Luận văn Thạc sĩ Ngữ văn: Khuynh hướng phê bình Mác - Xít ở Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX (1900

BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO

*********

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH

HOÀ VI THÖÔØNG

KHUYNH HÖÔÙNG

PHEÂ BÌNH MAÙC-XÍT

ÔÛ VIEÄT NAM

NÖÛA ÑAÀU THEÁ KÆ XX (1900 - 1945)

Chuyeân ngaønh

Maõ soá : VAÊN HOÏC VIEÄT NAM : 62.22.34.01

LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ NGÖÕ VAÊN NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC: PGS.TS: NGUYEÃN THÒ THANH XUAÂN THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH – NAÊM 2005 1

LÔØI CAÛM ÔN

Ñeå hoaøn thaønh luaän vaên Khuynh höôùng pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät

Nam nöûa ñaàu theá kæ XX, ngoaøi noã löïc cuûa baûn thaân, toâi coøn coù söï giuùp ñôõ

chaân tình cuûa quí thaày coâ, gia ñình vaø beø baïn gaàn xa; ñaëc bieät laø coâng lao

höôùng daãn taän tuî, tinh thaàn traùch nhieäm cuøng vôùi phong caùch laøm vieäc

khoa hoïc, nghieâm tuùc cuûa coâ NGUYEÃN THÒ THANH XUAÂN.

Toâi voâ cuøng bieát ôn taát caû quí thaày coâ cuûa tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm

TPHCM vaø tröôøng Ñaïi hoïc Khoa hoïc xaõ hoäi vaø Nhaân vaên TPHCM ñaõ

nhieät tình daïy doã cho toâi suoát maáy naêm qua.

Toâi xin chaân thaønh caûm ôn gia ñình vaø baïn beø gaàn xa ñaõ hoã trôï cho

toâi veà vaät chaát laãn tinh thaàn trong thôøi gian hoïc taäp cho ñeán ngaøy hoâm nay.

Cuoái cuøng, toâi mong ñöôïc göûi lôøi caûm ôn traân troïng nhaát ñeán coâ

NGUYEÃN THÒ THANH XUAÂN – Ngöôøi ñaõ cho toâi nhieàu baøi hoïc quí töø

quaù trình hoïc taäp vaø laøm vieäc vôùi coâ: veà phöông phaùp laøm vieäc khoa hoïc,

veà tinh thaàn traùch nhieäm vaø nhaát laø taám loøng cao caû cuûa moät nhaø giaùo.

HOÀ VI THÖÔØNG

MUÏC LUÏC

Trang

Trang phuï bìa ........................................................................................................ 1

Lôøi caûm ôn ........................................................................................................ 2

Muïc luïc ........................................................................................................ 3

DAÃN LUAÄN ........................................................................................................ 5

Chöông 1. TOÅNG QUAN VEÀ PHEÂ BÌNH MAÙC-XÍT VAØ PHEÂ BÌNH

MAÙC-XÍT ÔÛ VIEÄT NAM NÖÛA ÑAÀU THEÁ KÆ XX

1.1. Toång quan veà pheâ bình Maùc-xít ................................................................. 18

1.1.1. Khaùi nieäm pheâ bình Maùc-xít ............................................................. 18

1.1.2. Nhöõng nguyeân taéc cô baûn................................................................... 20

1.1.2.1. Veà nguoàn goác vaø baûn chaát cuûa vaên hoïc..................................... 20

1.1.2.2. Veà chöùc naêng cuûa vaên hoïc vaø vai troø cuûa vaên ngheä só ............. 25

1.1.2.3. Veà theá giôùi quan vaø phöông phaùp saùng taùc ............................... 28

1.1.3. Sô löôïc veà quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa pheâ bình

Maùc-xít treân theá giôùi ..................................................................... 36

1.2. Khaùi quaùt veà pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ XX ............... 51

1.2.1. Cô sôû xaõ hoäi - lòch söû ......................................................................... 51

1.2.2. Quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån ..................................................... 54

Chöông 2. CAÙC ÑAËC ÑIEÅM CUÛA KHUYNH HÖÔÙNG PHEÂ BÌNH

MAÙC-XÍT ÔÛ VIEÄT NAM NÖÛA ÑAÀU THEÁ KÆ XX

2.1. Caùc ñaëc ñieåm veà nguyeân taéc thaåm myõ ....................................................... 66

2.1.1. Khaùi nieäm vaên hoïc ............................................................................. 67

2.1.2. Moái quan heä nhaø vaên - taùc phaåm - ngöôøi ñoïc .................................... 70

2.1.3. Traùch nhieäm cuûa nhaø vaên, phöông phaùp saùng taùc vaø töï do

trong ngheä thuaät ............................................................................. 78

2.1.4. Noäi dung vaø hình thöùc ........................................................................ 88

2.1.5. Giaù trò vaên hoïc .................................................................................... 99

2.2. Caùc ñaëc ñieåm veà phöông phaùp pheâ bình .................................................. 107

2.2.1. Phöông phaùp laäp luaän ....................................................................... 108

2.2.1.1. Phöông phaùp xaây döïng heä thoáng môû ....................................... 108

2.2.1.2. Phöông phaùp so saùnh – ñoái chöùng khaùch quan ........................ 111

2.2.1.3. Phöông phaùp giaûi thích xaây döïng khaùi nieäm............................ 113

2.2.2. Ngoân ngöõ pheâ bình ........................................................................... 114

2.2.2.1. Ngoân ngöõ ñoái thoaïi................................................................... 115

2.2.2.2. Ngoân ngöõ nhieàu gioïng ñieäu ..................................................... 116

Chöông 3. ÑOÙNG GOÙP CUÛA PHEÂ BÌNH MAÙC-XÍT NÖÛA ÑAÀU

THEÁ KÆ XX

3.1. Nhöõng ñoùng goùp chung ............................................................................ 120

3.1.1. Xaây döïng thaønh coâng neàn taûng lí luaän vaên hoïc hieän

ñaïi ñaàu tieân ôû Vieät Nam .............................................................. 120

3.1.2. Khôi nguoàn saùng taïo, ñöa vaên hoïc trôû veà phuïc vuï ñôøi

soáng nhaân daân vaø thöïc tieãn caùch maïng ....................................... 121

3.1.3. Kieán taïo cô sôû phöông phaùp khoa hoïc cho pheâ bình hieän ñaïi ......... 123

3.1.4. Moät neàn pheâ bình giaøu tính vaên hoùa, daân chuû vaø “nhieät

tình trí tueä” khoâng ngöøng töï vaän ñoäng ñieàu chænh ........................ 124

3.2. Caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít tieâu bieåu nöûa ñaàu theá kæ XX .......................... 125

3.2.1. Haûi Trieàu (1908 - 1954) ................................................................... 125

3.2.2. Ñaëng Thai Mai (1902 - 1984) .......................................................... 131

3.3. Nhöõng haïn cheá trong pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX ................... 137

3.3.1. Ñôn giaûn hoaù phaûn aùnh luaän vaø nhaän thöùc luaän Maùc-xít ................ 137

3.3.2. Hình thöùc ngheä thuaät, giaù trò thaåm myõ vaø vaên baûn ngoân

töø taùc phaåm chöa ñöôïc quan taâm ñuùng möùc ................................ 139

3.3.3. Vaán ñeà vai troø cuûa chuû theå saùng taïo coøn boû ngoû ............................. 141

3.3.4. Tính thaåm myõ trong ngoân ngöõ pheâ bình coøn haïn cheá ..................... 142

KEÁT LUAÄN .................................................................................................... 144

PHUÏ LUÏC TAØI LIEÄU THAM KHAÛO .................................................................................... 149 .................................................................................................... 159

DAÃN LUAÄN

1. Lí do choïn ñeà taøi

Trong neàn vaên hoïc truyeàn thoáng cuûa daân toäc, pheâ bình töø laâu ñaõ gaén boù vôùi caùc

sinh hoaït vaên chöông döôùi hình thöùc bình vaên, bình thô nhö moät thuù chôi tao nhaõ cuûa

caùc baäc vaên nhaân taøi töû. Nhöng pheâ bình vaên hoïc theo nghóa hieän ñaïi thì phaûi ñeán

nhöõng naêm ba möôi cuûa theá kæ XX môùi thöïc söï coù maët treân vaên ñaøn khi xaõ hoäi Vieät

nam ñaõ hoäi ñuû nhöõng ñieàu kieän caàn thieát veà kinh teá, xaõ hoäi, vaên hoùa, hoïc thuaät…

Neáu nhö söï phaùt trieån vaên hoïc thôøi kì naøy ñöôïc ñaùnh giaù baèng toác ñoä “moät naêm

baèng ba möôi naêm” thì neàn pheâ bình vaên hoïc töông öùng vôùi noù cuõng ñaõ böôùc ñi baèng

“ñoâi hia baûy daëm”. Vôùi khoaûng thôøi gian ngaén nguûi töø ngaøy taäp Pheâ bình vaø caûo

luaän cuûa Thieáu Sôn “thaäm thuït nhö moät naøng daâu môùi” xuaát hieän (naêm 1933) cho

ñeán Caùch maïng thaùng Taùm naêm 1945, pheâ bình nöôùc ta ñaõ thöïc söï tröôûng thaønh vaø

laøm troøn söù meänh cuûa mình treân töøng böôùc ñi cuûa vaên hoïc daân toäc giai ñoaïn naøy,

trong ñoù phaûi keå ñeán vai troø cuûa Khuynh höôùng pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam nöûa

ñaàu theá kæ XX . Thaønh töïu cuûa pheâ bình vaên hoïc thôøi kì naøy bao quaùt nhieàu lónh

vöïc: pheâ bình taùc giaû, taùc phaåm, theå loaïi, giai ñoaïn vaên hoïc… trong ñoù coù nhieàu taùc

phaåm ñeán nay vaãn giöõ nguyeân söùc soáng. Nhieàu vaán ñeà lí luaän maø pheâ bình vaên hoïc

giai ñoaïn naøy ñaët ra vaãn ñang laø nhöõng vaán ñeà thôøi söï vaên hoïc hoâm nay.

Moät ñaëc ñieåm noåi baät cuûa pheâ bình vaên hoïc Vieät nam nöûa ñaàu theá kæ XX laø söï

phong phuù, ña daïng veà noäi dung, ñeà taøi vaø khuynh höôùng tö töôûng… Ñieàu ñoù ñaõ daãn

ñeán söï buøng noå caùc cuoäc tranh luaän soâi noåi, keùo daøi treân baùo chí. Nhìn chung, caùc

cuoäc tranh luaän – cuoäc ñaáu tranh giöõa caùc khuynh höôùng tö töôûng – ñaõ goùp phaàn

xaây döïng vaø cuûng coá caùc khuynh höôùng tö töôûng vaø lí luaän khoa hoïc, tieán boä, goùp

phaàn ñöa neàn vaên hoùa, vaên hoïc daân toäc phaùt trieån theo con ñöôøng ñuùng ñaén, phuø

hôïp vôùi yeâu caàu cuûa thôøi ñaïi, ñaát nöôùc vaø daân toäc. Giöõ vò trí noåi baät nhaát trong vai

troø naøy laø khuynh höôùng pheâ bình Maùc-xít. Thoâng qua caùc cuoäc tranh luaän vaên hoïc,

ñaëc bieät laø cuoäc tranh luaän “ngheä thuaät vò ngheä thuaät hay ngheä thuaät vò nhaân sinh”,

xu höôùng pheâ bình Maùc-xít ñaõ theå hieän tieáng noùi doõng daïc cuûa mình ngay töø khi môùi

ra ñôøi, taïo söï thu huùt roäng raõi töø phía coâng chuùng, taùc ñoäng maïnh meõ vaø saâu saéc ñeán

tình hình vaên hoïc vaø tö töôûng ñöông thôøi vaø trôû thaønh boä phaän coù tính chaát muõi nhoïn,

doïn ñöôøng cho vaên hoïc daân toäc tieán leân khi traøo löu vaên hoïc laõng maïn ñaõ ñi vaøo ngoõ

cuït, beá taéc vaø suy thoaùi. Boû qua nhöõng maët naøo ñoù coøn haïn cheá, khuynh höôùng pheâ

bình vaên hoïc Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX ñaõ coù nhöõng ñoùng goùp voâ cuøng quan troïng

cho neàn vaên hoïc nöôùc ta.

Tuy nhieân, trong suoát moät thôøi gian khaù daøi, pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ

XX chæ ñöôïc quan taâm nhö moät vaán ñeà ñaáu tranh tö töôûng ñeå khaúng ñònh caùi ñuùng –

caùi sai, nhìn nhaän vaø phuû nhaän. Vieäc nhaän ñònh, ñaùnh giaù xu höôùng naøy vôùi tö caùch

moät theå loaïi, döôùi goùc ñoä khoa hoïc vaãn chöa ñöôïc xem xeùt ñuùng möùc. Trong caùc

saùch giaùo khoa hieän haønh xu höôùng pheâ bình Maùc-xít vaãn chöa ñöôïc coi nhö moät theå

loaïi thuoäc boä phaän vaên hoïc Caùch maïng giai ñoaïn 1930-1945.

Töø nhöõng naêm 90 trôû laïi ñaây, ñoä luøi thôøi gian nöûa theá kæ ñaõ cho pheùp coù moät

caùch nhìn toaøn dieän vaø khoa hoïc hôn veà nhöõng thaønh töïu cuûa pheâ bình noùi chung

cuõng nhö xu höôùng pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn tröôùc Caùch maïng noùi rieâng. Ngaøy

caøng xuaát hieän nhieàu baøi nghieân cöùu coâng phu vaø nghieâm tuùc veà vaán ñeà naøy. Ñieàu

ñoù ñaõ cho thaáy ñaây laø moät vaán ñeà khoa hoïc ñang ñaët ra cho giôùi nghieân cöùu vaên hoïc

ngaøy nay.

Trong xu theá giao löu khoa hoïc quoác teá soâi ñoäng hieän nay, cuøng vôùi quaù trình

hoïc taäp, tieáp thu vaø öùng duïng thi phaùp hoïc vaøo vieäc nghieân cöùu vaên hoïc, khuynh

höôùng pheâ bình Maùc-xít ôû nöôùc ta cuõng töø giaõ ngoâi vò thoáng lónh cuûa mình. Nhöng

pheâ bình thi phaùp hoïc cuõng ñang coù nguy cô rôi vaøo ñoäc toân. Trong khi ñoù, ñoái vôùi

lónh vöïc khoa hoïc nhaân vaên, veà nguyeân taéc, khoâng coù khuynh höôùng hay phöông

phaùp naøo laø chìa khoùa vaïn naêng cho moïi hieän töôïng vaên hoïc; caùc phöông phaùp,

khuynh höôùng khaùc bieät ñeàu coù khaû naêng boå sung, hoaøn thieän cho nhau vaø vieäc vaän

duïng, phoái hôïp phöông phaùp naøo laø tuøy thuoäc vaøo ñoái töôïng nghieân cöùu cuï theå. Do

ñoù, nghieân cöùu, phaân tích vaø ñaùnh giaù khaùch quan, khoa hoïc caùc phöông phaùp pheâ

bình noùi chung vaø khuynh höôùng pheâ bình Maùc-xít noùi rieâng laø coâng vieäc raát caàn

thieát ñeå goùp phaàn xaây döïng vaø thuùc ñaåy söï phaùt trieån khoa nghieân cöùu vaên hoïc ôû

nöôùc ta trong tình hình thöïc tieãn hieän nay. Maët khaùc, pheâ bình Maùc-xít ôû nöôùc ta

cuõng nhö treân theá giôùi ñang ñöùng tröôùc yeâu caàu ñoåi môùi. Vieäc xem xeùt, nhaän ñònh

laïi khuynh höôùng pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX theå hieän yù thöùc phaûn tænh coù

yù nghóa ñònh höôùng vaø töï hoaøn thieän nhöõng maët coøn haïn cheá cuûa baûn thaân phöông

phaùp naøy nhaèm ñaùp öùng kòp thôøi yeâu caàu phaùt trieån cuûa khoa hoïc.

2. Lòch söû vaán ñeà:

Tröôùc naêm 1945, ngay ôû trong giai ñoaïn môùi hình thaønh, pheâ bình Maùc-xít ñaõ

trôû thaønh ñoái töôïng cuûa pheâ bình ñöông thôøi. Haàu nhö taát caû caùc vaán ñeà, luaän ñieåm

cuûa pheâ bình Maùc-xít ñeàu ñöôïc ñöa ra baøn baïc, ñoái thoaïi giöõa nhöõng ngöôøi uûng hoä

laäp tröôøng tö töôûng Maùc-xít vaø nhöõng ngöôøi chöa bò thuyeát phuïc bôûi quan ñieåm naøy.

Veà phía nhöõng ngöôøi taùn ñoàng vaø uûng hoä, coù theå keå ñeán Phan Vaên Huøm vôùi baøi ñeà

töïa quyeån Duy taâm hay duy vaät cuûa Haûi Trieàu (naêm 1935), Hoà Xanh vaø baøi Pheâ bình

Cuoán Duy taâm hay duy vaät Haûi Trieàu (naêm 1936), Haûi Thanh vaø Lôøi töïa vieát cho

cuoán saùch Vaên só vaø xaõ hoäi cuûa Haûi Trieàu (naêm 1937) cuøng nhieàu yù kieán raûi raùc treân

caùc baøi baùo cuûa caùc taùc giaû: Laâm Moäng Quang, Hoaû Sôn, Sôn Traø, v.v.. Ñöùng veà

phía quan ñieåm khoâng taùn ñoàng tính chaát qui phaïm, giaùo ñieàu cuûa pheâ bình Maùc-xít

vaø ñaáu tranh cho töï do ngheä thuaät, coù theå keå ñeán Thieáu Sôn, Hoaøi Thanh, Leâ Traøng

Kieàu, Löu Troïng Lö… Nhöng nhìn chung, caùc baøi vieát veà pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn

naøy coù tính chaát ñaáu tranh tö töôûng vaø quan ñieåm ngheä thuaät hôn laø muïc tieâu nghieân

cöùu khoa hoïc. Nhöõng ngöôøi taùn ñoàng laäp tröôøng tö töôûng Maùc-xít luùc naøy bò thuyeát

phuïc chuû yeáu bôûi cô sôû lí luaän Maùc-xít vaø söï nhaïy caûm veà yeâu caàu cuûa thöïc tieãn lòch

söû hôn laø xuaát phaùt töø hieåu bieát thöïc tieãn vaø baûn chaát vaên chöông. Ngöôïc laïi, phía

khoâng hoaøn toaøn taùn ñoàng quan ñieåm Maùc-xít do döïa vaøo voán kinh nghieäm, tri thöùc

vaên chöông vaø caûm thuï cuûa baûn thaân. Do vaäy, hai thaùi ñoä ñoái vôùi pheâ bình Maùc-xít

giai ñoaïn naøy thöïc chaát do xuaát phaùt töø hai cô sôû khaùc nhau, khoâng ñoái laäp maø hoaøn

toaøn coù theå boå sung cho nhau.

Töø naêm 1945 ñeán naêm 1975, pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn nöûa ñaàu theá kæ XX vôùi

vai troø cuûa Haûi Trieàu vaø Ñaëng Thai Mai cuõng trôû thaønh ñoái töôïng nghieân cöùu ôû caû

hai mieàn Nam – Baéc.

ÔÛ mieàn Baéc, coù theå keå ñeán caùc coâng trình tieâu bieåu: Vuõ Ñöùc Phuùc, Nguyeãn

Ñöùc Ñaøn – Sô thaûo lòch söû vaên hoïc Vieät Nam 1930 - 1945 – Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi,

1964; Vuõ Ñöùc Phuùc – Baøn veà nhöõng cuoäc ñaáu tranh tö töôûng trong lòch söû vaên hoïc

Vieät Nam hieän ñaïi 1930 - 1954 – Nxb KHXH, Haø Noäi, 1971; Hoàng Chöông - Haûi

Trieàu, Veà vaên hoïc ngheä thuaät, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi, 1969. Trong ñoù, coâng trình cuûa

Vuõ Ñöùc Phuùc (Baøn veà…) ñaõ heä thoáng hoaù vaán ñeà pheâ bình ñaàu theá kæ moät caùch töông

ñoái ñaày ñuû nhöng vieäc ñaùnh giaù cuûa taùc giaû chuû yeáu döïa treân laäp tröôøng tö töôûng vôùi

thaùi ñoä cöùng raén neân nhöõng nhaän ñònh cuûa coâng trình ñöa ra coù phaàn chöa thaät söï

thoaû ñaùng. Coâng trình Sô thaûo lòch söû… cuûa taùc giaû tröôùc ñoù cuõng chæ ñeà caäp ñeán vaán

ñeà moät caùch sô löôïc vaø nhieàu thieáu soùt. Ngoaøi ra coøn coù caùc coâng trình cuûa Hoàng

Chöông: Maáy vaán ñeà lí luaän vaø Pheâ bình vaên ngheä, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi.

ÔÛ mieàn Nam, vieäc nghieân cöùu pheâ bình Maùc-xít noùi rieâng vaø pheâ bình ñaàu theá

kæ noùi chung phaûi keå ñeán coâng lao cuûa GS. Thanh Laõng thuoäc Ñaïi hoïc Vaên khoa Saøi

Goøn. Giaù trò lôùn nhaát trong caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa oâng laø cung caáp cho ngöôøi

ñoïc böùc tranh toaøn caûnh veà pheâ bình ñaàu theá kæ baèng vieäc taäp hôïp caùc baøi pheâ bình

cuûa giai ñoaïn naøy thaønh moät boä söu taäp ñoà soä trong Tuyeån taäp möôøi ba naêm tranh

luaän vaên hoïc - Vaên hoïc Vieät Nam 1932 - 1945 (13 taäp), (Nxb Phong traøo vaên hoùa, Saøi

Goøn, 1972,1975). OÂng cuõng heä thoáng hoaù caùc khuynh höôùng pheâ bình giai ñoaïn naøy

caên cöù vaøo tính chaát baùo chí vaø noäi dung cuûa noù qua Baûng löôïc ñoà vaên hoïc Vieät Nam

1862 – 1945 (Nxb Trình baøy, Saøi Goøn, 1967) trong ñoù Haûi Trieàu - Ñaëng Thai Mai –

Buøi Coâng Tröøng ñöôïc xeáp vaøo khuynh höôùng pheâ bình duy vaät Maùc-xít. Ngoaøi ra

coøn coù theå keå ñeán Phaïm Theá Nguõ vôùi Vieät Nam vaên hoïc söû giaûn öôùc taân bieân 1962 -

1945 (Nxb Quoác hoïc tuøng thö, Saøi Goøn, 1965) vaø Löôïc khaûo vaên hoïc cuûa Nguyeãn

Vaên Trung (Nxb Nam Sôn, Saøi Goøn, 1968, T.3) vôùi hai quan ñieåm ñaùnh giaù vaø nhìn

nhaän khaùc bieät. Phaïm Theá Nguõ nhìn nhaän vaán ñeà theo quan ñieåm keá thöøa tinh thaàn

khoa hoïc vaø lí luaän hoïc taäp töø phöông Taây coøn Nguyeãn Vaên Trung thì xuaát phaùt töø

quan ñieåm cuûa oâng veà baûn chaát, neàn taûng vaø khaû naêng cuûa pheâ bình. Tuy nhieân, caû

hai coâng trình naøy ñeàu daønh cho pheâ bình 1930 - 1945 moät soá trang raát khieâm toán.

Cuõng thuoäc veà khuynh höôùng nghieân cöùu vaên hoïc söû, coøn coù Vaên hoïc söû thôøi khaùng

Phaùp 1858 – 1945 cuûa Leâ Vaên Sieâu (Nxb Trí Ñaêng, Saøi Goøn, 1972), trong ñoù taùc giaû

coù ñieåm qua caùc taùc giaû pheâ bình tieâu bieåu giai ñoaïn naøy vaø Ñaëng Thai Mai laø moät

trong soá ñoù.

Töø naêm 1975 ñeán nay, caùc coâng trình nghieân cöùu veà pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu

theá kæ XX taêng leân nhanh choùng caû veà soá löôïng laãn chaát löôïng vaø coù xu höôùng tieán

daàn ñeán muïc tieâu khoa hoïc vôùi söï nhìn nhaän thaáu tình ñaït lí hôn. Vaán ñeà ñöôïc

nghieân cöùu treân nhieàu phöông dieän vôùi caùch tieáp caän, phöông phaùp nghieân cöùu ñöôïc

vaän duïng cuõng ngaøy caøng phong phuù, ña daïng. Trong Nhaø vaên Vieät Nam, Taäp 1 (Nxb

Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø Noäi, 1979), taùc giaû Phan Cöï Ñeä ñaõ daønh

nhieàu coâng phu cho vieäc giôùi thieäu taùc giaû Ñaëng Thai Mai. Thaùng 11-1982, qua Baøi

noùi taïi cuoäc hoïp trieån khai coâng taùc pheâ bình vaên hoïc (trích trong Veà lí luaän vaø pheâ

bình vaên hoïc ngheä thuaät, Nxb Söï thaät, Haø Noäi, 1983), taùc giaû Hoaøng Tuøng khaúng

ñònh laïi phöông phaùp pheâ bình treân cô sôû chuû nghóa Marx - Lenin nhöng taùc giaû cuõng

chæ döøng laïi ôû nhaän ñònh treân laäp tröôøng chính trò: “Veà phöông phaùp chung, ngöôøi ta

noùi tôùi haøng chuïc phöông phaùp nhöng thöïc chaát coù theå noùi ngaøy nay coù hai phöông

phaùp pheâ bình ñoái laäp nhau: phöông phaùp pheâ bình treân cô sôû chuû nghóa Marx –

Lenin phöông phaùp pheâ bình treân cô sôû caùc lí thuyeát tö saûn… Pheâ bình laø ñaáu tranh tö

töôûng neân khoâng coù söï “chung soáng” giöõa quan ñieåm voâ saûn vaø phöông phaùp tö saûn

trong phöông phaùp pheâ bình” [50, tr.32]. Ñeán Töø ñieån vaên hoïc (Nxb KHXH, Haø Noäi,

1983), Nguyeãn Hoaønh Khung, Traàn Höõu Taù ñaõ ñöa ra nhöõng nhaän ñònh xaùc ñaùng

hôn veà Haûi Trieàu, Ñaëng Thai Mai, veà Vaên hoïc khaùi luaän… ôû möùc ñoä khaùi quaùt vaø cô

baûn. Naêm 1986, GS. Nguyeãn Hueä Chi ñaõ giôùi thieäu khaù ñaày ñuû , toaøn dieän vaø heä

thoáng veà toaøn boä cuoäc ñôøi, söï nghieäp – nhöõng ñoùng goùp to lôùn cuûa GS. Ñaëng Thai

Mai ñoái vôùi neàn vaên hoïc daân toäc trong Taùc gia lí luaän pheâ bình nghieân cöùu vaên hoïc

Vieät Nam 1945 – 1975 (Nxb KHXH, Haø Noäi, 1986). Veà cuoäc tranh luaän Ngheä thuaät

vò ngheä thuaät vaø ngheä thuaät vò nhaân sinh, Tröôøng Chinh cuõng nhìn nhaän hôïp lí coâng

lao cuûa Haûi Trieàu trong Veà vaên hoùa ngheä thuaät (Nxb Söï thaät, Haø Noäi, 1986).

Töø naêm 1994 trôû ñi, nhaân kæ nieäm 40 naêm ngaøy maát cuûa Haûi Trieàu, nhieàu coâng

trình nghieân cöùu coù giaù trò veà Haûi Trieàu vaø cuoäc tranh luaän ngheä thuaät 1935 - 1939

laàn löôït xuaát hieän. Nhôù kieän töôùng trong buùt chieán vì moät neàn vaên hoïc vò nhaân sinh,

khuynh höôùng taû thöïc xaõ hoäi cuûa Nguyeãn Ngoïc Thieän (Vaên ngheä Quaân ñoäi, (8), 1994,

tr.102-106) theå hieän loøng töôûng nieäm vaø khaúng ñònh coâng lao Haûi Trieàu treân cô sôû

ñieåm nhìn khaùch quan lòch söû. Giaûng vaên vaên hoïc Vieät Nam 1930 – 1945, T.III – Vaên

hoïc Caùch maïng cuûa caùc taùc giaû Haø Minh Ñöùc, Traàn Khaùnh Thaønh, Ñoaøn Ñöùc

Phöông (Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi, 1995) ñaõ coù caùch nhìn khaùi quaùt vaø saéc saûo veà yù

nghóa lòch söû vaø giaù trò khoa hoïc lí luaän cuûa pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ qua

coâng lao cuûa Haûi Trieàu vaø Ñaëng Thai Mai. Vaán ñeà phöông phaùp pheâ bình, phong

caùch pheâ bình cuõng ñöôïc löu yù. Ngoaøi Haûi Trieàu vaø Ñaëng Thai Mai, taùc phaåm coøn

nhaéc ñeán coâng lao ñoùng goùp cho pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn naøy cuûa nhieàu caây buùt

khaùc. Naêm 1996, Nxb Chính trò Quoác gia xuaát baûn coâng trình taäp hôïp caùc baøi nghieân

cöùu baøn baïc cuûa nhieàu taùc giaû veà Haûi Trieàu: Haûi Trieàu – nhaø lí luaän tieân phong (Nxb

Chính trò Quoác gia, Haø Noäi, 1996). Cuõng trong naêm naøy, Nguyeãn Ngoïc Thieän xuaát

baûn Nhìn laïi cuoäc tranh luaän ngheä thuaät 1935 - 1939 (Nxb KHXH, Haø Noäi, 1996) taäp

hôïp moät soá baøi vieát vaø tö lieäu veà cuoäc tranh luaän trong ñoù ñaùng löu yù laø baøi vieát

cuøng teân cuûa chính taùc giaû vaø baøi YÙ nghóa cuûa cuoäc tranh luaän luaän ngheä thuaät 1935 -

1939 – Nhöõng vaán ñeà cuûa lí luaän vaên hoïc hoâm qua vaø hoâm nay (Baøi vieát ñaõ ñöôïc in

treân TCVH (7), 1994, tr.7). Nhöõng baøi vieát naøy ñaõ cung caáp cho ngöôøi ñoïc böùc tranh

lòch söû veà quaù trình hình thaønh - phaùt trieån – keát thuùc cuûa cuoäc tranh luaän ñoàng thôøi

ñöa ra nhöõng ñaùnh giaù veà ñoùng goùp vaø nhöõng ñieàu coøn haïn heïp cuûa phong traøo theo

caùch nhìn cuûa tö duy lí luaän hieän ñaïi. Cuøng naêm naøy coøn coù baøi Baûn lónh ngoøi buùt

cuûa Haûi Trieàu (TCVH, (8), tr 20) cuûa Loäc Phöông Thuyû vôùi nhöõng vaán ñeà veà phong

caùch pheâ bình. Cuõng veà ñeà taøi Haûi Trieàu vaø cuoäc tranh luaän ngheä thuaät naøy, sau ñoù

khoâng laâu ñaõ coù coâng trình bieân khaûo raát coâng phu vaø coù giaù trò cuûa Vu Gia: Haûi

Trieàu – Ngheä thuaät vò nhaân sinh (Nxb Vaên hoaù thoâng tin, Haø Noäi, 1998). Ngay sau

ñoù, trong Toång taäp VHVN, T. 37 (Nxb KHXH, Haø Noäi, 2000), taùc giaû Buøi Ngoïc Traùc

cuõng daønh hôn boán möôi trang ñeå giôùi thieäu vaø ñaùnh giaù laïi toaøn boä quaù trình hình

thaønh phaùt trieån pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam tröôùc 1945 töø Haûi Trieàu ñeán Ñaëng

Thai Mai, Nguyeãn Ñình Thi, Tröôøng Chinh v.v.. vaø cung caáp hôn saùu traêm trang tö

lieäu goàm caùc vaên kieän cuûa Ñaûng vaø caùc baøi vieát thuoäc khuynh höôùng pheâ bình Maùc-

xít giai ñoaïn naøy.

