Luận văn Thạc sĩ Luật học: Nhân thân người phạm tội trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

PHẠM UYÊN THY

NHÂN THÂN NGƯỜI PHẠM TỘI TRÊN ĐỊA BÀN

THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC

HÀ NỘI - 2019

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

PHẠM UYÊN THY

NHÂN THÂN NGƯỜI PHẠM TỘI TRÊN ĐỊA BÀN

THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

Ngành: Tội phạm học và phòng ngừa tội phạm

Mã số: 9. 38. 01. 05

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC

Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. Hồ Trọng Ngũ

HÀ NỘI - 2019

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết

quả phân tích trong luận án hoàn toàn trung thực và chưa từng được ai công

bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào trước đây. Tôi xin chịu hoàn toàn

trách nhiệm về kết quả nghiên cứu trong luận án của mình.

Thành phố Hồ Chí Minh, ngày 24 tháng 5 năm 2019

Tác giả

Phạm Uyên Thy

MỤC LỤC MỞ ĐẦU ....................................................................................................................... 1

Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ...................................... 7

1.1. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài ...................................................................... 7

1.2. Những nghiên cứu trong nước .............................................................................. 14

1.3. Đánh giá tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Luận án ............................. 23

1.4. Những vấn đề đặt ra cần tiếp tục được nghiên cứu trong Luận án ..................... 24

Chương 2: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NHÂN THÂN NGƯỜI

PHẠM TỘI .................................................................................................................. 27

2.1. Khái niệm, đặc điểm và ý nghĩa nghiên cứu nhân thân người phạm tội ............ 27

2.2. Những hiện tượng xã hội tiêu cực tác động đến quá trình hình thành nhân

thân người phạm tội ...................................................................................................... 49

2.3. Ý nghĩa của việc nghiên cứu nhân thân người phạm tội ..................................... 58

Chương 3: THỰC TRẠNG VÀ NHỮNG HIỆN TƯỢNG TIÊU CỰC TÁC

ĐỘNG HÌNH THÀNH NHÂN THÂN NGƯỜI PHẠM TỘI TRÊN ĐỊA

BÀN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ...................................................................... 63

3.1. Thực trạng tình hình tội phạm tại Thành phố Hồ Chí Minh ............................... 63

3.2. Thực trạng nhân thân người phạm tội tại Thành phố Hồ Chí Minh .................. 72

3.3. Thực trạng những hiện tượng xã hội tiêu cực tác động đến sự hình thành

nhân thân người phạm tội trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh .............................. 84

3.4. Nhận xét đánh giá chung ...................................................................................... 107

Chương 4: DỰ BÁO VÀ CÁC GIẢI PHÁP PHÒNG NGỪA TỘI PHẠM

TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TỪ KHÍA CẠNH NHÂN

THÂN NGƯỜI PHẠM TỘI .................................................................................... 113

4.1. Dự báo về xu hướng của các yếu tố tác động đến sự hình thành đặc điểm

nhân thân người phạm tội tại Thành phố Hồ Chí Minh ............................................ 113

4.2. Những giải pháp loại bỏ những hiện tượng tiêu cực tác động từ môi

trường sống ................................................................................................................. 121

4.3. Những giải pháp khắc phục, dần loại bỏ những hiện tượng tiêu cực từ nhân

thân người phạm tội trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh ...................................... 137

KẾT LUẬN ................................................................................................................. 148

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ ĐÃ

CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ............................................................ 151

TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................ 152

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT

BLHS

: Bộ luật hình sự

BLTTHS

: Bộ luật tố tụng hình sự

CAND

: Công an nhân dân

CNXH

: Chủ nghĩa xã hội

HĐXX

: Hội đồng xét xử

NCS

: Nghiên cứu sinh

NXB

: Nhà xuất bản

TAND

: Tòa án nhân dân

TANDTC

: Tòa án nhân dân Tối cao

TP HCM

: Thành phố Hồ Chí Minh

UBND

: Ủy ban nhân dân

VKSND

: Viện kiểm sát nhân dân

VKSNDTC

: Viện kiểm sát nhân dân Tối cao

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài

Nghiên cứu nguyên nhân của tội phạm từ việc phân tích những đặc điểm

nhân thân người phạm tội sẽ giúp cho Nhà nước nói chung kịp thời đề ra những

chính sách pháp luật phù hợp, nhằm giảm bớt những mâu thuẫn trong xã hội, đưa

ra những biện pháp phòng ngừa xã hội phù hợp, giúp cho công tác đấu tranh chống

tội phạm đạt được những kết quả bền vững, làm cơ sở xã hội để giảm tỷ lệ tội phạm

trong khi vẫn bảo đảm mục tiêu phát triển kinh tế, giữ nền chính trị ổn định nhất là

ở những thành phố lớn có vai trò trọng điểm trong nền kinh tế quốc dân.

Về mặt lý luận, nhân thân người phạm tội là một đề tài được nhiều ngành

khoa học quan tâm nghiên cứu. Hiện nay, có nhiều biện pháp đồng bộ được sử

dụng nhằm phòng ngừa tình trạng phạm tội đang gia tăng, trong đó các biện

pháp tác động ảnh hưởng tới nhân thân người phạm tội. Nghiên cứu nhân thân

người phạm tội cho phép chỉ ra quá trình hình thành những đặc điểm nhân thân

tiêu cực của người phạm tội, chỉ ra quá trình hình thành các nguyên nhân và điều

kiện của tội phạm, bên cạnh đó nghiên cứu về nhân thân người phạm tội cũng

cho phép chỉ ra sự chuyển biến các đặc điểm nhân thân người phạm tội làm biến

đổi thành các nguyên nhân và điều kiện hình thành tội phạm. Từ đó, có thể phân

loại từng đặc điểm nhân thân để có các hệ thống biện pháp phòng ngừa theo từng

loại tội, từng nhóm đối tượng hiệu quả từ góc độ nhân thân người phạm tội.

Về mặt thực tiễn, Thành phố Hồ Chí Minh là trung tâm chính trị - xã hội

lớn của cả nước, là đầu cầu các hoạt động kinh tế của đất nước, với diện tích

2.095,06 km², có 19 quận nội thành và 5 huyện ngoại thành. Theo thống kê của

Tổng cục Thống kê năm 2016, dân số Thành phố Hồ Chí Minh có khoảng

9.224.000 người, nhưng căn cứ trên số lượng dân cư không đăng ký và dân nhập

cư, có khoảng hơn 14 triệu người, mật độ dân số 3.809 người/km². Đặc trưng

dân cư tại Thành phố Hồ Chí Minh phân bố không đều, tập trung chủ yếu ở các

quận nội thành. Với vị thế là trung tâm hoạt động kinh tế xã hội, Thành phố Hồ

Chí Minh luôn được Nhà nước ưu tiên nhiều chính sách và chủ trương phát triển

kinh tế xã hội, là cơ sở để Thành phố Hồ Chí Minh kêu gọi các nguồn đầu tư,

đây cũng là nguồn giải quyết việc làm của người dân. Trong những năm qua, với

sự phát triển vượt bậc về kinh tế, chất lượng đời sống của người dân ngày càng

nâng cao, bên cạnh những thành tựu phát triển kinh tế đạt được, Thành phố Hồ

Chí Minh đang đối mặt với hàng loạt vấn đề xã hội, điển hình là tình hình gia

tăng tội phạm xảy ra ngày càng nhiều và diễn biến ngày càng phức tạp. Một bộ

phận nhân dân có đời sống kinh tế khó khăn, không việc làm hoặc việc làm không

ổn định; sự phân hóa giàu nghèo và sự xâm nhập văn hóa độc hại, lối sống thực

dụng, các tệ nạn xã hội ngày càng tăng… đang làm cho tình hình trật tự an toàn xã

hội hết sức phức tạp, là điều kiện thuận lợi làm phát sinh tội phạm trên địa bàn

Thành phố Hồ Chí Minh.

Tuy nhiên, việc nghiên cứu làm rõ nhân thân người phạm tội trên địa bàn

Thành phố Hồ Chí Minh mới chỉ dừng lại ở mức độ cá nhân, mà yêu cầu của

công cuộc đấu tranh phòng, chống tội phạm đòi hỏi việc nghiên cứu nhân thân

người phạm tội phải khái quát ở mức độ nhóm và cao hơn là mức độ tình hình

tội phạm, để nhận thức đúng nhất nguyên nhân của tình hình tội phạm và đề xuất

được các giải pháp phòng ngừa tình hình tội phạm một cách hữu hiệu nhất và

mong muốn góp phần làm giảm tình hình tội phạm, vì vậy nghiên cứu sinh chọn

đề tài "Nhân thân người phạm tội trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh", để làm

đề tài luận án Tiến sĩ, chuyên ngành Tội phạm học và phòng ngừa tội phạm.

2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án

2.1. Mục đích nghiên cứu

Luận án có mục đích làm rõ những vấn đề lý luận và thực tiễn nhân thân

người phạm tội trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh, từ đó chỉ rõ thực trạng các

đặc điểm của nhân thân tiêu cực của người phạm tội trên địa bàn Thành phố Hồ

Chí Minh và những hiện tượng xã hội tiêu cực trong đời sống kinh tế xã hội tác

động làm hình thành nhân thân người phạm tội; qua đó đề xuất xây dựng những

giải pháp phòng ngừa tội phạm bằng cách hạn chế, khắc phục, loại bỏ các hiện

tượng tiêu cực tác động hình thành đặc điểm nhân thân tiêu cực của người phạm

tội trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh trong thời gian tới.

2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

Với mục đích nghiên cứu nói trên, Luận án có những nhiệm vụ nghiên cứu sau:

- Tổng quan các công trình nghiên cứu trong nước và nước ngoài về nhân

thân người phạm tội để xác định các vấn đề kế thừa, tiếp thu và những vấn đề

cần tiếp tục nghiên cứu và làm rõ trong luận án.

- Hệ thống hoá, phân tích các vấn đề lý luận liên quan đến đề tài nghiên

cứu như nhân thân con người, nhân thân người phạm tội, các đặc điểm của nhân

thân người phạm tội làm nền tảng lý luận và phương pháp luận cho Luận án.

- Khảo sát, đánh giá thực trạng đặc điểm nhân thân người phạm tội trên

địa bàn thành phố Hồ Chí Minh, chỉ ra những đặc điểm tiêu cực nào tác động

hình thành đặc điểm nhân nhân thân tiêu cực của người phạm tội trên địa bàn

Thành phố Hồ Chí Minh.

- Đề xuất các giải pháp phòng ngừa hiệu quả tình hình phạm tội trên địa

bàn thành phố Hồ Chí Minh từ góc độ nhân thân người phạm tội.

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án

3.1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của Luận án là những vấn đề lý luận và thực tiễn nhân

thân người phạm tội trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn 2009 – 2018.

3.2. Phạm vi nghiên cứu

Đề tài nghiên cứu là những vấn đề lý luận nhân thân người phạm tội dưới

góc độ chuyên ngành tội phạm học và phòng ngừa tội phạm dựa trên thực tiễn

tình hình tội phạm tại Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn 2009 - 2018 với hai

nhóm tội là các tội phạm về ma túy và các tội xâm phạm sở hữu, do hai nhóm tội

này chiếm tỷ lệ cao (76,5%) trên tổng số vụ án đưa ra xét xử hình sự tại Thành

phố Hồ Chí Minh.

4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu

4.1. Phương pháp luận

Luận án nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác -

Lênin và Tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm, chủ trương, chính sách của Đảng,

Nhà nước về đấu tranh phòng, chống tội phạm trong quá trình xây dựng nhà

nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, áp dụng và bảo vệ pháp luật trong thời kỳ đổi

mới liên quan đến nhân thân người phạm tội làm phương pháp luận nghiên cứu.

4.2. Các phương pháp nghiên cứu

Luận án sử dụng nhiều phương pháp nghiên cứu cụ thể như: Phương pháp

phân tích và tổng hợp, phương pháp hệ thống, phương pháp luật học so sánh,

phương pháp lịch sử cụ thể, phương pháp thống kê… Phương pháp nghiên cứu

gián tiếp thông qua tổng hợp và phân tích tài liệu, phương pháp nghiên cứu trực

tiếp thông qua khảo sát thực tế, tiếp xúc và trao đổi trực tiếp với các nhà nghiên

cứu, cũng như phỏng vấn trực tiếp người phạm tội tại trại giam Chí Hòa, Thành

phố Hồ Chí Minh.

- Phương pháp thống kê: Phương pháp này được sử dụng và thu thập số

liệu thống kê về tội phạm, các báo cáo tổng kết, các số liệu thống kê, các bản

án… của Viện kiểm sát nhân dân và Toà án nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh

để phân tích và làm rõ các đặc điểm của nhân thân người phạm tội, từ đó chỉ ra

các yếu tố tác động và hệ thống các giải pháp nhằm loại bỏ, ngăn chặn các yếu tố

tiêu cực này ra khỏi đời sống xã hội.

- Phương pháp nghiên cứu điển hình: Luận án sử dụng phương pháp này

nhằm đánh giá các bản án điển hình về tội phạm ma tuý và xâm phạm sở hữu đã

được Toà án nhân thành phố Hồ Chí Minh xét xử điển hình nhất trong giai đoạn

2009 - 2018, nhằm phản ánh về tính chất, mức độ, đặc điểm của nhân thân người

phạm tội trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh.

- Phương pháp so sánh: Trong luận án, phương pháp này được sử dụng để

so sánh tình hình nhân thân người phạm tội trong địa bàn Thành phố Hồ Chí

Minh so với vùng miền khác.

- Phương pháp chuyên gia: Phương pháp này được sử dụng trong luận án

để tiến hành các buổi trao đổi các ý kiến chuyên gia, với những người có kinh

nghiệm, với Điều tra viên, Kiểm sát viên, Thẩm phán…. để làm rõ hơn về thực

trạng phòng ngừa tội phạm từ khía cạnh nhân thân người phạm tội trên địa bàn

Thành phố Hồ Chí Minh.

- Phương pháp điều tra xã hội học: Phương pháp này đươc thực hiện bằng

các bảng hỏi đối với người phạm tội đang bị giam giữ tại trại giam Chí Hòa.

Mục đích nghiên cứu nhằm khảo sát thực trạng các đặc điểm nhân thân người

phạm tội, các nguyên nhân dẫn đến họ thực hiện hành vi phạm tội và khả năng

phòng ngừa tái phạm tội.

5. Những đóng góp mới về khoa học của Luận án

Luận án là công trình nghiên cứu chuyên sâu, toàn diện, có hệ thống về

“Nhân thân người phạm tội trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh” dưới góc độ tội

phạm học và phòng ngừa tội phạm. Những điểm mới của luận án thể hiện:

Thứ nhất, sử dụng phương pháp nghiên cứu tiếp cận liên ngành luật học

để giải quyết các vấn đề trọng tâm của luận án, đặc biệt là cách tiếp cận triết học

pháp luật; tâm lý học tội phạm kết hợp với các phương pháp nghiên cứu cụ thể,

luận án phân tích, đánh giá làm rõ đặc điểm nhân thân người phạm tội trên địa

bàn Thành phố Hồ Chí Minh;

Thứ hai, phân tích làm rõ những đặc trưng của nhân thân người phạm tội

trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh có tính đến yếu tố địa lý học tội phạm (đặc

thù của nhân thân người phạm tội trong mối liên hệ với yếu tố dân số, văn hóa,

phong tục, truyền thống, lối sống ...);

Thứ ba, phân tích làm rõ những tác động từ môi trường gia đình, nhà

trường, bạn bè… trong việc hình thành các đặc điểm nhân thân tiêu cực của

người phạm tội trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn 2009 - 2018;

Thứ tư, chỉ ra điểm khác biệt của đặc điểm nhân thân người phạm tội giữa

các nhóm tội khác nhau trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh;

Thứ năm, kiến nghị được những giải pháp tăng cường phòng ngừa tội phạm

trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh từ góc độ nhân thân người phạm tội;

6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án

Kết quả nghiên cứu của luận án có ý nghĩa quan trọng trên khía cạnh lý

luận và thực tiễn trong công tác phòng ngừa tội phạm nói chung và công tác

phòng ngừa tội phạm tại Thành phố Hồ Chí Minh nói riêng.

6.1. Ý nghĩa lý luận

- Dựa trên sự phân tích làm rõ lý luận về nhân thân người phạm tội và ứng

dụng vào thực tiễn tình hình tội phạm trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh, Luận

án góp phần bổ sung thêm lý luận khoa học tội phạm học và phòng ngừa tội phạm

nói chung cũng như lý luận về nhân thân người phạm tội.

- Đề tài là một công trình góp phần bổ sung thêm phương pháp tiếp cận từ

việc nghiên cứu thực tiễn nhân thân người phạm tội khái quát thành lý luận

phòng ngừa tình hình tội phạm.

6.2. Ý nghĩa thực tiễn

Những giải pháp được đề xuất trong đề tài sẽ là tài liệu có giá trị giúp các cơ

quan áp dụng pháp luật tham khảo, nghiên cứu và vận dụng nhằm nâng cao hiệu

quả của hoạt động phòng, chống tội phạm trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh.

Những kết quả nghiên cứu trong Luận án góp phần bổ sung thêm tài liệu

tham khảo trong nghiên cứu, học tập của các cơ sở đào tạo luật và góp phần bổ

sung, hoàn thiện lý luận nhân thân người phạm tội chuyên ngành tội phạm học

nói chung và lý luận phòng, chống tội phạm nói riêng.

7. Kết cấu của luận án

Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phần phụ

lục, luận án được kết cấu gồm 4 chương, cụ thể như sau:

Chương 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu

Chương 2. Những vấn đề lý luận cơ bản về nhân thân người phạm tội

Chương 3. Thực trạng và những hiện tượng tiêu cực tác động hình thành

nhân thân người phạm tội trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh

Chương 4. Dự báo và các giải pháp phòng ngừa tội phạm trên địa bàn

thành phố Hồ Chí Minh từ khía cạnh nhân thân người phạm tội.

Chương 1

TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU

1.1. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài

Có rất nhiều công trình nghiên cứu về nhân thân người phạm tội tiếp cận

ở nhiều góc độ khác nhau. Để có thể nghiên cứu nhân thân người phạm tội trên

địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh, nghiên cứu sinh đã tham khảo các công trình

nghiên cứu trên thế giới, cụ thể như sau:

1.1.1. Nhóm các công trình nghiên cứu về các vấn đề lý luận nhân thân

người phạm tội

Trong cuốn sách “Vì sao họ phạm tội? Tình trạng thanh, thiếu niên phạm

tội ở các nước tư bản chủ nghĩa” của Melinikova E.B [112]: Trong tác phẩm

này, nhà tội phạm học người Nga đã chỉ ra những nguyên nhân chủ yếu của tình

hình tội phạm trong xã hội tư bản và cho rằng hoàn cảnh vật chất và sự chênh

lệch lớn giữa giàu và nghèo là những yếu tố ảnh hưởng đến việc hình thành cách

xử sự của người phạm tội, đặc biệt là đối với người chưa thành niên, trong khi đó

người chưa thành niên lại chưa được đặt vào trong các mối quan hệ xã hội phức

tạp, không có kinh nghiệm sống, không có nghề nghiệp… Theo Melinikova E.B,

bối cảnh xã hội và tình hình tội phạm cũng liên quan tới nhau, đó là các hình ảnh

trên truyền hình về phong cách, lối sống sử dụng bạo lực, vũ khí… tất cả các yếu

tố này đều ảnh hưởng tới sự hình thành thói quen, nhu cầu, nhân cách của người

chưa thành niên phạm tội.

Cuốn sách “Cơ sở lý luận của việc phòng ngừa tội phạm” của G.M.

Mikovskij (bản dịch của Viện thông tin Khoa học xã hội - 1982) [113]: nghiên

cứu chuyên sâu về lý luận phòng ngừa tội phạm, tác giả đưa ra hệ thống các biện

pháp phòng ngừa chung và riêng áp dụng đối với các đối tượng phạm tội cụ thể.

Các giải pháp được xây dựng trên nguyên tắc loại trừ các yếu tố tiêu cực tác

động đến sự hình thành các đặc điểm nhân thân tiêu cực cũng như động cơ, mục

đích của người phạm tội.

Trong cuốn sách “Youth crime and youth culture in the inner city” (Tội

phạm thanh, thiếu niên và văn hóa giới trẻ trong khu vực nội thành) của Sanders,

Bill [118]: Trong công trình này, tác giả phân tích xu hướng gia tăng tình hình

tội phạm do thanh, thiếu niên thực hiện ở thành phố của xã hội hiện đại, làm rõ

động cơ, thái độ của người phạm tội và tác động của môi trường kinh tế - xã hội

đối với sự hình thành các đặc điểm về nhân thân của người phạm tội… Các tác

giả tập trung nghiên cứu làm rõ động cơ, thái độ của những người phạm tội và

vai trò của môi trường kinh tế xã hội tác động đến quá trình hình thành các đặc

điểm nhân thân người phạm tội. Nghiên cứu có ý nghĩa rất lớn trong việc xác

định các nguyên nhân của hành vi phạm tội xuất phát từ đặc điểm nhân thân

thanh thiếu niên phạm tội, trong đó có tội xâm phạm sở hữu.

