù bieåu tröng cuûa töø chæ hoa vaø teân

hoa trong ca dao”, Vaên hoaù daân gian, (3), tr.61-65.

91. Tố Hữu (1973), Xây dựng một nền văn nghệ lớn xứng đáng với nhân dân

ta, với thời đại ta, Nxb. Văn học, Hà Nội.

92. Ñinh Gia Khaùnh (1989), Treân ñöôøng tìm hieåu vaên hoaù daân gian, Nxb.

Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.

93. Ñinh Gia Khaùnh (1989 ), Vaên hóa daân gian Việt Nam trong bối cảnh

Đông Nam Á, Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.

94. Ñinh Gia Khaùnh (Chủ biên), Chu Xuân Diên, Võ Quang Nhơn

(1997),Vaên học daân gian Vieät Nam, Nxb. Giáo dục, Tp.HCM.

95. Khoa Ngöõ vaên Ñaïi hoïc Caàn Thô (1997), Vaên hoïc daân gian ñoàng baèng

soâng Cöûu Long, Nxb. Giaùo duïc, Tp.HCM.

96. Vuõ Vaên Khieáu (2001), Ñaát leà queâ thoùi, Nxb. Văn hóa Thông tin, Hà Nội.

97. Nguyeãn Xuaân Kính (1992), Thi phaùp ca dao, Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø

Noäi.

98. Nguyeãn Xuaân Kính, Phan Ñaêng Nhaät chuû bieân (1995), Kho taøng ca dao

ngöôøi Vieät (3 tập), Nxb. Vaên hoaù Thoâng tin, Haø Noäi.

99. Nguyeãn Xuaân Kính, Phan Ñaêng Nhaät, Phan Đăng Tài, Nguyễn Thúy

Loan, Ñaëng Dieäu Trang (2000), Kho taøng ca dao ngöôøi Vieät (2 tập), Nxb. Vaên hoaù Thoâng tin, Haø Noäi.

165

100. Nguyeãn Xuaân Kính, Phan Thò Hoa Lyù (1999), “YÙ nghóa vaø caùch

duøng nhöõng con soá thöôøng gaëp trong Ca dao, tuïc ngöõ”, Vaên hoaù daân gian, (3), tr.73-75.

101. Nguyeãn Xuaân Kính (2004), “Teân ngöôøi trong ca dao ngöôøi Vieät”,

Taïp chí Vaên hoaù daân gian, (4), tr.16-21.

102. Nguyeãn Xuaân Kính, Lê Ngọc Canh, Lê Đức Thịnh (1990), Vaên hoaù daân gian, nhöõng lĩnh vực nghieân cöùu, Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.

103. Nguyeãn Xuaân Laïc (1992), “Suy nghó veà caùch tieáp caän moät baøi ca

dao”, Vaên hoaù daân gian, (4), tr.11-17.

104. Nguyeãn Xuaân Laïc (1998), Vaên hoïc daân gian Vieät Nam trong nhaø

tröôøng, Nxb. Giaùo duïc, Tp. HCM.

105. Phong Lan (1999), Toá Höõu veà taùc gia vaø taùc phaåm, Nxb. Giaùo duïc.

106. Nguyeãn Laân (1989), Töø ñieån töø vaø ngöõ Haùn Vieät, Nxb. Tp.Hoà Chí

Minh.

107. Maõ Giang Laân, Nguyeãn Ñình Böu (1976), Haùt ví ñoàng baèng Haø Baéc,

Ty Vaên hoaù Haø Baéc.

108. Nguyễn Tấn Long - Phan Canh (1970), Thi ca bình dân Việt Nam,

Quyển 2 - Xã Hội Quan, Sống Mới, Saigon.

109. Traàn Kim Lieân (2004), “Tính thoáng nhaát vaø saéc thaùi rieâng cuûa ca dao

ngöôøi Vieät döôùi con maét caùc nhaø nghieân cöùu”, Vaên hoaù daân gian, (4), tr.69-73.

110. Ñaëng Vaên Lung (1997), Töø hoa vaên troáng ñoàng nghó veà vaên ngheä daân

gian, Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.

166

111. Öng Luaän (1995-1996), Ca dao xöù Hueá bình giaûi, Sôû Vaên Hoùa thoâng

tin Thöøa Thieân-Hueá xuaát baûn.