Nhöõng naêm ñaàu cuûa thieân nieân kæ môùi, khoâng ít nhöõng coâng trình nghieân cöùu coù

giaù trò veà ñeà taøi xuaát hieän vôùi phöông phaùp nghieân cöùu ñoåi môùi roõ reät. Treân ñieåm

nhìn phong caùch hoïc, Haø Minh Ñöùc ñöa ra nhöõng nhaän ñònh veà Phong caùch vaø buùt

phaùp vaên chöông Ñaëng Thai Mai (TCVH, (1), 2003, tr.10-14). Vaên hoïc khaùi luaän

cuõng ñöôïc Traàn Ñình Söû nhìn nhaän laïi theo tö duy lí luaän vaên hoïc hieän ñaïi qua baøi

vieát Vaên hoïc khaùi luaän cuûa Ñaëng Thai Mai - Coâng trình lí luaän vaên hoïc hieän ñaïi ñaàu

tieân (TCVH, (2), 2003, tr.11-14). Nguyeãn Ngoïc Thieän cuõng coù baøi nghieân cöùu veà

Ñaëng Thai Mai töø quan ñieåm lòch söû trong Ñaëng Thai Mai vaø cuoäc tranh luaän ngheä

thuaät vò ngheä thuaät hay ngheä thuaät vò nhaân sinh (TCVH, (7), 2003, tr.37-41). Trong

naêm 2004, ñaùng löu yù laø coâng trình Pheâ bình vaên hoïc Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ XX

(1900 - 1945) cuûa taùc giaû Nguyeãn Thò Thanh Xuaân (Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia TPHCM,

2004). Baèng moät khoái löôïng tri thöùc phong phuù, coâng trình ñaõ heä thoáng hoaù, so saùnh

vaø phaân tích ñeå phaùc hoaï moät böùc tranh toaøn caûnh veà hoaït ñoäng pheâ bình nöûa ñaàu

theá kæ theo dieãn tieán lòch söû, ñoàng thôøi phaân tích nhöõng ñaëc ñieåm, thaønh töïu cuûa noù

trong moái quan heä vôùi nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi ñöông thôøi. Vôùi söï keát hôïp nhuaàn

nhuyeãn giöõa phöông phaùp khoa hoïc vaø thaùi ñoä lao ñoäng nghieâm tuùc, coù theå noùi ñaây

laø coâng trình nghieân cöùu hieän ñaïi ñaàu tieân veà dieän maïo cuûa pheâ bình Vieät Nam nöûa

ñaàu theá kæ tröôùc treân bình dieän toång theå. Coâng trình cuõng ñaõ cung caáp cho ngöôøi ñoïc

moät caùi nhìn khaùi quaùt veà lòch söû phaùt sinh cuõng nhö nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn cuûa pheâ

bình Maùc-xít trong heä thoáng caùc xu höôùng pheâ bình ñöông thôøi, nhöng do phaïm vi ñeà

taøi quaù roäng, taùc giaû chöa coù dòp ñi saâu phaân tích caën keõ khuynh höôùng pheâ bình

Maùc-xít cuûa giai ñoaïn naøy. Cuøng ñoái töôïng nghieân cöùu vôùi taùc giaû Nguyeãn Thò

Thanh Xuaân, trong naêm 2004, coøn coù baøi Caùc hình thaùi tö duy pheâ bình ñaàu theá kæ XX

cuûa taùc giaû Trònh Baù Ñónh (Taïp chí Hoàn Vieät II, Trung taâm nghieân cöùu Quoác hoïc,

Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi, 2004). Vaän duïng moâ hình giao tieáp ngoân ngöõ cuøng vôùi

phöông phaùp heä thoáng – caáu truùc, taùc giaû noã löïc xaây döïng caùc cô sôû phöông phaùp tö

duy theo moâ hình nhö laø neàn taûng theå hieän baûn chaát rieâng cuûa moãi khuynh höôùng

pheâ bình ñaàu theá kæ tröôùc, trong ñoù pheâ bình Maùc-xít ñöôïc xeáp vaøo loaïi hình thaùi

pheâ bình luaän hoïc. Giaù trò tieâu bieåu cuûa coâng trình naøy laø ñöa ra moät ñieåm nhìn môùi

veà ñeà taøi vaø gôïi yù cho vieäc vaän duïng saùng taïo nhöõng phöông phaùp khoa hoïc vaøo

nghieân cöùu vaø pheâ bình noùi chung. Ngoaøi ra coøn coù theå keå ñeán baøi vieát Haûi Trieàu

(1908 -1954) cuûa Nguyeãn Ngoïc Thieän (Taïp chí Nhaø vaên (2), 2004, tr.66-76) theå hieän

söï toång keát, nhìn nhaän laïi toaøn boä cuoäc ñôøi, söï nghieäp cuûa Haûi Trieàu vaø baøi YÙ nghóa

trieát hoïc cuûa pheâ bình vaên hoïc cuûa Hoà Só Vònh (Taïp chí Cöûa Vieät, (120), 2004, tr.68-

71), trong ñoù vaán ñeà cuoäc tranh luaän ngheä thuaät 1935 -1939 ñöôïc soi saùng laïi ôû goùc

ñoä vaên hoùa.

Toùm laïi, do yù nghóa vaø vai troø lòch söû ñaëc bieät cuûa pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu

theá kæ XX, ñeà taøi ñaõ trôû thaønh ñoái töôïng nghieân cöùu qua nhieàu theá heä töø nhieàu

phöông phaùp tieáp caän khaùc nhau. Thaät khoù coù theå naøo thoáng keâ ñaày ñuû veà toaøn boä

lòch söû nghieân cöùu cuûa ñeà taøi nhöng nhìn chung vaán ñeà ñaõ ñöôïc laøm saùng toû treân

nhieàu khía caïnh. Tuy vaäy, pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX vaãn coøn laø moät ñeà

taøi ñoøi hoûi söï nghieân cöùu thöïc söï coù heä thoáng, khoa hoïc vaø söï ñaùnh giaù ñaày ñuû, thoûa

ñaùng hôn nöõa.

3. Phaïm vi ñeà taøi

Ñeå phaûn aùnh ñuùng tính chaát cuûa pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX vôùi hieän

töôïng hôïp nhaát vaø giao thoa giöõa caùc lónh vöïc: lí luaän, pheâ bình taùc giaû - taùc phaåm

vaø nghieân cöùu lòch söû vaên hoïc, chuùng toâi choïn khaùi nieäm pheâ bình theo nghóa roäng.

Do ñoù, ñoái töôïng nghieân cöùu vaø khaûo saùt seõ laø caùc taùc phaåm vaø taùc giaû pheâ bình

ñoàng thôøi laø caùc baøi vieát, caùc coâng trình lí luaän vaên hoïc vaø lieân heä vôùi vaán ñeà lòch söû

vaên hoïc, goïi chung laø pheâ bình vaên hoïc; trong ñoù ñoái töôïng chính laø caùc taùc phaåm lí

luaän bôûi vì ñaây laø thaønh töïu tieâu bieåu cuûa pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn naøy.

Veà maët tö lieäu, caùc saùch pheâ bình, caùc baøi pheâ bình thuoäc xu höôùng Maùc-xít

treân caùc baùo vaø taïp chí xuaát baûn trong thôøi kì 1900 -1945 seõ laø tö lieäu chính ñeå khaûo

saùt vaø nghieân cöùu. Ngoaøi ra, ñeå coù cô sôû ñoái chieáu vaø so saùnh, chuùng toâi coøn söû duïng

taøi lieäu pheâ bình cuûa caùc khuynh höôùng pheâ bình khaùc trong cuøng thôøi kì, caùc coâng

trình, baøi vieát coù lieân quan thuoäc thôøi kì tröôùc vaø sau noù. Ñoàng thôøi, chuùng toâi cuõng

tham khaûo caùc coâng trình nghieân cöùu veà lí thuyeát vaên hoïc, veà lí thuyeát vaø thöïc tieãn

pheâ bình Maùc-xít trong vaø ngoaøi nöôùc ñeå taïo cô sôû lí luaän cho vieäc nhaän ñònh, phaân

tích ñoái töôïng.

4. Muïc ñích vaø nhieäm vuï nghieân cöùu:

Nghieân cöùu ñeà taøi Khuynh höôùng pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät nam nöûa ñaàu theá

kæ XX, chuùng toâi höôùng ñeán muïc tieâu ñöa ra moät caùch nhìn töông ñoái toaøn dieän veà

khuynh höôùng pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ XX vôùi tö caùch moät theå

loaïi thuoäc boä phaän vaên hoïc Caùch maïng coù heä thoáng quan ñieåm thaåm myõ döïa treân cô

sôû phöông phaùp luaän cuûa chuû nghóa Marx – Lenin töø quan ñieåm ñoàng ñaïi vaø lòch ñaïi:

• Taùi hieän quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa khuynh höôùng pheâ bình

Maùc-xít Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ XX trong moái quan heä taùc ñoäng vôùi

caùc khuynh höôùng pheâ bình khaùc vaø ñieàu kieän xaõ hoäi lòch söû Vieät Nam

tröôùc 1945.

• Phaân tích nhöõng ñaëc ñieåm cuûa khuynh höôùng pheâ bình Maùc-xít Vieät

Nam nöûa ñaàu theá kæ XX trong moái quan heä so saùnh vôùi pheâ bình Maùc-xít

giai ñoaïn nöûa sau theá kæ XX vaø pheâ bình Maùc-xít ôû moät soá nöôùc treân theá

giôùi.

• Nhaän ñònh nhöõng ñoùng goùp vaø nhöõng vaán ñeà haïn cheá cuûa khuynh höôùng

pheâ bình Maùc-xít Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ XX ñoái vôùi lòch söû vaên hoïc

daân toäc.

5. Phöông phaùp nghieân cöùu :

Döïa treân ñaëc ñieåm cuûa ñoái tuôïng nghieân cöùu (xu höôùng pheâ bình Maùc-xít trong

moät giai ñoaïn cuï theå) vaø muïc tieâu cuûa ñeà taøi, chuùng toâi thöïc hieän quaù trình nghieân

cöùu theo caùc phöông phaùp sau:

Söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa khuynh höôùng pheâ bình Maùc-xít Vieät Nam giai

ñoaïn nöûa ñaàu theá kæ XX naèm trong tieán trình lòch söû cuûa pheâ bình hieän ñaïi Vieät Nam

ñoàng thôøi chòu taùc ñoäng, aûnh höôûng bôûi nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi – thôøi ñaïi cuøng vôùi

qui luaät vaän ñoäng noäi taïi cuûa baûn thaân ñôøi soáng vaên hoïc. Do ñoù, ñeå xaùc ñònh vaø taùi

hieän ñöôïc quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ

XX caàn phaûi vaän duïng phöông phaùp lòch söû – phaùt sinh. Vieäc phaûn aùnh trung thöïc

ñoái töôïng vaø yeâu caàu ñöa ra nhaän ñònh, ñaùnh giaù thoaû ñaùng, thaáu tình ñaït lí veà vai

troø lòch söû, yù nghóa - giaù trò cuûa pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX ñoøi hoûi phaûi

mieâu taû ñoái töôïng trong boái caûnh cuûa noù ñoàng thôøi phaûi ñaët ñoái töôïng vaøo quaù trình

vaän ñoäng lòch söû tröôùc vaø sau noù. Vì vaäy, phöông phaùp mieâu taû theo quan ñieåm

lòch söû cuõng raát caàn thieát cho vieäc nghieân cöùu ñeà taøi naøy.

Baûn thaân khuynh höôùng pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX cuõng laø moät heä

thoáng bao goàm nhieàu yeáu toá caáu taïo, nhieàu khía caïnh vôùi moái lieân heä phöùc taïp vôùi

nhau. Phaân tích ñaëc ñieåm cuûa pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn naøy khoâng theå khoâng vaän

duïng phöông phaùp heä thoáng – caáu truùc ñeå coù theå phaûn aùnh ñaày ñuû toaøn dieän caùc

yeáu toá, phöông dieän cuûa ñoái töôïng theo moái lieân heä logic cuûa lòch söû ñoàng thôøi soi

roïi laïi vaán ñeà theo quan ñieåm hieän ñaïi.

Tính chaát, yeâu caàu veà giaù trò khaùch quan, khoa hoïc cuûa coâng trình nghieân cöùu

cuõng ñoøi hoûi phöông phaùp so saùnh. Chuùng toâi cuõng löu yù ñeán phöông phaùp naøy

trong coâng trình ñeå ñoái chieáu giöõa caùc giai ñoaïn, caùc taùc gia, caùc quan ñieåm v.v.. töø

ñoù ruùt ra nhöõng neùt ñaëc tröng cuûa vaán ñeà, söï khaùc bieät vaø quaù trình chuyeån bieán, vaän

ñoäng cuûa ñoái töôïng.

Ngoaøi ra, pheâ bình cuõng thuoäc veà moät phöông dieän cuûa hoaït ñoäng tieáp nhaän. ÔÛ

ñaây laø vaán ñeà tieáp nhaän lí luaän Maùc-xít vôùi nguoàn goác laø nguyeân lí trieát hoïc cuûa chuû

nghóa duy vaät bieän chöùng (DVBC). Vieäc vaän duïng pheâ bình Maùc-xít ñöa ñeán nhöõng

heä quaû nhö theá naøo ñoái vôùi ñôøi soáng vaên hoïc, ñoàng thôøi vieäc tieáp nhaän phaûn aùnh nhö

theá naøo veà nguoàn goác cuûa noù cuõng nhö phaûn aùnh nhö theá naøo veà phöông phaùp tieáp

caän pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam? Ñaây laø nhöõng vaán ñeà caàn ñöôïc giaûi quyeát baèng

phöông phaùp lòch söû - chöùc naêng. Do ñoù, chuùng toâi cuõng vaän duïng phöông phaùp

naøy trong quaù trình thöïc hieän ñeà taøi.

6. Nhöõng ñoùng goùp môùi cuûa luaän vaên:

Choïn ñeà taøi Khuynh höôùng pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ

XX, chuùng toâi mong muoán ñöa ra moät caùch nhìn heä thoáng vaø toaøn dieän veà moät

khuynh höôùng pheâ bình ôû giai ñoaïn hình thaønh vaø xaùc laäp choã ñöùng cuûa noù trong

boái caûnh phöùc taïp vaø soâi ñoäng cuûa ñôøi soáng vaên hoïc vaø pheâ bình nöûa ñaàu theá kæ

tröôùc.

Pheâ bình Maùc-xít trong suoát moät thôøi gian daøi ñaõ giöõ vai troø lòch söû quan troïng

trong ñôøi soáng vaên hoùa daân toäc. Do ñoù, nghieân cöùu ñeà taøi trong giai ñoaïn hình thaønh, 15

chuùng toâi cuõng kì voïng coù theå laøm saùng toû nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn cuûa noù; ñaùnh

giaù, nhìn nhaän laïi caùc vaán ñeà coù lieân quan ñeán ñeà taøi maø tröôùc ñaây do ñieàu kieän lòch

söû - xaõ hoäi, caùc coâng trình ñi tröôùc chöa coù ñieàu kieän giaûi quyeát thaät thaáu ñaùo vaø

thuyeát phuïc.

Töø ñieåm nhìn toång theå vaø chi tieát, chuùng toâi noã löïc ñöa ra nhöõng nhaän ñònh

thöïc söï khaùch quan vaø trung thöïc veà pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX vôùi yù

nguyeän taïo laäp moät naác thang cho caùc coâng trình nghieân cöùu cao hôn höôùng ñeán con

ñöôøng ñoåi môùi pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam, taïo ñieàu kieän cho pheâ bình Maùc-xít coù

theå phaùt huy nhöõng nhaân toá tích cöïc cuûa noù vaøo vieäc thuùc ñaåy ñôøi soáng pheâ bình vaên

hoïc noùi rieâng vaø ñôøi soáng vaên hoùa daân toäc noùi chung nhanh choùng tröôûng thaønh vaø

hoaø nhaäp vaøo neàn vaên hoùa vaø pheâ bình nhaân loaïi.

7. Caáu truùc cuûa luaän vaên:

Daãn luaän (13 trang)

Chöông 1. Toång quan veà pheâ bình Maùc-xít vaø pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam

nöûa ñaàu theá kæ XX (47 trang)

1.1. Toång quan veà pheâ bình Maùc-xít

1.2. Khaùi quaùt veà pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ XX

Chöông 2. Caùc ñaëc ñieåm cuûa khuynh höôùng pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam nöûa

ñaàu theá kæ XX (54 trang)

2.1. Caùc ñaëc ñieåm veà nguyeân taéc thaåm myõ

2.2. Caùc ñaëc ñieåm veà phöông phaùp pheâ bình

Chöông 3. Ñoùng goùp trong pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX (24 trang)

3.1. Nhöõng ñoùng goùp chung

3.2. Caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít tieâu bieåu nöûa ñaàu theá kæ XX

3.3. Nhöõng haïn cheá cuûa pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX

Keát luaän (5 trang)

Chöông 1:

TOÅNG QUAN VEÀ PHEÂ BÌNH MAÙC-XÍT VAØ PHEÂ

BÌNH MAÙC-XÍT ÔÛ VIEÄT NAM NÖÛA ÑAÀU

THEÁ KÆ XX

1.1. Toång quan veà pheâ bình Maùc-xít:

1.1.1. Khaùi nieäm pheâ bình Maùc-xít

Pheâ bình Maùc-xít laø khuynh höôùng pheâ bình vaên hoïc döïa treân cô sôû trieát hoïc coù

tính qui phaïm vôùi nhöõng laäp tröôøng tö töôûng roõ raøng, döùt khoaùt cuûa chuû nghóa duy

vaät bieän chöùng (CNDVBC) do Marx ñeà xuaát ñöôïc Engels vaø Lenin tieáp tuïc hoaøn

thieän. Theo quan ñieåm naøy, vaên hoïc ñöôïc caét nghóa nhö laø saûn phaåm cuûa moät quaù

trình nhaän thöùc con ngöôøi, moät hình aûnh chuû quan cuûa theá giôùi khaùch quan: vaên hoïc

laø moät hình thaùi yù thöùc thuoäc thöôïng taàng kieán truùc chòu aûnh höôûng vaø coù quan heä

qua laïi vôùi cô sôû haï taàng kinh teá. Töø ñoù, pheâ bình Maùc-xít giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà

veà vaên hoïc baèng moái quan heä bieän chöùng giöõa vaên hoïc vaø ñôøi soáng xaõ hoäi.

Pheâ bình Maùc-xít voán coù neàn moùng töø pheâ bình hieän thöïc chuû nghóa cuûa theá kæ

XIX nhöng thöïc söï trôû thaønh moät cô sôû lí luaän coù heä thoáng thì phaûi ñeán thaäp nieân

cuoái cuøng cuûa theá kæ naøy. Franz Mering (1846 -1916) – ngöôøi Ñöùc vaø Georgi

Plekhanov (1856 -1818) – ngöôøi Nga laø nhöõng nhaø pheâ bình Maùc-xít ñaàu tieân ñöa

heä thoáng lí thuyeát naøy vaøo thöïc tieãn nhöng caû hai ñeàu bò coi laø nhöõng nhaø pheâ bình

Maùc-xít khoâng chính thoáng theo quan ñieåm chính thoáng cuûa Xoâ vieát sau ñoù. Mering

vaø Plekhanov coù quan ñieåm chung laø ñeàu thöøa nhaän tính töï trò nhaát ñònh cuûa ngheä

thuaät vaø quan nieäm pheâ bình Maùc-xít nhö moät khoa hoïc khaùch quan veà caùc nhaân

toá xaõ hoäi trong taùc phaåm vaên hoïc hôn laø moät hoïc thuyeát giaùo ñieàu veà nhöõng vaán

ñeà ngheä thuaät, vaán ñeà chuû theå hay phong caùch taùc giaû.

Pheâ bình Maùc-xít phaùt trieån caùc nguyeân taéc cuûa noù sôùm nhaát laø ôû Nga – Xoâ

vieát. Vaø chæ khoaûng töø naêm 1932 trôû ñi, pheâ bình Maùc-xít môùi ñöôïc goïi laø “chuû

nghóa hieän thöïc xaõ hoäi chuû nghóa”. Thuaät ngöõ naøy bao haøm hai yù nghóa: moät maët nhaø

vaên phaûi taùi hieän thöïc taïi khaùch quan cuûa xaõ hoäi moät caùch trung thöïc – theo nghóa laø

xaõ hoäi ñöông thôøi vôùi caáu truùc beân trong cuûa noù; vaø maët khaùc laø yeâu caàu nhaø vaên laáy

tö töôûng xaõ hoäi chuû nghóa (XHCN) laøm nguyeân taéc tö töôûng chuû ñaïo cuûa taùc phaåm

ngheä thuaät, hay cuï theå hôn laø truyeàn baù chuû nghóa coäng saûn vaø ñöôøng loái cuûa ñaûng.

Caùc nhaø lí luaän coù thaåm quyeàn cuûa Xoâ vieát luùc baáy giôø tuyeân boá raèng vaên hoïc Xoâ

vieát phaûi laø coâng cuï giaùo duïc yù thöùc cho giai caáp voâ saûn ñi theo con ñöôøng XHCN

töông öùng vôùi lôøi yeâu caàu cuûa Stalin raèng “nhaø vaên laø nhöõng kó sö taâm hoàn”. Quan

nieäm veà vaên hoïc töø ñoù cuõng trôû neân moâ phaïm vaø lí töôûng hoaù theo nghóa laø noù chæ

cho chuùng ta thaáy raèng cuoäc soáng khoâng phaûi nhö laø chính noù cuûa hieän taïi maø neân laø

ñi theo con ñöôøng cuûa hoïc thuyeát Maùc-xít. Caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít tieán boä cuõng

hieåu raèng ngheä thuaät chæ phaùt huy hieäu quaû cuûa noù thoâng qua nhaân vaät vaø hình

töôïng; haønh ñoäng vaø caûm xuùc. Taâm ñieåm cuûa khaùi nieäm “ñieån hình” chính laø chieác

caàu noái giöõa chuû nghóa hieän thöïc vaø chuû nghóa lí töôûng. Ñieån hình khoâng coù nghóa

giaûn ñôn laø caùi trung bình hay caùi ñaïi dieän maø gaàn nghóa vôùi maãu hình lí töôûng, hoaëc

cuï theå laø ngöôøi anh huøng theo töôûng töôïng cuûa ñoäc giaû töø cuoäc soáng thöïc teá. Moät

nhaø myõ hoïc cuûa Xoâ vieát cho raèng ñieån hình laø “phaïm vi cô baûn cuûa söï bieåu hieän tính

ñaûng trong ngheä thuaät. Vaán ñeà cuûa tính ñieån hình bao giôø cuõng laø moät vaán ñeà chính

trò” [Daãn theo 61, tr.346]. Pheâ bình Maùc-xít ôû Nga haàu heát laø pheâ bình nhaân vaät vaø

loaïi hình. Nhöõng nhaø vaên khoâng moâ taû xaõ hoäi moät caùch ñaày ñuû seõ bò coi laø chöa

hoaøn thaønh traùch nhieäm ñoái vôùi ñaûng hoaëc laø nhaân vaät phieán dieän. Pheâ bình Nga Xoâ

vieát sau chieán tranh theá giôùi thöù hai caøng trôû neân kheùp chaët vaøo chuû nghóa quoác gia

vaø mang tính cuïc boä roõ reät: nhöõng xu höôùng chòu aûnh höôûng nöôùc ngoaøi nhö vaên hoïc

so saùnh laø ñieàu caám kò. Pheâ bình Maùc-xít luùc naøy trôû thaønh cô quan ngoân luaän cuûa

nguyeân taéc tính ñaûng khoâng chæ ôû Nga maø coøn ôû nhieàu nöôùc XHCN khaùc vaø roõ raøng

nhaát laø ôû Trung Hoa.

Pheâ bình Maùc-xít lan roäng trong theá kæ XX vaø giai ñoaïn phaùt trieån cao nhaát laø

nhöõng thaäp nieân sau chieán tranh theá giôùi thöù hai daãn ñeán vieäc thaønh laäp ñaûng phaùi ôû

nhieàu quoác gia. ÔÛ Hoa kì, tieâu bieåu laø Bernard Smith vôùi coâng trình Forces in

American Critisism (1939). ÔÛ Anh, ñaïi dieän tieâu bieåu nhaát cuûa pheâ bình Maùc-xít laø

Christopher Caudwell (1907 -1937) vôùi coâng trình Illusion ana Reality (1937) toång

hôïp töø hoïc thuyeát cuûa chuû nghóa Marx, nhaân loaïi hoïc vaø taâm lí hoïc. Nhöng cho ñeán

nay, nhaø pheâ bình Maùc-xít ñöôïc coi laø tieâu bieåu nhaát cuûa theá giôùi laø Georgy Lukacs

(1885 -1971) – nhaø myõ hoïc lôùn ngöôøi Hungary. Caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa oâng

theå hieän söï keát hôïp nhuaàn nhuyeãn giöõa CNDVBC vôùi tri thöùc thöïc tieãn cuûa neàn vaên

hoïc Ñöùc, caùc taùc phaåm chính cuûa oâng coù theå keå ñeán: Geothe and his age (1947),

Historical Novel (1955) vaø Die Eigenant des Asthetischen (1965). Ñieàu ñaùng löu yù ôû

ñaây laø, nhaán maïnh aûnh höôûng cuûa yeáu toá xaõ hoäi vaø chính trò, Lukacs vaãn khoâng phuû

nhaän yeáu toá tình caûm, caûm xuùc trong caùc giaù trò cuûa vaên hoïc.

1.1.2. Nhöõng nguyeân taéc cô baûn

1.1.2.1. Veà nguoàn goác vaø baûn chaát cuûa vaên hoïc:

Vaên hoïc laø saûn phaåm cuûa xaõ hoäi. Ñôøi soáng con ngöôøi baét ñaàu baèng lao ñoäng vaø

hoaït ñoäng ngoân ngöõ laø ñieàu kieän hình thaønh cuûa caùc giaùc quan mang thuoäc tính

ngöôøi trong ñoù coù giaùc quan caûm nhaän vaø saùng taïo caùi ñeïp: “Tröôùc heát laø lao ñoäng;

sau lao ñoäng vaø ñoàng thôøi vôùi lao ñoäng laø ngoân ngöõ; ñoù laø hai söùc kích thích chuû yeáu

ñaõ aûnh höôûng ñeán boä oùc con vöôïn, laøm cho boä oùc ñoù daàn daàn bieán chuyeån thaønh boä

oùc cuûa con ngöôøi” [59, tr.26]. Lao ñoäng cuûa con ngöôøi ñaëc bieät ôû chöùc naêng taùc ñoäng

keùp cuûa noù: vöøa laøm bieán ñoåi töï nhieân, vöøa laøm bieán ñoåi chính baûn thaân con ngöôøi

vaø “phaùt trieån nhöõng naêng khieáu tieàm taøng trong baûn thaân mình” bôûi vì hoaït ñoäng

saûn xuaát cuûa con ngöôøi khaùc vôùi hoaït ñoäng saûn xuaát cuûa con vaät ôû tính chaát töï do, 19

chuû quan vaø coù yù thöùc cuûa noù: “Suùc vaät chæ nhaøo naën vaät chaát theo thöôùc ño vaø nhu

caàu cuûa gioáng loaøi cuûa noù, coøn con ngöôøi thì coù theå saûn xuaát theo thöôùc ño cuûa baát kì

gioáng naøo vaø ôû ñaâu cuõng coù theå aùp duïng thöôùc ño thích duïng cho ñoái töôïng. Do ñoù,

con ngöôøi cuõng nhaøo naën vaät chaát theo qui luaät cuûa caùi ñeïp” [59, tr.17-18]. Cuøng vôùi

quaù trình phaùt trieån ngaøy caøng phong phuù, tinh vi vaø phöùc taïp cuûa caùc hoaït ñoäng lao

ñoäng saûn xuaát, xaõ hoäi ngaøy caøng xuaát hieän nhöõng hình thöùc hoaït ñoäng mang tính

chaát tröøu töôïng vaø phöùc taïp hôn maø hình thöùc cao nhaát laø khoa hoïc vaø ngheä thuaät:

“Nhôø hoaït ñoäng cuûa baøn tay cuûa caùc khí quan phaùt aâm vaø cuûa boä oùc chaúng nhöõng ôû

moãi caù nhaân maø caû trong xaõ hoäi nöõa, loaøi ngöôøi ñaõ coù ñuû khaû naêng hoaøn thaønh

nhöõng coâng vieäc haøng ngaøy phöùc taïp hôn (…) lao ñoäng cuõng ngaøy caøng nhieàu veû hôn,

hoaøn thieän hôn (…) cuoái cuøng ngheä thuaät vaø khoa hoïc ra ñôøi beân caïnh thöông nghieäp

vaø coâng nghieäp…” [59, tr.27-28].

Nhö vaäy vaên hoïc vaø ngheä thuaät noùi chung laø saûn phaåm cuûa quaù trình xaõ hoäi hoaù

loaøi ngöôøi, moät trong nhöõng thaønh töïu cao nhaát cuûa caùc hoaït ñoäng mang tính loaøi vaø

moät hình aûnh minh chöùng cho söï hoaøn thieän cuûa caùc giaùc quan mang thuoäc tính

ngöôøi. Vaên hoïc, xeùt cho cuøng laø saûn phaåm cuûa xaõ hoäi. Do ñoù, vaên hoïc mang tính xaõ

hoäi saâu saéc.

Pheâ bình Maùc-xít quan nieäm baát kì neàn vaên hoïc naøo cuõng hình thaønh treân moät

cô sôû hieän thöïc nhaát ñònh. Hieän thöïc laø maûnh ñaát nuoâi döôõng ñoàng thôøi laø chìa khoùa

ñeå giaûi quyeát moïi hieän töôïng phöùc taïp trong ñôøi soáng vaên hoïc. Taát caû nhöõng ñieàu

kieän hieän thöïc taùc ñoäng vaøo vaên hoïc thoâng qua vai troø cuûa nhaø vaên. Nhaø vaên phaûn

aùnh ñôøi soáng hieän thöïc thoâng qua laêng kính chuû quan cuûa mình. Moãi nhaø vaên coù moät

caùch löïa choïn phöông phaùp saùng taùc khaùc nhau tuyø thuoäc vaøo theá giôùi quan rieâng

nhöng xeùt cho cuøng theá giôùi quan cuûa nhaø vaên cuõng laø moät saûn phaåm cuûa xaõ hoäi do

thöïc tieãn qui ñònh. Do ñoù, tính hieän thöïc laø moät thuoäc tính baûn chaát cuûa vaên hoïc.