Trong cuốn sách “An introduction to Crime and Criminology” (Giới thiệu

về tội phạm và tội phạm học) của Hennessy Hayes và Tim Prenzler [103]: Đây là

công trình chuyên khảo nghiên cứu về tình hình tội phạm và nhân thân người

phạm tội, trong đó các tác giả đã chỉ ra nguyên nhân và điều kiện của tội phạm

chịu ảnh hưởng lớn bởi các yếu tố tiêu cực, như từ phía người bị hại, từ môi

trường xã hội, môi trường giáo dục, từ chính sách pháp luật... Đây là tác phẩm

có ý nghĩa khoa học đối công tác phòng ngừa tội phạm từ khía cạnh nhân thân

người phạm tội, trong tác phẩm tác giả đã đưa ra chiến lược và các phương pháp

đấu tranh phòng, chống một số loại tội phạm cụ thể.

Trong cuốn sách “Crime prevention – Theory and Practice” (Phòng ngừa

tội phạm - Lý luận và thực tiễn) của Stephen R. Schneider [122]: Trong tác phẩm

tác giả nhấn mạnh các vấn đề lý luận về phòng ngừa tội phạm, các tình huống

phòng, chống tội phạm thông qua thiết kế môi trường… tác giả đã dựa trên

nguyên tắc loại trừ các yếu tố tiêu cực từ môi trường là nguyên nhân tác động

hình thành các đặc điểm nhân thân tiêu cực ở người phạm tội. Đây là tác phẩm

có ý nghĩa khoa học trong việc xác định các yếu tố tiêu cực từ môi trường kinh tế

xã hội tác động, hình thành các đặc điểm nhân thân tiêu cực ở người phạm tội.

Trong cuốn sách “White - Collar Crime and Criminal Careers Specifying

a Trajectory of Punctuated Situational Offending” (Tội phạm cổ cồn trắng và xu

hướng phạm tội ở độ tuổi thanh thiếu niên), của Nicole Leeperpiquero và

Michail L.Benson [116]: Là một trong các công trình nghiên cứu chuyên sâu về

tội phạm học. Các tác giả cho rằng những học thuyết trước đây về tội phạm

không chú ý đến kiểu tội phạm thuộc gia đình quyền thế và giàu có, là kiểu tội

phạm có những đặc trưng khác biệt với những dạng tội phạm vị thành niên và tội

phạm đường phố, được coi là đặc trưng tồn tại trong xã hội. Trong đó tội phạm

vị thành niên, gồm những người có hành vi chống đối xã hội rất sớm và tiếp tục

phạm tội trong suốt thời kỳ thành niên; còn tội phạm đường phố, gồm những

người lúc thơ ấu không có dấu hiệu chống đối xã hội, nhưng sau đó phạm tội

trong suốt thời thanh niên. Các tác giả cho rằng theo các nhà nghiên cứu, mỗi

người có thể có một quỹ đạo phạm tội gồm các khía cạnh tương quan với nhau:

sự bắt đầu của tội phạm, quá trình hoạt động tội phạm và sự chấm dứt tội phạm,

với hầu hết mọi người, các hành vi liên quan đến tội phạm thường bắt đầu giữa

những năm của tuổi thanh thiếu niên (15 đến 17 tuổi), một số khác (ít hơn) chấm

dứt hoạt động tội phạm muộn hơn (những năm đầu của tuổi 20) và không thực

hiện tội phạm sau 25 tuổi.

Các tác giả đồng tình với sự giải thích của Moffitt (1993) về hai loại tội

phạm chuyên nghiệp và tội phạm tức thời, trên có sở kết hợp giữa các yếu tố

sinh học và xã hội học khi cho rằng sự tương tác của yếu tố môi trường như bị

ngược đãi hoặc thiếu sự chăm sóc của cha mẹ, đối với sự thiếu hụt, rối loạn về

thần kinh sẽ làm cho trẻ con trở nên khó phục tùng và khó dạy dỗ... Trong thời

kỳ chuẩn bị trưởng thành (khoảng từ 14 đến 18 tuổi), trẻ em có xu hướng thích

độc lập và muốn được cư xử như người lớn. Trong khi đó, cha mẹ, thầy cô và

xã hội lại nghĩ rằng chúng không thể tự chủ được và tiếp tục đặt ra giới hạn để

gò bó hành vi và tự do của trẻ, dẫn tới trẻ thường chống lại cách đối xử này khi

cố chứng minh có thể thật sự độc lập và kết quả dẫn đến là đã phạm một số lỗi

như hút thuốc, uống rượu, quan hệ tình dục trái phép hoặc có hành động cố ý

khác... Tội phạm hạn chế ở tuổi thành niên chính là sự bắt chước cách cư xử

của những tội phạm bền bỉ... Khi có sự trưởng thành về tuổi tác, nhu cầu và sự

lôi cuốn của sự phạm lỗi ngày càng giảm đi và dần dần sẽ chấm dứt tham gia các

hoạt động tội phạm... Sự chuyển từ giai đoạn thanh thiếu niên sang giai đoạn

trưởng thành, có thể dẫn tới một trong các khả năng: Một số vị thành niên tiếp

tục phạm tội, một số khác sẽ chấm dứt hành vi chống đối xã hội...

Nghiên cứu còn cho thấy, sự phạm tội thời thơ ấu có ảnh hưởng tới giai đoạn

trưởng thành: Ở một số người chưa thành niên có cách cư xử chống lại xã hội sẽ

tiếp tục nếu thiếu sự kiểm soát của xã hội, nhưng ở một số khác lại vượt qua được

hoàn cảnh không tốt để sống bình thường sau khi trải qua bước ngoặc khác, như

hôn nhân hạnh phúc, công việc ổn định hoặc tham gia quân đội... Có thể thấy đây là

một công trình đề cập khá sâu đến các nguyên nhân hình thành các đặc điểm nhân

thân xấu của những người chưa thành niên phạm tội.

Nhằm xây dựng cơ sở lý luận sâu sắc khi nghiên cứu nhân thân người phạm

tội, bên cạnh việc tham khảo các công trình nghiên cứu lý luận về nhân thân người

phạm tội, nghiên cứu sinh đã tham khảo thêm một số quan điểm về tội phạm học

nói chung đề cập trong các trường phái, học thuyết khác nhau trên thế giới.

Trường phái nhân chủng học luật hình sự Ý thế kỷ XIX: Hạt nhân của

trường phái sinh học hình sự Ý là học thuyết của Lombroso trong “Der

Verbrecher”- “Người phạm tội”, năm 1876 về người phạm tội bẩm sinh, tức là

người có biểu hiện phạm tội từ khi sinh ra căn cứ về cấu tạo cơ thể, đối với

người này trước sau gì cũng phạm tội, không cải tạo được và bất chấp điều kiện

tác động của xã hội. Đến năm 1889, công trình nghiên cứu “Những nguyên nhân

và cuộc đấu tranh” đã điều chỉnh học thuyết này và khẳng định chỉ 1/3 số người

phạm tội do bản tính quyết định và không thể cải tạo, nên chỉ áp dụng hình phạt

chung thân và tử hình.

Trường phái xã hội học luật hình sự Pháp thế kỷ XIX là trường phái có

quan điểm đối lập với trường phái nhân chủng học luật hình sự Ý. Trường phái

này chủ yếu nghiêng về tính quyết định của môi trường sống, của xã hội đối với

sự hình thành tội phạm.

1.1.2. Nhóm các công trình nghiên cứu về thực trạng nhân thân người

phạm tội

Nghiên cứu đặc điểm nhân thân người phạm tội không thể không nghiên

cứu về thực trạng nhân thân người phạm tội. Những công trình nghiên cứu về

thực trạng nhân thân người phạm tội ở nước ngoài mà nghiên cứu sinh tham

khảo có thể kể đến như:

Cuốn sách “Crime and criminology in Japan” (tạm dịch: Tội phạm và tội

phạm học ở Nhật Bản hiện đại) của Can Ueda, Giáo sư, tiến sĩ luật học, Trường

Đại học Tổng hợp Ritsumeikan được dịch từ bản dịch tiếng Nga của Nhà xuất

bản Tiến Bộ, Moskva, năm 1989 do Nhà xuất bản Công an nhân dân ấn hành

năm 1994. Trong cuốn sách này, nhà tội phạm học người Nhật cho rằng tội phạm

học không phải là khoa học duy nhất nghiên cứu tội phạm, mà là đối tượng của

một số ngành khoa học khác như: Luật hình sự, Luật tố tụng hình sự, Xã hội học,

Tâm lý học….Theo Can Ueda “Tội phạm học là khoa học nghiên cứu tội phạm

và đề ra các biện pháp đấu tranh, phòng chống”. Tác phẩm đã nghiên cứu

chuyên sâu về nguyên nhân, điều kiện của tội phạm, đưa ra các đặc điểm nhân

thân của tội phạm đặc trưng ở Nhật Bản, như đặc điểm về giới tính, lứa tuổi:

Trong số phụ nữ phạm tội bị cảnh sát bắt giữ có 42,3% là nữ vị thành niên

(1980); trung bình cứ 100.000 người dân trên 15 tuổi thì có 65,6 người phạm tội,

trong số những người bị bắt giữ vì phạm tội năm 1981 có 0,7% người bị tổn hạn

về thần kinh, sự bất thường nhiễm sắc thể giới tính và tội phạm không có mối

quan hệ với nhau. Đây là đặc điểm của tội phạm để nghiên cứu sinh tham khảo,

so sánh, làm sáng tỏ các đặc điểm nhân thân người phạm tội xâm phạm sở hữu.

Khi nghiên cứu về tình trạng bạo lực trong trường phổ thông. Can Ueda cho rằng

“tình trạng các nhóm lưu manh càn quấy đe doạ học sinh và các thầy cô, hành vi

phạm tội của chúng đã gây ra thương tích, chết người và các thiệt hại khác. Các

nhóm càn quấy có tới 95% các em học sinh hư hỏng tham gia, nguyên nhân

trước hết là sự dồn nén tâm lý và hình thành ý thức phá hoại, một số do rèn luyện

kém trở nên lỗ mãng, ngỗ ngược, do ảnh hưởng của phim ảnh, sách báo, bao lục

rùng rợn, sự đô thị hoá nhanh, phá vỡ xã hội truyền thống làm phát triển tư

tưởng cá thể, thói ích kỷ”. [Can Ueda 1989 Crime and criminilogy in Japan,

Trường Đại học Tổng hợp Ritsumeikan, (dịch từ bản dịch tiếng Nga của Nhà

xuất bản Tiến Bộ), Moskva] [94].

Trong cuốn “Street Robbery” (Cướp giật trên đường phố, Tạp chí Viện An

ninh và Khoa học tội phạm, ISSN: 2050-4853, năm 2012) của Lisa Tompson

[109]: Trong bài viết, tác giả đã phân tích và rút ra kết luận cướp giật trên đường

phố là việc sử dụng hoặc đe dọa vũ lực để cướp tài sản từ một người trong không

gian công cộng; chỉ ra một số đặc trưng của tội phạm này như: xảy ra vào những

thời điểm cụ thể; trong không gian công cộng ngắn gọn; nạn nhân thường là người

mới giao dịch ở các cây ATM, cửa hàng tiện lợi, nhà hàng thức ăn nhanh hoặc lưu

thông trên đường có mang theo tài sản. Trên có sở đó, tác giả đưa ra các biện pháp

phòng ngừa đối với tội cướp giật trên đường phố và các yêu cầu đặt ra đối với hệ

thống pháp luật trong phòng ngừa tội phạm này.

Công trình “Race, crime, and justice” (Tạm dịch: Chủng tộc, tội phạm và

công lý) của các tác giả Shaun L.Gabbidon và Helen Taylor Greene, Nhà xuất

bản Routledge, New York, năm 2005. Công trình có sự tham gia của nhiều học

giả tên tuổi với 15 chuyển khảo nghiên cứu các khía cạnh khác nhau của tình

hình tội phạm. Đặc biệt là chuyên đề thứ 11 có chủ đề “Up it up: Gender and the

accomplishment of street robbery” (Tạm dịch: Chủ đề nóng: Giới tính và hậu

quả của tội cướp trên đường phố) của học giả Jody Miller có nội dung rất rộng…

Theo học giả Jody Miller, cho thấy nam giới tương đối phù hợp cho việc thực

hiện các hành vi phạm tội liên quan đến mại dâm, nhưng điều đó không loại trừ

nữ giới thực hiện hành vi phạm tội cướp, cướp giật đường phố. Nữ giới, đặc biệt

là nữ giới Mỹ gốc phi có liên quan nhiều hơn đến các tội phạm bạo lực và tội

cướp, cướp giật đường phố hơn phụ nữ da trắng. Điều đó cho thấy ngoài giới

tính, chủng tộc cũng có vai trò đáng kể đến việc thực hiện các tội phạm bạo lực,

tội cướp và cướp đường phố. Đây là đánh giá hữu ích về thực trạng đặc điểm về

giới tính và chủng tộc người phạm tội để nghiên cứu sinh tham khảo liên quan

luận án [119].

1.1.3. Nhóm các công trình nghiên cứu về các giải pháp tăng cường

phòng ngừa tình hình tội phạm từ khía cạnh nhân thân người phạm tội

Trong cuốn “Crime prevention - Theory and Practice” (Phòng ngừa tội

phạm - Lý luận và thực tiễn) của Stephen R. Schneider, Giáo sư về lĩnh vực khoa

học xã hội học và tội phạm, thuộc Đại học Saint mary, Halifax, Nova Scotia,

Canada [122]. Tác giả nhấn mạnh các vấn đề lý luận về phòng ngừa tội phạm,

biện pháp phòng chống tội phạm thông qua thiết kế môi trường. Theo tác giả,

việc phòng ngừa tội phạm còn được thực hiện thông qua hoạt động phát triển xã

hội cho thanh, thiếu niên và người lớn, thông qua cộng đồng xã hội… Với công

trình này, tác giả đưa ra và giải thích một cách khoa học về hoạt động phòng

ngừa tội phạm như: Giảm nguy cơ phạm tội bằng cách thay đổi hành vi của các

nạn nhân tiềm tàng trong xã hội; giám sát mọi cơ hội tiếp cận để phòng ngừa

hành vi phạm tội; các biện pháp kiểm soát lãnh thổ, không gian, kiểm soát xã hội

không chính thức, nhằm giảm những nguyên nhân, điều kiện cần thiết để thực

hiện tội phạm. Tác giả cũng chỉ ra được những hạn chế và cách giải quyết những

hạn chế của việc áp dụng các giải pháp giải quyết vấn đề xã hội cho người phạm

tội, tập trung vào công tác phòng ngừa tái phạm, nâng cao trách nhiệm của cộng

đồng trong phòng ngừa tội phạm.

Trong cuốn “Street Robbery: Problem Oriented Guides for Police” (Cướp

trên đường phố: Những định hướng các vấn đề về chính sách - 2010) của John E.

Eck, Khadija Monk, Justin A. Heinonen [106]: Trong tác phẩm này, các tác giả đã

phân tích những vấn đề về tội phạm cướp trên đường phố và đưa ra những khuyến

cáo về cách thức thực hiện, thời gian, địa điểm thường xảy ra tội phạm. Ngoài ra,

công trình còn phân tích làm rõ những đặc điểm tâm lý của người phạm tội thích

lựa chọn những nhóm nạn nhân nhất định, để đề xuất các biện pháp phòng ngừa

tội phạm hiệu quả hơn.

Trong cuốn “An introduction to Crime and Criminology” (Giới thiệu về

tội phạm và tội phạm học) của Hennessy Hayes và Tim Prenzler [103]: Đây là

công trình chuyên khảo nghiên cứu về tình hình tội phạm và nhân thân người

phạm tội, trong đó các tác giả đã chỉ ra nguyên nhân và điều kiện của tội phạm chịu

ảnh hưởng lớn bởi các yếu tố tiêu cực, như từ phía người bị hại, từ môi trường xã

hội, môi trường giáo dục, từ chính sách pháp luật... đồng thời đưa ra chiến lược và

các phương pháp đấu tranh phòng, chống một số loại tội phạm cụ thể.

Các công trình này đều đề cập đến nhân thân người phạm tội như một yếu

tố và nguyên nhân làm phát sinh hành vi phạm tội, làm sáng tỏ cơ chế của hành

vi phạm tội, là nguồn tài liệu tham khảo trạng thái nghiên cứu về lý luận về

nguyên nhân, điều kiện, tình hình tội phạm, nghiên cứu về hoạt động phòng

ngừa tội phạm.

Do tội phạm trong tội phạm học là đối tượng nghiên cứu của nhiều ngành

khoa học nên phải tiếp cận bằng đa ngành, liên ngành. Phân tích công trình nước

ngoài khẳng định được các đặc điểm nhân thân người phạm tội như đặc điểm về

sinh học (đặc điểm gen, ngoại hình...), là đặc điểm quan trọng nhưng không

quyết định đến hình thành tội phạm mà môi trường xã hội mới quyết định hình

thành nhân cách của con người, để từ đó định hướng, kế thừa và làm rõ vấn đề

nghiên cứu của Luận án là nhân thân người phạm tội được hiệu quả, lập luận

chặt chẽ và logic.

1.2. Những nghiên cứu trong nước

1.2.1. Nhóm các công trình nghiên cứu về các vấn đề lý luận nhân thân

người phạm tội

Nhân thân là một trong những vấn đề được nhiều ngành khoa học quan

tâm nghiên cứu như: y học; tâm lý học; sinh học; luật học… Trong lĩnh vực pháp

luật, việc nghiên cứu nhân thân không chỉ có ý nghĩa trong việc đề ra biện pháp

phòng ngừa, đấu tranh chống tội phạm có hiệu quả. Bên cạnh luật hình sự nghiên

cứu về nhân thân người phạm tội, tội phạm học cũng là một lĩnh vực khoa học đi

sâu nghiên cứu về nhân thân người phạm tội. Dưới đây là một số giáo trình, sách

chuyên khảo; luân văn, luận án và các bài báo khoa học nghiên cứu làm rõ khái

niệm thân nhân người phạm tội.

Sách chuyên khảo “Tội phạm học Việt Nam – Một số vấn đề lý luận và

thực tiễn”, của tập thể tác giả Viện nghiên cứu Nhà nước và Pháp luật do TS.

Phạm Hồng Hải làm chủ biên, Nhà xuất bản Công an nhân dân, năm 2000. Công

trình đã làm rõ định nghĩa nhân thân người phạm tội là tổng hợp các đặc tính,

các dấu hiệu thể hiện bản chất xã hội của con người mà trong những điều kiện,

hoàn cảnh nhất định và dưới sự tác động của chính các điều kiện, hoàn cảnh đó

động cơ phạm tội nảy sinh. [80, tr. 92].

Sách chuyên khảo “Một số vấn đề tội phạm học Việt Nam”, của GS.TS.

Nguyễn Văn Cảnh và PGS.TS. Phạm Văn Tỉnh, Học viện CSND, năm 2013. Công

trình đã đưa ra khái niệm nhân thân người phạm tội là tổng hòa các yếu tố, các đặc

điểm riêng biệt của người phạm tội ở một địa bàn hành chính – lãnh thổ nhất định,

trong một khoảng thời gian nhất định về các mặt tâm - sinh lý - xã hội, nhân khẩu -

nhân chủng học, dân tộc học và pháp lý, những cái có ý nghĩa, có giá trị thiết thực

cho việc xác định nguyên nhân, điều kiện của tội phạm để có giải pháp phòng ngừa

tội phạm phù hợp. So với định nghĩa trên, định nghĩa này thể hiện chi tiết, cụ thể

hơn những nhóm đặc điểm đặc trưng của nhân thân người phạm tội [6].

Giáo trình “Tội phạm học” của tập thể tác giả Trường Đại học Luật Hà

Nội, Nhà xuất bản CAND, năm 2012, định nghĩa “nhân thân người phạm tội là

tổng hợp những đặc điểm sinh học, tâm lí và xã hội của người phạm tội và các

đặc điểm này kết hợp với các điều kiện, hoàn cảnh khách quan bên ngoài đã dẫn

đến con người đó thực hiện hành vi phạm tội” [69, tr. 150].

Sách chuyên khảo “Tội phạm học hiện đại và phòng ngừa tội phạm”, của

GS.TS Nguyễn Xuân Yêm, Nhà xuất bản Công an nhân dân, năm 2001 [91, tr

106], tác giả đã đưa ra quan điểm nhân thân người phạm tội dưới góc độ “cá

nhân kẻ phạm tội”, “có nghĩa là chúng ta đề cập tới các đặc điểm cá nhân con

người gây ra tội phạm” [92, tr.141], công trình đưa ra 04 căn cứ để phân loại

nhân thân người phạm tội: Phân loại theo các tài liệu nhân khẩu học như giới

tính, lứa tuổi; phân loại theo các tiêu chí kinh tế - xã hội như trình độ văn hóa,

điều kiện sống, nơi cư trú, địa bàn cư trú…; phân loại theo quốc tịch; phân loại

theo tình trạng cá nhân vào thời điểm phạm tội (say rượu, nghiệm ma túy, phạm

tội có tổ chức, phạm tội trong khi cải tạo tại trại giam…) và phân loại theo đặc

điểm của hành vi phạm tội (cố ý phạm tội hay vô ý phạm tội; phạm tội có sử

dụng bạo lực, trục lợi chiếm đoạt tài sản…).

Sách chuyên khảo “Tội phạm học Việt Nam - Một số vấn đề lý luận và

thực tiễn”, của tập thể tác giả Viện nghiên cứu Nhà nước và Pháp luật do TS.