112. Lê Đức Luận (2009), Cấu trúc ca dao trữ tình người Việt, Nxb. Đại học

Huế, Huế.

113. Phương Lựu (2003), Lý luận văn học, Nxb. Giáo dục.

114. Nguyeãn Vaên Maïi (1972), Vòeât Nam phong söû, (Tuû saùch coå vaên-Uyû

Ban dòch thuaät), Phuû quoác vuï khanh ñaëc traùch vaên hoaù xuất baûn.

115. Long Ñieàn Nguyeãn Vaên Minh (1999), Töø ñieån vaên lieäu, Nxb. Haø Noäi.

116. Huyønh Minh-Truùc Phöôïng, Vieät Nam vaên hoïc bình daân, Nxb. Thanh

nieân.

117. Traàn Vaên Nam (1999), “YÙ nghóa bieåu tröng cuûa töø chæ ñòa danh trong

ca dao-daân ca Nam Boä”, Vaên hoaù daân gian, (4), tr.49-53.

118. Traàn Vaên Nam (1999), “YÙ nghóa bieåu tröng cuûa hình töôïng thieân

nhieân trong ca dao Nam Boä”, Vaên hoaù daân gian, (2), tr.70-75.

119. Sơn Nam (1967), Nói về miền Nam, Nxb. Lá bối, Sài gòn

120. Haø Quang Naêng (2001), “Ñaëc tröng cuûa pheùp aån duï trong ca dao

Vieät Nam”, Taïp chí ngoân ngöõ ,(15), tr.8-16.

121. Taêng Kim Ngaân (1984), “Qua tuïc aên traàu vaø truyeän Traàu cau cuûa

ngöôøi Vieät Nam baøn veà moái quan heä anh em, vôï choàng”, Vaên hoaù daân gian, (1 ), tr.67-71.

122. Höõu Ngoïc chuû bieân (1995), Töø ñieån vaên hoaù coå truyeàn Vieät Nam,

Nxb. Theá giôùi, Haø Noäi.

123. Nguyeãn Vaên Ngoïc (1928), Tuïc ngöõ phong dao, Maëc Laâm xuaát baûn (Yieãm Yieãm thö quaùn, 72D, Traàn Vaên Traïch, Saøi Goøn phaùt haønh).

167

124. Phan Ngoïc (1985), Tìm hieåu phong caùch Nguyeãn Du trong Truyện

Kieàu, Nxb. KHXH.

125. Tú Ngọc (1994), Dân ca người Việt, Nxb. Âm nhạc. 126. Hoàng Kim Ngọc (2011), So sánh và ẩn dụ trong ca dao trữ tình của

người Việt, Nxb. Lao động, Hà Nội.

127. Traàn Ñöùc Ngoân (1990), “Moät soá vaán ñeà lyù luaän chung quanh vieäc nghieân cöùu vaên baûn vaên hoïc daân gian”, Vaên hoùa daân gian, (3), tr.16-19. 128. Bùi Văn Nguyên, Hà Minh Đức (1971), Các thể thơ ca và sự phát triển của hình thức thơ ca trong văn học Việt Nam, Nxb. KHXH, Hà Nội.

129. Buøi Vaên Nguyeân, Haø Minh Ñöùc (1971), Thô ca Vieät Nam - Hình thöùc

vaø theå loaïi, Nxb. KHXH, Hà Nội.

130. Bùi Văn Nguyên cùng nhiều tác giả (1978), Lịch sử Văn học Việt Nam,

tập1, Văn học dân gian phần 2, Nxb. Giáo dục, Hà Nội.

131. Löõ Huy Nguyeân, Ñaëng Vaên Lung, Traàn Thò An (2001), Ca dao tröõ

tình choïn loïc, Nxb. Vaên hoïc.

132. Trieàu Nguyeân (2003), Tieáp caän ca dao baèng phöông thöùc xaâu chuoãi

theo moâ hình caáu truùc, Nxb. Thuaän Hoaù, Hueá.

133. Vương Trí Nhàn (2002), Dương Quảng Hàm con người và tác phẩm,

Nxb. Giáo dục, Hà Nội.

134. Phuøng Quyù Nhaâm (1996), “Vaán ñeà baûn saéc daân toäc trong vaên hoïc”,

Kyû yeáu khoa hoïc khoa Ngöõ vaên, Tröôøng ñaïi hoïc Sö phaïm Tp.HCM, tr.175-183.