CNDVBC giaûi quyeát moái quan heä giöõa hieän thöïc xaõ hoäi vaø ñôøi soáng vaên hoïc

theo nguyeân taéc cuûa pheùp bieän chöùng. Neáu nhö Hegel chæ quan nieäm bieän chöùng nhö

moät ñoäng löïc vaø phöông phaùp cuûa tö duy thì nhöõng ngöôøi saùng laäp chuû nghóa Marx

cho raèng quan heä bieän chöùng toàn taïi caû trong tö duy laãn ñôøi soáng vaät chaát nhö moät

“qui luaät chung nhaát cuûa söï phaùt trieån töï nhieân, xaõ hoäi vaø tö duy”. Ñôøi soáng vaên hoïc

– moät hình thaùi yù thöùc – chính laø moät hieän töôïng theå hieän moái quan heä naøy. Vaên hoïc

cuõng nhö moïi hình thöùc ñôøi soáng tinh thaàn, yù thöùc heä cuûa xaõ hoäi nhö toân giaùo, chính

trò, ñaïo ñöùc … ñeàu thuoäc veà heä thoáng kieán truùc thöôïng taàng do toàn taïi xaõ hoäi quyeát

ñònh, vaän ñoäng theo söï phaùt trieån cuûa moái quan heä vôùi löïc löôïng saûn xuaát:

“Trong söï saûn xuaát xaõ hoäi veà ñôøi soáng cuûa mình, con ngöôøi coù nhöõng quan heä

vôùi nhau, nhöõng quan heä nhaát ñònh, taát yeáu, ñoäc laäp vôùi yù muoán cuûa hoï, töùc nhöõng

quan heä saûn xuaát naøy phuø hôïp vôùi moät trình ñoä phaùt trieån nhaát ñònh cuûa caùc löïc

löôïng saûn xuaát vaät chaát cuûa hoï. Toaøn boä nhöõng quan heä saûn xuaát aáy hôïp thaønh

nhöõng cô caáu kinh teá cuûa xaõ hoäi, töùc laø cô sôû thöïc taïi, treân ñaáy xaây döïng leân moät

kieán truùc thöôïng taàng phaùp lí vaø chính trò, vaø töông öùng vôùi cô sôû thöïc taïi ñoù thì coù

nhöõng hình thaùi yù thöùc xaõ hoäi nhaát ñònh. Phöông thöùc saûn xuaát ñôøi soáng vaät chaát

quyeát ñònh quaù trình sinh hoaït xaõ hoäi, chính trò vaø tinh thaàn noùi chung (…). Cô sôû kinh

teá thay ñoåi thì taát caû caùi kieán truùc thöôïng taàng ñoà soä cuõng bò ñaûo loän ít nhieàu nhanh

choùng” [59, tr.29-30].

Pheâ bình Maùc-xít quan nieäm saùng taïo vaên hoïc nhö laø moät noã löïc cuûa con ngöôøi

nhaèm chieám lónh theá giôùi khaùch quan. Do ñoù, quaù trình saùng taïo vaên hoïc ngheä thuaät

cuõng tuaân theo cô cheá phaûn aùnh cuûa qui luaät nhaän thöùc thoâng qua phöông tieän trung

gian laø hoaït ñoäng ngoân ngöõ . Ngoân ngöõ theå hieän nhöõng tö töôûng, bieåu töôïng vaø yù

thöùc con ngöôøi nhöng ngoân ngöõ chæ naûy sinh trong nhöõng hoaït ñoäng vaø nhöõng quan

heä giao dòch vaät chaát cuûa con ngöôøi, ngoân ngöõ laø “ngoân ngöõ cuûa ñôøi soáng thöïc teá”.

Ngoân ngöõ phaûn aùnh toaøn boä nhöõng hieän traïng ñôøi soáng vaät chaát trong ñoù con ngöôøi

ñang hoaït ñoäng vôùi nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh cuûa söùc saûn xuaát vaø moái quan heä saûn

xuaát töông öùng.

Tuy nhieân, yù thöùc khoâng hoaøn toaøn ñoàng nhaát vôùi theá giôùi khaùch quan. Theá giôùi

khaùch quan chuyeån hoùa vaøo yù thöùc con ngöôøi thoâng qua phöông tieän ngoân ngöõ

coù moät “ñoä nhoeø” nhaát ñònh do hai yeáu toá: tính töông ñoái cuûa nhaän thöùc vaø tính

“khoâng thuaàn tuyù” yù thöùc cuûa baûn thaân ngoân ngöõ.

Nhaän thöùc laø söï phaûn aùnh giôùi töï nhieân bôûi con ngöôøi. Nhöng “con ngöôøi khoâng

theå naém ñöôïc – phaûn aùnh – mieâu taû ñuùng ñöôïc giôùi töï nhieân moät caùch ñaày ñuû nhö laø

chænh theå”, trong tính “chænh theå tröïc tieáp” cuûa giôùi töï nhieân”. Do ñoù, nhaän thöùc laø

moät quaù trình ñi daàn daàn ñeán “söï phuø hôïp giöõa tö töôûng vaø khaùch theå”. Toùm laïi,

“phaûn aùnh cuûa giôùi töï nhieân trong tö töôûng con ngöôøi phaûi ñöôïc hieåu khoâng phaûi moät

caùch “cheát cöùng”, “tröøu töôïng”, khoâng phaûi khoâng vaän ñoäng, khoâng maâu thuaãn maø

laø trong quaù trình vónh vieãn cuûa söï vaän ñoäng, cuûa söï naûy sinh maâu thuaãn vaø cuûa söï

giaûi quyeát nhöõng maâu thuaãn ñoù” (giôùi töï nhieân ñöôïc hieåu laø toaøn boä theá giôùi khaùch

quan trong ñoù coù ñôøi soáng vaät chaát xaõ hoäi vaø ñôøi soáng tinh thaàn cuûa con ngöôøi). Nhö

vaäy, ñaëc tröng cuûa nhaän thöùc laø tính maâu thuaãn vaø tính vaän ñoäng, saûn phaåm cuûa

moät quaù trình nhaát ñònh cuûa nhaän thöùc bao giôø cuõng chæ coù giaù trò taïm thôøi vaø töông

ñoái. Vaên hoïc - saûn phaåm cuûa moät quaù trình nhaän thöùc veà con ngöôøi vaø toaøn boä ñôøi

soáng con ngöôøi – cuõng coù giaù trò chaân lí ôû möùc ñoä töông ñoái. Theá giôùi ngheä thuaät

trong taùc phaåm khoâng phaûi laø theá giôùi khaùch quan trong tính chænh theå tröïc tieáp cuûa

noù. Con ngöôøi – ñoái töôïng phaûn aùnh chuû yeáu cuûa vaên hoïc – cuõng khoâng phaûi laø moät

phaïm truø thuaàn nhaát vaø moät chieàu. Ñieàu ñoù cuõng coù nghóa laø vieäc ñaùnh giaù giaù trò

cuûa moät taùc phaåm vaên hoïc khoâng theå caên cöù treân cô sôû ñoái saùnh ñeå tìm ra söï ñoàng

nhaát giöõa theá giôùi ngheä thuaät cuûa taùc phaåm vaø theá giôùi khaùch quan, ñaùnh giaù noäi

dung tö töôûng cuûa moät taùc phaåm vaên hoïc khoâng theå döïa treân möùc ñoä thuaàn phuïc moät

tö töôûng nhaát ñònh cuûa con ngöôøi ñöôïc phaûn aùnh trong taùc phaåm. Trong tính thöïc taïi

cuûa noù, baûn thaân ñôøi soáng tö töôûng con ngöôøi cuõng laø moät quaù trình vaän ñoäng vaø

maâu thuaãn.

Con ngöôøi tö duy baèng ngoân ngöõ hay noùi khaùc hôn, ngoân ngöõ laø phöông tieän vaät

chaát hoaù yù thöùc. Ngoân ngöõ xuaát hieän cuøng luùc vôùi yù thöùc vaø hình thaønh do nhu caàu

giao tieáp cuûa con ngöôøi vôùi nhau trong ñôøi soáng vaät chaát. Ngoân ngöõ laøm môø ñi tính

“thuaàn tuyù” cuûa yù thöùc “khoâng phaûi yù thöùc ngay töø ñaàu ñaõ laø yù thöùc “thuaàn tuyù”

ñaâu. Ngay töø buoåi ñaàu, moät ruûi ro ñaõ ñeø naëng leân “tinh thaàn”, laø bò “hoen oá” bôûi moät

thöù vaät chaát theå hieän ôû ñaây döôùi hình thöùc nhöõng lôùp khoâng khí bò rung ñoäng, töùc laø

aâm thanh, noùi toùm laïi laø ngoân ngöõ”, [59, tr.45]. Töø luaän ñieåm naøy, coù theå thaáy raèng

trong vaên hoïc, giöõa yù ñoà saùng taùc cuûa nhaø vaên töùc laø yù thöùc cuûa nhaø vaên veà taùc

phaåm vaø vaên baûn taùc phaåm – vôùi tö caùch hình thöùc toàn taïi baèng ngoân ngöõ cuûa noù coù

moät khoaûng caùch nhaát ñònh. ÔÛ moät möùc ñoä naøo ñoù, noäi haøm yù nghóa taùc phaåm do söï

chi phoái cuûa tính mô hoà, ña nghóa cuûa ngoân ngöõ ngheä thuaät ñaõ vöôït ra ngoaøi taàm

kieåm soaùt yù thöùc cuûa nhaø vaên. Vaø vì vaäy, taùc phaåm cuõng coù tính ñoäc laäp töông ñoái.

Toùm laïi, pheâ bình Maùc-xít quan nieäm vaên hoïc nhö moät hình thaùi yù thöùc xaõ hoäi

phaûn aùnh hieän thöïc. Vaên hoïc baét nguoàn töø ñôøi soáng vaø mang tính xaõ hoäi saâu saéc.

Vaên hoïc phaûn aùnh hieän thöïc nhöng ñoù khoâng phaûi laø söï phaûn aùnh ñôn giaûn, tröïc tieáp,

moät chieàu maø laø moät quaù trình vaän ñoäng phöùc taïp ñaày maâu thuaãn. Hôn nöõa, ngoân

ngöõ – phöông tieän vaät chaát hoaù cuûa yù thöùc – “khoâng thuaàn tuyù” laø yù thöùc. Do ñoù, theá

giôùi ngheä thuaät cuûa taùc phaåm vaên hoïc khoâng bao giôø hoaøn toaøn ñoàng nhaát vôùi theá

giôùi khaùch quan maø noù phaûn aùnh. Pheâ bình Maùc-xít lí giaûi moïi hieän töôïng trong ñôøi

soáng vaên hoïc treân cô sôû nhöõng ñieàu kieän kinh teá - xaõ hoäi vaø thôøi ñaïi lòch söû cuûa noù

nhöng khoâng quan nieäm hieän thöïc ñöôïc phaûn aùnh trong taùc phaåm laø “chænh theå tröïc

tieáp” cuûa hieän thöïc ñôøi soáng khaùch quan beân ngoaøi. Xuaát phaùt töø neàn taûng lí luaän

naøy, caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít nhieàu theá heä ñaõ xaây döïng heä thoáng nhöõng nguyeân taéc

cô baûn cuûa pheâ bình vaên hoïc Maùc-xít maø troïng taâm cuûa noù laø phaûn aùnh luaän ngheä

thuaät. Phaûn aùnh luaän ñöôïc coi laø cô sôû trieát hoïc vaø myõ hoïc ñeå giaûi quyeát moái quan

heä giöõa vaên hoïc vaø hieän thöïc vôùi caùc phaïm truø cô baûn nhö: vaät chaát vaø vaän ñoäng,

khoâng gian vaø thôøi gian, nguyeân nhaân vaø keát quaû, töï do vaø taát yeáu, tính bieän chöùng

cuûa söï phaùt trieån, chaân lí khaùch quan v.v.. Vaän duïng phaûn aùnh luaän, caùc nhaø pheâ

bình Maùc-xít xem xeùt hieän töôïng vaên hoïc nhö laø hình aûnh chuû quan cuûa theá giôùi

khaùch quan vaø laáy tieâu chí tính chaân thaät laøm cô sôû ñaùnh giaù thuoäc tính hieän thöïc

cuûa taùc phaåm vaên hoïc.

1.1.2.2. Veà chöùc naêng cuûa vaên hoïc vaø vai troø cuûa vaên ngheä só.

Pheâ bình Maùc-xít ñaùnh giaù cao vai troø vaø chöùc naêng cuûa vaên hoïc ñoái vôùi ñôøi

soáng xaõ hoäi. Khoâng chæ nhaán maïnh hieän thöïc laø nguoàn goác coát yeáu, laø ñoái töôïng

phaûn aùnh cuûa vaên chöông, caùc nhaø lí luaän kinh ñieån cuûa chuû nghóa Marx coøn coi ñôøi

soáng hieän thöïc laø ñieåm xuaát phaùt cho nhöõng muïc tieâu kieán thieát xaõ hoäi cuûa vaên hoïc.

Taùc phaåm vaên hoïc chæ coù giaù trò thöïc söï khi noù gaén lieàn vôùi nhöõng vaán ñeà thôøi söï

cuûa xaõ hoäi, phuïc vuï cho nhöõng muïc tieâu nhaát ñònh cuûa xaõ hoäi. Ñoù laø muïc tieâu caûi taïo

hieän thöïc xaõ hoäi thoâng qua khaû naêng taùc ñoäng, giaùo duïc tö töôûng con ngöôøi, höôùng

con ngöôøi vaøo muïc tieâu xaây döïng moät xaõ hoäi môùi toát ñeïp vaø tieán boä hôn. Nhöng con

ngöôøi vaø xaõ hoäi môùi ñöôïc noùi ñeán ôû ñaây khoâng phaûi laø moät khaùi nieäm tröøu töôïng

chung chung. Pheâ bình Maùc-xít cuï theå hoaù ñoái töôïng vaø muïc tieâu cuûa vaên hoïc: giai

caáp voâ saûn vaø xaõ hoäi XHCN.

Trieát hoïc Marx lí giaûi khaû naêng caûm thuï ngheä thuaät cuûa con ngöôøi baèng quaù

trình xaõ hoäi hoaù – nhaân loaïi hoaù caùc giaùc quan theo söï phaùt trieån cuûa lòch söû. Quan

nieäm lao ñoäng laø moät hoaït ñoäng bieän chöùng ñoàng thôøi bieán ñoåi giôùi töï nhieân vaø baûn

thaân con ngöôøi, trieát hoïc Marx coi lòch söû nhaân loaïi nhö laø lòch söû phaùt trieån cô sôû

vaät chaát cuûa xaõ hoäi ñoàng thôøi vôùi lòch söû hoaøn thieän cuûa con ngöôøi veà theå chaát, caùc

giaùc quan, khaû naêng trí tueä… Tuy nhieân, do trình ñoä phaùt trieån vaät chaát khoâng ñoàng

ñeàu nhau ôû moãi daân toäc, taàng lôùp, caù nhaân… neân trình ñoä phaùt trieån caùc giaùc quan, trí

tueä… cuõng khoâng gioáng nhau. Söï tieáp nhaän cuûa con ngöôøi veà söï toàn taïi cuûa ñoái töôïng

khaùch quan phuï thuoäc vaøo nhöõng ñaëc ñieåm “baûn chaát cuûa ñoái töôïng” coù phuø hôïp hay

khoâng vôùi “baûn chaát söùc maïnh thöïc theå” ôû con ngöôøi. “Ñoái vôùi loã tai khoâng thính aâm

nhaïc thì aâm nhaïc hay nhaát cuõng khoâng coù yù nghóa gì caû, bôûi vì ñoái vôùi noù, aâm nhaïc

khoâng phaûi laø ñoái töôïng, bôûi vì ñoái töôïng cuûa toâi chæ coù theå laø söï khaúng ñònh moät

trong nhöõng löïc löôïng baûn chaát cuûa toâi, nghóa laø noù chæ coù theå toàn taïi ñoái vôùi toâi

gioáng nhö löïc löôïng baûn chaát cuûa toâi toàn taïi ñoái vôùi toâi vôùi tính caùch laø naêng löïc chuû

quan, vì caûm giaùc cuûa toâi ñaït ñeán trình ñoä naøo thì yù nghóa cuûa moät ñoái töôïng naøo ñoù

ñoái vôùi toâi cuõng ñaït tôùi ñuùng trình ñoä aáy”. Do ñoù, tính nhaân loaïi cuûa caûm giaùc laø saûn

phaåm cuûa moät quaù trình lòch söû ñöôïc hình thaønh baèng söï phuø hôïp ngaøy caøng cao cuûa

baûn chaát ñoái töôïng vôùi baûn chaát cuûa söùc maïnh thöïc theå ôû con ngöôøi. Vaøo moät thôøi

ñieåm nhaát ñònh, öùng vôùi moät trình ñoä naøo ñoù, con ngöôøi chæ coù khaû naêng tieáp nhaän

ñoái töôïng cuï theå töông öùng. Nhöng söï phuø hôïp ñoù chæ laø taïm thôøi, “coù yù nghóa cuïc

haïn”. Tính nhaân loaïi cuûa caûm giaùc naûy sinh nhôø söï toàn taïi cuûa ñoái töôïng töông öùng

cuõng coù nghóa laø coù theå nhaân loaïi hoaù caûm giaùc con ngöôøi baèng quaù trình ñoái töôïng

hoaù thöïc theå khaùch quan xu höôùng ngaøy caøng naâng cao. Marx khaúng ñònh ñoù laø moät

qui luaät taát yeáu xeùt veà phöông dieän lí luaän cuõng nhö veà phöông dieän thöïc tieãn – ñeå

moät maët nhaân loaïi hoaù caûm giaùc con ngöôøi vaø maët khaùc, saùng taïo caûm giaùc con

ngöôøi töông öùng vôùi toaøn boä söï phong phuù cuûa baûn chaát nhaân loaïi vaø töï nhieân [59,

tr.21].

Xuaát phaùt töø nhöõng luaän ñieåm treân ñaây, khi aùp duïng vaøo thöïc tieãn cuûa neàn vaên

hoïc Xoâ vieát, Lenin trao cho caùc vaên ngheä só nhieäm vuï cuï theå laø “goùp phaàn ñaøo taïo

nhöõng ngöôøi coâng nhaân Caùch maïng ñeå cho hoï tieán leân ngang trình ñoä nhöõng ngöôøi

trí thöùc Caùch maïng veà maët hoaït ñoäng cuûa Ñaûng” [59, tr.120], “phaûi huaán luyeän cho

coâng nhaân (cuõng nhö sinh vieân vaø hoïc sinh trung hoïc), laøm sao cho coù theå cuøng vôùi

hoï ñeà caäp ñeán caùc vaán ñeà aáy…” (vaán ñeà “chính trò” vaø “toå chöùc”). Ñöa ra muïc tieâu

naøy, Lenin cuõng nhaán maïnh söï khaùc bieät trong coâng vieäc cuûa ngöôøi ngheä só vôùi nhaø

sö phaïm. Vaø, ñeå taùc phaåm ngheä thuaät coù theå thaønh ñoái töôïng phuø hôïp vôùi trình ñoä

cuûa caùc ñoäc giaû coâng nhaân, Lenin yeâu caàu caùc vaên - ngheä só vaø caû caùc hoïc giaû “phaûi

coá gaéng vieát giaûn dò, khoâng coù nhöõng lôøi thöøa, khoâng coù nhöõng maøu meø beà ngoaøi

cuûa “hoïc giaû” [59, tr.117] ñoàng thôøi cuõng phaûi coù yù thöùc saùng taïo, naâng cao trình ñoä

thaåm mó ôû ñoäc giaû bôûi vì taùc phaåm ngheä thuaät coù khaû naêng “taïo ra coâng chuùng sính

ngheä thuaät vaø coù khaû naêng thöôûng thöùc caùi ñeïp”. Do ñoù, taùc phaåm khoâng chæ saûn

sinh ra ñoái töôïng cho chuû theå maø coøn saûn sinh ra chuû theå cho ñoái töôïng”. Lenin löu yù

nhaø vaên toân troïng söï tieáp nhaän saùng taïo cuûa ñoäc giaû baèng caùch: “vieát moät caùch

thoâng minh, coù nghóa laø giaû ñònh ngöôøi ñoïc cuõng thoâng minh, laø khoâng noùi heát, laø ñeå

cho ngöôøi ñoïc töï noùi vôùi mình nhöõng quan heä, nhöõng ñieàu kieän, nhöõng giôùi haïn, chæ

vôùi nhöõng quan heä, nhöõng ñieàu kieän, nhöõng giôùi haïn naøy thì moät caâu noùi môùi coù giaù

trò vaø coù yù nghóa” [59, tr.136]

Trieát hoïc Maùc-xít laø trieát hoïc caûi taïo theá giôùi. Pheâ bình Maùc-xít luoân höôùng vaên

hoïc vaøo nhöõng muïc tieâu thöïc tieãn cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi thoâng qua vieäc nhaán maïnh vai

troø cuûa vaên hoïc ñoái vôùi xaõ hoäi vaø traùch nhieäm cuûa nhaø vaên. Marx pheâ bình thöïc

traïng khoán cuøng cuûa neàn vaên hoïc Ñöùc theá kæ XVIII tröôùc Lessing laø do “nhöõng boä

toùc giaû cöùng nhaéc, vôùi caùi boä oùc thoâng thaùi rôûm khaùc thöôøng” cuûa caùc nhaø baùc hoïc

chuyeân nghieäp thuoäc caùc nghieäp ñoaøn vaø caùc ñaëc quyeàn, caùc oâng tieán só, caùc nhaø

vaên ñaïi hoïc hoài theá kæ XVII vaø XVIII – nhöõng nhaø vaên khoâng ñuû tö caùch “ñaõ ñöùng

xen vaøo giöõa nhaân daân vaø tinh thaàn, giöõa cuoäc soáng vaø khoa hoïc, giöõa töï do vaø con

ngöôøi” [59, tr.98]. Qua vieäc phaân tích neàn vaên hoïc hieän ñaïi vöøa môùi xuaát hieän ôû YÙ,

Phaùp, Ñöùc, Engels cho raèng caùc nhaø vaên ñeàu phaûi “hoaøn toaøn hoaø mình vaøo phong

traøo cuûa thôøi hoï, vaøo cuoäc ñaáu tranh thöïc teá; tham gia vaøo chính ñaûng, tham gia

chieán ñaáu, ngöôøi thì duøng lôøi noùi vaø caây buùt, ngöôøi thì duøng caû hai caùch …”, “coù moät

tính caùch phong phuù vaø kieân cöôøng” [59, tr.105] ñeå trôû thaønh nhöõng con ngöôøi toaøn

dieän. Ñaây cuõng laø yeâu caàu cuûa pheâ bình Maùc-xít ñoái vôùi vaên ngheä só - vaên hoïc trôû

thaønh phöông tieän ñaáu tranh cho nhöõng muïc tieâu xaõ hoäi cuï theå. Do ñoù, nhaø vaên phaûi

ñoàng thôøi laø ngheä só vaø chieán só. Nhö vaäy, ñeà cao vai troø cuûa vaên hoïc vaø traùch nhieäm

cuûa vaên ngheä só, pheâ bình Maùc-xít ñaõ ñaët leân vai neàn vaên hoïc vaø chuû nhaân cuûa noù

troïng traùch voâ cuøng naëng neà vaø cuõng laø nhieäm vuï chung cuûa taát caû caùc ngaønh thuoäc

yù thöùc heä xaõ hoäi.

Nhaán maïnh chöùc naêng nhaän thöùc vaø vai troø xaõ hoäi cuûa vaên hoïc, caùc nhaø pheâ

bình Maùc-xít ñi ñeán quan ñieåm coi troïng noäi dung hôn laø hình thöùc taùc phaåm, ñoàng

thôøi ñeà xuaát nguyeân taéc tính ñaûng trong tieâu chí giaù trò taùc phaåm vaên hoïc. Tính ñaûng

ôû ñaây ñöôïc coi laø bieåu hieän cao nhaát cuûa tính giai caáp trong taùc phaåm vaên hoïc,

chöùng toû raèng taùc giaû ñaõ thaúng thaén, coâng khai khaúng ñònh laäp tröôøng giai caáp cuûa

mình treân cô sôû yù thöùc ñöôïc söù meänh lòch söû cuûa giai caáp voâ saûn. Do ñoù, bieåu hieän

cuûa tính ñaûng laø tính chaát raïch roøi, döùt khoaùt veà tö töôûng vaø hieäu quaû giaùc ngoä tinh

thaàn chieán ñaáu toaùt leân töø noäi dung phaûn aùnh cuûa taùc phaåm.

1.1.2.3. Veà theá giôùi quan vaø phöông phaùp saùng taùc.

Chuû nghóa Marx quan taâm saâu saéc ñeán moái quan heä giöõa nhaø vaên vaø taùc phaåm.

Caùc nhaø lí luaän Maùc-xít cho raèng yeáu toá trung gian cuûa moái quan heä naøy laø theá giôùi

quan cuûa nhaø vaên. Thoâng qua taùc phaåm, nhaø vaên boäc loä toaøn boä theá giôùi quan cuûa

mình. Do ñoù, giaù trò noäi dung tö töôûng cuõng nhö ngheä thuaät cuûa taùc phaåm, nhöõng maët

öu troäi hay haïn cheá cuûa noù hoaøn toaøn phuï thuoäc vaøo giôùi haïn veà taàm nhìn vaø caùch

nhìn cuûa nhaø vaên ñoái vôùi con ngöôøi vaø cuoäc soáng. Nhöng theá giôùi quan cuûa nhaø vaên

khoâng phaûi laø yeáu toá thaàn bí, noù coù tính khaùch quan lòch söû vaø laø saûn phaåm toång hôïp

cuûa moái quan heä taùc ñoäng qua laïi giöõa nhaø vaên vaø nguoàn goác xuaát thaân, neàn giaùo

duïc, tieàn ñeà vaên hoùa ngheä thuaät, hoïc thuaät, hoaøn caûnh xaõ hoäi vaø thôøi ñaïi… Quan

ñieåm cuûa chuû nghóa Marx veà quan heä giöõa nhaø vaên vôùi taùc phaåm hay chính laø moái

quan heä giöõa theá giôùi quan vaø saùng taùc xuaát phaùt töø caùc baøi pheâ bình cuûa Marx,

Engels vaø Lenin veà caùc vaên ngheä só coù aûnh höôûng ñaëc bieät ñoái vôùi thôøi ñaïi luùc baáy

giôø.

Marx ñaõ cho thaáy söï aûnh höôûng cuûa theá giôùi quan ñoái vôùi saùng taùc cuûa nhaø vaên

qua so saùnh hai taùc phaåm Napoleon nhoû cuûa Victor Hugo vaø Cuoäc chính bieán cuûa

Proudhon. Marx ñaõ chæ ra raèng maëc duø hai taùc phaåm cuøng ñeà caäp ñeán moät ñeà taøi lòch

söû coù tính thôøi söï ôû Phaùp luùc baáy giôø laø cuoäc chính bieán cuûa Napoleon nhöng söï

khaùc nhau veà caùch nhìn vaø quan ñieåm cuûa moãi nhaø vaên veà cuoäc chính bieán ñaõ daãn

ñeán hai taùc phaåm mang hai khuynh höôùng noäi dung tö töôûng khaùc cuøng vôùi nhöõng öu

ñieåm vaø nhöõng haïn cheá rieâng cuûa noù. Neáu nhö Victor Hugo coi cuoäc chính bieán cuûa

Napoleon “nhö moät haønh vi baïo nghòch caù nhaân” vôùi nuï cöôøi mæa mai saâu saéc thì ñoái

vôùi Proudhon, ñoù laø moät heä quaû taát yeáu cuûa lòch söû. Caùch nhìn chöa toaøn dieän cuûa

Victor Hugo veà lòch söû daãn ñeán heä quaû laø oâng ñaõ voâ tình laøm cho caù nhaân vó ñaïi

baèng caùch gaùn cho caù nhaân moät söùc maïnh cuûa lòch söû nhöng oâng cuõng ñaõ xæ maï chua

cay vaø hoùm hænh keû gaây ra cuoäc chính bieán. Ngöôïc laïi, döôùi ngoøi buùt cuûa Proudhon

lòch söû laïi trôû thaønh “söï ca tuïng nhaân vaät chính cuûa cuoäc chính bieán”. Vaø oâng “rôi

vaøo sai laàm cuûa caùc nhaø söû hoïc meänh danh laø khaùch quan”. Vaïch ra nhöõng haïn cheá

veà theá giôùi quan cuûa hai taùc phaåm, Marx cuõng lí giaûi nguyeân nhaân cuûa nhöõng haïn

cheá naøy laø vì taùc giaû cuûa noù chöa thaáy ñöôïc “ñaáu tranh giai caáp ôû Phaùp ñaõ taïo ra nhö

theá naøo ñieàu kieän vaø hoaøn caûnh khieán cho moät nhaân vaät taàm thöôøng vaø loá bòch laïi

ñoùng vai anh huøng” [59, tr.142]. Tuy nhieân, nhöõng vaán ñeà veà theá giôùi quan cuûa nhaø

vaên khoâng phaûi laø vaán ñeà caù nhaân chuû quan hay thaàn bí maø ta hoaøn toaøn coù theå lí

giaûi ñöôïc treân cô sôû thöïc tieãn.