Phạm Hồng Hải làm chủ biên, Nhà xuất bản Công an nhân dân, năm 2000, nhóm

tác giả đưa ra quan điểm căn cứ vào nguồn gốc hình thành, nhân thân người

phạm tội chia thành hai loại: “Đặc điểm xã hội và đặc điểm sinh học” [40,

tr.103], tuy nhiên “tội phạm học Việt Nam thừa nhận nhân thân người phạm tội

là tổng hợp cả hai loại đặc điểm trên, trong đó đặc điểm xã hội có tính quyết

định” [40, tr.103], ngoài ra còn có các phân loại khác, trong đó phổ biến là “đặc

điểm xã hội – nhân khẩu học; đặc điểm về động cơ, mục đích; đặc điểm về đạo

đức – tâm lý” [40, tr.105].

Giáo trình “Tội phạm học” của GS.TS. Võ Khánh Vinh, Nxb. Công an

nhân dân (2013). Giáo trình đã dành chương 6 từ trang 127 đến trang 153 để làm

rõ lý luận về nhân thân người phạm tội. Tác giả nhấn mạnh “Nhân thân người

phạm tội là một bộ phận cấu thành tất yếu và rất quan trọng của cơ chế hành vi

phạm tội” [86, tr.127]. Đây là một nhận thức quan trọng và là tiền đề để các

nghiên cứu về tội phạm học khai thác khía cạnh nhân thân người phạm tội để

làm rõ cơ chế hành vi phạm tội. Giáo trình cũng chỉ ra phương pháp nghiên cứu

nhân thân người phạm tội là “một mặt phải xuất phát và dựa vào những luận

điểm chung” đã trình bày trong giáo trình và “mặt khác cần phải cân nhắc cả

một số đặc điểm mang tính chất tội phạm học” [86, tr. 129]. Giáo trình cũng chỉ

rõ “Việc hiểu biết đúng đắn về nhân thân nói chung chỉ có thể có được trên cơ sở

hiểu biết tất cả các đặc điểm xã hội và các biểu hiện của chúng, hiểu biết sự

tương quan, chẳng hạn của “tỷ trọng” của các đặc điểm tốt về mặt xã hội và các

đặc điểm tiêu cực về mặt xã hội” [86, tr. 130]. Đặc biệt, giáo trình đã đưa ra một

định nghĩa rất khoa học về nhân thân người phạm tội: “Nhân thân người phạm

tội tức là người có lỗi trong việc thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội bị Luật

hình sự quy định là tội phạm được hiểu là tổng thể tất cả các dấu hiệu, đặc điểm

có ý nghĩa về mặt xã hội, trong sự kết hợp với các điều kiện và hoàn cảnh bên

ngoài ảnh hưởng đến hành vi phạm tội của người đó.” [86, tr.131]

Trong cuốn giáo trình Tội phạm học của tập thể tác giả Trường Đại học

Luật Hà Nội, Nhà xuất bản CAND, năm 2012, chia nhân thân người phạm tội

thành 03 nhóm: Nhóm đặc điểm sinh học, nhóm đặc điểm tâm lý, nhóm đặc

điểm xã hội. Trong đó, “nhóm đặc điểm sinh học bao gồm giới tính, tuổi và một

số đặc điểm thể chất khác” [69, tr.154], “nhóm đặc điểm tâm lý của người phạm

tội thường được kể đến là những đặc điểm tâm lý tiêu cực của người phạm tội”

[69, tr.156], “nhóm đặc điểm xã hội có thể kể đến các đặc điểm về việc làm, nghề

nghiệp, thành phần xã hội, về hoàn cảnh gia đình, hoàn cảnh kinh tế… và các

đặc điểm về môi trường, quá trình được giáo dục, đào tạo…” [69, tr.158]

Đề nghiên cứu sâu hơn về lý luận nhân thân người phạm tội, nghiên cứu

sinh có tìm hiểu và nghiên cứu thêm một số luận án tiến sĩ và luận văn thạc sĩ để

làm cơ sở lý luận cho luận án của mình, cụ thể:

Luận án Tiến sĩ “Nhân thân người phạm tội trong luật Hình sự Việt Nam”,

Nguyễn Thị Thanh Thủy, Viện Nhà nước và pháp luật, năm 2005, ủng hộ quan

điểm chia nhân thân người phạm tội thành ba nhóm dấu hiệu đặc điểm, đặc trưng

của nhân thân người phạm tội: Nhóm các đặc điểm, dấu hiệu về nhân khẩu học - xã

hội (giới tính, độ tuổi, học vấn, hoàn cảnh gia đình, nghề nghiệp, nơi cư trú); nhóm

các đặc điểm, dấu hiệu theo pháp lý - hình sự (động cơ, mục đích thực hiện tội

phạm; tái phạm; đồng phạm và mức độ có tổ chức của người phạm tội); nhóm các

đặc điểm, dấu hiệu về đạo đức - tâm lý. [47].

Luận văn thạc sĩ “Vai trò nhân thân người phạm tội – Dấu hiệu quy định

trách nhiệm hình sự”, tác giả Chu Thị Quỳnh, năm 2015, tác giả rút ra một số

đặc điểm và các dấu hiệu nhân thân người phạm tội ảnh hưởng đến việc xác định

trách nhiệm hình sự gồm: Các đặc điểm mang tính chất sinh học (tuổi, giới tính,

tình trạng sức khỏe), các đặc điểm mang tính chất xã hội (học vấn, nghề nghiệp,

hoàn cảnh gia đình, nơi cư trú), các đặc điểm mang tính pháp lý hình sự (động

cơ, mục đích, phạm tội nhiều lần, tái phạm, tái phạm nguy hiểm). Tác giả cũng

nêu lên ý nghĩa của việc nghiên cứu nhân thân người phạm tội đến việc quy định

trách nhiệm hình sự, cụ thể là có ý nghĩa trong việc xác định nguyên nhân của tội

phạm, có thuyết phục để Tòa án quyết định hình phạt này hay hình phạt khác,

đảm bảo hình phạt đã tuyên có tính thực tế, phù hợp các nguyên tắc của luật hình

sự cũng như đáp ứng được mục đích trừng trị, cải tạo, giáo dục người phạm tội

có ý nghĩa rất lớn đối với việc cá thể hóa hình phạt.

Các công trình ở trên đã cơ bản phân tích chuyên sâu về nội dung các

đặc điểm về nhân thân người phạm tội. Điểm chung của các công trình nghiên

cứu trên là đa số đều đồng tình với quan điểm chia các đặc điểm nhân thân

người phạm tội thành các đặc điểm sinh học, tâm lý, xã hội, pháp lý. Phân

tích, tiếp cận các quan điểm ở trên, nghiên cứu sinh đồng quan điểm chia các

đặc điểm của nhân thân người phạm tội trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh

thành 3 đặc điểm:

- Các đặc điểm xã hội – nhân khẩu;

- Các đặc điểm xã hội – tâm lý;

- Các đặc điểm xã hội - pháp lý.

1.2.2. Nhóm các công trình nghiên cứu về các vấn thực tiễn nhân thân

người phạm tội

Luận văn thạc sĩ “Nhân thân người phạm tội xâm phạm sở hữu từ thực

tiễn tỉnh Bình Dương” của Phạm Thị Triều Mến, năm 2016. Trong công trình

nghiên cứu, tác giả đã ủng hộ quan điểm chia nhân thân người phạm tội xâm

phạm sở hữu thành 03 nhóm: Nhóm đặc điểm xã hội – nhân khẩu (Giới tính, lứa

tuổi, nơi cư trú, dân tộc, địa vị xã hội, nghề nghiệp, quốc tịch, hoàn cảnh gia

đình, trình độ học vấn…); nhóm đặc điểm xã hội – tâm lý (Quan điểm, thái độ,

nhận thức đối với các giá trị đạo đức xã hội, pháp luật; nhu cầu, sở thích, thói

quen; động cơ, mục đích phạm tội; tôn giáo, tín ngưỡng,…); nhóm các đặc điểm

xã hội - pháp lý (những đặc điểm của nhân thân người phạm tội xâm phạm sở

hữu và có ý nghĩa trong việc định tội, định khung và quyết định hình phạt). Từ

việc phân tích thực tiễn nhân thân người phạm tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn

tỉnh Bình Dương giai đoạn 2011-2015, tác giả đã kiến nghị các giải pháp phòng

ngừa tình hình các tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Bình Dương từ góc độ

nhân thân người phạm tội. Nghiên cứu của tác giả cho thấy được phương pháp

luận trong việc nghiên cứu nhân thân người phạm tội theo một nhóm tội, trên địa

bàn của một tỉnh.

Luận văn thạc sĩ luật học “Nhân thân người phạm tội xâm phạm sở hữu

trên địa bàn tỉnh Kiên Giang” của tác giả Hồ Thanh Lam, năm 2016, Học viện

Khoa học xã hội. Trong luận văn tác giả đã khẳng định tầm quan trọng của việc

nghiên cứu nhân thân tội phạm học và phòng ngừa tội phạm và chỉ rõ: Nghiên

cứu làm rõ nhân thân người phạm tội xâm phạm sở hữu, góp phần làm cho quá

trình định tội, định khung và quyết định hình phạt được chính xác. Các đặc điểm

của nhân thân người phạm tội có ý nghĩa quan trọng trong việc xác định các vấn

đề: Truy cứu trách nhiệm hình sự, quyết định hình phạt, yếu tố định tội hoặc định

khung hình phạt… Pháp luật tố tụng hình sự quy định, các đặc điểm nhân thân

người phạm tội phải được các cơ quan tiến hành tố tụng thu thập đầy đủ trong hồ sơ

vụ án và phải được thể hiện trong bản kết luận điều tra của Cơ quan Điều tra, Cáo

trạng của Viện kiểm sát và Bản án của Tòa án. Các đặc điểm nhân thân người phạm

tội xâm phạm sở hữu có ý nghĩa trong việc định tội và định khung hình phạt đối với

các tội xâm phạm sở hữu, như: Động cơ và mục đích tư lợi…

Nghiên cứu làm rõ nhân thân người phạm tội xâm phạm sở hữu, giúp xác

định nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội xâm phạm sở hữu (nguyên nhân

từ phía người phạm tội và nguyên nhân từ phía xã hội). Việc nhận thức, phân

tích các nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội xâm phạm sở hữu không thể

thiếu việc nghiên cứu nhân thân người phạm tội xâm phạm sở hữu, bản chất, các

đặc điểm và quá trình hình thành nó. Nhân thân người phạm tội xâm phạm sở

hữu với tổng thể các đặc điểm có tác động chi phối hành vi phạm tội và cũng

chính là kết quả của sự tác động qua lại giữa người phạm tội và môi trường xã hội

của người phạm tội xâm phạm sở hữu. Bằng những nghiên cứu tổng quát về nhân

thân người phạm tội xâm phạm sở hữu và những số liệu về các loại tội xâm phạm

sở hữu góp phần làm rõ những tác động tiêu cực của môi trường gia đình, nhà

trường, môi trường kinh tế, văn hóa, xã hội vĩ mô đến sự hình thành các đặc điểm

nhân thân tiêu cực của người phạm tội xâm phạm sở hữu. Nghiên cứu cụ thể về các

đặc điểm và những yếu tố tác động đến quá trình hình thành các đặc điểm tiêu cực

của nhân thân người phạm tội xâm phạm sở hữu sẽ cho thấy rõ những nguyên nhân

và điều kiện làm phát sinh hành vi phạm tội xâm phạm sở hữu.

Nghiên cứu làm rõ nhân thân người phạm tội xâm phạm sở hữu giúp đề ra

biện pháp phòng ngừa tội xâm phạm sở hữu nói riêng và tội phạm nói chung. Về

ý nghĩa việc nghiên cứu nhân thân người phạm tội xâm phạm sở hữu: Phân tích

ý nghĩa của việc nghiên cứu nhân thân người phạm tội sở hữu giúp cho người

nghiên cứu xác định được tầm quan trọng, vai trò về lý luận và thực tiễn, để thay

đổi nhận thức và đích đến là phòng ngừa, loại trừ tội phạm xảy ra trong thực tiễn.

Trong luận văn, tác giả cũng tập trung phân tích thực trạng nhân thân

người phạm tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Kiên Giang giai đoạn 2011-

2015, từ đó kiến nghị các giải pháp phòng ngừa tình hình các tội xâm phạm sở

hữu trên địa bàn tỉnh Kiên Giang từ khía cạnh nhân thân người phạm tội.

Ngoài các giáo trình, sách tham khảo, Luận án Tiến sỹ, luận văn thạc sỹ

nêu trên, thời gian qua còn có rất nhiều bài viết đăng trên các tạp chí khoa học có

liên quan đến vấn đề nhân thân người phạm tội. Có thể chia các bài viết khoa

học thành hai nhóm: Nhóm các công trình nghiên cứu nhân thân người phạm tội

dưới góc độ luật hình sự và nhóm các công trình nghiên cứu nhân thân người

phạm tội dưới góc độ tội phạm học.

Bài viết “Nhân thân người phạm tội: Một số vấn đề lý luận cơ bản” của

tác giả Lê Cảm đăng trên Tạp chí Toà án nhân dân, số 10/2001, tr. 7 - 11; số

11/2001, tr. 5 - 8; số 1/2002, tr. 16 - 19. đã phân tích chi tiết về ý nghĩa khi

nghiên cứu nhân thân người phạm tội dưới góc độ Luật Hình sự, Tội phạm học,

Luật Tố tụng hình sự, Luật thi hành án hình sự và phân tích các đặc điểm cơ bản,

điển hình của nhân thân người phạm tội để đưa ra khái niệm: “Nhân thân người

phạm tội là tổng hợp các đặc điểm về mặt pháp lý hình sự, xã hội nhân khẩu

học, xã hội sinh học và đạo đức tâm lý học của người đã có lỗi (cố ý hoặc vô ý)

trong việc thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội bị luật hình sự cấm, mà các

đặc điểm này có ý nghĩa quan trọng để giải quyết vấn đề trách nhiệm hình sự

của người đó một cách công minh, có căn cứ, đúng pháp luật, đồng thời góp

phần đấu tranh chống tình hình tội phạm”. [7].

Bài viết “Vấn đề nhân thân người phạm tội trong thực tiễn quyết định hình

phạt” của tác giả Lê Thị Thanh Thủy đăng trên Tạp chí Toà án nhân dân, số

19/2005, tr. 3 - 9. Theo tác giả khi nghiên cứu các đặc điểm, thuộc tính của nhân

thân người phạm tội với tư cách là một trong những căn cứ quyết định hình phạt,

không nên trừu tượng hoá và tách rời chúng khỏi tội phạm do người đó đã thực

hiện. Điều đó nói lên mối quan hệ biện chứng giữa cái khách quan là tội phạm đã

thực hiện và cái chủ quan là đặc điểm, thuộc tính nhân thân người phạm tội. [47].

Bài viết “Vấn đề nhân thân người phạm tội trong thực tiễn truy cứu trách

nhiệm hình sự” của tác giả Nguyễn Thị Thanh Thuỷ đăng trên Tạp chí Kiểm sát,

số 17/2005, tr. 32 - 35. Thông qua việc phân tích một số trường hợp cụ thể, tác

giả rút những kết luận: Cần xác minh các thông tin về nhân thân người phạm tội;

việc chứng nhận của chính quyền địa phương về nhân thân người phạm tội chưa

chính xác; việc thu thập thông tin về nhân thân người phạm tội chưa tốt... Trên

cơ sở đó, tác giả chỉ ra một số nguyên nhân chủ quan và khách quan của thực

trạng vấn đề. [46].

Bài viết: “Nhân thân bị can và một số khái niệm kề cận”, của tác giả TS. Bùi

Kiên Điện, Tạp chí Luật học, số 6/2001, tr.14-18, trong bài viết tác giả đã phân tích

nội hàm khái niệm nhân thân , sự hình thành nhân thân con người nói chung. Trong

bài viết, tác giả đã đi sâu phân tích và làm rõ sự tương đồng và khác biệt của các khái

niệm này: nhân thân bị can và nhân thân con người; nhân thân người phạm tội; chủ

thể phạm tội. Bên cạnh đó, bài viết còn chỉ ra các tiêu chí cụ thể để phân biệt một số

khái niệm cận kề nhau dễ nhầm lẫn như thân nhân bị can và nhân thân con người,

nhân thân người phạm tội, chủ thể tội phạm, nhân cách bị can có ý nghĩa không nhỏ

đối với thực tiễn công tác đấu tranh phòng chống tội phạm. Bài viết có ý nghĩa khoa

học lớn về việc phân định nội hàm khái niệm khoa học nhân thân, tuy nhiên dưới góc

độ tội phạm học và phòng ngừa tội phạm, khái niệm nhân thân người phạm tội chưa

thực sự được đưa ra bình luận và nhận xét sâu sắc. [8].

Bài viết “Đặc điểm nhân thân người phạm tội và phương thức thực hiện

tội trộm cắp tài sản trên địa bàn tỉnh Gia Lai” của tác giả Lê Văn Định đăng

trên Tạp chí Kiểm sát, số 6/2015, tr. 47 - 53. Bài viết nghiên cứu số liệu thống kê

xét xử sơ thẩm hình sự và 300 bản án hình sự sơ thẩm với 541 bị cáo phạm tội

trộm cắp tài sản ở tỉnh Gia Lai giai đoạn 2009 - 2013 để làm rõ đặc điểm nhân

thân người phạm tội và phương thức thực hiện tội phạm. Trên cơ sở đó đưa ra

các biện pháp ngăn chặn tội trộm cắp tài sản. [9].

Bài viết “Một số đặc điểm cần chú ý về nhân thân của người phạm tội về

ma tuý ở Việt Nam” của tác giả Nguyễn Tuyết Mai đăng trên Tạp chí Luật học,

số 11/2006, tr. 32 - 37. Tác giả phân tích một số đặc điểm đáng chú ý về nhân

thân người phạm tội về ma tuý ở Việt Nam dưới góc độ tội phạm học, trên cơ sở

các số liệu thống kê của toà án cũng như kết quả khảo sát đặc điểm nhân thân

của 708 bị cáo trong 549 bản án về ma tuý từ năm 2001 đến năm 2005. [23].

Bài viết “Một số đặc điểm về nhân thân người phạm tội trộm cắp tài sản

trên địa bàn Tây Nguyên” của tác giả Lê Văn Định đăng trên Tạp chí Kiểm sát,

số 5/2017 [9]. Trên cơ sở nghiên cứu các số liệu thống kê xét xử sơ thẩm hình sự

của Vụ Thống kê - Tổng hợp Tòa án nhân dân Tối cao, tác giả phân tích các đặc

điểm về nhân thân; nguyên nhân, điều kiện thuộc về nhân thân của người phạm

tội trộm cắp trên địa bàn Tây Nguyên. Từ đó, tác giả đề xuất các giải pháp nhằm

tăng cường phòng ngừa tội phạm này.

1.2.3. Nhóm các công trình nghiên cứu về các giải pháp phòng ngừa tội

phạm từ khía nhân thân người phạm tội.

Một số công trình nghiên cứu làm cơ sở để tác giả tham khảo để áp dụng

các biện pháp phòng ngừa tình hình nhân thân người phạm tội:

Tác phẩm “Crime prevention – Theory and Pratice” (Tạm dịch: Phòng

ngừa tội phạm – Lý luận và thực tiễn) của Stephen R. Schneider đã đưa ra và

giải thích một cách khoa học về hoạt động phòng ngừa tôị phạm như: Giảm nguy

cơ tội phạm bằng cách thay đổi hành vi của các nạn nhân tiềm tàng trong xã hội;

giám sát mọi cơ hội tiếp cận để phòng ngừa hành vi phạm tội; các biện pháp

kiểm soát lãnh thổ, không gian, kiểm soát xã hội không chính thức, nhằm giảm

nguyên nhân điều kiện cần thiết để thực hiện tội phạm. Tác giả cũng chỉ ra

những hạn chế và cách giải quyết hạn chế của việc áp dụng các giải pháp giải

quyết vấn đề xã hội cho người phạm tội, tập trung vào công tác phòng ngừa tái

phạm, nâng cao trách nhiệm cộng đồng trong phòng ngừa tội phạm [122].

Cuốn sách “Cơ sở lý luận của việc phòng ngừa tội phạm” của Mikovskij

G.M do Nxb. Max-xơ-va, Jurid, Literature, năm 1977 (bản dịch của Viện thông

tin Khoa học xã hội, năm 1982) [113]. Đây là công trình nghiên cứu chuyên sâu

về cơ sở lý luận của phòng ngừa tội phạm. Công trình chỉ rõ tội phạm là hiện

tượng xã hội và phương hướng đấu tranh chống tội phạm cơ bản nhất là phòng

ngừa tội phạm. Tác giả G.M. Mikovskij cho rằng “để phòng ngừa tội phạm, cần

phải nâng cao đời sống vật chất của quần chúng nhân dân, không ngừng tăng

cường tích cực tự giác của quần chúng trong phòng, chống tội phạm, phải theo

dõi và thống kê đầy đủ; kịp thời nghiên cứu tội phạm và các điều kiện làm nảy

sinh tội phạm để có cơ sở đề ra các biện pháp phòng, chống tội phạm có hiệu

quả; áp dụng kịp thời hình phạt đối với người phạm tội để phòng ngừa tội

phạm”. G.M. Mikovskij cũng cho rằng “phòng ngừa tội phạm phải bao gồm biện

pháp loại trừ các hiện tượng tiêu cực trong xã hội, các điều kiện sống không lành

mạnh và không ổn định; phát triển các tiêu đề cho việc nâng cao trình độ văn hoá

của con người trong xã hội; mở rộng hơn nữa điều kiện giáo dục gia đình”.