135. Phan Ñaêng Nhaät (2000), “Ñoïc saùch tieáp caän ca dao baèng phöông

thöùc xaâu chuoãi theo moâ hình caáu truùc cuûa Trieàu Nguyeân”, Vaên hoaù daân gian, (4), tr.74-75.

168

136. Buøi Maïnh Nhò (1984), “Moät soá ñaëc ñieåm ngoân ngöõ cuûa ca dao - daân

ca Nam Boä”, Taïp chí ngoân ngöõ, (1), tr. 26-32.

137. Buøi Maïnh Nhò (1988), Phaân tích taùc phaåm vaên hoïc daân gian, Sôû Giaùo

duïc An Giang xuaát baûn.

138. Buøi Maïnh Nhò (1998), “Thôøi gian ngheä thuaät trong ca dao-daân ca tröõ

tình”, Taïp chí Vaên hoïc, (4), tr.30-36.

139. Buøi Maïnh Nhò, Hoà Quoác Huøng, Nguyeãn Thò Ngoïc Ñieäp (2002), Vaên hoïc daân gian- Nhöõng coâng trình nghieân cöùu, Nxb. Giaùo duïc, Tp.HCM . 140. N.I.Cravxop (1975), Thi pháp dân ca trữ tình Nga, Nxb. Trường Đại

học Tổng hợp Matxcova, tr.5 (bản dịch viết tay, Bùi Mạnh Nhị dịch).

141. Nhieàu taùc gia û(1985), Töø ñieån vaên hoïc, taäp I, Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi,

Haø Noäi.

142. Nhieàu taùc giaû (1997), Nghieân cöùu Vaên ngheä daân gian Vieät Nam, taäp I,

Nxb. Vaên hoaù daân toäc, Haø Noäi.

143. Nhoùm Lam Sôn (1963), Ca dao söu taàm ôû Thanh Hoaù, Nxb. Vaên hoïc,

Haø Noäi.

144. Vuõ Ngoïc Phan (1976), Qua nhöõng trang vaên, Nxb. Vaên hoïc, Haø Noäi.

145. Vuõ Ngoïc Phan (1997), Tuïc ngöõ, ca dao, daân ca Vieät Nam, Nxb. Khoa

hoïc xaõ hoäi (in laàn thöù 10), Haø Noäi.

146. Leâ Tröôøng Phaùt (2000), Thi phaùp Vaên hoïc daân gian, Nxb. Giaùo duïc.

(Saùch boài döôõng thöôøng xuyeân chu kì 1997-2000 cho giaùo vieân Tieåu hoïc).

147. Hoaøng Pheâ (chuû bieân) (1988), Töø ñieån Tieáng Vieät, Nxb. Khoa hoïc xaõ

hoäi, Haø Noäi.

169

148. Ñoâng Phong (1998), Veà nguoàn vaên hoùa coå truyeàn Vieät Nam, Nxb. Muõi

Caø Mau.

149. Thuaàn Phong (1958), Ca dao giaûng luaän, Nxb. AÙ Chaâu, Saøi Goøn.

150. Thuaàn Phong (1957), “Ñaát nöôùc trong ca dao”, Taïp chí Baùch khoa,

Saøi Goøn, (17), tr.34-35, (18), tr.36-41, (19), tr.40-48.

151. Thaïch Phöông, Ngoâ Quang Hieån (1994), Ca dao Nam Trung boä, Nxb.

Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.

152. Nguyeãn Truùc Phöôïng (1964), Vaên hoïc bình daân, Nhà sách Khai Trí,

Sài Gòn.

153. Leâ Chí Queá (chuû bieân), Voõ Quang Nhôn, Nguyeãn Huøng Vó (1998),

Vaên hoïc daân gian Vieät Nam, tr.241-244.

154. Leâ Chí Queá (2001), Vaên hoaù daân gian khaûo saùt vaø nghieân cöùu, Nxb.

Ñaïi hoïc Quoác gia, Haø Noäi.

155. Traàn Linh Quy ù- Hoàng Thao (1997), Tìm hieåu daân ca Quan Hoï, Nxb.

Vaên hoaù daân toäc, Haø Noäi.

156. Hoaøng Syõ Quyù (1980), “Veà moät soá phong tuïc chung coù ôû caùc daân toäc

mieàn Ñoâng Nam AÙ”, Daân toäc hoïc, (2), tr.77-80.