Choáng laïi chuû nghóa duy taâm nhaán maïnh baûn chaát caù nhaân cuûa moãi con ngöôøi,

ngöôïc laïi, chuû nghóa duy vaät bieän chöùng khaúng ñònh raèng: “Trong tính hieän thöïc cuûa

noù, baûn chaát con ngöôøi laø toång hoaø cuûa taát caû nhöõng quan heä xaõ hoäi” [59, tr.148]. Do

ñoù, moïi hieän töôïng thuoäc veà ñôøi soáng xaõ hoäi veà baûn chaát laø coù tính thöïc tieãn, “Taát caû

nhöõng söï thaàn bí ñang ñaåy lí luaän vaøo con ñöôøng thaàn bí ñeàu ñöôïc giaûi quyeát moät

caùch hôïp lí trong thöïc tieãn cuûa con ngöôøi vaø trong söï hieåu bieát veà thöïc tieãn ñoù” [59,

tr.148]. Vaán ñeà theá giôùi quan cuõng laø moät hieän töôïng trong ñôøi soáng xaõ hoäi cuûa con

ngöôøi, noù ñöôïc lí giaûi roõ raøng baèng pheùp bieän chöùng duy vaät veà moái quan heä qua laïi

giöõa con ngöôøi vaø xaõ hoäi. Chuû nghóa Marx quan nieäm ñôøi soáng tinh thaàn con ngöôøi

trong ñoù coù vaán ñeà theá giôùi quan laø söï phaûn aùnh nhöõng ñieàu kieän ñôøi soáng thöïc tieãn

cuï theå ñaõ sinh ra noù, trong ñoù thaønh phaàn giai caáp ñöôïc coi laø yeáu toá quan troïng coù

lieân quan ñeán nhöõng vaán ñeà haïn cheá veà theá giôùi quan cuûa nhaø vaên. Nhöõng ñaëc ñieåm

laøm cho moät nhaø vaên trôû thaønh ñaïi bieåu tö töôûng cuûa giai caáp tieåu tö saûn laø hieäu quaû

taát yeáu cuûa nhöõng ñieàu kieän quyeàn lôïi vaät chaát vaø nhöõng nhu caàu cuï theå maø ñôøi

soáng cuûa giai caáp tieåu tö saûn ñaåy tôùi: “Ñieàu laøm cho hoï trôû thaønh ñaïi bieåu cuûa giai

caáp tieåu tö saûn chính laø vì tö töôûng cuûa hoï khoâng theå vöôït quaù giôùi haïn maø ñôøi soáng

cuûa ngöôøi tieåu tö saûn khoâng vöôït qua ñöôïc, vaø do ñoù, chính laø vì veà maët lí luaän,

nhöõng ñaïi bieåu daân chuû ñaõ bò ñaåy tôùi cuõng nhöõng vaán ñeà vaø cuõng nhöõng giaûi phaùp

maø trong thöïc tieãn lôïi ích vaät chaát vaø ñòa vò xaõ hoäi cuûa nhöõng ngöôøi tieåu tö saûn ñaõ

ñaåy nhöõng ngöôøi tieåu tö saûn tôùi” [59, tr.142-143]. Nhö vaäy, vaán ñeà theá giôùi quan cuûa

nhaø vaên laø moät vaán ñeà coù tính chaát khaùch quan laø heä quaû taát yeáu cuûa nhöõng taùc ñoäng

qua laïi giöõa con ngöôøi vaø xaõ hoäi; veà maët lí luaän, noù khoâng hoaøn toaøn phuï thuoäc vaøo

yù chí chuû quan cuûa con ngöôøi.

Coù theå xem tröôøng hôïp cuûa Goethe vaø Lev Tolstoi nhö nhöõng hieän töôïng tieâu

bieåu theå hieän qui luaät hình thaønh vaø nhöõng vaán ñeà maâu thuaãn trong theá giôùi quan

cuûa nhaø vaên. Phaân tích tröôøng hôïp cuûa Goethe, F. Engels ñaõ cho thaáy coù hai con

ngöôøi hoaøn toaøn traùi ngöôïc nhau, ñaáu tranh laãn nhau trong Goethe; moät laø con ngöôøi

thi só thieân taøi chaùn gheùt vaø ñoái ñòch vôùi xaõ hoäi; vaø hai laø con ngöôøi chính trò trung

thaønh phuïng söï cho cheá ñoä cuûa chính xaõ hoäi ñoù. Vì vaäy, qua taùc phaåm cuûa mình,

Goethe boäc loä hai traïng thaùi maâu thuaãn: “khi thì to lôùn phi thöôøng khi thì beù nhö treû

con; khi thì laø moät baäc kì taøi kieâu haõnh, ngaïo ngheã, khinh mieät theá giôùi; khi thì laø

moät keû phi-li-xtanh taûn maïn, töï maõn, heïp hoøi” [59, tr.161]. F. Engels ñaõ lí giaûi tình

traïng maâu thuaãn trong theá giôùi quan cuûa Goethe nhö moät heä quaû cuûa nhöõng ñieàu

kieän xaõ hoäi, thôøi ñaïi cuõng nhö baûn thaân Goethe: “Baûn thaân Goethe khoâng theå thaéng

noåi söï cuøng khoå Ñöùc”; “soáng trong moät theá giôùi maø oâng chæ coù theå khinh mieät thoâi,

tuy theá maëc daàu, oâng bò raøng buoäc vaøo theá giôùi ñoù laø caùi theá giôùi duy nhaát trong ñôøi

oâng coù theå phaùt huy hoaït ñoäng cuûa mình”; “Goethe laø ngöôøi hoïc roäng bieát nhieàu

quaù, coù moät baûn chaát linh lôïi quaù, oâng laø moät ngöôøi nhieàu nhuïc duïc quaù neân khoâng

theå tìm loái thoaùt khoûi söï cuøng khoå baèng caùch chaïy troán theo lí töôûng cuûa Kant nhö

Schiller ñaõ laøm; oâng saùng suoát quaù neân khoâng theå khoâng thaáy raèng chaïy troán nhö

vaäy chung qui laïi chæ laø ñi ñeán choã ñoåi caùi cuøng khoå cuûa caùi ti tieän laáy caùi cuøng khoå

cuûa khoa tröông…” [59, tr.161]. Tuy nhieân caàn löu yù raèng, vaán ñeà theá giôùi quan ôû ñaây

laø vaán ñeà thuoäc veà phöông dieän moái quan heä giöõa nhaø vaên vôùi xaõ hoäi vaø thôøi ñaïi.

Vieäc phaân tích theá giôùi quan cuûa nhaø vaên khoâng nhaèm muïc ñích pheâ phaùn con ngöôøi

ñaïo ñöùc hay con ngöôøi chính trò cuûa nhaø vaên ñoù, cuõng khoâng phaûi laø vaán ñeà thaùi ñoä

cuûa nhaø vaên ñoái vôùi cuoäc soáng. Khi pheâ phaùn Goethe ñaõ ñeå cho con ngöôøi thi só phi

thöôøng trong oâng lu môø sau con ngöôøi teå töôùng tieåu moïn, ñaõ hi sinh oùc thaåm myõ

ñuùng ñaén cuûa mình, ñem taâm tö lo cho coâng vieäc nhoû nhaët cuûa moät trieàu ñình Ñöùc

beù moïn nhaát trong khoâng khí soâi noåi cuûa caùc phong traøo lòch söû quan troïng ñöông

thôøi; F. Engels ñaõ nhaán maïnh raèng: “Chuùng toâi khoâng traùch Goethe veà phöông dieän

ñaïo ñöùc hay veà phöông dieän ñaûng naøo caû …; chuùng toâi khoâng ñaùnh giaù Goethe veà

phöông dieän ñaïo ñöùc, hay veà phöông dieän chính trò, phöông dieän “nhaân ñaïo” naøo caû

… Chuùng toâi chæ ñôn thuaàn xaùc ñònh söï vieäc maø thoâi” [59, tr.163]. Nhö vaäy, pheâ bình

Maùc-xít phaân tích vaán ñeà theá giôùi quan cuûa nhaø vaên nhö moät cô sôû khoa hoïc vaø

thöïc tieãn ñeå lí giaûi nhöõng vaán ñeà noäi dung tö töôûng cuûa taùc phaåm vaên hoïc choáng

laïi quan ñieåm vaø phöông phaùp tö duy cuûa Hegel.

Cuõng treân tinh thaàn ñoù, Lenin phaân tích vaø lí giaûi nhöõng giaù trò quan troïng trong

caùc taùc phaåm cuûa Lev Tolstoi cuõng nhö nhöõng maâu thuaãn vaø haïn cheá veà maët tö

töôûng cuûa ñaïi vaên haøo. Lenin khaúng ñònh taøi naêng cuûa Lev Tolstoi, xem oâng nhö

“moät ngheä só thieân taøi ñaõ veõ neân böùc tranh tuyeät vôøi veà ñôøi soáng Nga”, ñaùnh giaù söï

vó ñaïi vaø ñoäc ñaùo cuûa Lev Tolstoi laø ôû choã “noùi leân ñöôïc nhöõng tö töôûng vaø nhöõng

taâm traïng ñaõ hình thaønh trong haøng trieäu nhaân daân Nga khi baét ñaàu cuoäc Caùch maïng

Tö saûn” vaø toaøn boä tö töôûng cuûa oâng, nhìn chung, ñaõ dieãn ñaït ñuùng nhöõng ñaëc ñieåm

cuûa cuoäc Caùch maïng Tö saûn noâng daân. Lenin cuõng vaïch roõ maâu thuaãn vaø cuõng laø

ñieåm haïn cheá trong laäp tröôøng theá giôùi quan cuûa Lev Tolstoi. Ñoù laø maâu thuaãn giöõa

tö töôûng cuûa moät ngöôøi yeâu nöôùc chaát phaùc haêng say toá caùo xaõ hoäi Nga giai ñoaïn

tieàn caùch maïng vaø laäp tröôøng cuûa “moät ñòa chuû cuoàng tín ñaïo Cô-ñoác” [59, tr.195]

phaûn ñoái vieäc choáng laïi caùi aùc baèng ñaáu tranh baïo löïc. Lenin pheâ phaùn con ngöôøi

ñieàn chuû bò aùm aûnh tö töôûng Thieân Chuùa Giaùo, con ngöôøi than vaõn, baán loaïn vaø phuïc

tuøng, thuyeát giaùo trong Tolstoi nhöng ñoàng thôøi cuõng khaúng ñònh raèng nhöõng maâu

thuaãn veà theá giôùi quan cuûa Lev Tolstoi “khoâng phaûi ngaãu nhieân maø coù, ñoù laø bieåu

hieän cuûa nhöõng ñieàu kieän ñaày maâu thuaãn ñaõ chi phoái ñôøi soáng Nga trong hôn taùm

möôi naêm ñaàu theá kæ XIX” [59, tr.197]. Choáng laïi caùc ñaûng phaùi khoaùc aùo “töï do”

choáng phaù chính quyeàn, lôïi duïng maâu thuaãn tö töôûng cuûa Lev Tolstoi, Lenin yeâu caàu

taùc phaåm cuûa Tolstoi caàn phaûi ñöôïc phaân tích, lí giaûi baèng caùch “ñöùng veà maët tính

chaát cuûa cuoäc Caùch maïng Nga vaø caùc ñoäng löïc cuûa noù”, tìm ra ngyeân nhaân cuûa

nhöõng maâu thuaãn ñoù, ñoàng thôøi thaáy ñöôïc “nhöõng maâu thuaãn ñoù ñaõ phaûn aùnh nhöõng

khuyeát ñieåm naøo cuûa cuoäc caùch maïng” nhöng quan troïng hôn heát laø taùc phaåm cuûa

Lev Tolstoi seõ luoân ñöôïc nhaân daân Nga ñoïc, thaáu hieåu vaø yeâu thích bôûi vì “Lev

Tolstoi am hieåu tuyeät vôøi veà nöôùc Nga noâng thoân, veà ñôøi soáng cuûa ñòa chuû vaø noâng

daân”, vaø bôûi vì “Söï phaù vôõ ñoät ngoät taát caû caùc “neàn moùng cuõ” cuûa nöôùc Nga noâng

thoân ñaõ kích thích söï chuù yù cuûa oâng, laøm cho oâng quan taâm saâu saéc ñeán caùc bieán coá

xaûy ra xung quanh oâng, laøm thay ñoåi toaøn boä theá giôùi quan cuûa oâng. Duø nguoàn goác

xuaát thaân laø neàn giaùo duïc cuûa oâng thuoäc veà taàng lôùp ñaïi quí toäc ñòa chuû ôû Nga, oâng

ñaõ ñoaïn tuyeät vôùi taát caû quan nieäm thònh haønh trong giôùi ñoù…” [59, tr.214]. Ñieàu ñoù

cuõng coù nghóa laø söï hieåu bieát saâu roäng cuûa Lev Tolstoi veà hieän thöïc cuoäc soáng vaø

thôøi ñaïi, caùi taøi vaø caùi taâm cuûa ngöôøi ngheä só keát hôïp vôùi phöông phaùp saùng taùc cuûa

oâng ñaõ daãn ñeán söï thay ñoåi, chuyeån bieán trong caùch nhìn, giuùp oâng vöôït qua nhöõng

giôùi haïn trong theá giôùi quan ñeå saùng taïo neân nhöõng taùc phaåm ngheä thuaät coù giaù trò.

Hieän töôïng Lev Tolstoi cuõng ñöôïc coi laø moät minh chöùng veà phöông phaùp saùng taùc

maø pheâ bình Maùc-xít ñeà xuaát.

Vaán ñeà phöông phaùp saùng taùc ñöôïc caùc nhaø lí luaän Maùc-xít trôû ñi trôû laïi khaù

nhieàu laàn trong caùc baøi pheâ bình, nghieân cöùu caùc taùc phaåm kinh ñieån hay taùc phaåm

môùi cuûa caùc nhaø vaên teân tuoåi ñöông thôøi. Phaân tích moái quan heä bieän chöùng giöõa theá

giôùi quan vaø saùng taùc cuõng nhö nhöõng nguyeân nhaân daãn ñeán söï thaønh coâng cuûa

Balzac, Tolstoi, Gogol hay pheâ bình nhöõng maët thaønh coâng vaø haïn cheá trong taùc

phaåm môùi cuûa Lassalle, M. Harkness, pheâ bình Maùc-xít ñeà xuaát phöông phaùp saùng

taùc chuû nghóa hieän thöïc xaõ hoäi chuû nghóa (CNHT XHCN) döïa treân phöông phaùp saùng

taùc cuûa CNHT pheâ phaùn theá kæ XIX ôû chaâu AÂu. CNHT XHCN yeâu caàu nhaø vaên phaûi

coù caùch nhìn trung thöïc ñoái vôùi ñôøi soáng thöïc tieãn vaø phaûn aùnh chaân thöïc ñôøi soáng

ñoù trong taùc phaåm cuûa mình. Tuy nhieân, ñieåm khaùc bieät giöõa CNHT XHCN vaø

CNHT pheâ phaùn laø phöông phaùp saùng taùc CNHT XHCN ñoøi hoûi nhaø vaên khoâng chæ

mieâu taû hieän thöïc moät caùch chaân thöïc maø coøn phaûi mieâu taû hieän thöïc lòch söû cuï theå

ñoù trong quaù trình phaùt trieån bieän chöùng cuûa noù. F. Engels coi tröôøng hôïp cuûa Balzac

nhö moät maãu möïc cho phöông phaùp saùng taùc naøy: “Balzac ñaõ buoäc phaûi ñi ngöôïc laïi

caùi thieän caûm giai caáp vaø caùc thaønh kieán chính trò cuûa mình chính vì oâng ñaõ nhìn

thaáy söï suïp ñoå taát yeáu cuûa nhöõng ngöôøi quí toäc yeâu quí cuûa oâng vaø mieâu taû hoï vôùi

tính caùch nhöõng con ngöôøi khoâng ñaùng ñöôïc höôûng moät soá phaän khaù hôn vaø chính vì

oâng ñaõ nhìn thaáy nhöõng con ngöôøi chaân chính cuûa töông lai ôû caùi nôi duy nhaát ta coù

theå tìm thaáy hoï, chính vì theá maø toâi thaáy ñoù laø moät trong nhöõng thaéng lôïi vó ñaïi nhaát

cuûa chuû nghóa hieän thöïc vaø laø moät trong nhöõng neùt vó ñaïi nhaát cuûa oâng giaø Balzac”

[59, tr.386]. Phöông phaùp saùng taùc CNHT XHCN cuõng ñaët ra nhieäm vuï vaø muïc tieâu

troïng taâm cuûa vaên hoïc laø nhaèm ñaáu tranh khaúng ñònh caùi môùi, caùi tieán boä, tích cöïc,

tieân tieán trong cuoäc soáng trong vieäc phaûn aùnh thöïc taïi, mieâu taû nhöõng caùi tieâu cöïc,

xaáu xa, laïc haäu nhaèm xoaù boû chuùng. Döïa treân nhöõng tieâu chí naøy, pheâ bình vôû kòch

lòch söû F. Sickingen cuûa Lassalle, Marx cho raèng Lassalle ñaõ rôi vaøo chuû nghóa daân

toäc vaø chuû nghóa nhaân baûn veà maët lí thuyeát, bieán caù nhaân thaønh “nhöõng ngöôøi phaùt

ngoân ñôn thuaàn cho tinh thaàn thôøi ñaïi” bôûi leõ Lassalle ñaõ xaây döïng bi kòch cuûa F.

Sickingen nhö laø bi kòch caù nhaân mang tính caùch hieäp só anh huøng maø boû qua maâu

thuaãn ñaáu tranh giai caáp coù tính chaát taát yeáu cuûa lòch söû, ñoù laø maâu thuaãn giöõa noâng

daân vaø quí toäc, maâu thuaãn giöõa nhöõng yeâu caàu cuûa lòch söû vaø tình traïng khoâng thöïc

hieän ñöôïc noù trong thöïc tieãn nhö nhaän xeùt cuûa Engels.

Phöông phaùp saùng taùc CNHT XHCN ñoøi hoûi nhaø vaên laáy theá giôùi quan Maùc-xít

laøm cô sôû trieát hoïc vaø nguyeân lí tính ñaûng laøm nguyeân taéc chæ ñaïo. Ñieàu ñoù khoâng

coù nghóa laø nhaø vaên laøm nhieäm vuï tuyeân truyeàn chính trò hay trieát hoïc vaø taùc phaåm

ngheä thuaät trôû thaønh vaên tuyeân truyeàn thuaàn tuyù. Engels yeâu caàu: “caùc quan ñieåm

cuûa taùc giaû caøng kín ñaùo bao nhieâu thì caøng toát cho taùc phaåm baáy nhieâu. Caùi CNHT

maø toâi noùi ñaây thaäm chí coù theå bieåu hieän ra moät caùch ñoäc laäp ñoái vôùi caùc quan ñieåm

cuûa taùc giaû” [59, tr.385]. Ñeå saùng taùc theo nhöõng nguyeân taéc chung cuûa CNHT

XHCN ñoàng thôøi ñaûm baûo ñaëc tröng thaåm myõ cuûa taùc phaåm ngheä thuaät, pheâ bình

Maùc-xít ñöa ra phöông phaùp ñieån hình hoaù vôùi yeâu caàu nhaø vaên xaây döïng nhaân vaät

ñieån hình trong nhöõng hoaøn caûnh ñieån hình. Trong thö gôûi coâ M. Harkness (thaùng 4-

1888), Engels baøn veà vaán ñeà naøy nhö sau: “Theo toâi, ngoaøi chi tieát chaân thöïc, chuû

nghóa hieän thöïc coøn ñoøi hoûi moät söï taùi hieän nhöõng tính caùch ñieån hình trong nhöõng

hoaøn caûnh ñieån hình. Caùc tính caùch cuûa coâ khaù ñieån hình trong nhöõng giôùi haïn trong

ñoù nhöõng tính caùch aáy haønh ñoäng, nhöng veà caùc hoaøn caûnh bao quanh hoï vaø baét hoï

haønh ñoäng thì ngöôøi ta coù theå noùi laø khoâng ñöôïc ñieån hình ñaày ñuû” [59, tr.384]. Tính

ñieån hình cuûa nhaø vaên hay hoaøn caûnh ôû ñaây cuõng khoâng loaïi tröø tính caù theå cuûa hình

töôïng ngheä thuaät. Moãi nhaân vaät laø moät ñieån hình nhöng ñoàng thôøi laïi laø moät caù nhaân

hoaøn toaøn cuï theå, “laø “con ngöôøi naøy” nhö oâng giaø Hegel ñaõ noùi” [59, tr.384]. ÔÛ

ñaây, söï keát hôïp haøi hoaø giöõa tính ñieån hình vaø tính caù theå trong hình töôïng ngheä

thuaät cuõng trôû thaønh moät trong nhöõng nguyeân taéc cô baûn cuûa pheâ bình Maùc-xít.

Toùm laïi, vôùi heä thoáng luaän ñieåm ñöôïc xaây döïng treân cô sôû trieát hoïc cuûa chuû

nghóa duy vaät bieän chöùng, pheâ bình Maùc-xít trôû thaønh moät trong nhöõng khuynh

höôùng pheâ bình vaên hoïc coù lí luaän chaët cheõ, tính heä thoáng vaø tính nguyeân taéc cao.

Pheâ bình Maùc-xít phaûn ñoái caùch nhìn taùc phaåm vaên hoïc moät caùch taùch bieät maø yeâu

caàu phaûi xem xeùt caùc vaán ñeà vaên hoïc nhö moät quaù trình vaø trong moái quan heä taùc

ñoäng qua laïi giöõa caùc yeáu toá: hieän thöïc cuoäc soáng - nhaø vaên - taùc phaåm vaên hoïc. Do

vaäy, taùc phaåm vaên hoïc ngheä thuaät khoâng chæ ñöôïc coi laø saûn phaåm saùng taïo caù nhaân

maø coøn laø moät saûn phaåm xaõ hoäi vaø lòch söû; noù khoâng chæ nhaèm thoûa maõn nhu caàu

thaåm mó maø coøn giöõ troïng traùch lôùn lao ñoái vôùi söï phaùt trieån vaø tieán boä cuûa xaõ hoäi.

Do nhöõng ñieàu kieän cuï theå veà xaõ hoäi - lòch söû, pheâ bình Maùc-xít ñaõ coù aûnh höôûng to

lôùn vaø giöõ vai troø khaù quan troïng trong ñôøi soáng tö töôûng - vaên hoùa cuûa Vieät Nam

giai ñoaïn nöûa ñaàu theá kæ XX.

1.1.3. Sô löôïc veà quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa quan ñieåm

pheâ bình Maùc-xít treân theá giôùi

Xuaát phaùt töø cô sôû trieát hoïc vaø nhöõng yù kieán cuûa Marx - Engels – Lenin baøn veà

vaên hoïc, khi thaâm nhaäp vaøo ñôøi soáng vaên hoùa cuûa moãi quoác gia, pheâ bình Maùc-xít

ñaõ khuùc xaï nhöõng ñieàu kieän cuï theå veà lòch söû, truyeàn thoáng myõ hoïc, vaên hoïc .v.v..

cuûa moãi nöôùc ñeå tieáp tuïc vaän ñoäng, phaùt trieån theo nhieàu saéc thaùi ña daïng.

ÔÛ Lieân bang Xoâ vieát, sau Caùch maïng thaùng Möôøi (naêm 1917), pheâ bình Maùc-xít

ñöôïc öùng duïng vaøo ñôøi soáng vaên hoùa cuûa toaøn lieân bang döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng

vaø chính phuû. Nhìn chung, pheâ bình Xoâ vieát ñaõ trieån khai nhöõng luaän ñieåm chính cuûa

pheâ bình Maùc-xít veà moái quan heä giöõa vaên hoïc vaø ñôøi soáng xaõ hoäi, veà tính ñieån

hình, tính ñaûng cuûa vaên hoïc, nhaèm xaây döïng moät neàn vaên hoïc caùch maïng phuïc vuï

maø nhöõng muïc tieâu thöïc tieãn veà chính trò - kinh teá - xaõ hoäi cuûa nhaø nöôùc ñang ñaët ra,

trong ñoù phöông phaùp saùng taùc CNHT XHCN vaø nguyeân taéc tính ñaûng ñöôïc ñaët leân

haøng ñaàu. Lí luaän vaên hoïc Xoâ vieát xem taùc phaåm vaên hoïc laø keát quaû cuûa söï saùng taïo

chuû quan vaø söï phaûn aùnh hieän thöïc khaùch quan. Nhaø vaên phaûi mieâu taû hieän thöïc moät

caùch trung thöïc vaø ñoàng thôøi tuyeân truyeàn chuû nghóa xaõ hoäi (CNXH); taùc giaû vöøa laø

nhaø quan saùt vöøa laø ngöôøi höôùng ñaïo. Anh ta phaûi toân troïng nguyeân taéc chính trò cuûa

tính ñaûng vaø nguyeân taéc thaåm myõ cuûa tính ñieån hình” [63, tr.103-104]. Ñoù laø nhöõng

nguyeân taéc chung nhaát cuûa lí luaän vaên hoïc Xoâ vieát khi trieån khai phöông phaùp bieän

chöùng veà moái quan heä giöõa vaên hoïc vaø ñôøi soáng, giöõa nguyeân taéc tính ñaûng vaø taøi 34

naêng ngheä thuaät. Vaø hai nhaø pheâ bình coù aûnh höôûng lôùn trong ñôøi soáng vaên hoïc Xoâ

vieát ôû giai ñoaïn ñaàu xaây döïng heä thoáng myõ hoïc Maùc-xít laø Belinsky (1811 -1848) vaø

Pleùkhanov (1856 -1918).

Belinsky ñöôïc coi laø nhaø pheâ bình “thoâng thaùi vaø chaân thaønh nhaát cuûa ngöôøi

Nga”, “linh hoàn cuûa tröôøng phaùi hieän thöïc Nga theá kæ XIX” vaø nhaø myõ hoïc duy vaät

Nga ñaàu tieân ñaõ ñöa coâng vieäc pheâ bình vaên hoïc leân thaønh moät khoa hoïc chaân chính.

Belinsky ñaõ xaây döïng heä thoáng nhöõng khaùi nieäm cô baûn ñaàu tieân cuûa lí luaän vaên hoïc

Maùc-xít trong ñoù tính thaåm myõ cuûa hình töôïng vaên hoïc ñöôïc quan taâm thoaû ñaùng.

Ñieàu ñoù ñaõ phaûn aùnh trong moät khaùi nieäm noåi tieáng cuûa oâng: “ngheä thuaät laø tö duy

baèng hình töôïng”. OÂng nhaán maïnh tính ñaëc tröng cuûa hoaït ñoäng saùng taïo ngheä

thuaät qua “caùc khaùi nieäm voâ thöùc saùng taïo vaø söï suy töôûng huyeàn bí veà hieän

thöïc” (the concepts of unconscious creation and an almost mystical contemplation of

truth). Theo Belinsky, hieän thöïc ñöôïc phaûn aùnh trong taùc phaåm ngheä thuaät khoâng

phaûi laø hieän thöïc tröïc tieáp cuûa theá giôùi khaùch quan maø ñoù laø hieän thöïc trong suy

töôûng cuûa nhaø vaên. Qua caùc baøi pheâ bình Gogol, Belinsky tieáp tuïc ñi saâu lí giaûi quan

ñieåm cuûa mình veà hoaït ñoäng saùng taïo: “Naêng löïc saùng taïo laø moät moùn quaø vó ñaïi

cuûa taïo hoaù. Haønh ñoäng saùng taïo naûy sinh trong taâm hoàn ngöôøi ngheä só laø moät bí aån

vaø vaøo moät thôøi ñieåm khoâng theå bieát ñöôïc. Saùng taïo laø haønh ñoäng khoâng coù chuû

ñích ñoàng thôøi vôùi caùi chuû ñích, laø voâ thöùc trong yù thöùc, töï do vaø ñoäc laäp töï noù”

(The power of creation is a great gift of nature. The creative act in the soul of the

creator is a great secret. The moment of the creation is a moment of sacrosanctity.

The creative is purposeless with a purpose, unconscious in consciousness, free in

dependence) [63, tr.101]. Belinsky nhaán maïnh baûn chaát töï do cuûa haønh ñoäng saùng

taïo, ngöôøi ngheä só hoaøn toaøn töï do trong vieäc löïa choïn chuû ñeà cuûa mình, oâng vieát:

“Coù theå naøo chuû ñeà laøm taêng theâm giaù trò cuûa taùc phaåm khoâng? Haõy ñeå Gogol moâ taû

nhöõng gì maø caûm höùng oâng chæ baûo vaø haõy ñeå oâng boû laïi vieäc moâ taû nhöõng caùi aùp

ñaët maø yù chí oâng hay caùc nhaø pheâ bình ñeà xuaát”.

(Can the subject – matter add something to the value of the [literary] work? […]

Let Mr Gogol describe those things which his inspiration orders him to describe and

may he shrink from describing the stuff that is urged upon him by his own will or by

the critics” [63, tr.101].

Veà tính ñieån hình trong vaên hoïc, Belinsky quan nieäm tính ñieån hình nhö laø moät

trong nhöõng ñaëc tröng tieâu bieåu nhaát cuûa ñoäng löïc saùng taïo. OÂng cho raèng, “trong

caùc taùc phaåm cuûa trí tueä thöïc thuï, moãi con ngöôøi ñeàu laø moät loaïi hình vaø moãi loaïi

hình ñeàu laø caùi bieát maø chöa bieát ñoái vôùi ñoäc giaû”. Baèng moät ví duï töø taùc phaåm

cuûa Gogol, oâng baøn veà tính ñieån hình nhö sau: “moät hình töôïng, moät huyeàn thoaïi bí

aån, moät chieác aùo hoaøn haûo ñeán ngaïc nhieân coù theå vöøa vaën vôùi voùc daùng cuûa caû

nghìn ngöôøi”. Loaïi hình nhaân vaät, theo oâng, laø heä quaû cuûa caûm höùng vaø ngheä thuaät

laø “söï traàm laéng töùc thôøi cuûa hieän thöïc hay laø söï tö duy baèng hình töôïng”.

Quan ñieåm cuûa Belinsky veà hoaït ñoäng saùng taïo cuûa nhaø vaên vaø loaïi hình nhaân

vaät theå hieän taàm nhìn saâu saéc cuûa oâng veà vaên hoïc ngheä thuaät. Nhieàu luaän ñieåm cuûa

Belinsky cho ñeán nay vaãn coøn nguyeân giaù trò bôûi söï keát hôïp haøi hoaø giöõa tính khoa

hoïc vaø caùi nhìn côûi môû trong ngheä thuaät pheâ bình, giöõa chieàu saâu trí tueä vôùi taám

loøng chaân thaønh cuûa moät nhaø pheâ bình chaân chính. Vôùi nhieàu coâng trình coù giaù trò,

Belinsky khoâng nhöõng ñaõ ñaët neàn moùng vöõng chaéc cho pheâ bình Maùc-xít Nga Xoâ

vieát maø coøn coù nhöõng ñoùng goùp quan troïng ñoái vôùi lòch söû phaùt trieån cuûa myõ hoïc

nhaân loaïi.