Từ cách tiếp cận nhân thân người phạm tội đã làm rõ một số vấn đề lý

luận về nhân thân người phạm tội, như khái niệm, phân loại nhân thân người

phạm tội; ý nghĩa của việc nghiên cứu nhân thân người phạm tội cũng như các

yếu tố tác động hình thành các đặc điểm nhân thân người phạm tội để phân tích

làm rõ thực trạng nhân thân người phạm tội từ đó kiến nghị các giải pháp phòng

ngừa tình hình tội phạm.

1.3. Đánh giá tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Luận án

Qua việc nghiên cứu và tham khảo các công trình nghiên cứu trong và

ngoài nước có liên quan đến vấn đề nhân thân người phạm tội theo các nhóm vấn

đề lý luận, thực trạng nhân thân người phạm tội và các giải pháp phòng ngừa

tình hình tội phạm nhìn từ góc độ nhân thân người phạm tội, cho phép nghiên

cứu sinh kết luận:

Thứ nhất, các những công trình nghiên cứu có đề cập đến nhân thân người

phạm tội dưới góc độ tội phạm học và phòng ngừa tội phạm đề nghiên cứu nhân

thân người phạm tội trong mối liên hệ với các vấn đề như tình hình phạm tội,

nguyên nhân và điều kiện phạm tội, các giải pháp phòng ngừa tình hình phạm tội

nói chung và ở một số địa phương khác nói riêng.

Thứ hai, các công trình đều phân tích nội hàm và các dấu hiệu của nhân

thân người phạm tội, các công trình đều đánh giá ý nghĩa của việc nghiên cứu

nhân thân người phạm tội ở nhiều ngành khoa học khác nhau. Các công trình

nghiên cứu có điểm chung là những đặc điểm của cá nhân người phạm tội và

những đặc điểm đó được hình thành từ sự tác động của các nhân tố khách quan

và chủ quan tiêu cực khác nhau.

Thứ ba, có nhiều vấn đề quan trọng liên quan đến nhân thân người phạm

tội mà chưa được đề cập sâu, chẳng hạn như: cơ chế hình thành hành vi phạm tội

chưa được đề cập nghiên cứu, cơ chế hình thành các đặc điểm nhân thân tiêu cực

ở người phạm tội; các giải pháp khắc phục những hiện tượng tiêu cực, quá trình

xã hội tiêu cực đến sự hình thành nhân thân người phạm tội…

1.4. Những vấn đề đặt ra cần tiếp tục được nghiên cứu trong Luận án

1.4.1. Những vấn đề đặt ra về lý luận, thực tiễn và giải pháp

Ngoài những nội dung đã thống nhất ở trên sẽ được kế thừa trong Luận án,

Luận án cần giải quyết các nội dung sau đây:

Thứ nhất, tiếp tục nghiên cứu làm rõ những vấn đề lý luận về nhân thân

người phạm tội ma tuý và xâm phạm sở hữu, rút ra ý nghĩa của việc nghiên cứu

nhân thân người phạm tội, phân loại nhân thân người phạm tội; làm rõ và chỉ ra

nhân thân người phạm tội gồm những đặc điểm gì và có những hiện tượng xã hội

tiêu cực nào tác động làm hình thành nhân thân người phạm tội.

Thứ hai, trên cơ sở lý luận về nhân thân người phạm tội nói chung và các

nghiên cứu nhân thân người phạm tội trên các địa bàn khác làm rõ thực trạng đặc điểm

nhân thân người phạm tội trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh năm 2009 – 2018;

Thứ ba, từ thực trạng đặc điểm nhân thân người phạm tội trên địa bàn

Thành phố Hồ Chí Minh, bằng khảo sát xã hội học tác giả chỉ ra những hiện

tượng xã hội tiêu cực nào trong thực tế đời sống xã hội và thuộc về người phạm

tội tác động hình thành nên đặc điểm nhân thân tiêu cực ở người phạm tội làm

thúc đẩy hành vi phạm tội.

Thứ tư, từ những kết quả nghiên cứu lý luận và kết quả nghiên cứu thực tiễn

và thực trạng đặc điểm nhân thân người phạm tội trên địa bàn Thành phố Hồ Chí

Minh, trên cơ sở những yếu tố tiêu cực tác động hình thành những đặc điểm nhân

thân tiêu cực thúc đẩy hành vi phạm tội, nghiên cứu sinh đề xuất những giải pháp

nhằm phòng ngừa tình hình phạm tội trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh.

1.4.2. Câu hỏi nghiên cứu

- Làm rõ những vấn đề lý luận về nhân thân người phạm tội?

- Phân loại nhân thân người phạm tội gồm những loại nào?

- Thực trạng đặc điểm nhân thân người phạm tội trên địa bàn Thành phố

Hồ Chí Minh từ năm 2009 – 2018.

- Có những hiện tượng xã hội tiêu cực nào tác động làm hình thành nhân

thân người phạm tội trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh từ năm 2009 – 2018?

- Trong thời gian tới, tình hình đặc điểm và những hiện tượng tiêu cực tác

động hình thành nhân thân người phạm tội trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh

sẽ như thế nào?

- Địa nhân thân người phạm tội trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh có

đặc trưng gì?

- Với những đặc điểm địa nhân thân người phạm tội trên địa bàn Thành

phố Hồ Chí Minh như vậy, những giải pháp nào phù hợp với đặc điểm địa lý học

tội phạm nhằm phòng ngừa tình hình tội phạm hiện nay?

1.4.3. Giả thuyết nghiên cứu

Nghiên cứu đề tài tác giả đưa ra một số giả thuyết như sau:

- Nhân thân người phạm tội trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh giai

đoạn năm 2009 - 2018 có một số đặc điểm sau: Tội phạm chủ yếu nam giới, tuy

nhiên ở tội phạm ma túy, số lượng nữ chiếm tỷ lệ không chênh lệch nhiều so với

nam, có sự phân hoá giới tính nam nữ ở tội xâm phạm sở hữu; độ tuổi từ 18 đến

45, không có nghề nghiệp ổn định, trình độ học vấn thấp; số đông là những

người không có thói quen lao động, có nhu cầu và sở thích lệch lạc; thường có

tiền án tiền sự, tái phạm, tái phạm nguy hiểm…

- Nghiên cứu và phân tích thực trạng những hiện tượng tiêu cực tác động

đến quá trình hình thành nhân thân người phạm tội, nghiên cứu các hiện tượng từ

các lĩnh vực môi trường sống: văn hoá, kinh tế, xã hội, gia đình, nhà trường…

những hiện tượng tiêu cực từ cá nhân người phạm tội như: Ý thức pháp luật, sở

thích, nhu cầu… từ đó áp dụng các biện pháp phòng ngừa được hiệu quả.

- Từ thực tiễn nghiên cứu lý luận và thực tiễn về nhân thân người phạm tội

trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh, tác giả đề xuất một số giải pháp phòng ngừa

tối ưu, phù hợp với thực tế góp phần hạn chế tình trạng phạm tội trên địa bàn Thành

phố Hồ Chí Minh, trong đó bao gồm các giải pháp loại bỏ những yếu tố tiêu cực tác

động đến quá trình hình thành đặc điểm nhân thân người phạm tội.

Kết luận chương 1

Hiện nay, phòng ngừa tội phạm là một trong những vấn đề được ưu tiên

hàng đầu do số lượng tội phạm ngày càng gia tăng. Đề công tác phòng ngừa tội

phạm này hiệu quả, một trong những biện pháp cần được chú trọng trong đó là

sự chuyển biến tích cực trong những đặc điểm nhân thân tiêu cực của người

phạm tội. Nghiên cứu và tìm hiểu đặc điểm nhân thân người phạm tội cho phép

xác định được những yếu tố tiêu cực tác động đến việc hình thành đặc điểm tiêu

cực ở con người dẫn đến hành vi phạm tội, đây là cơ sở để nghiên cứu sinh đề

xuất các biện pháp ngăn ngừa hiệu quả từ góc độ nhân thân người phạm tội.

Nghiên cứu vấn đề nhân thân người phạm tội, nghiên cứu sinh làm rõ tổng

quan tình hình nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn về nhân thân người

phạm tội qua các tài liệu trong và nước ngoài để tiếp cận theo hướng liên ngành,

khái quát nhất, toàn diện nhất về nhân thân người phạm tội.

Trong những năm qua, được các ngành chức năng nỗ lực quan tâm và

công cuộc đấu tranh phòng, chống tội phạm hình sự, giữ vững an ninh trật tự

trên địa bàn đã có những kết quả đáng ghi nhận. Tuy nhiên, công tác phòng ngừa

tội phạm vẫn còn những hạn chế nhất định. Để đạt hiệu quả cao trong hoạt động

phòng ngừa tội phạm, việc nghiên cứu đặc điểm nhân thân người phạm tội có ý

nghĩa rất quan trọng. Bằng những nghiên cứu tổng quát về nhân thân người

phạm tội, tác giả phân tích làm rõ đặc điểm sự hình thành nhân cách sai lệch của

người phạm tội, dưới sự tác động trong quá trình sống, sinh hoạt và làm việc, tìm

ra hoàn cảnh cụ thể đã đưa đến việc thực hiện tội phạm. Đồng thời, tác giả làm

rõ thực trạng vận dụng đặc điểm nhân thân người phạm tội phục vụ hoạt động

phòng ngừa tội phạm trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh.

Chương 2

NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NHÂN THÂN NGƯỜI PHẠM TỘI

2.1. Khái niệm, đặc điểm và ý nghĩa nghiên cứu nhân thân người

phạm tội

2.1.1. Khái niệm nhân thân con người và nhân thân người phạm tội

Theo quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lê nin: “…bản chất con người

không phải là một cái trừu tượng cố hữu của cá nhân riêng biệt. Trong tính hiện

thực của nó, bản chất con người là tổng hoà những quan hệ xã hội” [22, tr.19].

Quan điểm của chủ nghĩa Mác – Lênin cho thấy, các đặc điểm riêng của các cá

nhân trong xã hội luôn chịu sự tác động của hoàn cảnh xã hội. Giữa con người

với xã hội luôn có mối quan hệ tương tác lẫn nhau: “…con người tạo ra hoàn

cảnh đến mức nào thì hoàn cảnh cũng tạo ra con người đến mức ấy” [22,

tr.55]. Khái niệm “con người” được nhìn nhận từ tổng thể những khía cạnh khác

nhau trong bản chất của nó: xã học, sinh học, lịch sử - văn hóa, đạo đức, giáo

dục. Con người từ khi sinh ra đã là một thực thể sinh vật, con người phải tham

gia vào quá trình lao động, sinh hoạt để duy trì sự tồn tại của bản thân như: ăn,

uống, ngủ, vui chơi, giải trí, học tập, lao động… Quá trình lao động, sinh hoạt có

tác động rất lớn đến sự hình thành các đặc điểm nhân thân của con người.

Chủ nghĩa Mác - Lênin đã chỉ rõ nội dung của nhân thân, vai trò của nó

trong việc tác động đến các hành vi xử sự của con người trong đời sống xã hội.

Mỗi con người mang một đặc trưng nhân thân khác biệt. Trong các đặc điểm

nhân thân của con người, có những đặc điểm nhân thân mang giá trị tích cực

thúc đẩy các hành vi tốt làm phát triển xã hội, tuy nhiên cũng có những đặc điểm

nhân thân tiêu cực làm phát sinh các hành vi tiêu cực, cản trở sự phát triển của

xã hội. Tuy nhiên, cần hiểu, cái tạo thành giá trị đích thực của nhân thân không

phải là nguồn gốc xuất thân, địa vị xã hội, trình độ hiểu biết của con người mà là

ở đạo đức, nhân cách, quan điểm, lập trường xã hội, tính tích cực cá nhân những

đóng góp của cá nhân vào sự phát triển chung của xã hội.

Các đặc điểm “nhân thân” còn bao gồm cả các yếu tố tâm lý, tình cảm

như: nhu cầu, cảm xúc, ham muốn….các yếu tố này là khía cạnh tâm lý, khía

cạnh tinh thần trong nhân thân con người. Mỗi con người đều có một tập hợp các

nhu cầu cơ bản về tâm lý, tình cảm mà việc đáp ứng những đòi hỏi của chúng

gắn liền với lĩnh vực ý thức phong phú, những cảm xúc, lợi ích, ham muốn…của

con người. Chính quá trình hoạt động của con người nhằm thỏa mãn các nhu cầu

này xác định được phạm vi nhận thức, xác định tâm trạng, quy định khuynh

hướng hành vi của con người.

Một dấu hiệu quan trọng của nhân thân con người là ý thức. Khi tham gia

các mối quan hệ xã hội, yếu tố này đóng vai trò quan trọng tạo thành tính tích

cực cá nhân, là khâu trung gian hóa sự tác động của các hoạt động xã hội sao cho

phù hợp với giá trị của cá nhân, đồng thời trong mỗi tình huống cụ thể nó lựa

chọn cách hành xử khác nhau cho phù hợp. Các hiện tượng tâm lý đan xen một

cách hữu cơ với cuộc sống toàn vẹn của cá nhân, vì chức năng cơ bản của mọi

hiện tượng và quá trình tâm lý là điều tiết hoạt động của con người.

Bản chất của nhân thân thể hiện ở chỗ không bị quy về các đặc thù tâm lý

cá nhân của con người, mà là sự thống nhất giữa cái chung, cái đặc thù và cái

riêng trong sự phát triển và hình thành nên nhân thân kế thừa và phản ánh kinh

nghiệm xã hội của mọi thế hệ trước. Ngoài ra, nhân thân cũng thể hiện các đặc

điểm của một chế độ xã hội nhất định trong ý thức giai cấp, trong thế giới quan,

lý tưởng chính trị của mình. Cuối cùng, nhân thân con người là sự thể hiện các

đặc điểm cá nhân không trùng lặp, phản ánh sự phát triển của con người, sự tồn

tại cá nhân của nó - đó là sự tồn tại được quy định bởi một nội dung cụ thể của

các mối quan hệ gia đình, sản xuất, xã hội… Đó cũng chính là môi trường, trong

đó con người sống và phát triển với tư cách là một cá nhân trong xã hội.

Tự sự phân tích trên, có thể hiểu: Nhân thân người phạm tội là người có lỗi

trong việc thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội bị luật hình sự quy định là tội

phạm, được hiểu là tổng thể các dấu hiệu, đặc điểm có ý nghĩa về mặt xã hội, trong

sự kết hợp với hoàn cảnh điều kiện bên ngoài tác động dẫn đến hành vi phạm tội.

Nghiên cứu nhân thân người phạm tội cũng chính là nghiên cứu nhân thân

con người ở dạng cụ thể: Nhân thân của những người đã thực hiện hành vi phạm

tội, là chủ thể của tội phạm. Nhân thân con người, theo quan điểm chủ nghĩa

Mác - Lênin là một phạm trù xã hội lịch sử. Nó là sản phẩm của một thời đại

nhất định, được quy định bởi những điều kiện lịch sử cụ thể của hiện thực xã hội.

Nếu nhân thân con người là tổng hợp các đặc điểm xã hội, dấu hiệu thể

hiện bản chất con người tham gia vào mối quan hệ xã hội, khi đề cập đến nhân

thân người phạm tội là nói đến nhân thân con người thực hiện tội phạm. Đây là

một trường hợp đặc biệt của nhân thân con người. Trong nhân thân người phạm

tội, ngoài những dấu hiệu nhân thân con người nói chung, còn có những dấu hiệu

đặc điểm đặc trưng của nhân thân người phạm tội và chính những đặc điểm dấu

hiệu này thể hiện tính chất nguy hiểm cho xã hội của nhân thân người phạm tội.

Xét về mặt ngôn ngữ, khái niệm nhân thân người phạm tội được hình thành từ

khái niệm “nhân thân” và khái niệm “người phạm tội”. Như vậy, khái niệm nhân

thân người phạm tội được hiểu là nhân thân người có lỗi trong khi thực hiện hành vi

nguy hiểm cho xã hội bị pháp luật hình sự coi là tội phạm, nên khi nghiên cứu khái

niệm nhân thân người phạm tội cần phải bắt đầu từ khái niệm nhân thân con người.

Để hiểu rõ hơn khái niệm nhân thân người phạm tội cần phải phân biệt

khái niệm này với khái niệm chủ thể của tội phạm. Chủ thể của tội phạm là khái

niệm pháp lý hình sự, là một trong những yếu tố cấu thành tội phạm. Chỉ có

người có năng lực trách nhiệm hình sự và đạt độ tuổi nhất định vào thời điểm

thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội mới phải chịu trách nhiệm hình sự về

hành vi trái pháp luật hình sự của mình.

Nhân thân người phạm tội là nói đến nhân thân của con người thực hiện

tội phạm, là trường hợp cá biệt của nhân thân con người. Trong nhân thân người

phạm tội, ngoài những dấu hiệu của nhân thân con người nói chung, còn có

những đặc điểm, dấu hiệu đặc trưng của nhân thân người phạm tội và chính

những đặc điểm dấu hiệu này thể hiện tính chất nguy hiểm cho xã hội của nhân

thân người phạm tội.

Dấu hiệu đặc trưng trong nhân thân người phạm tội khác với nhân thân

con người bình thường, trước hết là nhân thân của họ có đầy đủ các dấu hiệu chủ

thể của tội phạm theo quy định của Luật Hình sự, tại thời điểm họ thực hiện tội

phạm, họ là những con người cụ thể đang sống, có năng lực trách nhiệm hình sự,

đạt độ tuổi theo luật định và đặc biệt là họ đã thực hiện hành vi phạm tội.

Gắn liền với sự việc phạm tội là toàn bộ những đặc điểm đặc trưng có liên

quan đến sự việc phạm tội đó như: Mối tương quan giữa bản chất tốt xấu trong nhân

thân con người đó, thể hiện ở phẩm chất đạo đức, các trạng thái tâm lý, ý thức pháp

luật, thái độ xử sự nói chung cho đến các đặc điểm cụ thể như động cơ, mục đích

thực hiện hành vi phạm tội, thái độ đối với các giá trị đạo đức, pháp luật… Những

đặc điểm đó phần lớn được hình thành trước thời điểm thực hiện tội phạm, trong đó

đặc biệt phải chú ý đến các phẩm chất tiên cực của cá nhân.

Nhân thân người phạm tội là những đặc điểm dấu hiệu đặc trưng phản ánh

bản chất của người phạm tội, những đặc điểm dấu hiệu này tác động với những

tình huống và hoàn cảnh khách quan khác tạo ra xử sự phạm tội của người đó.

Những đặc điểm đó có thể là độ tuổi, nghề nghiệp, thái độ làm việc, thái độ trong

quan hệ với những người khác, trình độ văn hóa, lối sống, hoàn cảnh gia đình và

đời sống kinh tế, thái độ chính trị, ý thức pháp luật, tôn giáo, tiền án, tiền sự…

Từ những phân tích trên, có thể định nghĩa nhân thân người phạm tội như

sau: Nhân thân người phạm tội là tổng hợp những đặc điểm, dấu hiệu thể hiện

bản chất xã hội của con người đã thực hiện tội phạm.

* Phân biệt khái niệm nhân thân người phạm tội (dưới góc độ tội phạm

học) với một số khái niệm liên quan đến nhân thân con người

- Nhân thân người phạm tội và cá nhân người phạm tội

Khi đề cập đến khái niệm “cá nhân” là nói đến một con người cụ thể với tư

cách là một cá thể trong xã hội, là sản phẩm của sự phát triển xã hội, là chủ thể của

lao động, của mọi quan hệ xã hội, mang những đặc điểm cơ bản của điều kiện văn

hóa lịch sử xã hội nhất định. Trong mỗi cá nhân bao hàm cả nét riêng biệt mang

tính riêng và nét chung của cộng đồng và chúng có sự thống nhất với nhau.

Như vậy, “cá nhân người phạm tội” là khái niệm được dùng để chỉ một

cá thể người trong xã hội đã thực hiện tội phạm. Mặc dù, trong mỗi cá nhân

người phạm tội đều phản ảnh những nét chung của con người xã hội nói chung,

song khái niệm cá nhân người phạm tội lại sử dụng để chỉ một con người cụ thể

có những đặc điểm riêng có của mỗi con người phạm tội. Những đặc điểm riêng

đó nói lên tính cá biệt của cá nhân người phạm tội. Cho nên, có thể nói rằng,

khái niệm “nhân thân người phạm tội” thuộc phạm trù chung, còn khái niệm

“cá nhân người phạm tội” là cái riêng [31, tr 103].