157. Vuõ Tieán Quyønh (bieân soaïn) (1995), Ca dao- Tuïc ngöõ, Nxb. Vaên

ngheä, Tp. Hoà Chí Minh.

158. Vuõ Vaên Só (1999), Veà moät ñaëc tröng thi phaùp thô Vieät Nam (1945-

1995), Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.

159. Leâ vaên Sieâu (1993), Neáp soáng tình caûm cuûa ngöôøi Vieät Nam, Nxb.

Muõi Caø Mau.

170

160. Bình Sôn, Nhö Thuøy (2000), “Ñòa danh Hoäi An qua vaên hoïc daân

gian”, Vaên hoaù daân gian, (3), tr.72-75.

161. Sôû Vaên hoaù vaø thoâng tin Vónh Phuù (1986), Vaên hoùa daân gian vuøng

ñaát toå.

162. Traàn Ñình Söû (1993), “Nhöõng tìm toøi môùi veà thi phaùp ca dao”, Vaên

hoaù daân gian, (2), tr.43-45.

163. Traàn Ñình Söû (1993), Giaùo trình thi phaùp hoïc, Tröôøng Ñaïi hoïc Sö

Phaïm Tp. HCM xuaát baûn.

164. Trần Đình Sử (1996), Lý luận và phê bình văn học, Nxb. Hội nhà văn,

Hà Nội.

165. Traàn Ñình Söû (2002), Thi phaùp Truyeän Kieàu, Nxb. Giaùo duïc.

166. Haø Coâng Taøi (1991), “Hieän töôïng ca dao trong lòch söû thô ca tieáng

Vieät”, Taïp chí Vaên hoïc, 1+2 (247), tr.30-33.

167. Trần Kiết Tường (1974), “Dân ca Nam Bộ”, Tạp chí Văn học Nghệ

thuật, số 7.

168. Nguyeãn Phöông Thaûo (1997), Vaên hoùa daân gian Nam bo ä- nhöõng

phaùc thaûo, Nxb. Giaùo duïc, Haø Noäi.

169. Leâ Ngoïc Thaéng, Laâm Baù Nam (1990), Baûn saéc vaên hoùa caùc daân toäc

Vieät Nam, Nxb. Vaên hoaù daân toäc, Haø Noäi.

170. Traàn Ngoïc Theâm (1996), Cô sôû vaên hoaù Vieät Nam, Nxb. Ñaïi hoïc

Toång hôïp Tp.HCM.

171. Traàn Ngoïc Theâm, Tìm veà baûn saéc vaên hoaù Vieät Nam, Nxb. TP.HCM.

172. Traàn Ngoïc Theâm (1985), Heä thoáng lieân keát vaên baûn tieáng Vieät, Nxb.

Khoa hoïc XH, Haø Noäi.

171

173. Laõ Nhaâm Thìn (1991), “Tính laëp laïi trong vaên hoïc daân gian vaø vaán

ñeà taäp coå trong vaên hoïc vieát”, Taïp chí Vaên hoïc (6), tr.39-43.

174. Ngoâ Ñöùc Thònh (chuû bieân) (1990), Quan nieäm veà folklore, Nxb. Khoa

hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.

175. Ngô Đức Thịnh - Frank Proschan (chủ biên) (2005), Folklore thế giới

một số công trình nghiên cứu cơ bản, Nxb. KHXH, Hà Nội.

176. Löơng Ñöùc Thieäp (1950), Xaõ hoäi Vieät Nam, Nxb. Lieân hieäp, Saøi Goøn. 177. Nguyễn Hữu Thu (1975), “Một vài suy nghĩ về Hò Nam Bộ”, Tạp chí

Dân tộc học số 4/1975.

178. Nguyeãn Ñaêng Thuïc (1961), Vaên hoaù Vieät Nam vôùi Ñoâng Nam AÙ, Vaên

hoaù AÙ Chaâu xuaát baûn, Saøi Goøn.

179. Tổ Chức Văn Học Dân Gian (1963), Ca dao Việt Nam trước Cách

Mạng, Viện Văn Học Hà Nội xuất bản.

180. Tröông Xuaân Tieáu (1992), “Tìm hieåu ñònh höôùng thaåm mó trong moät

baøi ca dao”, Taïp chí Vaên hoùa daân gian (3), tr.76-78.