Beân caïnh vai troø cuûa Belinsky, vieäc xaây döïng, môû roäng lí luaän myõ hoïc, pheâ

bình vaên hoïc Maùc-xít Xoâ vieát coøn coù aûnh höôûng quan troïng cuûa Plekhanov, maëc duø

ñöông thôøi quan ñieåm cuûa oâng bò pheâ phaùn laø “hoïc thuyeát phaûn xaï cuûa (khuynh

höôùng) aán töôïng töùc thôøi” (the reational theory of immediate impressions). Luaän

ñieåm chính cuûa Pleùkhanov laø söï phaân bieät giöõa tö duy hôïp lí, tö duy logic cuûa

khoa hoïc vaø tö duy hình töôïng trong ngheä thuaät. OÂng vaãn trung thaønh vôùi quan

ñieåm vaên hoùa khoâng taùch rôøi ñôøi soáng xaõ hoäi, nhöng ñoàng thôøi vaãn nhaán maïnh vieäc

khai thaùc tính thaåm myõ cuûa vaên hoïc vaø mong moûi caùc nhaø vaên söû duïng ngoân ngöõ

hình aûnh hôn laø ngoân ngöõ logic. OÂng cho raèng “caùi höõu duïng thieát thöïc ñöôïc tieáp thu

baèng lí trí coøn caùi ñeïp ñöôïc tieáp nhaän baèng caûm thuï”. Do ñoù, “ñaëc ñieåm quan troïng

nhaát cuûa söï thöôûng thöùc thaåm myõ laø tính tröïc giaùc cuûa noù”. Heä thoáng myõ hoïc do

Belinsky vaø Pleùkhanov xaây döïng ñaõ goùp phaàn taïo neân moät böôùc phaùt trieån môùi cuûa

lí luaän pheâ bình Maùc-xít sôùm nhaát treân theá giôùi. Tuy nhieân, töø nhöõng naêm ba möôi

trôû ñi, khi pheâ bình Maùc-xít ñöôïc tieáp theâm söùc maïnh cuûa quyeàn löïc chính trò vaø chòu

söï tröïc tieáp laõnh ñaïo cuûa Ñaûng baèng heä thoáng kieåm duyeät, caùc luaän ñieåm pheâ bình

Maùc-xít ôû Xoâ vieát cuõng daàn giaûm ñi tính khoa hoïc vaø caùi nhìn côûi môû ban ñaàu cuûa

noù maø trôû thaønh nhöõng nguyeân taéc giaùo ñieàu vaø cöùng nhaéc. Pheâ bình Maùc-xít luùc

naøy ñöôïc goïi laø chuû nghóa hieän thöïc XHCN vôùi tö caùch moät hình thöùc cao nhaát

cuûa vaên chöông, moät nguyeân taéc höôùng daãn pheâ bình vaên hoïc chính thoáng vaø

moät phöông phaùp hoã trôï cho vieäc dieãn giaûi veà moät neàn vaên hoïc tieân tieán cuûa xaõ

hoäi môùi. ÔÛ ñaïi hoäi laàn thöù nhaát caùc nhaø vaên voâ saûn Xoâ vieát (1934), CNHT XHCN

ñöôïc chaáp nhaän nhö moät nguyeân taéc chæ ñaïo saùng taùc vaên hoïc; khaùi nieäm CNHT

XHCN ñöôïc trình baøy nhö sau:

“CNHT XHCN, phöông phaùp cô baûn cuûa neàn vaên hoïc vaø pheâ bình Xoâ vieát ñoøi

hoûi söï dieãn taû hieän thöïc lòch söû cuï theå, trung thöïc trong tieán trình phaùt trieån theo xu

höôùng caùch maïng cuûa noù. Ñoàng thôøi, söï thaät lòch söû ñöôïc dieãn taû trong ngheä thuaät aáy

phaûi ñöôïc keát hôïp vôùi muïc tieâu ñuùc keát nhaän thöùc vaø giaùc ngoä tinh thaàn XHCN cho

giai caáp lao ñoäng” [63, tr.97].

Quan ñieåm veà nguyeân taéc CNHT XHCN treân ñaây ñaõ coù aûnh höôûng khaù laâu

trong ñôøi soáng pheâ bình Xoâ vieát. Cuï theå hoaù khaùi nieäm CNHT XHCN, caùc nhaø pheâ

bình Maùc-xít Nga Xoâ vieát ñöa ra nguyeân taéc tính ñaûng vaø phöông phaùp pheâ bình

trong söï taùch bieät giöõa noäi dung vaø hình thöùc taùc phaåm. ÔÛ ñaây, “tính ñaïi chuùng” maø

Belinsky duøng ñeå chæ nhöõng neùt ñaëc tröng, mieâu taû söï tieán boä cuûa nhaân vaät quaàn

chuùng (folk) trong taùc phaåm cuûa Gogol cuõng ñöôïc vaän duïng vaøo cô sôû chuaån möïc

cuûa tính ñaûng: tính ñaûng ñöôïc coi nhö caáp ñoä cao nhaát cuûa “tính ñaïi chuùng”. Trong

taùc phaåm, tính ñaûng theå hieän qua nguyeân taéc ñieån hình cuûa hình töôïng ngheä thuaät.

Nhöõng ñaëc ñieåm treân ñaây veà nguyeân taéc pheâ bình Maùc-xít cuûa Nga Xoâ vieát

cuøng vôùi nhöõng thaønh töïu vaø haïn cheá cuûa noù khoâng nhöõng ñaõ aên saâu vaøo ñôøi soáng

vaên hoùa ngheä thuaät Lieân bang Xoâ vieát maø coøn aûnh höôûng ñeán nhieàu quoác gia thuoäc

heä thoáng XHCN khaùc. Nhöng vieäc tieáp thu tinh hoa cuûa lí luaän pheâ bình Maùc-xít Xoâ

vieát cuõng khaù ña daïng vaø phuï thuoäc vaøo ñaëc ñieåm xaõ hoäi vaø truyeàn thoáng myõ hoïc

cuûa moãi nöôùc.

Taïi Hoa Kì, pheâ bình Maùc-xít tuy khoâng phaùt trieån maïnh meõ vaø roäng khaép nhö

ôû Xoâ vieát nhöng cuõng giöõ moät vai troø lòch söû nhaát ñònh. Granville Hicks (1901 -

1982) ñöôïc coi laø ngöôøi ñaàu tieân vaän duïng phöông phaùp pheâ bình Maùc-xít vaøo vieäc

lí giaûi neàn vaên hoïc Mó trong cuoäc Noäi chieán qua coâng trình The Great Tradition

(1933). OÂng cuõng laø moät trong nhöõng ngöôøi ñaàu tieân phaân tích moät caùch coù heä

thoáng lòch söû vaên hoïc Mó treân cô sôû thôøi ñaïi xaõ hoäi. Tuy nhieân, coâng trình tieâu

bieåu cho pheâ bình Maùc-xít ôû Hoa Kì laø Forces in American Criticism (1939) cuûa

Bernard Smith (1916-), trong ñoù, taùc giaû phaân tích lòch söû pheâ bình vaên hoïc Mó töø

quan ñieåm xaõ hoäi ñeå töø ñoù cho thaáy logic cuûa tieán trình lòch söû pheâ bình vaên hoïc vôùi

thôøi ñaïi cuûa noù. OÂng ñöôïc coi laø ngöôøi ñaàu tieân coù coâng môû roäng tö duy pheâ bình

hieän ñaïi cuûa Hoa Kì. Ngoaøi ra, ñoùng goùp vaøo söï phaùt trieån cuûa pheâ bình Maùc-xít taïi

Hoa Kì coøn coù theå keå ñeán teân tuoåi cuûa Kenneth Burke (1897 -1993) vôùi caùc coâng

trình nghieân cöùu quan troïng nhö: The philosophy of Literary Form (1941), A.

Grammar of Motives (1945), vaø Language as Symbolic Action (1966); trong ñoù luaän

ñieåm chính cuûa oâng laø moái quan heä giöõa ngoân ngöõ vaø bieåu töôïng. Burke quan

nieäm vaên hoïc nhö laø moät haønh ñoäng bieåu töôïng hoaù, moät phöông tieän maø qua ñoù,

nhaø vaên taïo ra nhöõng maâu thuaãn, xung ñoät tinh thaàn nhaèm ñem laïi söï töông giao

giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi. Bieän phaùp tu töø, theo oâng laø moät taäp hôïp con cuûa caùc haønh

ñoäng bieåu töôïng ñoù nhaèm muïc tieâu thoáng nhaát haønh ñoäng trong söï xaùc laäp giöõa

ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe. Töø ñoù, oâng ñöa ra phöông phaùp phaân tích nhöõng “ñoäng cô”

thoâng qua vaên hoïc vaø kòch – nôi maø nhöõng ñoäng cô ñaõ trôû thaønh haønh ñoäng hoaøn

chænh caáu taïo baèng nhöõng saûn phaåm ngoân ngöõ.

Pheâ bình Maùc-xít taïo thaønh moät traøo löu ngaén nguûi ôû Hoa Kì. Ñeán 1962, trong

coâng trình Five approaches of literary criticism (Collier books, New York, 1962),

Wilbur S. Scott giôùi thieäu veà phöông phaùp pheâ bình Maùc-xít nhö laø moät nhaùnh cuûa

pheâ bình xaõ hoäi hoïc:

“Phöông phaùp tieáp caän xaõ hoäi hoïc – moät lónh vöïc khaùc trong thôøi ñaïi chuùng ta

ñaõ boå sung vaøo phöông phaùp nghieân cöùu lòch söû truyeàn thoáng cuûa caùc hoïc giaû. Baèng

caùch xem xeùt taùc phaåm ngheä thuaät nhö laø heä quaû cuûa hoaøn caûnh xaõ hoäi hoaëc laø chòu

taùc ñoäng cuûa noù, ñaõ daãn ñeán söï ra ñôøi moät gioïng ñieäu pheâ bình vaên hoïc môùi. Joseph

Wood Krutch chæ ra söï khoâng phuø hôïp bi kòch hieän ñaïi vôùi phaåm chaát tinh thaàn ñôøi

soáng hieän ñaïi, vaø George Orwell chöùng minh moái quan heä giöõa taùc phaåm ngheä thuaät

cuûa Kipling vôùi moâi tröôøng trí tueä cuûa thôøi ñaïi oâng. Vaøo nhöõng naêm thuoäc thaäp nieân

hai möôi vaø ñaëc bieät laø thaäp nieân ba möôi, pheâ bình vaên hoïc gaén keát vôùi nhöõng giaù

trò thöïc tieãn veà chính trò vaø kinh teá. Baøi bình luaän cuûa Caudwell veà Shaw laø moät ví

duï tieâu bieåu cho caùch tieáp caän Maùc-xít naøy”.

(Another field developed in our time, Sociology, has modifield the traditional

historical research of scholars. By considering a work of art emphatically as a

consequence of social milieu, or as affecting it; a critical school has introduced a

new tone of literary judgment. Joseph Wood Krutch relates the failure of modern

temper, and George Orwell shows relationships between the art of Kipling and the

intellectual atmosphere of his time. In the twenties and thirties especially, literary

judgment was bound up with political and economic values. Caudwell’s essay on

Shaw is one of the best examples of the Marxist approach) [62, tr.12] (Hoà Vi

Thöôøng dòch).

“Qua coâng trình nghieân cöùu cuûa Vico veà bi kòch cuûa Homer ôû theá kæ XVIII,

Edmund Wilson phaùt hieän ra phöông phaùp pheâ bình xaõ hoäi hoïc khi taùc giaû chæ ra

nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi maø nhaø thô Hi Laïp naøy ñaõ soáng. ÔÛ theá kæ XIX, Herder cuõng

keá tuïc caùch tieáp caän naøy, nhöng ngöôøi coù coâng ñöa phöông phaùp tieáp caän naøy leân

moät trình ñoä hoaøn thieän nhaát laø moät nhaø nghieân cöùu Phaùp: Taine vôùi lôøi phaùt bieåu

noåi tieáng cuûa oâng raèng vaên hoïc laø heä quaû cuûa thôøi ñaïi, caùc cuoäc ñaáu tranh vaø moâi

tröôøng - hoaøn caûnh. Cuoái theá kæ naøy, Marx vaø Engels ñaõ theâm vaøo moät yeáu toá thöù tö

laø phöông thöùc saûn xuaát, töø ñoù ñaõ taïo ra moät nhaùnh cuûa phöông phaùp tieáp caän xaõ hoäi

hoïc vaøo nhöõng naêm ba möôi cuûa theá kæ - pheâ bình Maùc-xít”.

(Edmund Wilson traces sociological criticism to Vico’s eighteenth century study

of Homer’s epics, which revealed the social conditions in which the Greek lived.

Herder in the nineteenth century continued with this approach, but it was the

Frenchman Taine who brought it to fullest statement with his famous pronouncement

that literature is the consequence of the moment, the race, and the milieu. Before

that century ended, Mark and Engels had introduced a fourth fator, the methods of

production, and thus made possible the development, in the thirties of that special

branch of the sociogical approach – Maxxist criticism) [62, tr.123] (Hoà Vi Thöôøng

dòch).

Nhöõng luaän cöù treân ñaây cho thaáy raèng, ôû Hoa Kì, pheâ bình Maùc-xít ñöôïc tieáp

nhaän nhö moät phöông phaùp nghieân cöùu khoa hoïc xaõ hoäi. Hieäu quaû vaø giaù trò thieát

thöïc cuûa caùc coâng trình nghieân cöùu theo khuynh höôùng pheâ bình Maùc-xít ôû Hoa Kì

chöùng toû raèng, caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít Hoa Kì ñaõ vaän duïng hôïp lí haït nhaân khoa

hoïc cuûa phöông phaùp naøy.

Chuû nghóa Marx baét ñaàu coù aûnh höôûng quan troïng trong ñôøi soáng tö töôûng

Trung Hoa töø sau cuoäc vaän ñoäng vaên hoùa ngaøy 4-5-1919, nhaèm muïc tieâu giaûi phoùng

vaên hoùa vaø chính trò Trung Hoa khoûi goâng cuøm cuûa hoïc thuyeát Nho giaùo truyeàn

thoáng baèng con ñöôøng hoïc taäp tö töôûng phöông Taây. Nhieàu nhaø vaên Trung Hoa ñaõ bò

thuyeát phuïc bôûi quan ñieåm vaên hoïc phuïc vuï caùch maïng cuûa pheâ bình Maùc-xít nhöng

vaãn coù moät cuoäc tranh luaän keùo daøi veà ñaëc tröng ngheä thuaät cuûa vaên hoïc . Hai nhaø

pheâ bình Maùc-xít ñaàu tieân coù aûnh höôûng lôùn ôû Trung Hoa luùc baáy giôø laø Löu Sôn

(Lu HSun)(1881 -1936) vaø Chu Giang (Chou Yang)(1908 -). Pheâ bình Maùc-xít

Trung Hoa ôû giai ñoaïn ñaàu cuõng nhaán maïnh nguyeân taéc tính Ñaûng vaø vai troø xaõ hoäi

trong vaên hoïc, nhöng heä thoáng luaän ñieåm coù veû ít tính chaát giaùo ñieàu hôn. Caùc nhaø lí

luaän Trung Hoa ñaët naëng muïc tieâu caùch maïng cuûa vaên hoïc hôn laø yeâu caàu mieâu

taû hieän thöïc, ñoàng thôøi thay theá khaùi nieäm CNHT XHCN cuûa Xoâ vieát baèng meänh

ñeà: “Keát hôïp chuû nghóa hieän thöïc caùch maïng vaø chuû nghóa laõng maïn caùch maïng”.

Khaúng ñònh chöùc naêng chính trò cuûa vaên hoïc, giôùi pheâ bình Maùc-xít Trung Hoa cuõng

ñoàng thôøi quan taâm ñeán tính chaát laõng maïn nhö laø ñaëc tröng thaåm myõ cuûa vaên hoïc

ngheä thuaät vaø ñöa ra moät nguyeân taéc môùi cuûa pheâ bình Maùc-xít Trung Hoa laø: “Söï

keát hôïp CNHT caùch maïng vaø chuû nghóa laõng maïn caùch maïng laø moät caùch laøm phong

phuù vaø phaùt trieån CNHT XHCN. Haàu heát caùc ñoàng chí ñeàu thöøa nhaän raèng vieäc phaùt

trieån vaø laøm phong phuù cho CNHT XHCN theå hieän qua vieäc nhaán maïnh chuû nghóa

laõng maïn caùch maïng; tuy raèng theo lí giaûi cuûa Gorki vaø Zdanov, chuû nghóa laõng maïn

caùch maïng laø moät phaàn höõu cô cuûa CNHT XHCN nhöng noù khoâng ñöôïc löu taâm

thoaû ñaùng caû treân lí thuyeát hay thöïc tieãn” [63, tr.106]. Naêm 1928, Löu Sôn, moät nhaø

pheâ bình coù uy tín cuûa Trung Hoa luùc baáy giôø nhaán maïnh yù nghóa ñaëc tröng cuûa vaên

hoïc qua lôøi phaùt bieåu sau: “Maëc duø taát caû vaên hoïc ñeàu tuyeân truyeàn nhöng khoâng

phaûi taát caû vaên tuyeân truyeàn ñeàu laø vaên hoïc; gioáng nhö taát caû hoa ñeàu coù maøu saéc

nhöng khoâng phaûi baát kì vaät gì coù maøu saéc cuõng laø hoa. Ngoaøi caùc khaåu hieäu, thoâng

baùo, ñieän tín, saùch vôû, caùch maïng caàn vaên hoïc – chæ bôûi vì noù laø vaên hoïc” [63,

tr.105]. Tuy laø moät nhaø caùch maïng thöïc thuï, oâng vaãn thöøa nhaän raèng tröôùc tieân vaø

treân heát laø nhaø vaên phaûi luoân dieãn ñaït ñuùng baûn chaát vaên hoïc vaø hoï caàn coù töï do.

Trong caùc cuoäc hoäi nghò cuûa Ban tuyeân truyeàn trung öông Ñaûng Coäng saûn

Trung Hoa töø naêm 1949 ñeán 1966 veà vaên hoïc ngheä thuaät, vôùi tö caùch laø phoù bí thö,

Chu Giang ñaõ ñöa ra ñeà taøi cho hoäi nghò laø “Thieát laäp neàn lí luaän pheâ bình Maùc-xít

cuûa Trung Hoa” nhaèm muïc tieâu giaûi phoùng lí luaän pheâ bình Trung Hoa khoûi söï aûnh

höôûng cuûa Xoâ vieát. Tuy nhieân, treân thöïc teá, nhöõng noã löïc côûi troùi cho pheâ bình Maùc-

xít ôû Trung Hoa cuûa Löu Sôn vaø Chu Giang ñaõ khoâng ñöôïc caùc nhaø laõnh ñaïo Trung

Hoa thöøa nhaän vaø öùng duïng vaøo ñôøi soáng pheâ bình.

Töø sau naêm 1949, ñôøi soáng vaên hoïc vaø pheâ bình Trung Hoa chòu aûnh höôûng tröïc

tieáp cuûa tö töôûng Mao Traïch Ñoâng veà vaên hoïc ngheä thuaät. Quan ñieåm cuûa Mao

Chuû tòch trôû thaønh ñöôøng loái pheâ bình chính thoáng cuûa Trung Hoa theo suoát quaù trình

tuaàn haønh cuûa caùc cao traøo chính trò töø 1949 ñeán 1976. Quan ñieåm pheâ bình Maùc-xít

veà vaên hoïc ngheä thuaät cuûa Mao Traïch Ñoâng chuû yeáu ñöôïc trieån khai töø baøi dieãn vaên

oâng ñoïc taïi hoäi nghò Dieân An (thaùng 5-1942), trong ñoù luaän ñieåm chính laø yeâu caàu

vaên hoïc phaûi trôû thaønh vuõ khí phuïc vuï cho ñoäng cô caùch maïng cuûa cuoäc chieán tranh

giaønh ñoäc laäp daân toäc luùc baáy giôø. Naêm 1944, qua baøi pheâ bình moät vôû kinh kòch

tuyeân truyeàn cuûa Trung Quoác, oâng cuõng boäc loä quan ñieåm giai caáp trong vaên hoïc

ngheä thuaät khi cho raèng vôû dieãn naøy chæ trình dieãn veà “caùc quí oâng quí baø vaø caùc coâ

aám caäu aám” coøn “nhöõng ngöôøi daân thì bò coi laø baån thæu”. Trong baøi phaùt bieåu vaøo

ngaøy 16-12-1971, oâng cuõng nhaéc laïi quan ñieåm vaên hoïc phuïc vuï chính trò ñaõ neâu ra

töø hoäi nghò Dieân An vaø cho raèng “xaõ hoäi XHCN khoâng theå thöïc hieän ñöôïc neáu thieáu

ñi vaên hoïc”, oâng cuõng hi voïng: “seõ ra ñôøi nhieàu taùc phaåm hay hôn nöõa”.

Nhìn chung, quan ñieåm cuûa Mao Traïch Ñoâng veà vaên hoïc ngheä thuaät cuõng

gioáng nhö caùc nhaø lí luaän chính thoáng cuûa Xoâ vieát khi oâng chuû yeáu chæ taäp trung vaøo

ñeà taøi cuûa vaên hoïc ngheä thuaät maø khoâng löu taâm ñeán ñaëc tröng theå loaïi trong caùc

khaùi nieäm töï söï, thô hay kòch cuõng nhö chöùc naêng cuûa caáu truùc coát truyeän, vaàn ñieäu

vaø ñoái thoaïi. Pheâ bình chuû ñeà theo quan ñieåm cuûa Mao Traïch Ñoâng trôû thaønh

moät trong nhöõng vaán ñeà chính cuûa pheâ bình Maùc-xít Trung Hoa luùc baáy giôø.

Nhöng ñaëc ñieåm tieâu bieåu trong quan ñieåm cuûa Mao Traïch Ñoâng veà vaên hoïc ngheä

thuaät laø chuû ñeà taùc phaåm ñöôïc xem xeùt moät caùch coâ laäp, taùch bieät khoûi hình thöùc

dieãn ñaït cuûa noù. OÂng cuõng taùch rôøi noäi dung vaø hình thöùc taùc phaåm: “Khoâng phaûi

chuùng ta töø choái vieäc söû duïng nhöõng hình thöùc ngheä thuaät cuûa quaù khöù maø nhöõng

hình thöùc naøy trong tay chuùng ta seõ chuyeån taûi nhöõng noäi dung môùi vaø cuõng trôû

thaønh phöông tieän ñaáu tranh caùch maïng vaø phuïc vuï nhaân daân” [63, tr.110]. Theo

Mao Chuû tòch, cuoäc ñaáu tranh giai caáp vaø cuoäc chieán tranh choáng Nhaät luùc baáy giôø

(1942) coù theå ñöôïc coi laø moät ñeà taøi phuø hôïp. Quan ñieåm phaûn boäi toå quoác, phaûn

khoa hoïc vaø choáng laïi chuû nghóa coäng saûn khoâng ñöôïc pheùp noùi ñeán. Ñeán naêm 1966,

oâng coøn löu yù ñeán ñeà taøi “caùch maïng XHCN vaø cô caáu toå chöùc XHCN”. Moät vaán ñeà

khaùc cuõng ñöôïc baøn ñeán trong baøi dieãn vaên taïi hoäi nghò Dieân An laø “lí luaän veà baûn

chaát con ngöôøi” vaø “tình nhaân loaïi”. Mao Traïch Ñoâng cho raèng: “khoâng coù baûn chaát

ngöôøi naøo maø vöôït ra ngoaøi giai caáp” vaø “khoâng coù tình ngöôøi naøo naèm ngoaøi tình

giai caáp bôûi vì nhaân loaïi ñöôïc phaân chia thaønh nhöõng giai caáp”. ÔÛ ñaây, quan ñieåm

veà ñaáu tranh giai caáp cuõng trôû thaønh yeáu toá tö töôûng saâu saéc vaø cô baûn trong caùi

goïi laø: “chuû nghóa Maùc – Leâ- nin – Mao Traïch Ñoâng”. Heä quaû cuûa tö töôûng Mao

Traïch Ñoâng veà vaên hoïc ngheä thuaät cuõng nhö vai troø ñoäc toân cuûa noù trong ñôøi soáng

vaên hoïc vaø pheâ bình Trung Hoa laø söï ñoàng nhaát khaùi nieäm vaø töø ngöõ, hieän thöïc

vaø yù thöùc. Ñieàu ñoù cuõng trôû thaønh raøo caûn cuûa caùc nhaø vaên trong quaù trình tìm kieám

moái lieân heä giöõa kí hieäu taùc phaåm vaø noäi dung dieãn ñaït, töø ngöõ vaø hieän thöïc cuûa noù…

ñoàng thôøi daãn ñeán quan nieäm thô ca nhö laø phöông tieän loïc thoâng tin cuoäc soáng -

moät quan nieäm maùy moùc, sieâu hình ñi ngöôïc laïi vôùi tinh thaàn bieän chöùng cuûa chuû

nghóa Marx.

Tuy nhieân, cho ñeán nay, ngöôøi ñöôïc xem laø coù coâng lôùn nhaát trong vieäc taäp

hôïp, heä thoáng hoaù quan ñieåm Maùc-xít vaø xaây döïng noù thaønh moät moâ hình hoaøn

chænh, taïo neân moät böôùc ngoaët môùi cuûa pheâ bình Maùc-xít laø Lukacs Gyorgy (1885 -

1971), trieát gia, nhaø myõ hoïc lôùn ngöôøi Hungary. Treân cô sôû phaûn aùnh luaän cuûa Lenin

veà moái quan heä chuû theå - khaùch theå cuûa lí luaän Maùc-xít, Lukacs xaây döïng quan ñieåm

myõ hoïc cuûa mình veà söï phaûn aùnh ngheä thuaät theo phöông phaùp luaän duy vaät bieän

chöùng vaø duy vaät lòch söû. Qua hai coâng trình nghieân cöùu Ngheä thuaät vaø chaân lí khaùch

quan (naêm 1934) vaø Ñaëc tröng mó hoïc (naêm 1965), Lukacs nhaán maïnh quan ñieåm

vaên hoïc phaûn aùnh hieän thöïc “baèng caùc hình thöùc cuûa ñoái töôïng”, khaúng ñònh vaên hoïc

ngheä thuaät nhö laø yù thöùc phaùt trieån cuûa nhaân loaïi vaø luoân trung thaønh vôùi quan ñieåm

ngheä thuaät khoâng taùch rôøi ñôøi soáng xaõ hoäi. Nhöng luaän ñieåm chính cuûa oâng laø ñaëc

tröng cuûa phaûn aùnh ngheä thuaät; oâng cho raèng chaân lí ngheä thuaät toàn taïi khoâng

phuï thuoäc vaøo söï töông xöùng hay khoâng vôùi chaân lí khaùch quan vaø thöøa nhaän vai

troø cuûa aûo aûnh ngheä thuaät ñoái vôùi hieäu quaû thaåm myõ cuûa taùc phaåm; töø ñoù oâng löu

yù nguyeân nhaân laøm tan bieán hieäu quaû thaåm myõ cuûa vaên hoïc. Khi ñem ñoái chieáu moät

caùch maùy moùc giöõa hieän thöïc ñöôïc phaûn aùnh trong taùc phaåm vôùi hieän thöïc khaùch

quan trong ñôøi soáng. Trong taùc phaåm Ngheä thuaät vaø chaân lí khaùch quan, oâng vieát:

“moïi taùc phaåm coù giaù trò ñeàu taïo neân “theá giôùi rieâng”. Caùc nhaân vaät, tình huoáng, söï

daãn daét haønh ñoäng .v.v.. ñeàu coù phaåm chaát ñaëc tröng khoâng truøng khôùp vôùi baát kì taùc

phaåm naøo khaùc vaø hoaøn toaøn khaùc bieät vôùi hieän thöïc thoâng thöôøng”; “Taùc ñoäng

cuûa ngheä thuaät, söï meâ say hoaøn toaøn cuûa ngöôøi tieáp nhaän taùc phaåm, söï cuoán huùt vaøo

ñaëc tröng cuûa “caùi theá giôùi rieâng” cuûa taùc phaåm trong thöïc chaát ñaõ coù söï phaûn aùnh

hieän thöïc trung thöïc hôn, toaøn dieän hôn, sinh ñoäng hôn, uyeån chuyeån hôn söï phaûn

aùnh maø ngöôøi tieáp nhaän coù ñöôïc ñeå treân cô sôû caùc kinh nghieäm, söï taùi hieän vaø hình

dung cuûa mình veà hieän thöïc, vöôït leân giôùi haïn cuûa caùc kinh nghieäm, ngöôøi tieáp nhaän

coù theå nhìn cuï theå hôn veà hieän thöïc” [70, tr.123]; vaø do ñoù, “aûnh höôûng cuûa taùc

phaåm bò trieät tieâu ôû giaây phuùt ngöôøi tieáp nhaän yù thöùc ñöôïc söï maâu thuaãn naøo ñoù, khi

anh ta caûm thaáy taùc phaåm phaûn aùnh sai veà hieän thöïc” [70, tr.124]. Cuõng töø quan

ñieåm veà “söï kheùp kín” naøy, Lukacs phaân bieät ñaëc tröng giöõa phaûn aùnh khoa hoïc vaø

phaûn aùnh ngheä thuaät; theo oâng, “nhöõng nhaän thöùc khoa hoïc (caùc qui luaät v.v..)

khoâng ñoäc laäp vôùi nhau maø ñeàu cuøng taïo neân heä thoáng lieân keát” ñeå taïo neân söï phaùt

trieån khoa hoïc; ngöôïc laïi, “moïi taùc phaåm ngheä thuaät caàn phaûi döøng laïi ôû chính

noù” nhôø coù trong noù söï kheùp kín vaø khaû naêng taùc ñoäng töï thaân. OÂng cuõng baøn veà 44

nghòch lí trong söï tieáp nhaän ngheä thuaät, aûo aûnh ngheä thuaät khi ngöôøi ñoïc bao giôø

cuõng tieáp nhaän theá giôùi rieâng cuûa taùc phaåm nhö hieän thöïc, maëc duø vaãn bieát noù khoâng

phaûi laø hieän thöïc vaø xaùc laäp luaän ñieåm: “söï khoâng theå so saùnh vôùi nguyeân maãu

chính laø ñieàu kieän tieân quyeát cuûa aûo aûnh ngheä thuaät” nhöng maët khaùc, “aûo aûnh thaåm

myõ chæ coù ñöôïc neáu taùc phaåm ngheä thuaät phaûn aùnh moät caùch ñuùng ñaén, khaùch quan

toaøn boä caùi quaù trình khaùch quan cuûa ñôøi soáng, tính chaát kheùp kín cuûa taùc phaåm

khoâng taùch rôøi söï phaûn aùnh ngheä thuaät” [70, tr.125. Nhö vaäy, theo Lukacs, “theá

giôùi rieâng” cuûa taùc phaåm chính laø bieåu hieän ñaëc tröng cuûa phaûn aùnh ngheä thuaät; noù

cho thaáy söï khaùc bieät hoaøn toaøn vôùi phaûn aùnh khoa hoïc maëc duø ñoái töôïng giöõa hai

lónh vöïc naøy khoâng hoaøn toaøn phaân bieät nhau. Ngoaøi vaán ñeà veà moái quan heä giöõa

vaên hoïc vaø hieän thöïc, Lukacs Gyorgy coøn laø moät trong nhöõng nhaø myõ hoïc Maùc-xít

ñaàu tieân nghieân cöùu veà moái quan heä bieän chöùng giöõa noäi dung vaø hình thöùc. OÂng

ñaët ra vaán ñeà söï khaùch theå hoaù hình thöùc, moät vaán ñeà khoù vaø cuõng laø ñieåm yeáu cuûa

pheâ bình Maùc-xít. Theo Lukacs, hình thöùc ngheä thuaät cuõng laø moät loaïi phaûn aùnh

hieän thöïc vaø nhieäm vuï cuûa pheâ bình Maùc-xít laø chæ ra hieäu quaû thaåm myõ cuûa söï

khaùch theå hoaù hình thöùc ñoù. Nhöng “hình thöùc maø Lukacs quan nieäm ôû ñaây laø hình

thöùc thaåm myõ cuûa noäi dung, chính laø noäi dung mang nghóa cuûa taùc phaåm vaên hoïc,

coù nguoàn goác töø ñôøi soáng xaõ hoäi, noù khaùc vôùi quan nieäm hình thöùc maø caùc nhaø hình

thöùc Nga vaø caùc nhaø caáu truùc quan nieäm” [70, tr.114]. Noùi caùch khaùc, hình thöùc ôû

ñaây laø hieän töôïng cuï theå ñöôïc “moâ taû trong moái lieân heä giöõa chuùng” trong taùc phaåm

vôùi söï “phuï thuoäc vaøo moái lieân heä toång theå roäng môû baát taän” vaø söï thoáng nhaát giöõa

caùc chi tieát cô baûn. Do ñoù, keát quaû cuûa söï chuyeån hoaù noäi dung vaøo hình thöùc maø

cuõng laø keát quaû cuûa söï chuyeån hoaù hình thöùc vaøo noäi dung laø “moät maët noù laøm nhôù

ñeán söï baát taän, ñeán caùi töôûng nhö khoâng theå vôi caïn cuûa taùc phaåm vaø söï “ranh

maõnh” trong caáu truùc cuûa noù, nhöõng phaåm chaát naøy gôïi ñeán nhöõng hình thöùc xuaát

hieän naêng ñoäng nhaát cuûa cuoäc soáng. Maët khaùc, chính trong söï baát taän vaø söï “ranh

maõnh”, môùi meû gioáng cuoäc soáng naøy cuûa taùc phaåm, nhöõng qui luaät cuûa cuoäc soáng

ñöôïc môû ra” [70, tr.133]. Lukacs ñaõ phaân tích, chöùng minh moái lieân heä taùc ñoäng qua

laïi giöõa noäi dung vaø hình thöùc naøy qua ví duï veà taùc phaåm Laõo Gorio cuûa Balzac, veà

caáu truùc coát truyeän cuûa kòch vaø caùc theå loaïi töï söï Trong Ñaëc tröng myõ hoïc, coù theå

noùi, quan nieäm veà söï khaùch theå hoaù hình thöùc cuûa Lukacs tuy gaây ra nhieàu tranh caõi

nhöng caùch nhìn cuûa oâng ñaõ laøm saùng roõ moái töông hoã saâu saéc giöõa noäi dung vaø hình

thöùc. Töø ñoù, oâng baùc boû moïi söï theå nghieäm nhaèm haï thaáp ngheä thuaät veà maët xaõ hoäi

hoïc, ñaáu tranh choáng laïi khuynh höôùng chuû theå hoaù hình thöùc ngheä thuaät.