- Nhân thân người phạm tội và nhân cách người phạm tội

Nhân cách không chỉ là khái niệm tâm lý học mà còn là đối tượng nghiên

cứu của nhiều ngành khoa học khác như: xã hội học; giáo dục học; đạo đức học;

triết học… Nhân cách là khái niệm được nhiều ngành khoa học quan tâm, luận

bàn. Nhân cách là tư cách làm người, là “tư cách và phẩm chất, đạo đức của con

người” [90, tr.1238]. Có nhiều quan điểm khác nhau về nhân cách, mỗi ngành

khoa học đưa ra khái niệm và phương pháp tiếp cận khác nhau, phổ biến nhất và

được nhiều nhà khoa học chấp nhận là quan điểm “tâm lý hóa nhân cách”, xem

nhân cách như những cá nhân độc lập trong sự tồn tại, tham gia trong các nhóm

xã hội “Nhân cách là tổ hợp các thuộc tính tâm lý của một cá nhân, biểu hiện

bản sắc và giá trị của người ấy”.

“Nhân cách người phạm tội” là một khái niệm được dùng để chỉ tổ hợp

những thuộc tính tâm lý của một cá nhân đã thực hiện tội phạm, biểu hiện ở bản

sắc và giá trị xã hội tiêu cực của cá nhân đó. “Nhân cách người phạm tội” được

hình thành trong quá trình thực hiện tội phạm, quá trình tác động lẫn nhau giữa

cá nhân và môi trường sống, đặc biệt là môi trường xã hội tiêu cực. Nhân cách

người phạm tội khác với nhân cách khác trong xã hội, là “nhân cách không thích

hợp” không đáp ứng được những yêu cầu đòi hỏi của xã hội, là đặc trưng cho

đặc điểm tiêu cực của tâm lý con người trong xã hội. Các đặc điểm đặc trưng

trong nhân cách người phạm tội thường được nghiên cứu là những đặc trưng về

nhu cầu, hứng thú, tính cách, năng lực, thới quen, niềm tin, lý tưởng sống… của

người phạm tội.

Phân loại “Nhân cách người phạm tội”, có nhiều cách phân loại khác nhau:

- Cách thứ nhất theo AI. Đôngôva, có 3 loại: Loại nhân cách phạm pháp có

hệ thống, người có nhân cách này họ không chỉ lợi dụng hoàn cảnh mà bản thân

còn tự tạo ra hoàn cảnh, vượt qua mọi trở ngại để thực hiện âm mưu tội lỗi, hành

vi phạm tội đã trờ thành thói quen xử sự ở họ; Loại hình nhân cách phạm pháp

do chuẩn mực đạo đức, pháp luật lỏng lẻo không nghiêm. Lối sống đã hình thành

trước đây trong sự tác động với tình huống chuẩn mực đạo đức pháp luật lỏng

lẻo, không nghiêm đã dẫn đến hành vi phạm tội; Loại hình nhân cách bối cảnh,

người có nhân cách loại này thường có hành vi phạm tội xảy ra trong hoàn cảnh

xung đột. Ở đây hành vi phạm tội xảy ra tựa như kích thích phản ứng. [22]

- Cách thức hai, căn cứ vào mức độ của những đặc điểm, phẩm chất tâm

lý tiêu cực để phân loại về nội dung vác cách chia cũng tương tự như trên: Nhân

cách tội phạm toàn thể, người có nhân cách loại này thường có thái độ xấu với

xã hội, hành vi phạm tội được định hình, thường xuyên toan tính, hoạt động

phạm tội, không dao động ngả nghiêng trong hoạt động phạm tội; Nhân cách tội

phạm cục bộ, có sự phân đôi các phẩm chất, vừa có những phẩm chất hợp chuẩn,

vừa có những phẩm chất không hợp chuẩn (thường có ở những tội phạm tham ô,

hối lộ..); Nhân cách tội phạm cục bộ, trong loại nhân cách này có vài phẩm chất

tâm lý tiêu cực mà trong tình huống nhất định đã thúc đẩy cá nhân phạm tôi.

- Nhân thân người phạm tội và chủ thể của tội phạm

Chủ thể của tội phạm là khái niệm của khoa học pháp lý hình sự, là một

trong bốn yếu tố cấu thành tội phạm, là điều kiện tất yếu để truy cứu trách nhiệm

hình sự. Chủ thể của tội phạm là con người cụ thể thực hiện hành vi nguy hiểm

cho xã hội một cách cố ý hoặc vô ý, có đủ trách nhiệm năng lực trách nhiệm

hình sự và đạt độ tuổi theo luật định. Ngoài ra, đối với chủ thể đặc biệt của tội

phạm còn phải có thêm các dấu hiệu như giới tính, lứa tuổi, chức vụ, nghề

nghiệp, quan hệ gia đình….

Khái niệm nhân thân người phạm tội bao gồm tất cả các dấu hiệu mà luật

hình sự quy định về chủ thể thường cũng như chủ thể đặc biệt của tội phạm,

nhưng trong khái niệm nhân thân người phạm tội thì dấu hiệu đó được thể hiện

rộng hơn, chi tiết hơn. Chẳng hạn, dấu hiệu độ tuổi trong nhân thân người phạm

tội không chỉ là yếu tố xác định năng lực hành vi của con người (tuổi chịu trách

nhiệm hình sự - Điều 12 Bộ Luật Hình sự), mà còn được xem là một đặc điểm có

liên quan tới những biến đổi về tâm, sinh lý, kinh nghiệm sống và các vai trò, vị

thế xã hội khác nhau. Đặc điểm tâm lý (dấu hiệu bên trong) của nhân thân người

phạm tội là cả đời sống tâm lý, sự hình thành và phát triển nhân cách của họ với

tất cả những cảm xúc, tình cảm, ý chí, xu hướng, tính cách thói quen, nhu cầu,

ước vọng… Còn trong chủ thể của tội phạm chủ yếu xem xét các dấu hiệu lý trí

và ý chí biểu hiện ở khả năng nhận thức và điều chỉnh hành vi, làm cơ sở xác

định năng lực trách nhiệm hình sự và lỗi của một người khi họ thực hiện hành vi

nguy hiểm cho xã hội [31, tr.104]

Ngoài ra, khái nhiệm nhân thân người phạm tội còn có cả những đặc

điểm, dấu hiệu mà trong khái niệm chủ thể của tội phạm không có hoặc không

cần thiết phải quy định về mặt pháp lý, như những dấu hiệu về mặt trình độ học

vấn, dân tộc, tôn giáo, quan hệ xã hội…thái độ của họ đối với các giá trị xã hội

và với chính bản thân mình.

2.1.2. Các đặc điểm của nhân thân người phạm tội

Nhân thân người phạm tội trước hết bao hàm các đặc điểm nhân cách tiêu

cực dẫn đến thực hiện hành vi phạm tội được hình thành trong quá trình tương

tác giữa môi trường sống với đặc điểm tâm sinh lý mỗi cá nhân. Ngoài ra, trong

cấu trúc của nhân thân người phạm tội còn có các đặc điểm, dấu hiệu đặc trưng

cho chính nhân thân đó mà trong một con người bình thường không có. Các đặc

điểm dấu hiệu này có vai trò quan trọng trong cơ chế hành vi phạm tội. Cũng cần

phải lưu ý rằng bản chất sự khác nhau giữa nhân thân người phạm tội và nhân

thân người không phạm tội được xem xét trong tổng thể các đặc điểm dấu hiệu

nhất định của nó chứ không phải được xác định bởi các dấu hiệu riêng biệt (như

trình độ học vấn thấp, lợi ích hẹp hòi, thái độ không tốt đối với lao động…), vì

các dấu hiệu này không chỉ riêng có ở những người phạm tội, mà chúng thể hiện

ở ngay cả trong nhân thân của những người không phạm tội.

Cơ sở nghiên cứu nhằm xác định các đặc điểm, dấu hiệu của nhân thân

người phạm tội để chỉ ra mối quan hệ hay quy luật của hành vi phạm tội, tìm

hiểu những nguyên nhân xã hội tiêu cực tác động, những đặc trưng khác của

nhân thân người phạm tội, từ đó mới có những biện pháp ngăn chặn, phòng ngừa

được hiệu quả. Để chỉ ra những nhóm đặc điểm đặc trưng cho nhân nhân người

phạm tội trước hết phải làm sáng tỏ mối quan hệ giữa đặc điểm sinh học và đặc

điểm xã hội trong nhân thân người phạm tội. Như vậy, trước hết phải dựa vào

những hoạt động thực tế của người đó. Những hoạt động này phải được đánh giá

trong một tập hợp nhất định: hành vi phạm tội, động cơ phạm tội; mục đích

phạm tội và các dấu hiệu khác như đạo đức – tâm lý của người phạm tội. Có thể

nói cấu trúc của nhân thân người phạm tội là tổng hợp các đặc điểm, dấu hiệu mà

xét về mặt tổng thể đặc trưng cho chính nhân người đã thực hiện hành vi phạm

tội. Các đặc điểm, dấu hiệu đặc trưng này đều có liên quan đến việc thực hiện tội

phạm của con người đó.

Đối với các đặc điểm nhân thân tiêu cực của người phạm tội được hình

thành thông qua những hoạt động thực tế của người đó, trong quá trình hoạt

động đó thì các yếu tố thuộc về bản thân người phạm tội và các yếu tố thuộc về

môi trường sống dẫn đến việc chủ thể thực hiện hành vi phạm tội sẽ khác so với

đặc điểm nhân thân các nhóm tội phạm khác.

Có nhiều cách phân loại các nhóm đặc điểm nhân thân người phạm tội

khác nhau, đề làm rõ một cách toàn diện về nhân thân người phạm tội và để đánh

giá được đặc điểm nhân thân trong tổng hoà các mối quan hệ xã hội cũng như

đặc điểm tâm sinh lý của người phạm tội, chúng ta có thể phân loại thành 03 đặc

điểm như sau:

- Đặc điểm xã hội – nhân khẩu;

- Đặc điểm xã hội – tâm lý;

- Đặc điểm xã hội - pháp lý.

Để chỉ ra đặc điểm nhân thân người phạm tội, chúng ta phải làm rõ cơ sở

lý luận của 3 nhóm đặc điểm trên của người phạm tội.

2.1.2.1. Đặc điểm xã hội – nhân khẩu

Đặc điểm xã hội – nhân khẩu là những đặc điểm mang dấu hiệu bên ngoài

như: Giới tính, lứa tuổi, nơi ở, nghề nghiệp, hoàn cảnh gia đình…. Bản thân mỗi

người chúng ta đều mang những đặc điểm xã hôi nhân khẩu như vậy, bản thân

các đặc điểm này không khẳng định cá nhân ai đó phạm tội. Một cá nhân nào đó

phạm tội khi có các đặc điểm nhân thân tiêu cực được hình thành trong quá trình

sống và khi gặp tình huống dẫn đến hành vi phạm tội thì những đặc điểm này ở

một chừng mực nào đó ảnh hưởng nhất định đến quá trình hình thành nhân thân

tiêu cực của người phạm tội.

Giới tính: Đặc điểm giới tính xác định người phạm tội là nam giới hay nữ

giới. Lịch sử thống kê tội phạm và thực tế của cuộc đấu tranh tội phạm đã chỉ ra

rằng có các quy luật nhất định về tương quan số lượng giữa nam giới và nữ giới

trong tổng thể những người phạm tội nói chung và trong các nhóm, loại người

phạm tội riêng biệt. Qua nghiên cứu tỷ lệ giữa nam giới và nữ giới trong việc

phạm tội, tỷ lệ nam giới phạm tội bao giờ cũng cao hơn và mang tính chất “ổn

định” hơn. Cho thấy có thể xác định được đặc trưng của nam giới là dễ bị ảnh

hưởng của môi trường và điều kiện sống để hình thành những đặc điểm tâm lý

tiêu cực hoặc dễ bị thói hư tật xấu trong xã hội nhiều hơn nữ giới. Trong thực tế

cuộc đấu tranh chống tội phạm ở nước ta, cứ 100 người phạm tội, nữ giới chỉ có

6 đến 10 người [31, tr.110].

Tuy nhiên trong những năm gần đây, cơ cấu phạm tội theo giới tính đang

có sự thay đổi. Tỷ lệ phạm tội nữ giới có xu hướng tăng lên và các loại tội phạm

do họ thực hiện ngày càng đa dạng. Ngoài những tội phạm chủ yếu mà trước đây

nữ giới thường phạm tội là: tội trộm cắp tài sản; tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản;

hay tội đầu cơ…, hiện nay trong danh mục đó có thêm nhiều loại tội phạm nguy

hiểm như: tội bắt cóc trẻ em, tội chứa mại dâm, tội mua bán trái phép chất ma

túy… đặc biệt xuất hiện một số băng nhóm tội phạm có sự tham gia của phụ nữ,

thậm chí là với vai trò cầm đầu, đã gây ra nhiều vụ phạm tội rất nghiêm trọng

như giết người, cướp tài sản , bắt cóc tống tiền… làm tình hình trật tự xã hội

ngày càng thêm phức tạp. Điều này cho thấy, đến nay cơ cấu giới tính của người

phạm tội đã có sự thay đổi.

Lứa tuổi: Cùng với sự biến đổi của độ tuổi là quá trình diễn ra sự thay đổi

của bản thân nhân thân. Các giai đoạn phát triển khác nhau của nhân thân không

phụ thuộc vào các đặc điểm độ tuổi, mà chủ yếu phụ thuộc vào các hình thức

hoạt động thực tế có nội dung cụ thể của con người. Nghiên cứu về độ tuổi trong

tội phạm học chỉ ra tội phạm phổ biến ở độ tuổi nào. Sự phát triển về thể chất,

tâm lý, nhận thức, tình cảm… của mỗi lứa tuổi khác nhau sẽ có những đặc điểm

riêng khác nhau. Điều này ảnh hưởng rất nhiều đến hành vi con người. Tội phạm

học nghiên cứu lứa tuổi nhằm xác định hai vấn đề quan trọng là: lứa tuổi nào phạm

tội nhiều nhất, phân bố và diễn biến của tội phạm theo lứa tuổi và cơ cấu của tội

phạm theo lứa tuổi. Nghiên cứu đặc điểm lứa tuổi giúp cho việc sắp xếp ưu tiên

trong các biện pháp giáo dục cải tạo, đấu tranh phòng ngừa tội giết người.

Thực tế cuộc đấu tranh chống tội phạm cho thấy người phạm tội ở độ tuổi

từ 18 đến 30 tuổi chiếm tỷ lệ cao nhất, sau đó là những người từ 31 đến 45 tuổi

và những người chưa thành niên (từ 14 đến dưới 18 tuổi), còn những người trên

45 tuổi phạm tội chiếm tỷ lệ ít hơn. Đối với từng lứa tuổi khác nhau, cơ cấu tội

phạm được thực hiện cũng có những đặc trưng khác nhau. Chẳng hạn các tội

phạm mà người chưa thành niên thực hiện nhiều nhất phải kể đến các tội xâm

phạm sở hữu trong đó chủ yếu là trộm cắp, sau mới đến các tội cướp, tội cướp

giật và tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản.

Trình độ học vấn: Thể hiện mức độ hiểu biết, kiến thức của con người về

thế giới khách quan, về xã hội về các mối quan hệ và những lĩnh vực khấc nhau

trong đời sống. Tất cả những sự hiểu biết này sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến sự phát

triển trí tuệ, đến quá trình hình thành phát triển nhân cách của các nhân. Có thể

nói trình độ học vấn có sự tác động rất lớn lên hành vi ứng xử và cách giải quyết

mâu thuẫn trong cuộc sống của mỗi người. Trong nhiều trường hợp do trình độ

học vấn thấp đã tao ra nhiều hạn chế trong việc một cá nhân xử lý các tình huống

phát sinh trong cuộc sống hàng ngày, làm cho nhiều người có suy nghĩ lệch lạc,

từ đó họ có những hành vi sai trái với những quy đình của pháp luật nói chung

và pháp luật hình sự nói riêng.

Nghiên cứu trình độ học vấn của người phạm tội không chỉ hạn chế ở việc

phân tích thành phần người phạm tội nói chung và so sánh với trình độ học vấn

của dân số, mà cần phải nghiên cứu trình độ học vấn của từng nhóm, loại người

phạm tội riêng biệt, đồng thời phải chỉ ra các mối liên hệ và phụ thuộc giữa trình

độ học vấn và xu hướng phạm tội của các nhóm, loại phạm tội đó. Trên thực tế,

những người phạm tội ở các nhóm khác nhau cũng có trình độ học vấn khác

nhau. Những người có trình độ học vấn thấp thường phạm tội có tính chất bạo

lực, côn đồ hoặc các tội phạm xâm phạm trật tự an toàn xã hội, còn những tội

phạm xâm phạm kinh tế, các tội phạm chức vụ hoặc có động cơ vụ lợi do những

người có trình độ văn hóa cao hơn thực hiện.

Nghề nghiệp, địa vị xã hội: Địa vị xã hội và nghề nghiệp là một đặc điểm

quan trọng của nhân thân con người và nhân thân người phạm tội nói riêng. Địa

vị xã hội thường gắn liền với nghề nghiệp của người đó và phụ thuộc vào trình

độ học vấn của họ. Đối với người có nghề nghiệp ổn định, có địa vị xã hội cao sẽ

dễ dàng có được những điều kiện thuận lợi cho sự phát triển nhân cách, những

nhu cầu cơ bản của đời sống được bảo đảm thì sẽ hạn chế được việc xảy ra mâu

thuẫn. Nghiên cứu địa vị xã hội và nghề nghiệp chỉ ra nhóm người làm việc ở

những ngành, lĩnh vực nào trong xã hội dễ thực hiện tội phạm và loại tội phạm

họ thực hiện. Một số nhóm tội mà đặc điểm nghề nghiệp và địa vị xã hội có ảnh

hưởng khá lớn đến hành vi phạm tội như là nhóm các tội xâm phạm trật tự quản

lý kinh tế, nhóm tội tham nhũng… Dấu hiệu về địa vị xã hội chỉ ra nhóm tội

phạm nào phổ biến, đồng thời chúng cũng định hướng cho việc tìm hiểu và chỉ

ra các yếu tố phát sinh tội phạm vốn đặc trưng cho các nhóm nghề nghiệp khác

nhau của cư dân, cho các ngành kinh tế, các hình thức sản xuất khác nhau.

Trong nhân thân con người nói chung, nghề nghiệp, địa vị xã hội có ảnh

hưởng rất lớn đến hành vi ứng xử của mỗi người và nó thường thể hiện những

phong cách riêng của từng loại người xét theo nghề nghiệp, địa vị xã hội. Theo

thống kê tội phạm, đa số người phạm tội là người không có nghề nghiệp hoặc

nghề nghiệp không ổn định, địa vị trong xã hội rất thấp [31, tr.112]. Đặc biệt là

đối với những người phạm tội thuộc loại tái phạm, tái phạm nguy hiểm thì

thường chỉ số này rất cao.

Nghiên cứu dấu hiệu địa vị xã hội và nghề nghiệp của những người phạm

tội cho thấy, cần phải gắn liền và giải quyết vấn đề tội phạm trong xã hội với vấn

đề giáo dục và đào tạo nghề cho người phạm tội trong quá trình cải tạo, đây là

một trong những giải pháp hạn chế tình trạng tái phạm tội hiện nay.

Hoàn cảnh gia đình: Như chúng ta đã biết, gia đình có chức năng như

chức năng tái sản sinh xã hội; chức năng giáo dục… tất cả các chức năng này có

mối liên hệ mật thiết và tác động lẫn nhau, trong đó chức năng giáo dục là chức

năng cực kỳ quan trọng. Thông qua gia đình, cá nhân học được các quy chuẩn,

chuẩn mực xã hội và các giá trị mà xã hội đề cao. Những yếu tố quan trọng nhất

trong nhân cách của một cá nhân là: nhận thức về chính mình; thái độ; sở thích;

niềm tin; mục đích sống; định hướng giá trị… đều được hình thành trong khuôn

khổ gia đình và thông qua vai trò của thành viên trong gia đình, nhất là bố mẹ.

Những khiếm khuyết của gia đình cộng với những yếu tố khác đã tác động đến

việc thực hiện tội phạm của cá nhân. Người phạm tội thường xuất thân trong

những gia đình có một số khiếm khuyết, hạn chế nhất định như sự khó khăn về

kinh tế; hoàn cảnh hôn nhân; gia đình không hạnh phúc; gia đình có sự hạn chế

trong kiểm soát giáo dục, quản lí đối với các thành viên; gia đình có bầu không

khí xung đột căng thẳng kéo dài; sai lệch trong ý thức đạo đức; ý thức pháp luật

và định hướng giá trị… Nghiên cứu về hoàn cảnh gia đình trong nhân thân người

phạm tội thường sẽ lưu ý đến những yếu tố sau:

Quan hệ gia đình: là thông tin phản ánh về tình trạng hôn nhân của người

phạm tội (kết hôn hay chưa, quan hệ vợ chồng còn cái…) và quan hệ với các

thành viên khác trong gia đình như (ông bà, bố mẹ, anh chị em ruột…). Các

nghiên cứu về người phạm tội cho thấy, nhìn chung những người trong gia đình

đã kết hôn phạm tội ít hơn những người chưa có gia đình. Phần lớn các trường

hợp chính nhân tố gia đình đã có tác động tích cực đến cách ứng xử của mỗi

thành viên trong gia đình đồng thời gia đình giữ vai trò kiểm soát, giám sát hành

vi của mỗi thành viên trong gia đình, hạn chế tối đã các hành vi không phù hợp

với chuẩn mực xã hội. Tuy nhiên, có không ít những trường hợp người phạm tội

sống trong gia đình có cơ cấu không hoàn thiện (bố mẹ ly hôn, bố hoặc mẹ chết,

gia đình ly tán….).