181. Bùi Văn Tiếng (2001), “Vaên hoïc daân gian Quaûng Nam”, Nguồn sáng

dân gian, số 1.

182. Leâ Ngoïc Traø (taäp hôïp vaø giôùi thieäu), Vaên hoaù Vieät Nam – Ñaëc tröng

vaø caùch tieáp caän, Nxb. Giaùo duïc.

183. Leâ Ngoïc Traø (2002), Thaùch thöùc cuûa saùng taïo Thaùch thöùc cuûa vaên

hoaù, Nxb. Thanh nieân.

184. Ñaëng Dieäu Trang (1999), “Veà söï khaùc nhau giöõa luïc baùt trong ca

dao vôùi luïc baùt trong Thô Môùi”, Taïp chí Vaên hoaù daân gian, 1 (65), tr.58- 63.

172

185. Ñoã Bình Trò (1991), Vaên hoïc daân gian Vieät Nam, taäp I, Nxb. Giaùo

duïc, Haø Noäi.

186. Ñoã Bình Trò (1995), Phaân tích taùc phaåm vaên hoïc daân gian, Nxb. Giaùo

duïc, Haø Noäi.

187. Ñoã Bình Trò (1997), Vaên baûn vaên hoïc daân gian vaø vieäc phaân tích taùc

phaåm vaên hoïc daân gian trong nhaø tröôøng phoå thoâng, Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm Tp. HCM xuaát baûn.

188. Vöông Duy Trinh (1973), Thanh Hoùa quan phong, (Saùch coå vaên - Uyû

ban dòch thuaät, baûn phieân dieãn cuûa Nguyeãn Duy Tieáu) Boä Vaên hoaù Giaùo duïc vaø Thanh nieân xuaát baûn.

189. Nguyeãn Vieát Trung (2000), “Goác tích roàng Vieät”, Baùo Tuoåi treû, (soá

Xuaân Canh Thìn), tr.38.

190. Tröôøng Ñaïi Hoïc Sö Phaïm Haø Noäi I (1982), Giaûng vaên, taäp I.

191. Vuõ Anh Tuaán, Nguyeãn Xuaân Laïc (1993), Giaûng vaên vaên hoïc daân

gian Vieät Nam, Nxb. Giaùo duïc, Haø Noäi.

192. Hoaøng Tieán Töïu (1983), Maáy vaán ñeà veà phöông phaùp giaûng daïy

nghieân cöùu vaên hoïc daân gian, Nxb. Giaùo duïc, Haø Noäi.

193. Hoaøng Tieán Töïu (2003), Bình giaûng ca dao, Nxb. Giaùo duïc, Haø Noäi.

194. Hoaøng Tieán Töïu (1990 ), Vaên hoïc daân gian Vieät Nam, taäp 2, Nxb.

Giaùo duïc, Haø Noäi.

195. Ủy ban Khoa hoïc xaõ hoäi Vieät Nam (1980), Lòch söû vaên hoïc Vieät Nam,

Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.

196. Leâ Trí Vieãn (1998), “Ñoâi neùt veà thaåm mó Vieät Nam”, Taïp chí Vaên

hoïc, (4), tr.5-13.

173

197. Vieän Vaên hoùa daân gian (1989), Vaên hoùa daân gian - Nhöõng lónh vöïc

nghieân cöùu, Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.

198. Lư Nhất Vũ (1983), “Đặc trưng nghệ thuật của dân ca Nam Bộ”, Tạp

chí Nghiên cứu nghệ thuật, (2).

199. Lư Nhất Vũ, Quách Vũ, Nguyễn Đồng Nai (1981), Dân ca Nam Bộ,

Nxb. Văn Nghệ, TP.HCM.

200. Lư Nhất Vũ, Lê Giang (1983), Tìm hiểu dân ca Nam bộ, Nxb.

TP.HCM.

201. Lư Nhất Vũ cùng nhiều tác giả (1985), Dân ca Kiên Giang, Nxb. Sở

VHTT Kiên Giang.

202. Tô Vũ (1995), “Tản mạn quanh những điệu Lý”, Tạp chí Nghiên cứu

nghệ thuật, (12).

203. Tô Vũ (1996), “Âm nhạc cổ truyền Nam Bộ”, Tạp chí Nghiên cứu nghệ

thuật, (3).