Ñoùng goùp vaøo söï phaùt trieån cuûa myõ hoïc Maùc-xit ngoaøi Lukacs coøn coù vai troø

quan troïng cuûa C. Caudwell (1907 -1937), nhaø myõ hoïc Anh vôùi taùc phaåm noåi tieáng

Aûo aûnh vaø hieän thöïc (Illusion and Reality, naêm 1937). (Chính Lukacs cuõng chòu

nhöõng aûnh höôûng nhaát ñònh töø taùc phaåm naøy vôùi coâng trình Ñaëc tröng myõ hoïc cuûa

mình (1965), ñöôïc xem laø moät trong nhöõng coâng trình myõ hoïc lôùn nhaát cuûa theá kæ

XX). C. Caudwell xaây döïng moâ hình phaûn aùnh cuûa ngheä thuaät treân cô sôû phöông

thöùc chuyeån hoaù töø hieän thöïc khaùch quan thaønh “theá giôùi aûo” cuûa con ngöôøi baèng

bieåu töôïng ngoân ngöõ. Theo C. Caudwell, bieåu töôïng – aûo aûnh trong tö duy con ngöôøi

veà hieän thöïc khoâng ñoàng nhaát vôùi ñoái töôïng – caùi töï noù trong thöïc taïi; moãi con ngöôøi

vaø theá giôùi tinh thaàn cuûa con ngöôøi coù moät “theá giôùi aûo” toàn taïi song song vôùi theá

giôùi hieän thöïc beân ngoaøi. Moãi bieåu töôïng trong “theá giôùi aûo” luoân gôïi nhôù ñeán moät

maûng caét nhaát ñònh trong theá giôùi hieän thöïc vaø maâu thuaãn giöõa chuùng laø ñoäng löïc taïo

ra moái lieân heä höôøng xuyeân thoâng qua söï theå nghieäm cuûa con ngöôøi. Maët khaùc, bieåu

töôïng ngoân ngöõ coøn gaén lieàn vôùi “thaùi ñoä beân trong vôùi theá giôùi beân ngoaøi” bao goàm

saéc thaùi tình caûm ñi cuøng vôùi kinh nghieäm coù tính chaát khaùch quan cuûa yù thöùc vaø thaùi

ñoä chuû quan ñöôïc chöùng toû tröôùc thöïc teá. Noùi caùch khaùc, aûo aûnh ñöôïc taïo ra töø moät

phöông dieän cuûa theá giôùi chuyeån hoaù thaønh caùi toâi cuûa con ngöôøi. Nhöng caùi toâi ôû

ñaây cuõng laø moät thöïc theå khaùch quan mang tính xaõ hoäi lòch söû theå hieän qua tính

thoáng nhaát, tính qui phaïm vaø voõ ñoaùn cuûa ngoân ngöõ. Vaên hoïc ngheä thuaät phaûn aùnh

aûo aûnh cuûa caùi toâi nghóa laø “theå hieän moät söï vieäc thöïc teá naøo ñoù, moät phaàn cuûa

theá giôùi, vaø noùi leân ñöôïc moät thaùi ñoä thöïc teá tröôùc söï vieäc ñoù, noù laø moät phaàn

cuûa caùi toâi”. Do ñoù, aûo aûnh cuõng “laø baûn chaát, laø bí aån vaø phöông phaùp cuûa vaên

hoïc”. Nhaán maïnh theá giôùi aûo trong vaên hoïc, C. Caudwell phaûn baùc vai troø xaõ hoäi

cuûa ngheä thuaät; oâng cho raèng ngheä thuaät khoâng coù vai troø xaõ hoäi, chöùc naêng cuûa vaên

hoïc ngheä thuaät laø “laøm thay ñoåi tö duy con ngöôøi theo caùch rieâng cuûa noù”. Nhö vaäy,

söï khaùc bieät cô baûn giöõa hai nhaø myõ hoïc Maùc-xít lôùn Lukacs vaø Caudwell laø moät

beân nhaán maïnh vai troø cuûa khaùch theå trong phaûn aùnh coøn moät beân laø nhaán maïnh

chuû theå tieáp nhaän: “Lukacs gaén boù vôùi yeâu caàu veà chuû theå hieän thöïc, veà tính chaân

thöïc cuûa söï phaûn aùnh, coøn Caudwell nhaán maïnh tính chaân thaät lòch söû cuûa thaùi ñoä vaø

tö töôûng cuûa nhaø vaên, töùc laø nhaán maïnh vai troø cuûa chuû theå saùng taïo” [72, tr.206].

Nhöng söï thoáng nhaát vaø khaùc bieät trong heä thoáng luaän ñieåm cuûa Lukacs vaø

Caudwell ñaõ boå sung cho nhau goùp phaàn xaây döïng vaø hoaøn thieän myõ hoïc Maùc-xít ôû

theá kæ XX.

Vaøo nhöõng thaäp kæ cuoái cuøng cuûa theá kæ XX, tröôùc söï bieán ñoåi saâu saéc veà chính

trò, xaõ hoäi theá giôùi, lí luaän pheâ bình Maùc-xít ñoái maët vôùi soá phaän lòch söû cuûa mình

baèng con ñöôøng vaän ñoäng ñoåi môùi theo nhieàu khuynh höôùng khaùc nhau. Neàn taûng

cuûa pheâ bình Maùc-xít döïa treân moâ hình phaûn aùnh luaän cuûa moái quan heä kieán truùc

thöôïng taàng – cô sôû haï taàng vaø nhaän thöùc luaän. Do ñoù, nhöõng khuynh höôùng ñoåi môùi

cuûa pheâ bình Maùc-xít haàu heát ñeàu xoay quanh hai truïc cô sôû naøy. Tröôùc heát laø nhöõng

xu höôùng choáng laïi tính giaùo ñieàu, maùy moùc cuûa moâ hình phaûn aùnh luaän ñaõ daãn ñeán

haäu quaû laø loái pheâ bình xaõ hoäi hoïc dung tuïc. Ñaïi dieän cho khuynh höôùng naøy laø Th.

W. Adorno, moät trong nhöõng ngöôøi saùng laäp tröôøng phaùi Frankfurt vôùi moâ hình tri

thöùc phaûn chöùng thay theá cho moâ hình phaûn aùnh luaän. Keát hôïp vôùi chuû nghóa caáu

truùc, L. Goldman, nhaø lí luaän xaõ hoäi hoïc goác Rumani “tìm thaáy söï ñoàng ñaúng giöõa

caáu truùc yù thöùc cuûa caùi nhìn bi kòch vaø caáu truùc cuûa taùc phaåm vaên hoïc khi oâng

nghieân cöùu caùc moái lieân heä giöõa moät nhoùm xaõ hoäi vaø phong traøo toân giaùo, giöõa trieát

hoïc Pascal vaø caùc vôû bi kòch cuûa Racine” [71, tr.170]. Ñaët vaán ñeà ñieàu kieän tröïc tieáp

veà söï töông öùng hình thöùc giöõa taùc phaåm vaên hoïc vaø hieän thöïc xaõ hoäi, Lucien

Goldman ñaõ saùng laäp neân moät bieán theå môùi cuûa moâ hình phaûn aùnh laø moâ hình phaùt

sinh. Tieáp theo laø nhöõng khuynh höôùng ñoåi môùi coù tính chaát boå khuyeát cho nhöõng

ñieåm yeáu cuûa pheâ bình Maùc-xít. Ñoù laø khuynh höôùng phuïc höng giaù trò thaåm mó, ñeà

cao nhaân tính vaø nhaán maïnh vai troø chuû theå saùng taïo; gia giaûm phaàn naøo vai troø

nhaän thöùc vaø chöùc naêng chính trò cuûa vaên hoïc, thay ñoåi phöông phaùp saùng taùc hieän

thöïc chuû nghóa. Ngoaøi ra coøn coù theå keå ñeán khuynh höôùng keát hôïp quan ñieåm Maùc-

xít vôùi nhaân loaïi hoïc baûn theå luaän vaø chuû nghóa caáu truùc haäu hieän ñaïi (Ryan - 1982).

Nhöng nhìn chung neàn taûng cô baûn cuûa pheâ bình Maùc-xít vaãn khoâng heà bò phuû nhaän

hoaøn toaøn.

Toùm laïi, maëc duø chuû nghóa xaõ hoäi hieän thöïc ôû Ñoâng AÂu vaø ôû Lieân Xoâ suïp ñoå, lí

luaän vaên hoïc Maùc-xít vaãn khaúng ñònh giaù trò toàn taïi cuûa noù trong ñôøi soáng vaên hoùa

ngheä thuaät ôû nhieàu quoác gia treân theá giôùi baèng con ñöôøng töï vaän ñoäng, ñoåi môùi ñeå

ñaùp öùng kòp thôøi yeâu caàu cuûa ñôøi soáng saùng taùc vaø lí luaän pheâ bình. Nhìn chung, pheâ

bình Maùc-xít ôû nhieàu quoác gia tuy khoâng coøn giöõ vai troø ñoäc toân nhöng khoâng heà bò

phuû nhaän hoaøn toaøn vai troø cuûa noù nhö Seven Strasse, taùc giaû Baùch Khoa thö veà lí

luaän vaên hoùa vaø lí luaän vaên hoïc (Coäng hoaø Lieân bang Ñöùc naêm 1998) döï ñoaùn: “töø

khi CNXH hieän thöïc ôû Ñoâng AÂu vaø Lieân Xoâ suïp ñoå thì lí luaän vaên hoïc Maùc-xít theo

kieåu naøy haàu nhö khoâng coøn giöõ ñöôïc vai troø cuûa noù, vaø moät söï phuïc höng cuûa vai

troø naøy trong thôøi gian tôùi cuõng khoù loøng mong ñôïi”. [Daãn theo 109, tr.26].

1.2. Khaùi quaùt veà pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ XX

1.2.1. Cô sôû xaõ hoäi - lòch söû

Söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam ñaàu theá kæ XX

gaén lieàn vôùi phong traøo yeâu nöôùc, ñaáu tranh caùch maïng soâi noåi, roäng khaép cuûa nhaân

daân döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng Coäng saûn. Trong boái caûnh xaõ hoäi thöïc daân nöûa

phong kieán vaø döôùi chính saùch ngu daân cuûa thöïc daân Phaùp, ñaïi ña soá caùc taàng lôùp

nhaân daân Vieät Nam ñeàu muø chöõ vaø mô hoà veà lí luaän caùch maïng cuõng nhö caùc hoïc 48

thuyeát, tö töôûng tieán boä treân theá giôùi nhöng tinh thaàn yeâu nöôùc, truyeàn thoáng baát

khuaát cuûa daân toäc vaãn khoâng coù gì daäp taét noåi: thanh nieân hoïc sinh baõi khoaù, boû

tröôøng, bieåu tình ñoøi thaû Phan Boäi Chaâu, phong traøo ñeå tang Phan Chu Trinh… Tuy

nhieân, tình hình chung sau khi cuoäc ñaáu tranh vuõ trang cuûa Caùch maïng daân chuû tö

saûn thaát baïi vaø con ñöôøng cöùu nöôùc cuûa Phan Boäi Chaâu, Phan Chu Trinh laàn löôït ñi

vaøo ngoõ cuït laø ñôøi soáng tö töôûng chính trò vaø laäp tröôøng caùch maïng cuûa nhaân daân

Vieät Nam ñöùng tröôùc nguy cô khuûng hoaûng vaø beá taéc. Hieän traïng ñoù ñaõ ñaët ra yeâu

caàu böùc thieát veà moät ñöôøng loái lí luaän chính trò caùch maïng phuø hôïp vôùi xu theá lòch söû

vaø boái caûnh thöïc teá ôû Vieät Nam. Cuøng vôùi aâm vang cuûa cuoäc Caùch maïng thaùng

Möôøi Nga, phong traøo coâng nhaân theá giôùi vaø hoaït ñoäng cuûa Nguyeãn Aùi Quoác ôû nöôùc

ngoaøi, hieän traïng ñoù ñaõ taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho chuû nghóa Marx – Lenin taùc

ñoäng maïnh meõ vaøo Vieät Nam. Caùc taøi lieäu tuyeân truyeàn tö töôûng Marx ñaõ daàn daàn

ñi vaøo ñôøi soáng tö töôûng caùc taàng lôùp xaõ hoäi, ñaëc bieät laø lôùp thanh nieân tieán boä töø

nhöõng naêm hai möôi cuûa theá kæ. Töø naêm 1922 ñeán 1926, baùo Ngöôøi cuøng khoå (Le

Paria) cuûa Nguyeãn AÙi Quoác, baùo Vieät Nam hoàn cuûa Nguyeãn Theá Truyeàn (Nguyeãn

AÙi Quoác saùng laäp) xuaát baûn ôû Phaùp ñaõ veà ñeán Vieät Nam. ÔÛ Saøi Goøn, baùo Caùi

chuoâng reø (La Cloche felleùe) cuûa Nguyeãn An Ninh xuaát hieän cuøng vôùi nhieàu tôø baùo

cuûa nhöõng ngöôøi coäng saûn ñaàu tieân cuûa nöôùc ta nhö Huyønh Thuùc Khaùng vôùi tôø Tieáng

daân ôû Hueá, Traàn Huy Lieäu, Phan Vaên Tröôøng, Nguyeãn Khaùnh Toaøn… vôùi caùc tôø baùo

An Nam, Thöïc nghieäp daân baùo, Thaàn chung… cuõng coù maët treân vaên ñaøn tuyeân truyeàn

tö töôûng Maùc-xít vaøo quaàn chuùng.

Trong khoaûng thôøi gian 1925-1927, söï kieän Nguyeãn AÙi Quoác veà Trung Quoác

môû lôùp huaán luyeän, ñaøo taïo tö töôûng Coäng saûn vaø söï thaønh laäp nhieàu toå chöùc Caùch

maïng nhö: Vieät Nam Quoác daân ñaûng, Vieät Nam Thanh nieân caùch maïng ñoàng chí

hoäi, Taân Vieät caùch maïng ñaûng, Coâng hoäi, Noâng hoäi… ñaõ goùp phaàn môû roäng phaïm vi

aûnh höôûng cuûa chuû nghóa Marx.

Trong khoaûng thôøi gian naøy coøn phaûi keå ñeán hoaït ñoäng ñaáu tranh choáng Phaùp

vaø tuyeân truyeàn chuû nghóa Marx cuûa Phan Vaên Huøm vaø Taï Thu Thaâu ôû Saøi Goøn qua

caùc tôø baùo La Lutte, Ñoàng Nai, Daân quyeàn,… Trong ñoù, ñaùng löu yù nhaát laø quyeån

Bieän chöùng phaùp (Ñoã Phöông Queá xuaát baûn naêm 1937) cuûa Phan Vaên Huøm. ÔÛ Trung

Hoa luùc baáy giôø, tö töôûng Marx cuõng baét ñaàu lan roäng vaø coù aûnh höôûng. Moät soá tôø

baùo tieáng Hoa veà lí töôûng Coäng saûn cuõng du nhaäp ñeán Vieät Nam.

Ngoaøi ra, coøn phaûi keå ñeán moät khoái löôïng lôùn caùc taøi lieäu baèng tieáng phaùp,

tieáng Anh ñöôïc löu haønh trong xaõ hoäi luùc baáy giôø vôùi noäi dung trình baøy theo quan

ñieåm Maùc-xít. Trong soá ñoù coù caùc taùc phaåm (maø Haûi Trieàu ñaõ tieáp xuùc) nhö: Le

Reùvolution d’Irlande, Ngöôøi baïn ñöôøng cuûa M.Gorki, Manifeste du Parti Comniste

cuûa Marx –Engels, L’Etat et la Reùvolution cuûa Lenin… (Theo keát quaû khaûo cöùu cuûa

Vu Gia (Haûi Trieàu, Ngheä thuaät vò nhaân sinh).

Töø nhöõng naêm 1930 trôû ñi, döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng Coäng saûn Ñoâng Döông,

Caùch maïng Vieät Nam phaùt trieån treân moät caáp ñoä môùi. Thöïc daân Phaùp moät maët ra tay

ñaøn aùp khoác lieät caùc phong traøo ñaáu tranh, moät maët gaây döïng caùc phong traøo xaõ hoäi,

vaên hoùa ngheä thuaät vaø thöïc hieän chính saùch caûi löông nhaèm xoa dòu vaø ñaùnh laïc

höôùng tö töôûng ñaáu tranh Caùch maïng cuûa thanh nieân vaø quaàn chuùng. Trong töøng giai

ñoaïn cuï theå, tuyø thuoäc vaøo tình hình thöïc tieãn, Ñaûng laõnh ñaïo nhaân daân ta ñaáu tranh

döôùi nhieàu hình thöùc khaùc nhau. Trong thôøi kì Maët traän Daân chuû (1936-1939), Ñaûng

chuû tröông ñaåy maïnh caùc hoaït ñoäng ñaáu tranh chính trò. Treân lónh vöïc vaên hoùa -

ngheä thuaät laø phong traøo ñaáu tranh ñoøi töï do ngoân luaän, cheá ñoä kieåm duyeät taïm thôøi

ñöôïc baõi boû. Nhôø ñoù, tö töôûng caùch maïng cuûa chuû nghóa Marx – Lenin coù ñieàu kieän

thaâm nhaäp saâu roäng vaøo quaàn chuùng ñaëc bieät laø qua hai cuoäc tranh luaän duy taâm -

duy vaät vaø ngheä thuaät vò ngheä thuaät hay ngheä thuaät vò nhaân sinh treân caùc tôø baùo hôïp

phaùp coâng khai. Nhö vaäy, trong boái caûnh lòch söû xaõ hoäi Vieät Nam nhöõng thaäp nieân

ñaàu theá kæ XX, tö töôûng cuûa chuû nghóa Marx – Lenin khoâng nhöõng ñaõ môû ra con

ñöôøng môùi cho Caùch maïng Vieät Nam tieán leân maø coøn taïo laäp neàn taûng vöõng chaéc

cho pheâ bình Maùc-xít hình thaønh vaø phaùt trieån, trôû thaønh khuynh höôùng pheâ bình

tieân tieán nhaát trong tình hình vaên hoùa thôøi ñaïi luùc baáy giôø. Nhöng ñieàu ñoù cuõng coù

nghóa laø ôû Vieät Nam, pheâ bình Maùc-xít ñöôïc tieáp nhaän nhö moät giaûi phaùp lòch söû

vaø hôïp nhaát vôùi chính trò ngay trong giai ñoaïn hình thaønh cuûa noù.

1.2.2. Quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån:

Lí luaän pheâ bình vaên hoïc Maùc-xít hình thaønh khôûi ñaàu töø cuoäc tranh luaän ngheä

thuaät vò ngheä thuaät vaø ngheä thuaät vò nhaân sinh keùo daøi suoát töø naêm 1935 ñeán naêm

1939 nhöng tieàn ñeà cuûa noù ñaõ coù töø cuoäc tranh luaän duy taâm – duy vaät ñaõ noå ra tröôùc

ñoù hai naêm. Cuoäc tranh luaän coù yù nghóa tieàn ñeà naøy khoâng chæ coù giaù trò hoïc thuaät beà

ngoaøi cuûa noù laø choáng laïi söï mô hoà veà caùc khaùi nieäm trieát hoïc maø coøn laø cuoäc ñaáu

tranh tö töôûng choáng laïi quan nieäm bi quan, töï ti daân toäc taùc ñoäng xaáu ñeán laäp

tröôøng ñaáu tranh Caùch maïng cuûa nhaân daân. Thoâng qua cuoäc tranh luaän naøy, Haûi

Trieàu ñaõ nhôø vaøo baùo chí coâng khai ñeå ñöa tö töôûng cuûa chuû nghóa Marx – Lenin ñi

saâu vaøo quaàn chuùng, taïo cô sôû cho vieäc tieáp thu lí luaän pheâ bình vaên hoïc Maùc-xít sau

naøy. Do vaäy, cuoäc tranh luaän tuy khoâng tröïc tieáp ñeà caäp ñeán nhöõng vaán ñeà vaên hoïc

ngheä thuaät nhöng noù laø söï môû maøn cho cuoäc tranh luaän ngheä thuaät vò ngheä thuaät hay

ngheä thuaät vò nhaân sinh.

Trong chieàu daøi thôøi gian naêm naêm roøng raõ, vôùi söï qui tuï haàu heát caùc vaên-ngheä

só, caùc nhaø baùo, nhaø pheâ bình coù teân tuoåi ñöông thôøi chia thaønh hai chieán tuyeán bao

goàm moät beân laø Haûi Trieàu cuøng caùc ñoàng chí cuûa oâng nhö: Buøi Coâng Tröøng, Sôn

Traø, Thaïch Ñoäng, Hoà Xanh… coøn moät beân laø Hoaøi Thanh, Thieáu Sôn, Leâ Traøng

Kieàu, Phan Vaên Daät… vaø vôùi moät khoâng khí tranh luaän vöøa khoa hoïc, nghieâm tuùc

vöøa soâi noåi, quyeát lieät, cuoäc tranh luaän ngheä thuaät vò ngheä thuaät hay ngheä thuaät vò

nhaân sinh trôû thaønh cuoäc tranh luaän noåi tieáng nhaát trong lòch söû pheâ bình vaên hoïc.

Noù ñaõ ñaët ra nhieàu vaán ñeà cô baûn cuûa pheâ bình lí luaän vaên hoïc maø cho ñeán nay vaãn

coøn laø nhöõng vaán ñeà thôøi söï nhö: moái quan heä giöõa vaên hoïc vaø xaõ hoäi; vaán ñeà chöùc

naêng cuûa vaên hoïc ngheä thuaät, vaán ñeà töï do saùng taùc v.v... Töø cuoäc tranh luaän naøy,

Haûi Trieàu cuøng caùc ñoàng chí cuûa oâng ñaõ xaây döïng ñöôïc nhöõng luaän ñieåm cô baûn cuûa

pheâ bình Maùc-xít vaø kòp thôøi pheâ bình caùc taùc phaåm môùi cuûa khuynh höôùng chuû

nghóa hieän thöïc pheâ phaùn ñang böôùc ñaàu hình thaønh taïo neân moät dieãn ñaøn soâi noåi veà

nhöõng vaán ñeà thôøi söï vaên hoïc luùc baáy giôø.

Nguyeân do cuûa cuoäc tranh luaän baét ñaàu töø baøi Hai caùi quan nieäm veà vaên hoïc

cuûa Thieáu Sôn ñaêng treân Tieåu thuyeát thöù baûy soá 38 ra ngaøy 16-2-1935. Qua baøi vieát

naøy, Thieáu Sôn ñöa ra quan nieäm phaân chia vaên hoïc ra laøm hai loaïi theo muïc ñích

cuûa noù: loaïi laáy caùi ñaïo ñöùc luaân lí laøm muïc ñích laø vaên luaän thuyeát, khaûo cöùu vaø

loaïi laáy caùi ñeïp laøm muïc ñích chính laø loaïi vaên hoïc saùng taùc nhö thô ca, tieåu thuyeát…

Phaûn baùc laïi quan nieäm naøy, treân baùo Ñôøi môùi soá ra ngaøy 24-3-1935 vaø 7-4-1935,

Haûi Trieàu chuû ñoäng tranh luaän qua baøi vieát Ngheä thuaät vò ngheä thuaät hay ngheä thuaät

vò nhaân sinh. OÂng cho raèng muïc ñích vaø cöùu caùnh cuûa ngheä thuaät ñeàu laø ôû xaõ hoäi vaø

khaúng ñònh raèng ngheä thuaät tieán boä laø ngheä thuaät vò nhaân sinh, ngheä thuaät phuïc vuï

cuoäc soáng, dieãn taû ñöôïc tö töôûng, tình caûm cuûa nhaân daân lao ñoäng vaø coù taùc duïng caûi

taïo xaõ hoäi, coøn ngheä thuaät chæ phuïng söï cho caùi ñeïp maø Thieáu Sôn ñeà xuaát laø ngheä

thuaät cuûa caùc löïc löôïng xaõ hoäi suy taøn.

Traû lôøi laïi Haûi Trieàu, Tieåu thuyeát thöù baûy soá 41 (9-3-1935) vaø baøi Vaên hoïc bình

daân (Tieåu thuyeát thöù baûy soá 43, 23-3-1935), qua baøi vieát Ngheä thuaät vôùi ñôøi ngöôøi,

Thieáu Sôn tieáp tuïc baûo veä quan ñieåm cuûa mình, yeâu caàu nhaø vaên phaûi bieát töï giaûi

phoùng mình ra khoûi moïi giôùi haïn cuûa tö töôûng vaø taàm nhìn ñeå höôùng vaøo baûn chaát

caùi ñeïp cuûa ngheä thuaät: “ngöôøi laøm vaên chöông phaûi thoaùt li ñöôïc heát thaûy nhöõng

thaønh kieán veà luaân lí, veà xaõ hoäi, veà chính trò, veà toân giaùo maø chæ bieát coù ngheä thuaät

maø thoâi”. Keát thuùc baøi vieát naøy, moät laàn nöõa, Thieáu Sôn nhaán maïnh giaù trò thaåm mó

cuûa ngheä thuaät vaø quan nieäm vaên chöông nhö moät phöông tieän giuùp con ngöôøi giaûi

thoaùt veà maët tinh thaàn: “Neáu trong thieân haï coøn nhieàu ngöôøi bieát yeâu meán ngheä

thuaät, nhôø thöôûng thöùc nhöõng coâng trình cuûa chuùng toâi maø queân ñöôïc nhöõng noãi nhoû

nhen ti tieän ôû coõi ñôøi ñeå soáng chung vôùi chuùng toâi trong moät caûnh töôïng ñeïp ñeõ hôn,

cao thöôïng hôn, thì chuùng toâi laïi chaúng coù coâng vôùi xaõ hoäi loaøi ngöôøi ñaáy ö?”.

Kieân quyeát baùc boû quan ñieåm ngheä thuaät cuûa Thieáu Sôn, trong baøi Giaù trò cuûa

nhöõng taùc phaåm cuûa phaùi ngheä thuaät vò ngheä thuaät ñaêng treân baùo Ñôøi môùi soá ra ngaøy

7-4-1935, Haûi Trieàu cho raèng phaïm vi giaù trò cuûa nhöõng taùc phaåm ngheä thuaät vò

ngheä thuaät laø “ngheä thuaät cuûa moät thieåu soá, khoâng bao giôø dieãn ñaït noåi caùi tình caûm,

caùi yù chí, caùi nguyeän voïng cuûa quaûng ñaïi quaàn chuùng”. Hôn nöõa, trong hoaøn caûnh xaõ

hoäi - lòch söû ñaát nöôùc luùc baáy giôø, “ai laáy ngheä thuaät laøm moùn chôi rieâng, laáy ngheä

thuaät vò ngheä thuaät, laáy ngheä thuaät laøm buøa meâ, ñeàu voâ tình hay höõu yù noái toân giaùo

cho löïc löôïng phaûn tieán hoaù”. Lôøi toá caùo naøy ñaõ laøm cho cuoäc tranh luaän taïm laéng

ñoïng cho ñeán khi taäp truyeän ngaén Keùp Tö Beàn cuûa Nguyeãn Coâng Hoan ra ñôøi.