Thành phần gia đình: nghiên cứu về thành phần gia đình trong nhân thân

người phạm tội chủ yếu có ý nghĩa trong nghiên cứu các tội phạm xâm phạm an

ninh quốc gia. Những người phạm loại tội này thường xuất thân trong gia đình

có tầng lớp của giai cấp bóc lột cũ hoặc người đã có thời gian làm việc cho chính

quyền cũ bị lật đổ.

Hoàn cảnh kinh tế gia đình: nghiên cứu về hoàn cảnh kinh tế gia đình cho

chúng ta những thông tin về tình trạng kinh tế gia đình của người phạm tội như:

mức thu nhập, nguồn thu nhập; điều kiện nhà ở….nghiên cứu nhân thân người

chưa thành niên phạm tội cho thấy: 79% các em sống trong gia đình đông con;

32,2% sống trong gia đình có hoàn cảnh nghèo đói; 40,7% sống trong gia đình

đủ ăn; 24,6% sống trong gia đình có điều kiện kinh tế khá giả [31, tr.113]. Số

liệu này cho thấy, hoàn cảnh kinh tế gia đình khó khan cũng là một nhân tố đã

đẩy các em vào con đường phạm tội.

Nơi cư trú: Nghiên cứu nơi cư trú của nhân thân người phạm tội có ý

nghĩa rất lớn trong công tác phòng ngừa tội phạm. Nơi cư trú tại thành thị hay

nông thôn là nơi có lối sống khác nhau. Thành phố là nơi tập trung cơ sở văn

hóa, chính trị, xã hội. Nhịp sống ở thành phố nhanh hơn, tất cả hoạt động đều

diễn ra khá nhanh, điều này đã tác động đến lối ứng xử buông thả của con người.

Tuy nhiên, ở nông thôn do vẫn ảnh hưởng bởi lối sống văn hóa cộng đồng, mọi

người hầu như biết nhau, đây là một nhân tố mang tính giám sát xã hội, buộc cá

nhân hành xử đều phải hướng đến chuẩn mực chung của cộng động, hành vi cá

nhân bị chế ngự bởi những tục lệ cũng như luật bất hành văn.

Các đặc điểm của đời sống thành thị cũng xác định tính phổ biến khá cao

của một số loại tội phạm. Tuy nhiên, cần nhấn mạnh, sự gia tăng dân số ở thành

phố không tạo ra sự tăng trưởng của tội phạm ở thành phố đó.

Quan hệ xã hội: Nghiên cứu quan hệ xã hội là việc chúng ta tìm hiểu sự

gắn bó ảnh hưởng qua lại giữa người phạm tội và những người xung quanh. Cụ

thể là mối quan hệ: bạn bè, quan hệ các nhóm, tổ chức đoàn thể…Những thông

tin phản ánh về mối quan hệ xã hội của người phạm tội giúp chúng ta phần nào

lý giải được thái độ, hành vi xử sự của họ trước những tình huống xảy ra trong

thực tiễn cuộc sống, từ đó có tác động tích cực nhằm ngăn chặn kịp thời hành vi

phạm tội. Đối với người phạm tội, cần chú ý đến quan hệ xã hội bất thường, đây

là căn cứ định hướng điều tra cũng như phòng ngừa tội phạm.

Ngoài những đặc điểm, dấu hiệu kể trên, những dấu hiệu khác thuộc

nhóm đặc điểm, dấu hiệu nhân khẩu học như: dân tộc; tôn giáo… cũng có ý

nghĩa rất lớn trong nghiên cứu nhân thân người phạm tội. Việc chia nhỏ những

dấu hiệu xã hội liên quan đến người phạm tội giúp cho chúng ta hiểu sâu về

người phạm tội, từ đó có các biện pháp đấu tranh thích hợp.

2.1.2.2. Nhóm đặc điểm xã hội - tâm lý

Khi nghiên cứu về nhân thân người phạm tội, bên cạnh đặc điểm xã hội -

nhân khẩu - dấu hiệu bên ngoài, nó chưa thực sự lý giải được vì sao người ta

phạm tội. Để trả lời được câu hỏi này, chúng ta phải đi sâu nghiên cứu mặt bên

trong của tội phạm được thể hiện ở khía cạnh xã hội - tâm lý. Đây là dấu hiệu nổi

bật trong nhân cách con người, có thể nói đây là một đặc điểm quan trọng khi

nghiên cứu nhân thân người phạm tội trong tội phạm học.

Đặc điểm phẩm chất đạo đức người phạm tội: Đạo đức là một trong

những yếu tố cấu thành nhân cách con người. Nó không phải là thứ có sẵn ngay

từ khi con người mới sinh ra, mà được hình thành dần dần trong quá trình xã hội

hóa dưới sự tác động của gia đình, nhà trường và xã hội. Phẩm chất đạo đức con

người thể hiện ở hệ thống quan niệm, thái độ, nhận thức của người đó đối với

các giá trị đạo đức xã hội, như đối với đất nước, trong lao động, giữ gìn trật tự xã

hội, trong tập thể và trong cả gia đình. Khi cá nhân định hướng đối với giá trị

nào đó cho là chủ yếu, thì chúng ta có thể đánh giá được khuynh hướng phát

triển của nhân cách. Phẩm chất đạo đức con người thường được bộc lộ ra bên

ngoài thông qua các hành vi, các cách xử sự cụ thể của người đó trong điều kiện

hoàn cảnh thực tế. Nghiên cứu về người phạm tội cho thấy đa số họ có nhận thức

không đúng hoặc không đầy đủ về các giá trị đạo đức xã hội, vì vậy thường có

thái độ tiêu cực đối với các giá trị đó, họ thường đề cao lợi ích cá nhân hơn lợi

ích tập thể.

Con người có thể trở thành người phạm tội do có những tác động xã hội

bất lợi. Những tác động xã hội bất lợi đó được tiếp nhận và ảnh hướng đến quá

trình hình thành thể giới quan, hệ thống quan niệm và thái độ… sau đó họ thể

hiện thông qua hành vi phạm tội. Đương nhiên không nên đồng nhất các phẩm

chất đạo đức của nhân thân với các hiện tượng xã hội (mà có thể được xem là

nguyên nhân phạm tội). Nhưng mối liên hệ qua lại giữa chúng là tất yếu vì thực

chất phẩm chất đạo đức được hình thành của nhân thân người phạm tội là khâu

trung gian giữa các nguyên nhân xã hội nêu trên với bản thân hành vi phạm tội.

Đặc điểm tâm lý cá nhân: ở người phạm tội đặc điểm tâm lý cá nhân thể hiện

ở nhu cầu, thói quen, hứng thú, niềm đam mê, xúc cảm, tình cảm… Những đặc

điểm này cũng tồn tại như những người bình thường khác, tuy nhiên ở người phạm

tội, phần lớn là hệ thống nhu cầu, hướng thú thấp kém, là những thói quen tật xấu.

Tuy nhiên, nguồn gốc của hành vi phạm tội không phải ở bản thân nhu cầu mà là ở

ý thức sai về nhu cầu và con đường thỏa mãn nhu cầu. Nhu cầu của người phạm tội

thường nghiêng về vật chất, vụ lợi và đặc biệt là phương thức để thỏa mãn những

nhu cầu, hứng thú đó thường là trái pháp luật, kể cả pháp luật hình sự.

Thế giới quan của người phạm tội đa số cũng lệch lạc, u tối, đặc biệt là sự

xuyên tạc đối với chuẩn mực xã hội. Niềm tin ở người phạm tội phát triển lệch

lạc khác với ở con người bình thường trong xã hội. Niềm tin dã mất hết ý nghĩa

đúng đắn và thiêng liêng giữa con người với nhau, niềm tin đã phát triển lệch lạc

sang hướng khác, ở họ không còn niềm tin ở xã hội, ở mối quan hệ giữa con

người với con người.

Tính cách là yếu tố trong đặc điểm tâm lý cá nhân người phạm tội, tính

cách là hệ thống thái độ biểu hiện qua hệ thống hành vi quen thuộc, thái độ của

người phạm tội thường lệch lạc, đi ngược với chuẩn mực xã hội. Tính cách của

người phạm tội là kết quả của quá trình thực hiện các hoạt động tội phạm, ở

người phạm tội, sự “bình tĩnh” mang tính chất thủ đoạn nhằm né tránh tội khi

khai báo.

Thành tố quan trọng trong đặc điềm cá nhân người phạm tội đó là khí

chất. Khí chất vốn được xem là yếu tố liên quan chặt chẽ với loại hình thần kinh

của con người. Tính ổn định tương đối của khí chất làm cho nó ít chịu tác động

trước hoàn cảnh bên ngoài. Tuy nhiên, trong quá trình thực hiện phạm tội với

những tình huống căng thẳng cản trở việc thực hiện mục đích, nhiều cá nhân

phải điều tiết liên tục hệ thần kinh, khí chất vốn có của mình cho phù hợp với

hiện thực. Vì vậy, có những trường hợp người phạm tội lại có những hành vi

khác xa với hành vi, bản tính hàng ngày mà bậc cha mẹ, người thân không thể

tin rằng con họ lại phạm tội.

Đối với mỗi loại người phạm tội khác nhau thì đặc điểm tâm lý trong họ

cũng khác nhau. Người phạm tội lần đầu có trạng thái tâm lý khác với người tái

phạm tội, tái phạm nguy hiểm; người phạm tội xâm phạm sở hữu có nhu cầu,

hứng thú khác với người phạm tội về ma túy; người phạm tội thuộc các lứa tuổi,

địa vị xã hội khác nhau cũng có những đặc điểm tâm lý khác nhau.

Đặc điểm tâm lý người phạm tội: Đặc điểm tâm lý người phạm tội là yếu

tố lý giải vì sao trong hoàn cảnh nhất định một con người lại thực hiện hành vi

phạm tội. Tâm lý người phạm tội là tất cả những hiện tượng tinh thần nảy sinh

trong đầu óc của người phạm tội, bao gồm hiện tượng tâm lý tích cực và tiêu cực

(trong đó có tâm lý tội phạm) điều hành hành vi, hoạt động của họ. Đặc điểm

tâm lý người phạm tội là yếu tố lý giải vì sao trong hoàn cảnh nhất định một con

người lại thực hiện hành vi phạm tội. Tâm lý người phạm tội là tất cả những hiện

tượng tinh thần nảy sinh trong đầu óc của người phạm tội, bao gồm hiện tượng

tâm lý tích cực và tiêu cực (trong đó có tâm lý tội phạm) điều hành hành vi, hoạt

động của họ.

Tâm lý người phạm tội không phải tự có sẵn, không di truyền, mà là kết

quả của quá trình hình thành và phát triển dưới tác động của nhiều yếu tố bên

trong và bên ngoài của cá nhân con người. Quá trình phát triển tâm lý người

phạm tội vừa tuân theo các quy luật chung, vừa tuân theo quy luật của sự hình

thành và phát triển tâm lý tội phạm nói riêng. Tâm lý tội phạm cũng chịu sự chi

phối của các yếu tố thể chất, môi trường sống và hoạt động của cá nhân, như quá

trình xã hội hóa và thích ứng xã hội của họ có khiếm khuyết và sai lệch chuẩn

mực xã hội trong đó có chuẩn mực pháp luật hình sự. Những đặc điểm tâm lý

của người phạm tội được nghiên cứu ở các góc độ: đặc điểm tâm lý cá nhân, đặc

điểm tâm lý xã hội; đặc điểm tâm lý pháp luật của người phạm tội.

Tâm lý pháp luật: đây là vấn đề quan trọng cần được nghiên cứu sâu đối

với người phạm tội. Đặc điểm tâm lý pháp luật trong nhân thân người phạm tội

thể hiện dưới dạng nhận thức pháp luật: thái độ; cảm xúc; hành vi… đối với

pháp luật của người phạm tội. Nhìn chung, người phạm tội có hiểu biết rất thấp

về pháp luật, trong khi đó lại có thái độ không tôn trọng pháp luật và cơ quan

bảo vệ pháp luật. Người phạm tội có niềm tin rằng sẽ trốn tránh được sự trừng

phạt của pháp luật, họ luôn hy vọng cơ quan điều tra sẽ không phát hiện và làm

rõ được hành vi phạm tội của mình.

Tính chất, mức độ nguy hiểm của hành vi không những là căn cứ để xác

định một hành vi nguy hiểm cho xã hội có phải là tội phạm hay không mà còn

dùng làm căn cứ phân loại tội phạm. Tính chất nguy hiểm cho xã hội của hành vi

phạm tội càng cao thì trách nhiệm hình sự của người thực hiện tội phạm càng

nặng nề. Dựa vào tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội.

Nghiên cứu động cơ, mục đích thực hiện tội phạm của người phạm tội

góp phần làm rõ nguyên nhân thực hiện tội phạm của họ, đồng thời cũng giúp

cho việc đánh giá chính xác tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi

phạm tội đó. Một hành vi có ý thức thể hiện ở sự điểu khiển có chủ định của ý

chí, ở sự hiểu biết bản chất mối quan hệ nhân quả giữa chúng. Chủ thể phải thấy

trước kết quả của hành động mà mình sẽ thực hiện. Mục đích đó do chủ thể đặt

ra và nhận thức như là yếu tố cần thiết và có khả năng thực hiện trong điều kiện

nhất định. Sau khi nhận thức, đặt ra mục đích, chủ thể phân tích điều kiện, hoàn

cảnh thực tế, nghĩa là đưa ra phương án thích hợp để đạt được mục đích. Trên cơ

sở những phương án đó cá nhân cân nhắc, lựa chọn tìm phương án tối ưu nhất

theo chủ quan của mình.

Việc lựa chọn mục đích do động cơ quyết định. Động cơ là động lực thúc

đẩy hành vi của cá nhân. Khi nhu cầu được nhận thức và khả năng thực hiện thì

nó trở thành động cơ. Động cơ và mục đích có liên quan chặt chẽ, nhờ động cơ

thúc đẩy, nên người phạm tội mới hành động quyết liệt để đạt mục đích. Tất cả

trường hợp phạm tội cố ý đều do động cơ nhất định thúc đẩy. Chỉ trong trường

hợp cá nhân vô ý cẩu thả chưa kịp suy nghĩ, thì hành vi của họ không có động cơ

phạm tội rõ ràng.

Động cơ gắn liền với nhân cách người phạm tội, vì vậy, việc phát hiện ra

động cơ phạm tội và nghiên cứu chúng sẽ có ý nghĩa lớn trong việc xác định

mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi, xác định mức độ nguy hiểm của cá

nhân người phạm tội, dự báo khả năng tái phạm tội của cá nhân.

Sự xuất hiện động cơ và mục đích phạm tội chưa dẫn đến hành vi phạm

tội. Hành vi phạm tội có diễn ra hay không còn phụ thuộc vào hoàn cảnh, tình

huống phạm tội. Tình huống đó không có ý nghĩa quyết định độc lập mà chỉ

củng cố động cơ và mục đích đã được hình thành trước đó và làm xuất hiện ý

định phạm tội. Có thể nói vào thời điểm này mục đích phạm tội nổi lên trên hết,

mọi “ý nghĩa” của cá nhân đều tập trung hướng đến “kết quả” phạm tội. Nghiên

cứu thực tiễn cho thấy, có thể xem xét động cơ mục đích của người phạm tội

trong tổng thể những người phạm tội nói chung hoặc giữa các nhóm người phạm

tội nói riêng thông qua một dấu hiệu nào đó phản ánh mức độ nguy hiểm xã hội

và ngược lại cũng có thể xem xét đánh giá các nhóm người phạm tội trên cơ sở

phân biệt tính chất hay động cơ của việc phạm tội.

Như vậy, chúng ta nhận thấy mỗi một người phạm tội đều có những đặc

điểm, dấu hiệu riêng biệt. Tội phạm là kết quả của sự tác động qua lại phức tạp

của nhiều yếu tố, trong đó các đặc điểm nhân thân đóng vai trò quan trọng. Các

đặc điểm nhân thân người phạm tội là kết quả của những điều kiện sống nhất

định, của sự giáo dục, những mối quan hệ và sự ảnh hưởng qua lại giữa mối

trường xã hội và người phạm tội.

2.1.2.3. Các đặc điểm xã hội - pháp lý

Nghiên cứu và phân tích các đặc điểm xã hội - pháp lý của nhân thân

người phạm tội có ý nghĩa quan trọng trong việc xác định tính chất, mức độ nguy

hiểm của hành vi phạm tội. Đây chính là căn cứ, cơ sở để xác định tội danh,

quyết định hình phạt cho hợp lý. Bênh cạnh đó, nghiên cứu các đặc điểm pháp lý

hình sự của người phạm tội cho phép chúng ta chỉ ra nguyên nhân, điều kiện

phát sinh tội phạm và từ những đặc điểm này để xây dựng hệ thống các biện

pháp phòng ngừa tội phạm.

Đặc điểm xã hội - pháp lý là dấu hiệu để phân biệt giữa người phạm tội và

người không phạm tội. Đặc điểm xã hội - pháp lý của nhân thân người phạm tội

bao gồm: phạm tội lần đầu hay tái phạm, tái phạm nguy hiểm; tính chất, mức độ

nguy hiểm của hành vi phạm tội; phạm tội một mình hay có đồng phạm.

Hai nhóm tội phạm mà túy và xâm phạm sở hữu trên thực tế cho thấy là

những đối tượng không có nghề nghiệp ổn định và khi mãn hạn tù thì tái phạm

tội cao hơn các nhóm tội phạm khác. Đối với đối tượng phạm tội ma túy, trong

quá trình chấp hành phạt tù có sự gặp gỡ và lao động cải tạo cùng nhóm tội

phạm khác, mở rộng sự quen biết với các bị cáo khác, trao đổi kinh nghiệm và

chiêu mộ thêm nhiều người vào đường dây của mình để sau khi ra tù móc nối

làm ăn với nhau. Phân tích đặc điểm này ở nhân thân người phạm tội có ý nghĩa

quan trọng đối với phòng ngừa tội phạm, cho phép xác định tỷ lệ tái phạm tội,

bên cạnh đó giúp cho cơ quan quản lý trại giam nắm được cơ chế hình thành các

nhóm phạm nhân có xu hướng phạm tội trong quá trình cải tạo nhằm nâng cao

hơn chất lượng giáo dục cải tạo phạm nhân.

Nghiên cứu tính chất, mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội nhằm xác

định tính chất, mức độ tiêu cực của nhân thân người phạm tội thông qua cơ chế

hành vi phạm tội để từ đó phân loại nhân thân người phạm tội và dựa trên cơ sở

đó có những biện pháp phòng ngừa, giáo dục cải tạp hiệu quả hơn.

Để xác định tính chất và mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội căn cứ

vào quyết định hình phạt như tội ít nghiêm trọng, tội nghiêm trọng, rất nghiêm

trọng, đặc biệt nghiệm trọng hoặc thông qua các hình thức gián tiếp để xác định

hành vi phạm tội và chuyển biến tâm lý của người phạm tội: hậu quả; thiệt hại;

thủ đoạn; tính chất mức độ lỗi; động cơ mục đích thực hiện hành vi…..

Đối với đặc điểm tội phạm một mình hay có đồng phạm trong việc thực

hiện hành vi phạm tội cũng là căn cứ xác định mức độ nguy hiểm của nhân thân

người phạm tội. Phạm tội một mình là trường hợp phạm tội được thực hiện bởi

một người có đủ năng lực trách nhiệm hình sự và đạt tới độ tuổi quy định của Bộ

luật Hình sự. Đồng phạm là trường hợp có hai người trở lên cùng thực hiện một

hành vi phạm tội. Tội phạm trong những vụ án có đồng phạm bao giờ cũng thể

hiện tính chất, mức độ nguy hiểm, phạm tội có hệ thống, phạm tội nhằm tăng

khả năng đạt đến mục đích đạt đươc.

2.1.3. Ý nghĩa nghiên cứu nhân thân người phạm tội

Tội phạm là hiện tượng xã hội phát sinh từ sự tác động qua lại giữa các

điều kiện bên ngoài và điều kiện bên trong. Trong toàn bộ hệ thống các quan hệ

đó, nhân thân người phạm tội là một khâu rất quan trọng để đánh giá chính xác

tội phạm. Thực chất của việc nghiên cứu nhân thân người phạm tội nhằm đáp

ứng yêu cầu nghiên cứu tình hình tội phạm, để đưa ra những giải pháp, kiến nghị

giải quyết vấn đề tội phạm trong xã hội. Bản thân việc đánh giá thực trạng, diễn

biến của tình hình tội phạm, dự đoán hướng phát triển và quy mô ảnh hưởng đến

các hiện tượng và quá trình xã hội khác phụ thuộc vào những số liệu đã được

tổng kết về nhân thân người phạm tội nói chung và các loại tội phạm cụ thể nói

riêng. Đó là các số liệu về đặc điểm giới tính, độ tuổi, trình độ văn hóa, đặc điểm

tâm lý. Nghiên cứu về nhân thân người phạm tội có ý nghĩa sau:

2.1.3.1. Nghiên cứu nhân thân người phạm tội tạo cơ sở cho việc xác định

nguyên nhân và điều kiện của tội phạm

Nghiên cứu nhân thân người phạm tội có ý nghĩa quan trọng trong việc

xác định nguyên nhân của tội phạm. Nguyên nhân thực hiện tội phạm cụ thể là

khuynh hướng thể hiện tính chống đối xã hội của con người cụ thể, trước hết là

động cơ xử sự của người đo trong sự tác động qua lại với môi trường và hoàn

cảnh cụ thể, thuận lợi cho việc thực hiện tội phạm.