204. Traàn Quoác Vöôïng (chuû bieân) (1997), Cô sôû vaên hoaù Vieät Nam, Nxb.

Ñaïi hoïc Quoác gia, Haø Noäi.

205. Nguyeãn Khaéc Xöông (1999), “Chôï phong tuïc trong vaên hoùa laøng”,

Taïp chí Nguoàn Saùng, tr.23.

206. Nguyeãn Nhö YÙ, Nguyeãn Vaên Khang, Phan Xuaân Thaønh (1994), Töø

ñieån giaûi thích thaønh ngöõ goác Haùn, Nxb. Vaên hoaù, Haø Noäi.

207. Nguyeãn Nhö YÙ, Nguyeãn Vaên Khang, Phan Xuaân Thaønh (1996), Từ

điển tiếng Việt thông dụng, Nxb. Giáo dục, Hà Nội.

208. Phaïm Thu Yeán (1998), Nhöõng theá giôùi ngheä thuaät ca dao, Nxb. Giaùo

duïc, Haø Noäi.

174

209. Phaïm Thu Yeán (1996), “Tính ngöõ trong thô ca tröõ tình daân gian Vieät

Nam”, Taïp chí Vaên hoïc, (7), tr.27-32.

Luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Đặc trưng kết cấu ca dao trữ

LỜI CAM ĐOAN

MUÏC LUÏC

MỞ ĐẦU

CHƯƠNG 1. KẾT CẤU CA DAO TRỮ TÌNH XÉT Ở

GÓC ĐỘ DIỄN XƯỚNG

CHÖÔNG 2. KEÁT CAÁU CA DAO XEÙT ÔÛ GOÙC ÑOÄ

CÁC CÔNG THỨC TRUYỀN THỐNG

CHƯƠNG 3: KẾT CẤU CA DAO TRỮ TÌNH XÉT Ở GÓC ĐỘ

CÁC BIỆN PHÁP TU TỪ

KEÁT LUAÄN

DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ

CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

14. Nguyeãn Phan Caûnh (2006), Ngoân ngöõ thô, Nxb. Vaên hoïc, Haø Noäi.

39. Nguyeãn Ñaêng Duy (1998), Vaên hoaù taâm linh, Nxb. Haø Noäi.

Có thể bạn quan tâm

Tài liêu mới

Giới thiệu

Về chúng tôi

Việc làm

Quảng cáo

Liên hệ

Chính sách

Thoả thuận sử dụng

Chính sách bảo mật

Chính sách hoàn tiền

DMCA

Hỗ trợ

Hướng dẫn sử dụng

Đăng ký tài khoản VIP

093 303 0098

support@tailieu.vn

Phương thức thanh toán

Theo dõi chúng tôi

Facebook

Youtube

TikTok

Luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Đặc trưng kết cấu ca dao trữ

LỜI CAM ĐOAN

MUÏC LUÏC

MỞ ĐẦU

CHƯƠNG 1. KẾT CẤU CA DAO TRỮ TÌNH XÉT Ở

GÓC ĐỘ DIỄN XƯỚNG

CHÖÔNG 2. KEÁT CAÁU CA DAO XEÙT ÔÛ GOÙC ÑOÄ

CÁC CÔNG THỨC TRUYỀN THỐNG

CHƯƠNG 3: KẾT CẤU CA DAO TRỮ TÌNH XÉT Ở GÓC ĐỘ

CÁC BIỆN PHÁP TU TỪ

KEÁT LUAÄN

DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ

CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

14. Nguyeãn Phan Caûnh (2006), Ngoân ngöõ thô, Nxb. Vaên hoïc, Haø Noäi.

39. Nguyeãn Ñaêng Duy (1998), Vaên hoaù taâm linh, Nxb. Haø Noäi.

Có thể bạn quan tâm

Tài liêu mới

AI tóm tắt

Giới thiệu tài liệu

Đối tượng sử dụng

Từ khoá chính

Nội dung tóm tắt

Giới thiệu

Về chúng tôi

Việc làm

Quảng cáo

Liên hệ

Chính sách

Thoả thuận sử dụng

Chính sách bảo mật

Chính sách hoàn tiền

DMCA

Hỗ trợ

Hướng dẫn sử dụng

Đăng ký tài khoản VIP

093 303 0098

support@tailieu.vn

Phương thức thanh toán

Theo dõi chúng tôi

Facebook

Youtube

TikTok