Töø cuoäc tranh luaän veà quan ñieåm ngheä thuaät coù tính chaát lí luaän thuaàn tuyù, taùc

phaåm Keùp Tö Beàn cuûa Nguyeãn Coâng Hoan ra ñôøi ñaõ trôû thaønh tö lieäu thöïc tieãn ñeå

ñoâi beân boäc loä khuynh höôùng pheâ bình cuûa mình vaø laøm cho cuoäc tranh luaän chuyeån

höôùng vaøo nhöõng vaán ñeà thöïc tieãn saùng taùc vaø thôøi söï vaên hoïc. Treân Tieåu thuyeát thöù

baûy soá 60, Haûi Trieàu vieát baøi Nhaân xem quyeån Keùp Tö Beàn, Nguyeãn Coâng Hoan nhaø

vaên coù nhieàu trieån voïng khen ngôïi taùc phaåm coù giaù trò ñaëc saéc ôû loái vaên toá caùo xaõ

hoäi. Moät tuaàn ngay sau ñoù, treân Tieåu thuyeát thöù baûy soá 61, Thieáu Sôn laïi xuaát hieän

vôùi baøi vieát Pheâ bình Keùp Tö Beàn cuûa Nguyeãn Coâng Hoan vôùi nhöõng nhaän ñònh

nhöõng neùt ñaëc saéc cuûa taùc phaåm veà maët hình thöùc ngheä thuaät, oâng vieát: “Vaên oâng

Hoan vöøa vui, vöøa hoaït, bao giôø cuõng coù gioïng khoâi haøi, deã daõi vôùi caùch traøo phuùng

saâu cay” vaø keát luaän: “Caû möôøi maáy truyeän trong saùch naøy laø möôøi maáy khuùc phim

hay, nhöõng moãi phim hay moät caùch, vì caùi ngheä thuaät cuûa taùc giaû noù cuõng bieán hoaù

theo thieân hình vaïn traïng cuûa söï soáng trong ñôøi”. Tieáp tuïc laøm roõ laäp tröôøng quan

ñieåm ngheä thuaät cuûa mình, ngay treân soá baùo tieáp theo, Haûi Trieàu vieát baøi Keùp Tö

Beàn, moät taùc phaåm thuoäc veà caùi trieàu löu ngheä thuaät vò nhaân sinh ôû nöôùc ta ñeå khaúng

ñònh khuynh höôùng tieán boä cuûa taùc phaåm, ñoù laø khuynh höôùng taû thöïc chuû nghóa vaø

coi ñaây laø thaønh coâng cuûa loái ngheä thuaät vò nhaân sinh. Cuõng töø baøi vieát naøy, cuoäc

ranh luaän böôùc vaøo moät giai ñoaïn môùi quyeát lieät vaø qui moâ hôn vôùi löïc löôïng tham

gia phaân ñoâi hai chieán tuyeán vaø söï coù maët cuûa Hoaøi Thanh, moät nhaø pheâ bình coù uy

tín luùc baáy giôø.

Baøi vieát treân ñaây cuûa Haûi Trieàu voâ tình ñaõ ñaåy quan ñieåm ngheä thuaät cuûa Hoaøi

Thanh vaøo theá ñoái laäp ( theå hieän qua baøi Tìm caùi ñeïp trong töï nhieân laø ngheä thuaät,

tìm caùi ñeïp trong ngheä thuaät laø pheâ bình ñaõ ñaêng tröôùc ñoù treân Tieåu thuyeát thöù baûy soá

35 ra ngaøy 26-1-1935). Vì vaäy, treân baùo Traøng An soá ra ngaøy 25-8-1935, Hoaøi

Thanh ñaõ leân tieáng ñeå ñaùp lôøi Haûi Trieàu qua baøi Vaên chöông laø vaên chöông vôùi noäi

dung nhaán maïnh giaù trò thaåm mó, ñaëc tröng tính truyeàn caûm, tính hình töôïng cuûa vaên

chöông vaø xem ñaây môùi laø “chaân töôùng loäng laãy cuûa noù”. Sau ñoù, oâng vieát tieáp baøi

Pheâ bình vaên treân Tieåu thuyeát thöù baûy soá 68 (14-9-1935) ñeå noùi theâm raèng, nhaán

maïnh tính hình töôïng thaåm myõ vaø phong caùch rieâng cuûa moãi nhaø vaên, oâng cuõng

khoâng phuû nhaän loái vaên taû thöïc vaø muïc ñích phuïc vuï nhaân sinh cuûa ngheä thuaät: “Toâi

khoâng khuyeân Nguyeãn Coâng Hoan vieát loái vaên ñaày moäng aûo thì sao caùc oâng laïi buoäc

Löu Troïng Lö vieát loái vaên cuûa Nguyeãn Coâng Hoan” vaø “noùi cho cuøng, ngheä thuaät

naøo maø chaúng vò nhaân sinh, khoâng vì caùi sinh hoaït vaät chaát thì cuõng vì caùi sinh hoaït

tinh thaàn cuûa ngöôøi ta”.

Phía beân kia, treân baùo Trung kì soá 1 ra ngaøy 9-10-1935, Haûi Trieàu vieát tieáp baøi

Ngheä thuaät vôùi nhaân sinh ñeå phaùt trieån laäp luaän duy vaät veà ngheä thuaät cuûa mình.

Nhöng ñeán thaùng 10-1935, treân Tieåu thuyeát thöù baûy soá 74, Hoaøi Thanh laïi tieáp tuïc

leân tieáng baûo veä quan ñieåm cuûa mình qua baøi pheâ bình phoùng söï Toâi keùo xe cuûa Tam

Lang. Vaø oâng chuû ñoäng ruùt chaân ra khoûi cuoäc tranh luaän vôùi baøi Chaám daáu heát cho

moät cuoäc bieän luaän treân baùo Traøng An soá ra ngaøy 29-10-1935. Nhöng ñeán baùo Traøng

An soá ra ngaøy 3-12-1935 oâng laïi vieát tieáp baøi Chung quanh cuoäc bieân luaän veà ngheä

thuaät, Moät lôøi vu caùo ñeâ heøn ñeå thanh minh cho mình. Sau ñoù, Hoaøi Thanh coøn tieáp

tuïc vieát Ngoaïi caûnh trong vaên chöông (Traøng An soá ra ngaøy 10-12-1935) vaø Xin

maùch nhaø vaên moät nguoàn vaên (Tieåu thuyeát thöù baûy soá 83 (28-12-1935) baøn veà vaán ñeà

vaên hoïc vôùi thôøi ñaïi vaø gôïi yù ñeà taøi noâng thoân vaø noâng daân.

Ñeán naêm 1936, Hoaøi Thanh khoâng leân tieáng nöõa nhöng ñöùng veà phía oâng coù Leâ

Traøng Kieàu vaø Phan Vaên Daät tieáp tuïc vaøo cuoäc. Phía Haûi Tieàu, xuaát hieän theâm tieáng

noùi cuûa Hoà Xanh, Laâm Moäng Quang, Hoaû Sôn, Haûi Vaân, Sôn Traø, Thaïch Ñoäng kieân

quyeát khaúng ñònh khuynh höôùng ngheä thuaät vò nhaân sinh ñoàng thôøi coâng kích, doàn eùp

ñoái phöông chöùng toû theá öu troäi cuûa mình. Cuoäc tranh luaän môû roäng qui moâ sang

nhieàu tôø baùo khaùc nhö: Tieán boä, Hoàn Treû, Tin Vaên, Tao Ñaøn…

Ñeán thaùng 8-1937, Haûi Trieàu trôû laïi vôùi baøi Vaên hoïc vaø chuû nghóa duy vaät in

lieàn ba soá treân baùo Soâng Höông töø ngaøy 26-8-1937 ñeán ngaøy 11-9-1937 tieáp tuïc

chöùng minh nhöõng luaän ñieåm cuûa chuû nghóa duy vaät veà vaên hoïc vôùi tính chaát toång

quaùt vaø ñaày ñuû hôn veà moái quan heä giöõa vaên hoïc vaø söï sinh hoaït xaõ hoäi, vaên hoïc vôùi

ñaáu tranh giai caáp vaø phaân bieät giöõa vaên hoïc caùch meänh vôùi vaên hoïc phaûn caùch

meänh. Vaø ñeán thaùng 3-1939, Haûi Trieàu vieát theâm baøi Ñi tôùi chuû nghóa taû thöïc trong

vaên chöông: nhöõng khuynh höôùng trong tieåu thuyeát treân Tao Ñaøn soá 2 (16-3-1939) ñeå

trieån khai ñònh höôùng vaên hoïc hieän thöïc xaõ hoäi chuû nghóa ñang coøn phoâi thai. Ñaëc

bieät trong baøi naøy, oâng ñaõ quan taâm ñeán ñaëc tröng veà hình thöùc thaåm myõ cuûa taùc

phaåm vaên hoïc moät caùch thoûa ñaùng. Ñöùng veà phía Haûi Trieàu baáy giôø coøn coù theâm

Buøi Coâng Tröøng vôùi baøi Taùn thaønh söï gaây döïng neàn vaên hoùa Vieät Nam cuõng treân soá

taïp chí naøy.

Nhöõng ngöôøi ñoàng quan ñieåm vôùi Hoaøi Thanh luùc naøy ñaõ coù Löu Troïng Lö vaø

Lan Khai böôùc ra tranh luaän vôùi Buøi Coâng Tröøng vôùi quan nieäm phuû nhaän tính giai

caáp trong vaên chöông vaø ñeà cao thieân chöùc cuûa vaên só trong coâng cuoäc xaây döïng neàn

“vaên chöông muoân ñôøi” laáy “loøng ngöôøi” laøm caên baûn. Phaûn baùc laïi Löu Troïng Lö

vaø Lan Khai coøn coù theâm Toâ Veä vôùi baøi Vaên chöông daân chuùng treân Tao Ñaøn soá 7

(1-6-1939) khaúng ñònh neàn vaên chöông tieán boä laø vaên chöông phuïc vuï soá ñoâng daân

chuùng vì hoï môùi laø neán taûng cuûa xaõ hoäi. Sau moät thôøi gian khaù daøi im laëng, luùc naøy

Hoaøi Thanh laïi leân tieáng vôùi baøi Thaønh thöïc vaø töï do trong vaên chöông treân Tao Ñaøn

soá 64 vaø baøi YÙ nghóa vaø coâng duïng cuûa vaên chöông treân Tao Ñaøn soá 7 tieáp tuïc baûo veä

nhöõng luaän ñieåm cuûa oâng veà giaù trò thaåm mó, khaû naêng thanh loïc taâm hoàn cuûa vaên

chöông ñoàng thôøi baøy toû nguyeän voïng thieát tha veà söï töï do cho vaên chöông, ñoøi hoûi

vaên chöông phaûi “phaûn ñoäng laïi söùc ñeø neùn cuûa ñoaøn theå, phaûn ñoäng laïi nhöõng

thaønh kieán thoâng thöôøng”. Söï phaùt trieån löïc löôïng phía Haûi Trieàu trong khoaûng thôøi

gian naøy vôùi caùc teân tuoåi nhö: Troïng Minh, Vaên Minh, Nhö Phong caøng laøm cho

tieáng noùi cuûa tö töôûng pheâ bình Maùc-xít theâm maïnh meõ, doõng daïc. Cuoäc tranh luaän

ñeán ñaây ñaõ coi nhö keát thuùc vaø söï phaùt trieån lí luaän Maùc-xít veà vaên hoïc ngheä thuaät

cuõng chuyeån sang moät giai ñoaïn môùi sau khi ñaõ taïo laäp ñöôïc neàn taûng nhöõng luaän

ñieåm chính cuûa tö töôûng Maùc-xít trong nhaân daân vôùi nieàm tin vöõng chaéc vaøo tính

ñuùng ñaén cuûa noù. Tuy nhieân, do ñöùng treân laäp tröôøng chính trò vaø xuaát phaùt töø nhöõng

yeâu caàu thöïc teá caáp baùch cuûa caùch maïng daân toäc, pheâ bình Maùc-xít , trong khi tranh

luaän, cuõng khoâng traùnh khoûi nhöõng phaùn ñoaùn coù tính cöïc ñoan vaø quy chuïp

chính trò. Ngöôïc laïi, maëc duø coù phaàn phieán dieän, quan ñieåm cuûa phía “ngheä

thuaät vò ngheä thuaät” khoâng phaûi laø khoâng coù nhöõng haït nhaân hôïp lí, khoa hoïc

vaø tieán boä veà baûn chaát vaên hoïc vôùi tö caùch moät loaïi hình ngheä thuaät.

ÔÛ thôøi kì Maët traän daân chuû, song song vôùi hoaït ñoäng tranh luaän ngheä thuaät coøn

coù nhöõng hoaït ñoäng khaùc cuûa caùc nhaø pheâ bình lí luaän Maùc-xít treân caùc tôø baùo coâng

khai cuûa Ñaûng, noåi baät trong soá ñoù laø Traàn Ñình Long, Traàn Huy Lieäu vaø Minh

Töôùc. Treân baùo Tin töùc suoát 43 soá lieàn trong naêm 1938, Traàn Ñình Long ñaêng toaøn

boä taäp kí söï Ba naêm ôû Nga Xoâ vieát cuûa mình trong ñoù ñaùng chuù yù laø nhöõng chöông

vieát veà neàn vaên hoïc Xoâ Vieát coù yù nghóa nhö moät lôøi giôùi thieäu veà neàn vaên hoïc Maùc-

xít vaø gôïi yù höôùng ñi cho neàn vaên hoïc nöôùc ta. Neàn vaên hoïc Xoâ Vieát trôû thaønh kho

tö lieäu thöïc teá ñeå Traàn Ñình Long chöùng minh vai troø kieán thieát xaõ hoäi cuûa vaên hoïc,

phuû nhaän yeâu caàu töï do sieâu hình cho vaên só vaø ca ngôïi neàn vaên hoïc phuïng söï cho

nhaân daân. Treân baùo Hoàn Treû (taäp môùi) soá 2 ngaøy 23-6-1936, qua baøi pheâ bình phoùng

söï Toâi keùo xe cuûa Tam Lang, Traàn Huy Lieäu ñaõ boäc loä tö töôûng caùch maïng döùt khoaùt

cuûa mình: “Muoán giaûi quyeát vaán ñeà xaõ hoäi, chuùng ta khoâng theå caûi caùch töøng boä

phaän nhö caùi aùo raùch chæ vaù töøng choã, maø caàn phaûi xeù phaêng caùi aùo aáy ñi ñeå may

moät caùi aùo khaùc, toâi muoán noùi laø phaûi thay ñoåi toaøn theå cheá ñoä xaõ hoäi”. Trong naêm

1938, Traàn Huy Lieäu coøn vieát lôøi töïa cho quyeån tieåu thuyeát Laàm than cuûa Lan Khai

(in treân Tieåu thuyeát thöù baûy soá 223 ra ngaøy 3-9-1938) baøy toû thaùi ñoä uûng hoä loái vaên

chöông coù yù nghóa ñaáu tranh giai caáp vaø toá caùo xaõ hoäi saâu saéc, cuøng moät loaït baøi

treân baùo Tin töùc vôùi noäi dung coù tính chieán ñaáu maïnh meõ choáng laïi loaïi vaên chöông

thaân Nhaät vaø vaïch traàn thuû ñoaïn cuûa boïn thöïc daân trong phong traøo suøng baùi Truyeän

Kieàu. Beân caïnh ñoù coøn coù hoaït ñoäng pheâ bình chaøo ñoùn thô Toá Höõu cuûa Minh Töôùc,

T vaø K treân baùo Môùi, pheâ bình taùc phaåm Taét ñeøn (Ngoâ Taát Toá) cuûa Phuù Höông,

Minh Töôùc treân Ñoâng phöông taïp chí trong hai naêm 1938-1939. Ngoaøi ra coøn phaûi

keå ñeán cuoán Vaên só vaø xaõ hoäi cuûa Haûi Trieàu xuaát baûn naêm 1937 vôùi muïc ñích giôùi

thieäu ba nhaø vaên cuûa giai caáp voâ saûn noåi tieáng theá giôùi: M.Gorki, Romain Rolland

vaø Henri Barbusse nhö nhöõng taám göông tieâu bieåu soi ñöôøng cho caùc vaên só nöôùc ta

trong giai ñoaïn naøy. Nhöõng hoaït ñoäng treân ñaây cuõng ñaõ goùp phaàn cuûng coá theâm theá

ñöùng vöõng chaõi cuûa khuynh höôùng pheâ bình Maùc-xít ôû böôùc ñaàu xaây döïng. Coù theå

noùi, trong thôøi kì Maët traän daân chuû, hoaït ñoäng tieåu bieåu vaø coù hieäu quaû nhaát cuûa

khuynh höôùng pheâ bình Maùc-xít laø hoaït ñoäng tranh luaän. Maëc duø xuaát phaùt töø hai

quan ñieåm hoaøn toaøn khaùc nhau maø khoâng heà ñoái laäp nhau, cuoäc tranh luaän ñaõ

noå ra theo qui luaät taát yeáu cuûa lòch söû vaø thoâng qua cuoäc tranh luaän naøy cuøng

moät soá hoaït ñoäng khaùc, pheâ bình Maùc-xít ñaõ khaúng ñònh ñöôïc öu theá cuûa mình

ñoàng thôøi goùp phaàn vaïch ñöôøng cho neàn vaên hoïc daân toäc tieáp tuïc phaùt trieån theo

höôùng ñi phuø hôïp vôùi yeâu caàu cuûa thôøi ñaïi.

Töø sau naêm 1939, do tình hình lòch söû thay ñoåi, phaùt-xít Nhaät ñaët chaân vaøo

Ñoâng Döông, Caùch maïng bò ñaøn aùp, Ñaûng ruùt vaøo hoaït ñoäng bí maät, hoaït ñoäng lí

luaän pheâ bình Maùc-xít khoâng coøn dieãn ra coâng khai raàm roä nhö tröôùc veà löôïng nhöng

veà chaát laïi coù phaàn noåi troäi hôn. Caùc taùc phaåm tieâu bieåu cuûa giai ñoaïn 1939-1945

cuûa khuynh höôùng pheâ bình Maùc-xít laø Vaên hoïc khaùi luaän cuûa Ñaëng Thai Mai, Ñeà

cöông vaên hoùa cuûa Ñaûng cuøng moät soá baøi vieát cuûa Tröôøng Chinh vaø Nguyeãn Ñình

Thi.

Neáu nhö thôøi kì tröôùc naêm 1940 laø thôøi kì pheâ bình Maùc-xít phaùt trieån nhanh

choùng vaø roäng khaép nhôø nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi veà chính trò thì ñeán giai ñoaïn

naøy, töø sau naêm 1940 trôû ñi, hoaït ñoäng pheâ bình lí luaän ñi vaøo chieàu saâu, ñaây laø giai

ñoaïn pheâ bình Maùc-xít boå sung, naâng cao vaø hoaøn thieän ñoàng thôøi ñaáu tranh choáng

laïi nhöõng chieàu höôùng leäch laïc veà tö töôûng vaên hoùa ngheä thuaät cuõng nhö veà chính

trò. Söï ra ñôøi cuûa Ñeà cöông vaên hoùa Vieät Nam cuûa Ñaûng naêm 1943 laø moät söï kieän coù

moät yù nghóa quan troïng ñoái vôùi söï phaùt trieån lí luaän vaø hieäu quaû cuûa hoaït ñoäng pheâ

bình Maùc-xit giai ñoaïn naøy. Coù theå noùi, Ñeà cöông vaên hoùa naêm 1943 laø cöông lónh

ñaàu tieân cuûa Ñaûng treân maët traän vaên hoùa. Noù ñaõ vaïch ra ñöôøng loái caùch maïng vaên

hoùa cuûa Ñaûng Coäng saûn ngay trong thôøi kì lòch söû cam go nhaát cuûa Caùch maïng daân

toäc. Ñeà cöông quaùn trieät quan ñieåm coi vaên hoùa laø moät trong ba maët traän haøng ñaàu

maø muïc tieâu cuûa tröôùc maët cuûa noù laø xaây döïng laïi neàn vaên hoùa daân toäc choáng laïi

nguy cô bò noâ dòch bôûi vaên hoùa phaùt-xít, baèng caùc hoaït ñoäng ñaáu tranh treân ba

phöông dieän: hoïc thuyeát- tö töôûng, khuynh höôùng vaên ngheä vaø ngoân ngöõ vôùi phöông

chaâm daân toäc, ñaïi chuùng vaø khoa hoïc. Ñeán ñaàu naêm 1944, ñoàng chí Tröôøng Chinh

vieát baøi Maáy nguyeân taéc lôùn cuûa cuoäc vaän ñoäng vaên hoùa Vieät Nam môùi luùc naøy tieáp

tuïc laøm roõ phöông höôùng laõnh ñaïo cuûa Ñaûng baèng nhöõng luaän chöùng thöïc teá veà “ba

caên beänh” vaên hoùa cuûa nöôùc ta luùc baáy giôø laø phaûn daân toäc, phaûn khoa hoïc vaø phaûn

ñaïi chuùng. Taùc giaû cuõng nhaán maïnh nhieäm vuï caàn kíp luùc naøy cuûa caùc chieán só vaên

hoùa laø “ñaáu tranh treân taát caû caùc maët traän vaên hoïc, ngoân ngöõ, phong tuïc, tín ngöôõng

…” vaø xaùc ñònh ñaây laø maët traän “khoâng theå xa lìa ñöôïc cuoäc vaän ñoäng Caùch maïng

daân toäc giaûi phoùng cuûa daân toäc ta luùc naøy”. Ñeà cöông vaên hoùa cuûa Ñaûng vaø baøi vieát

naøy vôùi söï ñuùc keát töø thöïc thieãn ñôøi soáng vaên hoùa, baùm saùt tình hình lòch söû vaø nhaän

thöùc saâu saéc ñöôøng loái vaên ngheä Maùc-xít ñaõ trôû thaønh ngoïn ñuoác soi ñöôøng cho coâng

cuoäc xaây döïng laïi baûn saéc vaên hoùa daân toäc sau moät thôøi gian daøi chòu aûnh höôûng

cuûa neàn vaên hoùa thuoäc ñòa.

Trieån khai ñöôøng loái vaên hoùa cuûa Ñaûng treân maët traän lí luaän pheâ bình ñaùng löu

yù laø baøi vieát Soáng ñaõ … roài haõy vieát vaên cuûa Traàn Mai Ninh treân baùo Thanh nghò soá

42 (1-8-1943) vaø baøi noùi chuyeän cuûa Nguyeãn Ñình Thi vôùi sinh vieân veà ñeà taøi Söùc

soáng cuûa daân Vieät Nam trong ca dao coå tích (1944). Nhö ñaàu ñeà cuûa baøi baùo, Traàn

Mai Ninh keâu goïi caùc vaên só maïnh daïn daán thaân vaøo ñôøi soáng nhaân daân ñeå saùng taùc

cuûa mình thöïc coù giaù trò: “Moät nhaø vaên muoán saùng taùc cho thöïc coù giaù trò trong suoát

caû cuoäc ñôøi, nhaø vaên aáy phaûi hoïc, hoïc ôû nôi trang saùch cuûa ñoàng loaïi, vaø nhaát laø hoïc

baèng maùu thòt cuûa mình tung ra giöõa thôøi hoaït ñoäng, trong moät söï soáng ngang taøng

chaêm chæ, khoâng döøng moät phuùt”. Möôïn ca dao coå tích, Nguyeãn Ñình Thi mong

muoán döïng daäy “tinh thaàn vui veû, laïc quan, ham soáng, ham vaät loän” trong truyeàn

thoáng daân toäc ôû theá heä sinh vieân, hoïc sinh luùc baáy giôø. Daãu hoaït ñoäng trong moät cheá

ñoä kieåm duyeät heát söùc nghieâm ngaët, treân vaên ñaøn coâng khai, caùc chieán só vaên hoùa

Maùc-xít vaãn tìm moïi hình thöùc ñeå ñöa tö töôûng Maùc-xít vaøo quaàn chuùng nhaân daân,

höôùng daãn vaø boài döôõng tinh thaàn vaø quan ñieåm lí luaän Maùc-xít cho theá heä treû.

Nhöng thaønh töïu ñaùng löu yù nhaát trong hoaït ñoäng lí luaän pheâ bình Maùc-xít giai

ñoaïn naøy vaãn laø Vaên hoïc khaùi luaän cuûa Ñaëng Thai Mai. Ñaây cuõng laø taùc phaåm luaän

pheâ bình Maùc-xít ñaàu tieân vôùi tính heä thoáng chaët cheõ, noäi dung khaù toaøn dieän cho

ñeán nay vaãn coøn giaù trò. Ñuùc keát nhöõng thaønh töïu cuûa pheâ bình Maùc-xít trong cuoäc

tranh luaän ngheä thuaät 1935-1939; cuøng vôùi phöông phaùp nghieân cöùu khoa hoïc, Vaên

hoïc khaùi luaän ñaõ böôùc ñaàu hoaøn thieän, naâng cao tính hoïc thuaät cuûa nhöõng luaän ñieåm

cô baûn cuûa pheâ bình Maùc-xít veà nguoàn goác – muïc ñích – khaùi nieäm vaên hoïc, veà moái

quan heä vaên hoïc vôùi xaõ hoäi - vaên hoùa, veà vaán ñeà töï do saùng taùc, quan heä giöõa noäi

dung vaø hình thöùc, tính ñieån hình vaø tính caù theå, tính daân toäc vaø quoác teá cuûa vaên

hoïc.v.v.. ñoàng thôøi pheâ phaùn moät caùch teá nhò vaø kín ñaùo nhöõng khuynh höôùng ngheä

thuaät vaø tö töôûng khoâng phuø hôïp vôùi yeâu caàu cuûa ñôøi soáng vaên hoïc luùc baáy giôø döïa

treân cô sôû laäp luaän cuûa chuû nghóa Maùc veà vaên hoïc ngheä thuaät. Ngoaøi Vaên hoïc khaùi

luaän trong thôøi kì naøy Ñaëng Thai Mai coøn vieát nhieàu baøi nghieân cöùu veà vaên hoïc.

Treân taïp chí Tri taân soá ra ngaøy 4-2-1943, Ñaëng Thai Mai vieát baøi YÙ nghóa nhaân sinh

trong tieáng cöôøi cuûa nöôùc ta ngaøy xöa ñeå phaân tích giaù trò kho truyeän cöôøi daân gian

cuûa daân toäc ta maø trong thöïc teá noù chöa ñöôïc coi troïng ñuùng möïc. Ngoaøi giaù trò veà

maët hoïc thuaät, baøi vieát coøn theå hieän thaùi ñoä traân troïng ñuùng möùc moät di saûn tinh thaàn

cuûa daân toäc maø qua ñoù taùc giaû mong muoán khôi daäy yù thöùc phaûn khaùng maïnh meõ

trong tieáng cöôøi daân gian. Treân baùo Thanh nghò soá ra ngaøy 16-9-1943, Ñaëng Thai

Mai ñaêng baøi Hoïc thuaät vaø haønh ñoäng phaân tích söï aûnh höôûng cuûa hoïc thuaät noùi

chung ñeán nhaän thöùc vaø haønh ñoäng cuûa con ngöôøi, töø ñoù taùc giaû pheâ phaùn nhöõng hoïc

thuyeát, ñöôøng loái sai laàm, leäch laïc, phaûn caùch maïng luùc baáy giôø ñoàng thôøi nhaán

maïnh traùch nhieäm cuûa hoïc giaû, vaên ngheä só ñoái vôùi ngöôøi ñoïc. Tieáp theo ñoù, Ñaëng

Thai Mai coøn giôùi thieäu coâng trình nghieân cöùu veà Loã Taán vôùi tö caùch ñaïi dieän tieâu

bieåu cho neàn vaên hoïc hieän ñaïi Trung Quoác, in lieàn 3 soá 45,46,47 (töø ngaøy 16-9-1943

ñeán ngaøy 16-10-1943). Thoâng qua söï nghieäp vaên chöông cuûa Loã Taán, taùc giaû khaúng

ñònh giaù trò maãu möïc veà tinh thaàn nhaân ñaïo, tính chieán ñaáu cuõng nhö giaù trò ngheä

thuaät cuûa caùc taùc phaåm thuoäc khuynh höôùng hieän thöïc chuû nghóa. Nhöõng ñoùng goùp

cuûa Ñaëng Thai Mai trong thôøi kì naøy coù yù nghóa voâ cuøng quan troïng, noù ñaùp öùng

ñöôïc kòp thôøi yeâu caàu caáp thieát cho tieán trình phaùt trieån lí luaän pheâ bình Maùc-xít caû

veà maët hoïc thuaät vaø thöïc tieãn ñôøi soáng vaên hoùa trong giai ñoaïn voâ cuøng khoù khaên

cuûa lòch söû daân toäc.

Nhöõng ngaøy caän keà cuoäc toång khôûi nghóa thaùng Taùm, coâng taùc pheâ bình Maùc-

xít caøng saùt sao nhöõng vaán ñeà thöïc tieãn vaên hoùa caùch maïng. Baøi Nhieäm vuï choáng

phaùt-xít cuûa nhaø vaên luùc naøy cuûa Nhö Phong treân baùo Tieân phong, soá 1, ngaøy 10-11-

1945 vaø baøi Xeùt qua vaên hoùa Vieät Nam trong saùu naêm chieán tranh 1939-1945 cuûa

Nguyeãn Ñình Thi cuõng treân soá baùo naøy ñaõ theå hieän vai troø tieân phong cuûa coâng taùc lí

luaän pheâ bình Maùc-xít treân maët traän vaên hoùa. Cuøng vôùi caùc hoaït ñoäng khaùc, coâng taùc

pheâ bình luùc naøy ñaõ goùp phaàn taïo ñieàu kieän cho söï hình thaønh moät neàn vaên hoïc ngheä

thuaät môùi sau Caùch maïng.

Toùm laïi, trong khoaûng thôøi gian gaàn möôøi laêm naêm vôùi nhöõng ñieàu kieän lòch söû

voâ cuøng khoù khaên, lí luaän pheâ bình Maùc-xít ñaõ coù nhöõng böôùc ñi quan troïng, laàn löôït

xaây döïng vaø phaùt trieån ñöôïc neàn taûng lí luaän cuûa mình ñoàng thôøi giöõa ñöôïc vai troø

tieân phong trong vieäc ñònh höôùng vaên hoùa - vaên hoïc nöôùc nhaø ñaùp öùng ñöôïc yeâu caàu

cuûa thôøi ñaïi. Ñeå ñaït ñöôïc nhöõng thaønh quaû ñoù khoâng theå khoâng noùi ñeán söï ñoùng goùp

to lôùn cuûa Haûi Trieàu vaø Ñaëng Thai Mai – hai nhaø pheâ bình Maùc-xít tieâu bieåu ñaàu

tieân ôû nöôùc ta. Maët khaùc, söï hình thaønh, phaùt trieån vaø hieäu quaû cuûa pheâ bình Maùc-xít

giai ñoaïn naøy cuõng theå hieän roõ tính chaát cuûa neàn pheâ bình hôïp nhaát vôùi chính trò

döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng.

Chöông 2:

CAÙC ÑAËC ÑIEÅM CUÛA KHUYNH HÖÔÙNG PHEÂ

BÌNH MAÙC-XÍT ÔÛ VIEÄT NAM NÖÛA ÑAÀU

THEÁ KÆ XX.