Theo quan điểm của các nhà nghiên cứu tư sản, nguyên nhân phạm tội về

các đặc điểm sinh học, phủ nhận vai trò của các điều kiện, hoàn cảnh xã hội

trong việc làm phát sinh cách xử sự phạm tội và làm hình thành nên các đặc

điểm của nhân thân người phạm tội, từ đó hướng nghiên cứu nhân thân người

phạm tội vào việc đi sâu phân tích các yếu tố sinh học - yếu tố dẫn đến nguyên

nhân phạm tội.

Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu xã hội chủ nghĩa đã chỉ ra rằng sự hình

thành và phát sinh các đặc điểm, đặc tính đó là dưới sự tác động của môi trường

xã hội. Con người có thể làm cho các điều kiện xã hội cần thiết thích nghi với

mình và chống lại các điều kiện không có lợi cho bản thân. Với kết quả tác động

của cùng một hoàn cảnh, điều kiện xã hội lại hình thành các loại nhân thân khác

nhau, mỗi con người tiếp nhận hoàn cảnh đó phù hợp với kinh nghiệm mà họ

tích lũy được, với các quan điểm, định hướng về giá trị, nhu cầu và lợi ích của

họ. Xuất phát từ quá trình tác động qua lại giữa con người và môi trường xã hội

trong cả quá trình sống, làm việc và trưởng thành đó, có thể tìm ra nguyên nhân

và điều kiện của tội phạm, tìm ra hoàn cảnh cụ thể đã làm phát sinh ra các phẩm

chất tiêu cực trong con người, dẫn con người đến việc thực hiện tội phạm, từ đó

đưa ra các biện pháp nhằm loại trừ và ngăn chặn những hoàn cảnh bất lợi đó,

không để con người đi vào con đường phạm tội, đồng thời áp dụng những biện

pháp chống và phòng ngừa riêng biệt đối với từng người phạm tội cụ thể.

Việc nhận thức, phân tích các nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội

phạm không thể thiếu việc nghiên cứu nhân thân người phạm tội, bản chất, các

đặc điểm và quá trình hình thành nó. “Việc phân tích các nguyên nhân và điều

kiện của tội phạm cụ thể chỉ ra rằng không thể nhận thức, hiểu biết được các

nguyên nhân và điều kiện đó nếu thiếu việc cân nhắc nhân thân người phạm tội”

[86]. Nhân thân người phạm tội với tổng thể các đặc điểm có tác động chi phối

hành vi phạm tội và cũng chính là kết quả của sự tác động qua lại giữa người

phạm tội và môi trường xã hội của người phạm tội. Bằng những nghiên cứu tổng

quát về nhân thân người phạm tội và những số liệu về các loại tội phạm góp

phần làm rõ những tác động tiêu cực của môi trường gia đình, nhà trường, môi

trường kinh tế, văn hóa, xã hội vĩ mô đến sự hình thành các đặc điểm nhân thân

tiêu cực của người phạm tội phạm. Nghiên cứu cụ thể về các đặc điểm và những

yếu tố tác động đến quá trình hình thành các đặc điểm tiêu cực của nhân thân

người phạm tội phạm sẽ cho thấy rõ những nguyên nhân và điều kiện làm phát

sinh hành vi phạm tội.

Nghiên cứu về nhân thân người phạm tội còn giúp hiểu rõ mức độ phổ

biến khác nhau của các loại nhân thân người phạm tội, đặc điểm nhân thân của

nhiều tầng lớp dân cư khác nhau trong sự tác động qua lại với hệ thống các quan

hệ xã hội phức tạp, từ đó có thể phân loại tội phạm, người phạm tội theo từng

nhóm, từng loại có những đặc điểm giống nhau và xác định nguyên nhân, điều

kiện của từng nhóm, loại tội phạm và người phạm tội, phục vụ cho việc áp dụng

phương pháp chống và phòng ngừa theo từng nhóm, loại tội phạm và người

phạm tội nhằm làm giảm đi tình trạng tội phạm trong xã hội.

2.1.3.2. Nghiên cứu nhân thân người phạm tội tạo cơ sở cho việc xây

dựng biện pháp giáo dục, cải tạo người phạm tội.

Nghiên cứu nhân thân người phạm tội là nội dung của nhiều ngành khoa

học khác nhau. Thực tế cho thấy, cuộc đấu tranh chống tội phạm không thể đạt

được kết quả cao nếu các cơ quan trực tiếp làm nhiệm vụ này không hiểu được

đối tượng mà mình đấu tranh có những điểm gì đặc biệt đề từ đó đưa ra biện

pháp phù hợp. Nghiên cứu nhân thân người phạm tội làm rõ phẩm chất tiêu cực

vốn có của người phạm tội như các đặc điểm tâm lý, quan điểm, nhận thức… có

ý nghĩa rất to lớn về mặt nhận thức.

Đối với người phạm tội, sau khi bản án có hiệu lực là bắt đầu giai đoạn

chấp hành hình phạt tù, đây là giai đoạn thích ứng cực kỳ khó khăn đối với

người phạm tội. Bản chất của quá trình chấp hành án phạt là quá trình cải tạo,

diễn ra đồng thời hai quá trình loại bỏ những phẩm chất nhân cách tiêu cực, đồng

thời hình thành những phẩm chất nhân cách tích cực, phù hợp với chuẩn mực xã

hội. Bên cạnh những biện pháp giáo dục chuyên biệt, còn phải giáo dục phạm

nhân bằng các hoạt động rèn luyện tư tưởng, tình cảm, thói quen, hành động tích

cực ở người phạm tội. Việc nắm rõ được đặc điểm nhân thân người phạm tội

giúp cho các bộ giáo dục, cán bộ trại giam phân loại được đối tượng tội phạm và

có những hoạt động cải tạo phù hợp với các đối tượng khác nhau. Nắm bắt được

đặc điểm tâm lý của người phạm tội là căn cứ quan trọng để xác định chế độ cải

tạo, giáo dục phù hợp.

Nghiên cứu nhân thân người phạm tội để có các hình thức, phương pháp

giáo dục, quản lý người phạm tội… một cách phù hợp và hiệu quả. Cần phải dựa

vào đặc điểm nhân thân của người phạm tội để phân loại người phạm tội nhằm

áp dụng các biện pháp giáo dục, cải tạo phù hợp với từng nhóm người với các

đặc điểm nhân thân khác nhau nhằm cải thiện hoặc loại trừ các đặc điểm nhân

thân tiêu cực có vai trò quan trọng đối với việc phát sinh tội phạm, từ đó có thể

giáo dục, cải tạo họ thành người tốt, không tái phạm tội. Nghiên cứu các đặc

điểm nhân thân người phạm tội cũng giúp cho việc tư vấn cho phạm nhân việc

học nghề, chuẩn bị tốt nhất cho quá trình tái hòa nhập.

2.1.3.3. Nghiên cứu nhân thân người phạm tội có ý nghĩa quan trọng

trong dự báo tội phạm và phòng ngừa tội phạm

Nghiên cứu nhân thân người phạm tội góp phần ngăn chặn không để bất

kỳ thành viên nào trong xã hội đi vào con đường phạm tội và phải chịu hình phạt

của pháp luật. Việc nghiên cứu này không chỉ đơn thuần làm rõ điều kiện hoàn

cảnh, nguyên nhân phạm tội, mà còn chỉ ra những điều kiện không thuận lợi cho

sự hình thành nhân cách con người, từ đó ngăn chặn những yếu tố góp phần hình

thành nên những phẩm chất nhân cách tiêu cực ở một số cá nhân.

“Hành vi phạm tội là kết quả không mong đợi của quá trình tương tác giữa

các yếu tố tiêu cực thuộc môi trường sống với các yếu tố tâm - sinh lý tiêu cực

bên trong cá nhân chủ thể hành vi đã dẫn tới việc thực hiện hành động hoặc

không hành động mà pháp luật hình sự xem là phạm tội”[6]. Nghiên cứu nhân

thân người phạm tội có thể xác định được những yếu tố tiêu cực từ phía người

phạm tội và những yếu tố tiêu cực từ môi trường xã hội trong sự tác động qua lại

với nhau, hình thành nguyên nhân của tội phạm. Từ đó, có những giải pháp

phòng ngừa tội phạm hiệu quả bằng cách tác động làm hạn chế hoặc loại trừ các

tác động tiêu cực từ môi trường sống, qua đó góp phần hạn chế hay loại trừ các

đặc điểm nhân thân tiêu cực của con người, góp phần quan trọng trong phòng

ngừa tội phạm.

2.2. Những hiện tượng xã hội tiêu cực tác động đến quá trình hình

thành nhân thân người phạm tội

Sự hình thành các đặc điểm nhân thân con người là quá trình hình thành

nhân thân người phạm tội tương tác lâu dài giữa các yếu tố khách quan, thuộc

môi trường sống với các yếu tố chủ quan của con người trong quá trình nhận

thức. Quá trình hình thành và phát triển nhân thân con người trong bất cứ xã hội

nào cũng luôn tồn tại hai xu hướng: Tích cực và tiêu cực. Những yếu tố tích cực

thuộc môi trường sống sẽ tác động để hình thành các đặc điểm nhân thân tốt.

Ngược lại, những yếu tố tiêu cực thuộc môi trường sống sẽ tác động để hình

thành các đặc điểm nhân thân xấu. Chính các đặc điểm nhân thân tiêu cực trong

sự kết hợp với các tình huống, hoàn cảnh cụ thể sẽ dễ làm phát sinh hành vi

phạm tội.

Đối với nhân thân tích cực, là quá trình tác động qua lại giữa các yếu tố

tích cực tác động lên con người, hình thành lên đặc điểm nhân thân tích cực và

phản ánh môi trường địa lý, môi trường xã hội tích cực mà chủ thể đã và đang

sinh sống. Để đánh giá yếu tố tích cực này thì tiêu chí đánh giá chính là thông

qua hành vi, ứng xử của chủ thể với môi trường xã hội xung quanh.

Đối với nhân thân tiêu cực, đây là quá trình tác động tiêu cực giữa các yếu

tố tác động lên con người. Nhân thân tiêu cực là sản phẩm của quá trình tương

tác giữa các yếu tố tiêu cực tác động lên con người. Nhân thân tiêu cực là sản

phẩm của sự tác động qua lại giữa các yếu tố tiêu cực thuộc về môi trường sống,

những đặc điểm tiêu cực này tiếp tục gặp hoàn cảnh cụ thể sẽ này sinh hành vi

phạm tội. Nhân thân người phạm tội đều phản ánh sự sai lệch của xã hội, của

môi trường sống. Tìm hiểu nguyên nhân vì sao hình thành những đặc điểm nhân

thân tiêu cực của người phạm tội là tìm hiểu về những hiện tượng xã hội tác

động đến quá trình hình thành nhân thân người phạm tội. Những hiện tượng xã

hội này chia thành 2 nhóm đó là những hiện tượng xã hội tiêu cực thuộc về môi

trường sống và nhóm hiện tượng xã hội tiêu cực thuộc về người phạm tội.

2.2.1. Những hiện tượng xã hội tiêu cực thuộc về môi trường sống

Môi trường sống là yếu tố quan trọng bao gồm nhiều yếu tố tác động đến

việc hình thành nhân thân người phạm tội. Những hiện tượng xã hội tiêu cực

thuộc về môi trường sống như: vị trí địa lý, văn hoá, giáo dục, kinh tế…. cá nhân

sống trong môi trường đó tương tác hình thành những đặc điểm nhân thân tiêu

cực, được luận giải như sau.

2.2.1.1. Những hiện tượng tiêu cực từ môi trường tự nhiên - địa lý

Môi trường tự nhiên - địa lý là một trong những yêu tố góp phần trong cơ

chế hình thành đặc điểm nhân thân tiêu cực ở người phạm tội. Những yếu tố tiêu

cực từ môi trường địa lý là “hành chính - lãnh thổ”, nơi mà người phạm tội sinh

sống, nó đặc trưng cho nhân thân người phạm tội gắn liền với nông thôn, đường

lối…. Chính những đặc điểm địa lý từng vùng lãnh thổ tạo nên tính chất riêng

biệt của “địa lý học tội phạm”, nghĩa là tội phạm mang tính vùng, miền khác.

Khu vực Thành phố Hồ Chí Minh với những đặc điểm đặc trưng về khí hậu, điều

kiện vị trí địa lý, lối sống văn hoá cũng như chính sách phát triển kinh tế đã hình

thành đặc điểm nhân thân người phạm tội trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh,

khác biệt với đặc điểm nhân thân người phạm tội ở các vị trí địa lý khác.

Nghiên cứu các yếu tố tiêu cực từ môi trường tự nhiên - địa lý trên địa bàn

Thành phố Hồ Chí Minh, tác động hình thành đặc điểm nhân thân tiêu cực ở

người phạm tội có thể đề ra các biện pháp phòng ngừa mang tính đặc trưng riêng

của khu vực địa lý Thành phố Hồ Chí Minh.

2.2.1.2. Những hiện tượng xã hội tiêu cực thuộc về môi trường gia đình

Gia đình giữ vai trò vô cùng quan trọng trong việc hình thành và phát

triển nhân cách của mọi cá nhân. Gia đình là đơn vị trung tâm chịu trách nhiệm

đối với việc xã hội hóa ban đầu của cá nhân, là tổ ấm giúp các thành viên ổn

định tư tưởng, giải tỏa sự hụt hẫng, buồn bực xảy ra trong cuộc sống hàng ngày.

Trong thực tế, về cơ bản gia đình đã thực hiện tốt chức năng trong việc xây dựng

nhân cách gốc cho mỗi cá nhân, nhưng vẫn có những gia đình bộc lộ những

nhược điểm, thiếu sót có ảnh hưởng đến các thành viên khác trong gia đình.

Nhân cách của con người được hình thành qua một quá trình giáo dục từ

gia đình đến nhà trường và xã hội. Quá trình hình thành và phát triển nhân cách

của mỗi người là khác nhau. Môi trường gia đình hòa thuận, gắn bó, yêu thương,

quan tâm chăm sóc lẫn nhau, có lối sống lành mạnh, văn hóa… sẽ hình thành các

đặc điểm nhân thân tích cực đối với mỗi cá nhân. Ngược lại, môi trường gia đình

khuyết thiếu, quá nuông chiều hay quá nghiêm khắc, thường xuyên đánh, chửi

nhau, gia đình có thành viên vi phạm pháp luật, phạm tội, các thành viên thiếu sự

quan tâm nhau… sẽ hình thành các đặc điểm nhân thân tiêu cực đối với mỗi

thành viên trong gia đình, đặc biệt là đối với lứa tuổi thanh thiếu niên. Các yếu tố

tiêu cực từ môi trường gia đình tác động đến hình thành đặc điểm nhân thân

người phạm tội bao gồm:

Thứ nhất, gia đình quá nghiêm khắc hoặc gia đình thiếu sự quan tâm

chăm sóc và giáo dục. Có nhiều trường hợp cha mẹ có đủ kiến thức, điều kiện

nhưng không chú ý đúng mức đến việc giáo dục con cái, bận làm việc không gần

gũi trẻ, phải đi công tác, làm việc trong thời gian dài hoặc chú ý đến việc giáo

dục trẻ, nhưng chưa có phương pháp giáo dục đúng đắn. Điều này dẫn đến làm

cho trẻ không muốn gần gũi cha mẹ mình, tâm lý sợ hãi, cô đơn, thiếu sự chia sẻ,

ngại giao tiếp, chán nản, thấy bất công, đối phó và luôn tìm cách che đậy khuyết

điểm, nói dối để tránh sự trừng phạt, xa lánh mọi người và căm ghét cha mẹ, các

em cảm thấy thiếu nơi nương tựa, tâm lý căng thẳng và thường tìm đến bạn bè để

chia sẻ. Sự nghiêm khắc của cha mẹ nhiều khi làm cho trẻ không dám đòi hỏi vật

chất, từ đó dần hình thành những khát khao về vật chất, như khát khao có đồ

chơi mới, có quần áo mới, có đồ ăn ngon, có đồ dùng mới, có xe đạp, xe máy...

Nhiều trường hợp còn tụ tập bạn bè, rủ nhau đi trộm, cướp, cướp giật để thỏa

mãn nhu cầu vật chất.

Thứ hai, có những gia đình giáo dục con không đúng phương pháp như

nuông chiều, thỏa mãn vô nguyên tắc những đòi hỏi của con, không tập cho con

có thói quen lao động, đặc biệt là gia đình trong cơ chế thị trường hiện nay, từ đó

hình thành ở trẻ thói lười biếng, ích kỷ không ý thức về trách nhiệm, quen được

phục vụ, hưởng thụ, có thói quen đòi hỏi, coi thường giá trị lao động, đề cao lợi

ích cá nhân, thiếu động cơ phấn đấu. Từ chỗ có nhiều thời gian rảnh rỗi, nên

chúng tìm cách lấp chỗ trống bằng cách gia nhập các nhóm tự phát. Ở đó, các

yếu tố tiêu cực có cơ hội len lỏi vào tâm lý của trẻ, lôi khéo trẻ khỏi quỹ đạo của

gia đình. Chúng ta biết rằng, trẻ em nhất là khi còn nhỏ, đòi hỏi sự chăm sóc tỉ

mỉ, đầy tình yêu thương của cha mẹ và các thành viên khác trong gia đình, song

sự yêu thương phải kèm theo với kỷ luật và trách nhiệm.

Đến một lúc nào đó, khi gia đình không thỏa mãn được hoặc không có

điều kiện phục vụ trẻ trở nên bất mãn, thậm chí thù ghét bố mẹ, chúng thường bỏ

nhà đi bụi, tụ tập với bạn bè hư. Nhiều trẻ trộm cắp tài sản của chính bố mẹ mình

hoặc của người khác để thỏa mãn những nhu cầu không chính đáng như đua đòi

ăn diện, đánh bạc, hút chích…

Thứ ba, gia đình có cấu trúc không hoàn hảo, nhất là trong trường hợp bố

mẹ ly dị nhau hoặc cách xa nhau. Việc con cái thiếu người mẹ, sẽ thiếu đi sự

hiện thân của lòng tốt, sự thương cảm, tính nhẫn nại. Thiếu người bố là thiếu hụt

tính cứng rắn, nguyên tắc. Vì vậy, đối với những trẻ thiếu cha hoặc mẹ là thiếu

đi sự hài hòa trong quá trình giáo dục. Trong gia đình như vậy trẻ luôn có tâm

trạng buồn tủi, thiếu niềm tin vào cuộc sống. Đáng lo ngại là những gia đình đối

nghịch với xã hội (bố mẹ vi phạm pháp luật…), gia đình như vậy thường có lối

sống không lành mạnh, có quan điểm sai lệch chuẩn mực xã hội và ảnh hưởng

lớn dến sự hình thành, phát triển nhân cách của con cái.

Thứ tư, hiện nay không ít gia đình chủ quan thiếu trách nhiệm trong việc

giáo dục con cái, ỷ lại cho nhà trường dẫn đến việc buông lỏng giáo dục học tập,

sinh hoạt, lao động. Có những gia đình chỉ lo cho con cái ăn, mặc mà không

quan tâm đến việc hình thành nhân cách của con, do đó không phát hiện kịp thời

những biểu hiện sai lệch để kịp thời uốn nắn.

Thứ năm, gia đình không hạnh phúc, các thành viên thường xuyên đánh,

chửi nhau, không có ai yêu thương, che chắn và bảo vệ, kể cả việc đánh đập

hoặc dùng nhục hình với trẻ. Sống trong môi trường gia đình này, đứa trẻ thường

bị ám ảnh về mặt tinh thần, suy nghĩ mọi việc đều có thể được giải quyết bằng

con đường bạo lực. Điều đó sẽ dẫn đến trẻ bị khủng hoảng về tâm lý, tự ti, khó

hòa nhập, trở lên hung hãn, lỳ lợm, xa lánh mọi người, căm ghét gia đình, thiếu

tôn trọng người khác và ưa bạo lực. Những mâu thuẫn trong gia đình đã đẩy

nhiều trẻ em rơi vào tình trạng hụt hẫng về mọi phương diện, nhiều em không đủ

ý chí để vượt qua khó khăn, đã rơi vào trạng thái trầm cảm, rối loạn tâm lý hoặc

bỏ nhà đi lang thang. Khi đã bỏ nhà đi, để có tiền trang trải cuộc sống, trẻ dễ

thực hiện hành vi phạm tội.

Đối với người trưởng thành, gia đình vẫn là một yếu tố cực kỳ quan trọng,

là nơi mỗi người chia sẻ khó khăn trong cuộc sống, là cơ sở để con người thiết

lập và thực hiện các mối quan hệ xã hội. Đồng thời, gia đình còn là một động lực

thúc đẩy mỗi người thể nghiệm các chức năng xã hội của mình, do đó, gia đình

còn là chất keo gắn bó con người với cuộc sống, với những mục tiêu xã hội. Nếu

gia đình mất đi những ý nghĩa chân chính của nó thì chính gia đình sẽ trở thành

yếu tố thúc đẩy cá nhân tham gia vào các nhóm xã hội tiêu cực, tiếp thu những

ảnh hưởng xấu và làm cho nhân cách trở nên méo mó, lệch lạc.

2.2.1.3. Những hiện tượng xã hội tiêu cực thuộc môi trường nhà trường

Môi trường là yếu tố giáo dục thứ hai đóng vai trọng trong việc hình thành

những đặc điểm nhân thân tiêu cực của người phạm tội nói chung. Những thiếu

sót, yếu kém trong giáo dục ở nhà trường ở những khía cạnh như kiến thức văn

hoá, đạo đức lối sống, pháp luật, kỹ năng sống cần thiết. Nhà giáo dục Nga

Xukhômlinxki đã viết: Điều đau khổ đáng sợ nhất đối với gia đình, nhà trường

và xã hội là trẻ em không muốn hiểu biết. Đó là trong bóng tối, trong đó tôi

thoáng nhìn thấy bóng dáng của chiếc ghế bị cáo và bức tường nhà tù xám ngoét.

Nhà trường là chiếc nôi, là nơi thỏa mãn ngày một tốt hơn những nhu cầu muôn

hình, muôn vẽ của học sinh. Do vậy, thời kỳ con người được sống trong môi

trường nhà trường, nhất là lứa tuổi nhỏ, không những tiếp thu được một nền tảng

tri thức của nhân loại mà còn hình thành những phẩm chất nhân cách một cách

hệ thống. Vì lẽ đó, nhà trường đóng một vai trò không kém phần quan trọng đối

với việc hình thành và phát triển nhân cách một cách tích cực và hệ thống. Các

yếu tố tiêu cực từ môi trường giáo dục tác động đến hình thành đặc điểm nhân

thân người phạm tội bao gồm:

Thứ nhất, nhà trường chưa chú trọng giáo dục đạo đức, pháp luật và kỹ

năng sống; chưa chú trọng giáo dục sự tôn trọng tài sản, tính mạng của người

khác. Không được giáo dục tốt, trẻ dễ hình thành đặc điểm nhân thân xấu như

coi thường đạo đức, pháp luật, coi thường tài sản, tính mạng của người khác…

và khi gặp những tình huống thuận lợi, trẻ sẽ lựa chọn cách thức xử sự trái đạo

đức, trái pháp luật.

Thứ hai, sự phân biệt đối xử của thầy cô, nội dung học tập nặng nề,

phương pháp không phù hợp, tình trạng bạo lực học đường. Chính những

nguyên nhân trên sẽ hình thành các đặc điểm nhân thân xấu ở trẻ như: Sự bi

quan, chán nản, sự coi thường tri thức, sự bất mãn, thiếu tôn trọng thầy cô giáo,

sự thiếu tôn trọng thậm chí sợ hãi, thù ghét, căm hận bạn bè, thầy cô giáo... từ đó

trẻ dễ buông xuôi, bỏ học, tụ tập bạn bè xấu và nghe theo sự lôi kéo của bạn bè

tham gia vào các tệ nạn xã hội như ma túy, cờ bạc, chơi game… để có tiền thỏa

mãn các sở thích lệch lạc đó, họ dễ thực hiện hành vi phạm tội.

Thứ ba, sự quản lý lỏng lẻo, không có hoặc có nhưng không đạt hiệu quả về

sự phối hợp giữa nhà trường với gia đình, xã hội trong việc giáo dục trẻ em. Gia đình

thường ỷ lại, giao phó việc quản lý, quan tâm và giáo dục trẻ cho nhà trường, còn nhà

trường lại chỉ thực hiện chức năng truyền thụ kiến thức, mà không có sự giáo dục

toàn diện cho học sinh. Nhiều trường hợp học sinh có những biểu hiện tiêu cực như

thường xuyên trốn học, học hành sa sút, đánh nhau, đua đòi, uống rượu, cờ bạc, chơi

games, thậm chí sử dụng ma túy... nhưng nhà trường và gia đình không quan tâm

theo dõi, quản lý để kịp thời phát hiện và uốn nắn, dẫn đến trẻ chán học, bỏ học, rơi

vào các tệ nạn xã hội và nghe theo sự lôi kéo của bạn bè xấu tham gia vào các băng

nhóm phạm tội để có tiền tiêu xài, thỏa mãn nhu cầu của bản thân.

2.2.1.4. Những hiện tượng xã hội tiêu cực trong các lĩnh vực chính trị -

kinh tế xã hội

Sự bùng nổ phát triển kinh tế xã hội, xây dựng các khu công nghiệp, khu

chế xuất bên cạnh việc giải quyết việc làm, nhưng bên cạnh đó đã làm phát sinh

nhiều hiện tượng tiêu cực như thu hút quá nhiều dân cư các tỉnh lân cận đến làm

việc, không kiểm soát được tình trạng nhập cư, dẫn đến tình trạng trộm cắp,

cướp vặt, lừa đảo… gia tăng. Người lao động di cư chủ yếu là người có trình độ

học vấn thấp, nên thu nhập cũng thấp. Trong khi đó, người nhập cư phải đối mặt

với những chi phí phát sinh như: tiền thuê nhà trọ, tiền điện, nước trả tiền cao

hơn giá nhà nước quy định, để đảm bảo chi tiêu, họ phải sống trong những khu

nhà trọ phức tạp, ẩm thấp, nhỏ bé, điều kiện sống không đảm bảo. Khi trẻ sống

trong thành phố nhiều tiện nghi, trẻ thèm khát cuộc sống đầy đủ, ấm no. Khi

mong muốn thỏa mãn về nhu cầu, sở thích của mình. Nếu gia đình thiếu quan

tâm, quản lý trẻ, trẻ rất dễ bị người xấu lợi dụng lôi kéo tham gia các hành vi vi

phạm pháp luật nhất là thỏa mãn nhu cầu vật chất dẫn đến phạm tội.

Bên cạnh đó sự phát triển các trung tâm, mô hình giải trí mới ra đời thu

hút giới trẻ tham gia rất nhiều và chính những khía cạnh tiêu cực của các hoạt

động giải trí này đã góp phần tác động mạnh mẽ đến nhân thân tiêu cực của

người phạm tội nhất là tội trộm cắp, cướp giật. Sự phát triển vượt bậc về công

nghệ thông tin, các dịch vụ viễn thông điện tử cũng như những tiện ích giao dịch

tài chính qua mạng cũng là một những yếu tố tác động đến nhân thân tiêu cực

của người phạm tội lừa đảo, chiếm đoạt tài sản.

2.2.1.5. Những hiện tượng xã hội tiêu cực thuộc về văn hoá, tư tưởng đạo đức

Trong điều kiện giao lưu quốc tế mở rộng, những nền văn hóa và lối sống

của các dân tộc, quốc gia khác nhau đều có tác động ảnh hưởng lẫn nhau. Đối

với nước ta, những tác động của một số yếu tố văn hóa, lối sống không phù hợp

với truyền thống dân tộc, đang là yếu tố ảnh hưởng đến sự hình thành và phát

triển nhân cách, nhất là đối với thanh thiếu niên. Đời sống văn hóa phong phú,

nhiều giá trị truyền thống của dân tộc được phát huy, nhiều chuẩn mực văn hóa,

đạo đức mới được hình thành. Tuy nhiên, cùng với đó là tình trạng phổ biến, tiếp

thu thiếu chọn lọc những sản phẩm văn hóa không phù hợp từ nước ngoài (băng

đĩa, phim ảnh, sách ảnh đồi trụy, bạo lực, không lành mạnh…); tình trạng suy thoái

về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống trong xã hội có chiều hướng gia tăng; các

giá trị đạo đức truyền thống bị xói mòn. Bên cạnh đó, hiệu quả của công tác giáo

dục đạo đức, lối sống ở cơ sở, trong cộng đồng dân cư chưa cao và cùng với sự tác

động tiêu cực từ nền kinh tế thị trường đã hình thành ở một bộ phận không nhỏ

người dân có tư tưởng hám lợi, tham lam, ích kỷ, coi trọng vật chất, chây lười lao

động, sống nhanh, sống gấp, coi thường tài sản, tính mạng của người khác… họ lao

vào các hoạt động tệ nạn xã hội như cờ bạc, nghiện ma tuý, nghiện rượu, mại

dâm… để có tiền tiêu xài, thỏa mãn sở thích lệch lạc một số đối tượng đã lựa chọn

đi vào con đường phạm tội trộm cắp, cướp và cướp giật tài sản…

2.2.1.6. Những hiện tượng tiêu cực trong công tác quản lý

là một cơ chế hình thành các đặc điểm nhân thân tiêu cực của người phạm tội.

Một trong những yếu kém về mặt quản lý nhân khẩu di cư đến thành phố

Phương thức nâng cao hiệu quả giáo dục pháp luật trong nhân dân hiện nay là tuyên

truyền phổ biến pháp luật, đây là những hoạt động mang tính giáo dục cao, không

những nâng cao hiểu biết của nhân dân về pháp luật còn tạo ý thức tuân thủ pháp

luật của những người phạm tội.

2.2.2. Những hiện tượng tiêu cực thuộc về người phạm tội

Bên cạnh những yếu tố tiêu cực từ môi trưởng sống tác động và hình thành

các đặc điểm nhân thân tiêu cực thì các yếu tố thuộc về người phạm tội được coi

như điều kiện, tiền đề làm gia tăng hình thành đặc điểm nhân thân tiêu cực.

Yếu tố thuộc về người phạm tội là những yếu tố thuộc chính bản thân

người phạm tội. Những khiếm khuyết trong nhân cách của người phạm tội là hệ

quả của một quá trình hình thành những nét tâm lý lệch lạc. “Môi trường bên

ngoài tác động đến các cá nhân nhưng các cá nhân với tư cách là chủ thể của xã

hội luôn nhận thức các hiện tượng, quá trình xã hội phù hợp với đặc điểm tâm sinh

lý của mình để hình thành những quan niệm, quan điểm, tính cách hay lối sống

riêng của mình. Điều đó lý giải cho việc trong những môi trường sống tiêu cực

tương tự nhau nhưng không phải ai cũng hình thành các đặc điểm nhân thân xấu.

Đó là vì các đặc điểm nhân thân được hình thành thông qua một quá trình lâu dài

và phức tạp, hơn nữa lại phụ thuộc vào nhận thức, hiểu biết của từng cá nhân cụ

thể” [63, tr.43]. Các yếu tố chủ quan thuộc về người phạm tội như: trí tuệ; hệ giá trị;

hệ thống các động lực (nhu cầu, hứng thú, lý tưởng); ý thức pháp luật…

2.2.2.1. Sai lệch trong nhu cầu và trong cách thức thoả mãn nhu cầu

Nhu cầu và việc thỏa mãn nhu cầu là động lực thúc đẩy hoạt động, điều

chỉnh hành vi của cá nhân. Nhu cầu của con người rất phong phú và đa dạng, nó

gắn liền với đời sống thực tiễn của mỗi cá nhân. Nhu cầu mang tính cá nhân, nó

khác biệt giữa độ tuổi, hoàn cảnh, công việc… Khi nhu cầu được nhân thức và

so sánh với các điều kiện, công cụ, phương thức thỏa mãn nhu cầu thì đó là lợi

ích. Tuy nhiên, chúng ta thấy rằng nguồn gốc của hành vi phạm tội không phải ở

bản thân nhu cầu mà lại ở sự ý thức sai về nhu cầu và con đường thỏa mãn nhu

cầu. Nhu cầu của người phạm tội thường nghiên về vật chất, vụ lợi với phương

thức thỏa mãn lệch chuẩn xã hội.

Mỗi cá nhân trong xã hội đều có những nhu cầu rất khác nhau và thể hiện

trong tất cả các mặt của đời sống, như nhu cầu về kinh tế, chính trị, văn hóa, vật

chất, chức vụ ... Nếu cá nhân có nhu cầu sai lệch thì trong điều kiện, hoàn cảnh

nhất định, cá nhân bắt đầu hướng nhận thức vào việc tìm kiếm cái thỏa mãn nhu

cầu, tức là lợi ích không chính đáng và từ đó sẽ lựa chọn cách thức thỏa mãn nhu

cầu không đúng đắn. Phần lớn những cá nhân có nhu cầu vật chất lớn, vượt quá

khả năng đáp ứng của bản thân, gia đình, họ rất dễ lựa chọn cách thức thỏa mãn

nhu cầu là xâm phạm đến quyền sở hữu tài sản của người khác.

2.2.2.2. Sai lệch trong sở thích cá nhân

Sở thích là những hoạt động thường xuyên hoặc thói quen đem lại cho con

người niềm vui, sự phấn khởi trong cuộc sống. Nếu cá nhân có những sở thích như

đọc sách, xem băng đĩa, vui chơi lành mạnh thì hình thành ở người đó nhân cách

đúng đắn. Ngược lại, cá nhân có sở thích không lành mạnh, tiêu cực như tụ tập ăn

chơi, nghiện rượu chè, ma túy… sẽ hình thành ở cá nhân đó nhân cách lệch lạc như

sống thực dụng, coi trọng vật chất, hưởng thụ, sống nhanh, sống gấp, sống buông

thả, không có hoài bão, không có định hướng, coi thường chuẩn mực đạo đức,...

Đến một lúc nào đó, gặp những hoàn cảnh, tình huống cụ thể họ sẽ không kiềm chế,

kiểm soát được hành vi của mình và lựa chọn cách xử sự không đúng đắn, kể cả

xâm phạm đến tài sản, tính mạng, sức khỏe của người khác.

2.2.2.3. Sai lệch trong ý thức pháp luật của cá nhân

Sai lệch trong ý thức pháp luật cũng là một trong những yếu tố tác động

trong cơ chế làm phát sinh tội phạm. Mỗi cá nhân đều có quan điểm, thái độ,

nhận thức riêng đối với pháp luật, thực tiễn áp dụng pháp luật, đối với cơ quan

bản vệ pháp luật. Người phạm tội thường là không hiểu biết hoặc hiểu biết rất ít,

hiểu biết mơ hồ về pháp luật (đa số người phạm tội có trình độ học vấn thấp); có

thái độ thờ ơ, coi thường pháp luật và các cơ quan bảo vệ pháp luật; có xu hướng

chống đối pháp luật và các cơ quan bảo vệ pháp luật (đặc biệt là các trường hợp

tái phạm, tái phạm nguy hiểm).

Phân tích và làm rõ những vấn đề lý luận về địa nhân thân người phạm tội

cho thấy được những đặc điểm rõ ràng của người phạm tội trên địa bàn Thành

phố Hồ Chí Minh.. Qua đó có thể làm rõ các hiện tượng xã hội đặc trưng của

Thành phố Hồ Chí Minh tác động đến việc hình thành nhân thân người phạm tội

như thế nào, từ đó đề xuất xây dựng các biện pháp nhằm phòng ngừa tình trạng

phạm tội trên địa bàn khu vực này.

2.3. Ý nghĩa của việc nghiên cứu nhân thân người phạm tội

2.3.1. Nghiên cứu nhân thân người phạm tội tạo cơ sở cho việc xác

định nguyên nhân và điều kiện của tội phạm

Nghiên cứu nhân thân người phạm tội có ý nghĩa quan trọng trong việc

xác định nguyên nhân của tội phạm. Nguyên nhân phát sinh tội phạm cụ thể là

khuynh hướng thể hiện tính chống đối xã hội của con người cụ thể, mà trước hết

là động cơ xử sự của người đo trong sự tác động qua lại với môi trường và hoàn

cảnh cụ thể, thuận lợi cho việc thực hiện tội phạm.

Theo quan điểm của các nhà nghiên cứu tư sản là nguyên nhân phạm tội

về các đặc điểm sinh học, phủ nhận vai trò của các điều kiện, hoàn cảnh xã hội

trong việc làm phát sinh tội phạm và làm hình thành nên các đặc điểm của nhân

thân người phạm tội, từ đó hướng nghiên cứu nhân thân người phạm tội vào việc

đi sâu phân tích các yếu tố sinh học – yếu tố dẫn đến nguyên nhân phạm tội. Tuy

nhiên, các nhà nghiên cứu xã hội chủ nghĩa đã chỉ ra rằng sự hình thành và phát

sinh các đặc điểm, đặc tính đó là dưới sự tác động của môi trường xã hội. Con

người có thể làm cho các điều kiện xã hội cần thiết thích nghi với mình và chống

lại các điều kiện không có lợi cho bản thân. Tuy nhiên, với kết quả tác động của

cùng một hoàn cảnh, điều kiện xã hội lại hình thành các loại nhân thân khác

nhau. Mỗi con người tiếp nhận hoàn cảnh đó phù hợp với kinh nghiệm mà họ

tích lũy được, với các quan điểm, định hướng về giá trị, nhu cầu và lợi ích của

họ. Xuất phát từ quá trình tác động qua lại giữa con người và môi trường xã hội

trong cả quá trình sống, làm việc và trường thành đó, có thể tìm ra nguyên nhân

và điều kiện của tội phạm, tìm ra hoàn cảnh cụ thể nào đã làm phát sinh ra các

phẩm chất tiêu cực trong con người, dẫn con người đến việc thực hiện tội phạm,

và từ đó đưa ra các biện pháp nhằm loại trừ và ngăn chặn những hoàn cảnh bất

lợi đó, không để con người đi vào con đường phạm tội, đồng thời áp dụng những

biện pháp chống và phòng ngừa riêng biệt đối với từng người phạm tội cụ thể.

Việc nhận thức, phân tích các nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội

phạm không thể thiếu việc nghiên cứu nhân thân người phạm tội, bản chất, các đặc

điểm và quá trình hình thành nó. “Việc phân tích các nguyên nhân và điều kiện của

tội phạm cụ thể chỉ ra rằng không thể nhận thức, hiểu biết được các nguyên nhân

và điều kiện đó nếu thiếu việc cân nhắc nhân thân người phạm tội”[86, tr.124].

Nhân thân người phạm tội với tổng thể các đặc điểm có tác động chi phối hành vi

phạm tội và cũng chính là kết quả của sự tác động qua lại giữa người phạm tội và

môi trường xã hội của người phạm tội. Bằng những nghiên cứu tổng quát về nhân

thân người phạm tội và những số liệu về các loại tội phạm góp phần làm rõ những

tác động tiêu cực của môi trường gia đình, nhà trường, môi trường kinh tế, văn hóa,

xã hội vĩ mô đến sự hình thành các đặc điểm nhân thân tiêu cực của người phạm tội

phạm. Nghiên cứu cụ thể về các đặc điểm và những yếu tố tác động đến quá trình

hình thành các đặc điểm tiêu cực của nhân thân người phạm tội phạm sẽ cho thấy rõ

những nguyên nhân và điều kiện làm phát sinh hành vi phạm tội.

Nghiên cứu về nhân thân người phạm tội còn giúp chúng ta hiểu rõ mức

độ phổ biến khác nhau của các loại nhân thân người phạm tội, đặc điểm nhân

thân của nhiều tầng lớp dân cư khác nhau trong sự tác động qua lại với hệ thống

các quan hệ xã hội phức tạp, từ đó có thể phân loại tội phạm, người phạm tội

theo từng nhóm, từng loại có những đặc điểm giống nhau và xác định nguyên

nhân, điều kiện của từng nhóm, loại tội phạm và người phạm tội, phục vụ cho

việc áp dụng phương pháp chống và phòng ngừa theo từng nhóm, loại tội phạm

và người phạm tội nhằm làm giảm đi tình trạng tội phạm trong xã hội.

2.3.2. Nghiên cứu nhân thân người phạm tội tạo cơ sở cho việc xây

dựng biện pháp giáo dục, cải tạo người phạm tội

Nghiên cứu nhân thân người phạm tội là nội dung của nhiều ngành khoa

học khác nhau. Thực tế cho thấy, cuộc đấu tranh chống tội phạm không thể đạt

được kết quả cao nếu các cơ quan trực tiếp làm nhiệm vụ này không hiểu được

đối tượng mà mình đấu tranh có những điểm gì đặc biệt đề từ đó đưa ra biện

pháp, chiến thuật phù hợp. Vì vậy, nghiên cứu nhân thân người phạm tội làm rõ

phẩm chất tiêu cực vốn có của người phạm tội như các đặc điểm tâm lý, quan

điểm, nhận thức… có ý nghĩa rất to lớn về mặt nhận thức.

Đối với người phạm tội, sau khi bản án có hiệu lực họ bắt đầu giai đoạn

chấp hành án phạt tù, có lẽ đây là giai đoạn thích ứng cực kỳ khó khăn đối với

người phạm tội. Bản chất của quá trình chấp hành án phạt là quá trình cải tạo,

diễn ra đồng thời hai quá trình loại bỏ những phẩm chất nhân cách tiêu cực, đồng

thời hình thành những phẩm chất nhân cách tích cực, phù hợp với chuẩn mực xã

hội. Bên cạnh những biện pháp giáo dục chuyên biệt, cơ quan thi hành án còn

giáo dục phạm nhân bằng các hoạt động nhằm rèn luyện những tư tưởng, tình

cảm, thói quen, hành động tích cực ở người phạm tội. Việc nắm rõ được đặc

điểm nhân thân người phạm tội sẽ giúp cho các bộ giáo dục, cán bộ trại giam

phân loại được đối tượng tội phạm và có những hoạt động cải tạo phù hợp với

các đối tượng khác nhau. Nắm bắt được đặc điểm tâm lý của người phạm tội sẽ

là căn cứ quan trọng để xác định chế độ cải tạo, giáo dục phù hợp.