2.1. Caùc ñaëc ñieåm veà nguyeân taéc thaåm myõ:

Nhìn chung, giai ñoaïn nöûa ñaàu theá kæ XX laø giai ñoaïn hình thaønh vaø böôùc ñaàu

khaúng ñònh vai troø lòch söû cuûa pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam döôùi söï aûnh höôûng saâu

saéc cuûa nhöõng ñieàu kieän cuï theå veà xaõ hoäi - thôøi ñaïi, ñaëc ñieåm truyeàn thoáng vaên hoùa

v.v.. cuûa ñaát nöôùc. Yeáu toá ñaàu tieân coù aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán söï hình thaønh pheâ

bình Maùc-xít giai ñoaïn naøy laø hoaøn caûnh xaõ hoäi luùc baáy giôø: ñaây laø giai ñoaïn lòch söû

maø yeâu caàu caùch maïng ñöôïc ñaët leân haøng ñaàu ñoái vôùi hôn hai möôi trieäu traùi tim cuûa

moät daân toäc giaøu truyeàn thoáng yeâu nöôùc. Do vaäy, ngay töø buoåi sô giao, pheâ bình

Maùc-xít ôû Vieät Nam ñaõ gaùnh leân vai noù söù meänh lòch söû cuûa ñaát nöôùc. Thöù hai, pheâ

bình Maùc-xít böôùc chaân vaøo Vieät Nam ôû thôøi ñieåm maø ngaønh pheâ bình lí luaän vaên

hoïc hieän ñaïi cuûa nöôùc ta cuõng vöøa môùi hình thaønh vôùi coâng trình ñaàu tieân laø Pheâ

bình vaø caûo luaän cuûa Thieáu Sôn (1933). Hôn nöõa, maëc duø laø moät ñaát nöôùc giaøu

truyeàn thoáng vaên hoùa vôùi chieàu daøi lòch söû hôn boán ngaøn naêm, maëc duø laø moät daân

toäc raát yeâu vaên chöông vôùi lôøi thô tieáng haùt coù theå öùng khaåu treân moâi, nhöng Vieät

Nam vaãn chöa xaây döïng ñöôïc cho mình moät lí luaän trieát hoïc vaø myõ hoïc naøo hoaøn

chænh vaø coù heä thoáng. Caùc yù kieán baøn veà vaên chöông ngheä thuaät cuûa caùc vaên nhaân,

hoïc giaû thôøi phong kieán (sau naøy ñaõ ñöôïc taäp hôïp trong coâng trình Töø trong di saûn

(Nxb Taùc phaåm môùi, naêm 1981)) vaãn coøn mang tính töï phaùt, chöa ñuû söùc ñeå hình

thaønh moät truyeàn thoáng veà lí luaän vaên hoïc cuûa Vieät Nam. Vì vaäy, pheâ bình Maùc-xít

ñöôïc xaây döïng ôû Vieät Nam trong ñieàu kieän thieáu haún moät tieàn ñeà myõ hoïc vaø lí luaän

vaên hoïc laøm cô sôû. Vaø cuoái cuøng, pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam giai ñoaïn nöûa ñaàu

theá kæ XX hình thaønh, phaùt trieån vaø khaúng ñònh chính mình baèng con ñöôøng ñaáu

tranh gay gaét vôùi nhieàu khuynh höôùng vaên hoïc vaø myõ hoïc khaùc trong moät heä thoáng

vaên hoùa voâ cuøng phöùc taïp cuûa moät ñaát nöôùc thuoäc ñòa. Taát caû caùc ñieàu kieän vöøa

phaân tích treân ñaây ñaõ theå hieän raát roõ trong ñaëc ñieåm caùc khaùi nieäm, heä thoáng luaän

ñieåm cuûa lí luaän pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ XX, cuõng nhö nhöõng

thaønh töïu vaø haïn cheá cuûa noù.

2.1.1. Khaùi nieäm vaên hoïc:

Ngöôøi ñaàu tieân ñaët vaán ñeà khaùi nieäm vaên hoïc theo quan ñieåm Maùc-xít laø Haûi

Trieàu. Khi cuï Phan Boäi Chaâu - nhaø caùch maïng, nhaø vaên ñöôïc nhaân daân kính phuïc

luùc baáy giôø - vieát baøi caét nghóa hai chöõ vaên hoïc moät caùch thaàn bí, thì Haûi Trieàu, treân

baùo Ñoâng phöông (soá 893, ngaøy 1-11-1933) ñaõ pheâ bình “Cuï Saøo Nam giaûi thích hai

chöõ vaên hoïc theá laø sai laém ñeå ñöa ra khaùi nieäm vaên hoïc cuûa lí luaän Maùc-xít, döïa treân

moái quan heä giöõa vaên hoïc vaø ñôøi soáng xaõ hoäi. Tröôùc ñoù khoâng laâu, cuõng treân tôø baùo

naøy, Haûi Trieàu cuõng ñaõ ñònh nghóa: “vaên hoïc laø caùi bieåu hieän cuûa nhaân sinh” vaø

“vaên hoïc laø moät caùi saûn vaät cuûa xaõ hoäi” [6, tr.44,47]. Ñeán baøi vieát naøy, Haûi Trieàu

tieáp tuïc khaúng ñònh quan ñieåm cuûa mình vaø môû roäng hôn noäi haøm khaùi nieäm naøy:

“Vaên hoïc chính laø bieåu hieän cuûa tö töôûng, nhaát laø tình caûm cuûa nhaân loaïi ñoái

vôùi vuõ truï vaø nhaân sinh. Phoâ dieãn caùi tình caûm, caùi tö töôûng aáy treân taám ñaù, trong

loùng tre, treân maët giaáy v.v.. taát caû laø vaên hoïc ñoù” [6, tr.51].

OÂng cuõng nhaán maïnh tính xaõ hoäi vaø qui luaät vaän ñoäng cuûa vaên hoïc: “Vaên hoïc

laø moät thöù saûn vaät cuûa xaõ hoäi. Caùi sinh toàn cuûa noù khoâng theå traùi vôùi söï tieán hoaù xaõ

hoäi” [6, tr.53].

Qua nhöõng yù kieán coù tính chaát ñònh nghóa naøy, ta thaáy Haûi Trieàu ñaõ caét nghóa

vaên hoïc trong moái quan heä giöõa vaên hoïc vôùi ñôøi soáng xaõ hoäi, vaên hoïc trong söï

vaän ñoäng lòch söû vaø trong moái quan heä giöõa noäi dung vaø hình thöùc. Maëc duø coøn ôû

trình ñoä sô giaûn, ñaëc tröng ngheä thuaät chöa ñöôïc quan taâm ñuùng möùc, nhaát laø quan

nieäm veà hình thöùc, nhöng khaùi nieäm ñaàu tieân veà vaên hoïc naøy cuûa Haûi Trieàu cho thaáy

oâng ñaõ xaùc ñònh ñöôïc noäi haøm khaùi nieäm vaên hoïc trong moái quan heä beân trong (noäi

dung - hình thöùc) vaø caû beân ngoaøi cuûa noù (xaõ hoäi - lòch söû). Caùch nhìn naøy cuûa Haûi

Trieàu veà sau vöøa thoáng nhaát vaø xuyeân suoát, vöøa coù nhöõng tieán boä roõ reät nhaát laø caùch

nhìn veà hình thöùc ngheä thuaät (seõ ñeà caäp ôû muïc 2.1.4). Tuy coøn nhieàu haïn cheá, khaùi

nieäm vaên hoïc cuûa Haûi Trieàu ñaõ theå hieän moät caùch nhìn môùi meû veà vaên hoïc so vôùi

quan nieäm truyeàn thoáng vaø giöõ moät vai troø lòch söû nhaát ñònh cuûa noù trong moät thôøi

gian khaù daøi (1933-1943) cho ñeán khi Vaên hoïc khaùi luaän ra ñôøi.

Töø baøi tranh luaän veà hai chöõ vaên hoïc cuûa Haûi Trieàu vôùi cuï Saøo Nam ñeán Ñònh

nghóa hai chöõ vaên hoïc (chöông I, Vaên hoïc khaùi luaän) cuûa Ñaëng Thai Mai coù moät

khoaûng thôøi gian gaàn möôøi naêm – vaø möôøi naêm aáy, vaên hoïc nöôùc ta phaùt trieån vôùi

toác ñoä chöa töøng coù trong lòch söû. Thôøi ñieåm ñaëc bieät naøy ñaõ goùp phaàn taïo ñieàu kieän

cho Ñaëng Thai Mai coù dòp ñi saâu baøn baïc, môû roäng khaùi nieäm vaên hoïc theo laäp

tröôøng cuûa chuû nghóa Marx. Taùc giaû ñi töø caùch hieåu cuûa Nho giaùo coå ñaïi: “vaên hoïc

coù nghóa laø hoïc roäng, hieåu thaáu nghóa lí vaên chöông” suy ra töø lôøi Khoång Töû cho ñeán

caùch hieåu vaên hoïc theo nghóa hieän ñaïi cuûa phöông Taây voán ñöôïc dòch ra töø chöõ

“Litteùrature” cuûa tieáng Phaùp: “Vaên hoïc coù theå coù nghóa laø moät khoa hoïc nghieân cöùu

veà caùc taùc phaåm cuûa lónh vöïc “vaên” vaø cuõng coù nghóa laø toaøn theå nhöõng taùc phaåm

ñoù” [14, tr.90]. Nhö vaäy, taùc giaû Ñaëng Thai Mai ñaõ ñöùng ôû quan ñieåm lòch söû vaø

duøng phöông phaùp so saùnh ñeå chæ ra söï khaùc bieät giöõa hai caùch hieåu cuûa phöông

Ñoâng vaø phöông Taây; coå ñaïi vaø hieän ñaïi ñeå töø ñoù ñöa ra khaùi nieäm vaên hoïc hieän ñaïi

moät caùch ñaày ñuû, vaán ñeà maø caùch ñònh nghóa cuûa Haûi Trieàu chöa ñuû söùc thuyeát

phuïc.

Tieáp theo, oâng ñi saâu vaøo phaân tích nhöõng ñaëc tröng khu bieät cuûa “vaên” theo

nghóa chæ caùc taùc phaåm saùng taïo ngheä thuaät ngoân töø. Ñöa ra quan ñieåm cuûa Hoà Hoaøi

Thaùm - moät nhaø vaên hoïc söû Trung Quoác - laøm ñoái chöùng, Ñaëng Thai Mai chöùng

minh quan ñieåm cuûa mình veà baûn chaát vaên hoïc treân caùc phöông dieän: noäi dung tö

töôûng (tình caûm vaø lí tính), taâm lí saùng taùc (chuû quan vaø khaùch quan), muïc ñích

(xuùc ñoäng caûm quan vaø giaùc ngoä lí tính), hình thöùc (ngoân ngöõ vaø vaên töï) vaø moái

quan heä vaên hoùa - xaõ hoäi (vaên hoïc laø moät hình thaùi yù thöùc). Töø ñoù, taùc giaû nhaán

maïnh vaøo khaû naêng taùc ñoäng cuûa vaên hoïc ñoái vôùi taâm hoàn ngöôøi thöôûng thöùc: “Vaên

hoïc coù löïc löôïng ñeå kích ñoäng tình caûm cuûa buoàng tim, ñeå thoûa maõn söï yeâu caàu mô

maøng cuûa töôûng töôïng vaø ñoàng thôøi laïi coù moät heä thoáng lí tính thanh sôû ñeå daãn ñaïo

löông tri vaø trí tueä cuûa gioáng ngöôøi nöõa” [14, tr.104]. Cuoái cuøng, baèng caùch daãn lôøi

moät nhaø vaên hieän ñaïi Anh, oâng xaùc ñònh phaïm vi phaûn aùnh cuûa vaên hoïc trong moái

quan heä giao thoa vôùi caùc boä moân vaên hoùa ngheä thuaät khaùc: “Vaên hoïc bao haøm heát

nghìn vaïn hình töôïng. Bôø coõi cuûa vaên hoïc thì giaùp vôùi khoa hoïc; moät maët gaàn guõi

vôùi aâm nhaïc; moät maët keà saùt vôùi ngheä thuaät ñieâu khaéc, vaø coù luùc laïi muoán tieáp xuùc

vôùi caû lónh vöïc toân nghieâm cuûa toân giaùo nöõa”.

Nhö vaäy, quan nieäm veà vaên hoïc cuûa Ñaëng Thai Mai ñaõ coù söï tieán boä veà giaù trò

hoïc thuaät. Caùch ñònh nghóa cuûa oâng veà vaên hoïc hôïp lí vaø toaøn dieän hôn so vôùi Haûi

Trieàu. Ñieàu ñaùng noùi ôû ñaây laø taùc giaû ñaõ nhìn nhaän hieäu quaû taùc ñoäng thaåm myõ cuûa

yeáu toá töôûng töôïng trong vaên hoïc. So saùnh vôùi khaùi nieäm vaên hoïc ngaøy nay, ta coù

theå thaáy raèng, khi baøn veà baûn chaát vaên hoïc, taùc giaû chöa nhaán maïnh ñaëc tröng veà

ngoân ngöõ vaên hoïc so vôùi caùc ngaønh cuøng söû duïng “ngoân ngöõ vaø vaên töï” khaùc, cuõng

nhö oâng chöa trình baøy moät caùch heä thoáng caùc theå loaïi cuûa vaên hoïc theo caû hai nghóa

cuûa khaùi nieäm naøy. Tuy nhieân, khoâng vì theá maø caùch ñònh nghóa cuûa Ñaëng Thai Mai

veà vaên hoïc giaûm ñi yù nghóa lòch söû quan troïng cuûa noù. Khaùi nieäm naøy ñaùnh daáu moät

böôùc ngoaëc quan troïng cuûa pheâ bình Maùc-xít trong quaù trình xaây döïng heä thoáng caùc

khaùi nieäm cô baûn vaø xaùc ñònh noäi haøm cuûa noù. Thaønh coâng cuûa Ñaëng Thai Mai ôû

ñaây laø tính khoa hoïc, tính hieän ñaïi cuûa vaán ñeà; ñaëc bieät, vaên hoïc ñöôïc ñònh nghóa

treân quan ñieåm Maùc-xít: vaên hoïc laø moät “hình thaùi yù thöùc” xaõ hoäi “bieåu hieän ñôøi

soáng cuûa loaøi ngöôøi”, muïc ñích cuûa vaên hoïc laø “daãn ñaïo löông tri vaø trí tueä”; noùi

caùch khaùc, muïc ñích cuûa vaên hoïc luoân höôùng veà ñôøi soáng thöïc tieãn, thoâi thuùc con

ngöôøi haønh ñoäng saùng suoát baèng khaû naêng giaùo duïc tö töôûng, tình caûm. Ñaây cuõng laø

ñöôøng loái laõnh ñaïo cuûa Ñaûng treân maët traän vaên hoùa – vaên ngheä: vaên hoïc khoâng taùch

rôøi ñôøi soáng, vaên hoïc phuïc vuï caùch maïng, phuïc vuï nhaân daân.

2.1.2. Moái quan heä nhaø vaên - taùc phaåm - ngöôøi ñoïc:

Vaän duïng phöông phaùp luaän duy vaät bieän chöùng vaø duy vaät lòch söû vôùi moâ hình

phaûn aùnh luaän, caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít ñaàu tieân ôû Vieät Nam (ñaëc bieät laø Haûi Trieàu

vaø Ñaëng Thai Mai) ñaõ xaây döïng moâ hình phaûn aùnh ngheä thuaät trong moái quan heä

giöõa vaên hoïc vôùi ñôøi soáng xaõ hoäi lòch söû. Môû ñöôøng cho coâng trình naøy laø Haûi Trieàu.

Coù theå xem baøi Söï tieán hoaù cuûa vaên hoïc vaø söï tieán hoaù cuûa nhaân sinh (thaùng 8-1933)

cuûa oâng laø baøi hoïc vôõ loøng cuûa pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam. Qua baøi vieát naøy,

ngoaøi vieäc caét nghóa nhöõng khaùi nieäm ñaàu tieân cuûa chuû nghóa Marx, taùc giaû coøn

böôùc ñaàu lí giaûi nhöõng luaän ñieåm cô baûn veà moái quan heä giöõa vaên hoïc vaø ñôøi soáng

xaõ hoäi theo laäp tröôøng cuûa chuû nghóa Marx. Vaên hoïc luoân vaän ñoäng, bieán ñoåi theo söï

vaän ñoäng cuûa neàn kinh teá:

“Neáu neàn kinh teá cuûa xaõ hoäi bieán ñoåi thì neàn vaên hoïc cuõng bieán ñoåi theo” [6,

tr.42].

Vaên hoïc phaûn aùnh neàn taûng kinh teá töông öùng vôùi moãi cheá ñoä xaõ hoäi cuûa noù :

“Moãi cheá ñoä kinh teá coù moät neàn vaên hoïc töông ñöông vaø neàn vaên hoïc naøo thì

binh vöïc cheá ñoä kinh teá aáy” [6, tr.43].

Do ñoù, “coù thöù vaên hoïc hoâm qua hôïp vôùi tieán hoaù maø hoâm nay ñaõ thaønh ra traàn

huû phaûn tieán hoaù” [6, tr.43].

Vaø vaên hoïc cuõng coù qui luaät toàn taïi cuûa noù, vaên hoïc tieán boä phaûi hôïp vôùi xu theá

tieán hoaù cuûa xaõ hoäi:

“Phaøm thöù vaên hoïc naøo hôïp vôùi cô baûn cuûa xaõ hoäi môùi coù caùi giaù trò toàn taïi, maø

thöù vaên hoïc naøo coù hôïp vôùi tieán hoaù cuûa xaõ hoäi môùi laø thöù vaên hoïc “soáng”, thöù vaên

hoïc tieán boä vaäy” [6, tr.48].

Tuy coøn ôû moät trình ñoä haïn cheá, nhöng cô baûn baøi vieát ñaõ böôùc ñaàu lí giaûi vaên

hoïc theo quan ñieåm duy vaät lòch söû: vaên hoïc laø moät thaønh phaàn thuoäc thöôïng taàng

kieán truùc chòu taùc ñoäng tröïc tieáp vaø saâu saéc cuûa haï taàng cô sôû, vaän ñoäng phaùt trieån

theo söï tieán hoaù cuûa cô sôû kinh teá; vaên hoïc tieán boä vaø vaên hoïc hôïp vôùi qui luaät tieán

hoaù. Baøi vieát coù yù nghóa ñaët vaán ñeà neàn taûng cuûa pheâ bình Maùc-xít. Töø naêm 1935 trôû

ñi, qua haøng loaït caùc baøi vieát tham gia cuoäc tranh luaän ngheä thuaät vò ngheä thuaät vaø

ngheä thuaät vò nhaân sinh, Haûi Trieàu cuøng caùc ñoàng chí cuûa oâng ñi saâu hôn vaøo caùc

luaän ñieåm naøy. Baøi Ngheä thuaät vò ngheä thuaät hay ngheä thuaät vò nhaân sinh cuûa Haûi

Trieàu lí giaûi tính xaõ hoäi saâu saéc cuûa vaên hoïc töø nguoàn goác vaø muïc ñích cuûa noù baèng

nhieàu daãn chöùng töø neàn vaên hoïc theá giôùi.

“Ngheä thuaät xaõ hoäi hoaù tình caûm cuûa loaøi ngöôøi, laïi ñem caùi tình caûm aáy maø

truyeàn nhieãm laïi cho loaøi ngöôøi: nhö theá laø caùi phaùt nguyeân cuûa ngheä thuaät laø ôû

trong xaõ hoäi maø caùi cöùu caùnh cuûa noù cuõng ôû trong xaõ hoäi” [6, tr.57].

Nhaän ñònh treân ñaây cuûa Haûi Trieàu cho thaáy moät böôùc tieán boä cuûa oâng veà lí luaän

myõ hoïc khi oâng löu yù ñeán cô cheá xaõ hoäi hoaù ñaëc tröng cuûa ngheä thuaät baèng söï laây

lan tình caûm. Vaán ñeà tính xaõ hoäi cuûa vaên hoïc ñöôïc thöïc hieän qua con ñöôøng xaõ hoäi

hoaù tình caûm cuûa nhaø vaên ñöôïc Haûi Trieàu tieáp tuïc laøm roõ hôn trong baøi vieát sau ñoù;

ñoàng thôøi oâng cuõng quan taâm ñeán ñaëc tröng ngoân ngöõ bieåu ñaït cuûa vaên hoïc.

“Ngheä thuaät laø caùi heä thoáng cuûa tình caûm dieãn thaønh ra hình aûnh. Maø caùi tình

caûm trong ngheä thuaät khoâng xuaát ra ôû moät caù nhaân naøo caû maø chính laø caùi toång

hôïp (syntheøse) cuûa nhöõng caùi tình caûm xaõ hoäi” [6, tr.78]. Coù theå coi lôøi phaùt bieåu

naøy laø söï öùng duïng vaø trieån khai quan nieäm Maùc-xít veà baûn chaát xaõ hoäi cuûa con

ngöôøi vaøo trong ngheä thuaät: “Trong tính hieän thöïc cuûa noù, baûn chaát con ngöôøi laø söï

toång hoaø taát caû nhöõng quan heä xaõ hoäi” (Marx). Nhaø vaên phaûi xaõ hoäi hoaù, khaùch

quan hoaù tình caûm cuûa mình trong taùc phaåm, laøm sao cho tieáng noùi traùi tim mình hoaø

chung tieáng noùi cuûa taàng lôùp ña soá trong xaõ hoäi vaø tieáng noùi cuûa thôøi ñaïi. Tình caûm

cuûa nhaø vaên theå hieän trong taùc phaåm ngheä thuaät do ñoù khoâng coøn laø tình caûm caù

nhaân maø tình caûm aáy ñaõ ñöôïc xaõ hoäi hoaù, mang tính khaùch quan lòch söû. Söï ñoùn

nhaän, hoan ngheânh cuûa ñoäc giaû ñoái vôùi taùc phaåm phuï thuoäc vaøo möùc ñoä, khaû naêng

xaõ hoäi hoaù tình caûm ñoù. Trong baøi vieát tieáp theo, Haûi Trieàu cuõng trôû laïi vaán ñeà naøy

ôû möùc ñoä môû roäng vaø cuï theå hôn. Ngoaøi ra, taùc giaû cuõng quan taâm veà tính heä thoáng

cuûa hình thöùc taùc phaåm:

“Caùi tình caûm cuûa moät ngöôøi ñaõ phöùc taïp maø caùi tình caûm cuûa moät xaõ hoäi laïi

caøng phöùc taïp hôn. Saép ñaët nhöõng tình caûm aáy cho coù heä thoáng, phaân bieät nhöõng tình

caûm aáy cho minh baïch roài dieãn dòch leân treân maët giaáy, treân taám ñaù, trong aâm ñieäu

v.v.. taát caû laø ngheä thuaät vaäy”.

OÂng cuõng löu yù caùc nhaø vaên “vò ngheä thuaät” veà tính xaõ hoäi cuûa tình caûm nhaø

vaên trong taùc phaåm:

“Phaùi “ngheä thuaät vò ngheä thuaät” töôûng laàm raèng tình caûm trong ngheä thuaät laø

caùi saûn vaät cuûa töøng caù nhaân maø thoâi (…). Hoï coù ngôø ñaâu caùi baûn ngaõ cuûa hoï chæ laø

moät caùi toång keát cuûa voâ soá caùi baûn ngaõ xaõ hoäi maø coù” [6, tr.84-85].

Nhö vaäy, tính xaõ hoäi cuûa vaên hoïc tröôùc heát theå hieän ôû nguoàn goác ra ñôøi cuûa

noù thoâng qua cô cheá söï saùng taïo vaø baûn chaát con ngöôøi xaõ hoäi ôû moãi nhaø vaên:

Tröôùc heát laø söï taùc ñoäng cuûa hoaøn caûnh xaõ hoäi ñoái vôùi tö töôûng - tình caûm cuûa

nhaø vaên vôùi tö caùch moät con ngöôøi xaõ hoäi:

“Trong khi hoï vieát saùch, laøm thô hoï voâ tình hay höõu yù ñaõ dieãn taû caùi tình caûm

giöõa xaõ hoäi ñöông thôøi ñaáy thoâi. Hoï vaãn coù thieân tö, hoï vaãn coù saùng taïo. Nhöng

nhöõng ñieàu kieän ñeå cho caùi thieân tö cuûa hoï naûy nôû, nhöõng phaåm hieäu ñeå cho caùi

saùng taïo cuûa hoï gaây döïng vaø hoï phaûi laáy trong xaõ hoäi” [6, tr.85].

Goùp phaàn khaúng ñònh luaän ñieåm naøy cuûa Haûi Trieàu coøn coù raát nhieàu baøi baùo

naèm raûi raùc treân haàu heát caùc tôø baùo noåi tieáng luùc baáy giôø suoát töø naêm 1935 ñeán

1939:

“Vaên chöông chòu aûnh höôûng cuûa xaõ hoäi …” [125, tr.483].

Söï hình thaønh cuûa ñôøi soáng tình caûm taâm lí nhaø vaên coøn laø vaán ñeà nguoàn goác

xuaát thaân, giai caáp cuûa hoï trong xaõ hoäi. Vaán ñeà giai caáp phaûn aùnh tröïc tieáp söï taùc

ñoäng cuûa hoaøn caûnh xaõ hoäi ñoái vôùi taâm lí con ngöôøi:

“Vaên chöông do tình caûm cuûa loaøi ngöôøi maø ra”, “Vaên chöông chæ laø söï phaûn

chieáu caùi taâm lí cuûa giai caáp maø thoâi” [126, tr.487-489].

Do vaäy, qui luaät phaùt trieån cuûa ngheä thuaät cuõng phuï thuoäc vaøo tieán trình lòch söû

cuûa xaõ hoäi:

“Ngheä thuaät phaûi theo tình hình xaõ hoäi maø tieán hoaù …” [156, tr.519].

“Xaõ hoäi nhaân loaïi tieán hoaù luoân: moät khi kinh teá thay ñoåi thì caùc caùi khaùc ñeàu

thay ñoåi heát” [166, tr.567].

“Ngheä thuaät laø phaûn aùnh cuûa moät xaõ hoäi. Noù coøn laø con ñeû cuûa söùc sinh saûn”

[45, tr.236].

Nhìn chung, luaän ñieåm chính trong caùc baøi vieát khaùc cuõng khoâng coù gì khaùc hôn

vieäc khaúng ñònh vaø luaän chöùng cho quan ñieåm cuûa Haûi Trieàu. Caùch noùi “söùc sinh

saûn” – caùi ñöôïc phaûn aùnh – cuûa Traàn Ñình Long coù theå hieåu laø söùc maïnh cuûa qui

luaät vaän ñoäng tieán hoaù trong theá giôùi khaùch quan. Hoà Xanh boå sung moät ñieåm môùi:

vaên hoïc phaûi thoaùt li tinh thaàn luaân lí – cuõng nhaèm muïc ñích nhaán maïnh khuynh

höôùng vaên hoïc taû thöïc, gaén lieàn vôùi daân sinh treân phöông dieän giaûi phoùng vaên hoïc

khoûi qui phaïm “vaên só taûi ñaïo” cuûa neàn ngheä thuaät phong kieán.

Maët khaùc, theo quan ñieåm Maùc-xít, tính xaõ hoäi trong moái quan heä giöõa nhaø vaên

vaø taùc phaåm coøn theå hieän ôû muïc ñích vaø cöùu caùnh cuûa vaên hoïc ngheä thuaät nhö Haûi

Trieàu ñaõ xaùc ñònh. Pheâ bình Maùc-xít ñeà cao vai troø cuûa taàng lôùp vaên ngheä só cuõng

nhö söù meänh cao quí cuûa vaên chöông ngheä thuaät noùi chung nhöng tieâu chí cuûa noù

khoâng phaûi laø tính ñoäc ñaùo, tính saùng taïo cuûa hình töôïng thaåm mó hay vaên phong boäc

loä thieân taøi cuûa ngöôøi saùng taïo maø chính laø ôû hieäu quaû taùc ñoäng ñeán ngöôøi ñoïc töông

öùng vôùi yeâu caàu cuûa thöïc tieãn xaõ hoäi vaø thôøi ñaïi. Pheâ bình Maùc-xít khoâng coi hieäu

quaû, vai troø xaõ hoäi cuûa vaên chöông ngheä thuaät laø moät “söï tình côø” maø laáy noù

laøm muïc ñích vaø thöôùc ño giaù trò taùc phaåm. Töø khi ra ñôøi, taùc phaåm vaên hoïc coù

moät söï soáng ñoäc laäp töông ñoái ñoái vôùi nhaø vaên nhöng söï soáng coøn cuûa noù hoaøn toaøn

thuoäc veà “quyeàn phaùn ñoaùn” cuûa xaõ hoäi thoâng qua vai troø cuûa ngöôøi ñoïc:

“Coù khi taùc giaû vieát cuoán saùch vaãn khoâng ñeå yù ñeán cuoán saùch mình ñoái vôùi söï

thay ñoåi cuûa xaõ hoäi veà sau, nhöng ñeán khi cuoán saùch aáy ra ñôøi, coâng chuùng hoan

ngheânh, laïi theo nhöõng tö töôûng trong saùch. Nhö theá thì rieâng phaàn taùc giaû ñoái vôùi

saùch cho laø moät söï tình côø, nhöng saùch ñoái vôùi quaàn chuùng vaø caùi aûnh höôûng cuûa noù

trong xaõ hoäi khoâng phaûi laø tình côø ñöôïc. Vì cuoán saùch khi tieáp xuùc vôùi xaõ hoäi laø

thuoäc veà quyeàn phaùn ñoaùn suy dieãn cuûa xaõ hoäi, taùc giaû chæ döï moät phaàn thoâi” [6,

tr.74].

Moái quan heä giöõa taùc phaåm vaên hoïc vaø xaõ hoäi cuõng laø moät quan heä bieän chöùng:

“Vaên chöông chòu aûnh höôûng cuûa xaõ hoäi nhöng xaõ hoäi khoâng phaûi laø khoâng thuï

aûnh höôûng cuûa vaên chöông” [125, tr.482].

Choáng laïi khuynh höôùng chuù troïng vai troø thöôûng thöùc cuûa “vaên chöông chôi”,

Haûi Trieàu cuøng caùc ñoàng chí cuûa oâng chuû tröông ñöa vaên hoïc trôû veà cuoäc soáng vaø

trao noù taän tay ngöôøi ñoïc vôùi tö caùch chuû theå tieáp nhaän taùc phaåm ngheä thuaät vaø

chuû nhaân cuûa moät xaõ hoäi môùi. Do vaäy, vaên hoïc ngheä thuaät cuõng nhaän laáy cho mình

moät söù meänh voâ cuøng to lôùn, naëng neà, ñoái vôùi toaøn theå nhaân daân vaø muïc tieâu tieán boä

cuûa lòch söû nhaân loaïi. Cuï theå hôn, vaên hoïc thöïc hieän vai troø cuûa noù ñoái vôùi cuoäc caùch

maïng voâ saûn vaø coâng cuoäc kieán thieát xaõ hoäi XHCN baèng caùch giaùc ngoä nhaän thöùc,

tö töôûng, tình caûm thoâi thuùc con ngöôøi ñi ñeán haønh ñoäng caùch maïng. Söùc maïnh cuûa

caùi ñeïp trong ngheä thuaät vaên chöông trôû thaønh phöông tieän vuõ khí:

“Vaên hoïc coá heát söùc duøng caùi maõnh löïc cuûa lôøi noùi myõ thuaät ñeå tham döï vaøo söï

kieán thieát XHCN, giuùp ích cho phuïc höng nhaân loaïi” [128, tr.494].

Vôùi muïc tieâu laø:

“Bao giôø ngöôøi ta cuõng caên cöù vaøo ña soá, vaøo haïng ngöôøi naøo maø bò aùp böùc, bò

cöïc khoå nhaát trong xaõ hoäi ñoù; ngöôøi ta phaûi nhaém ngay vaøo tình caûm, nguyeän voïng,

ñòa vò cuûa hoï maø thay ñoåi muïc ñích ngheä thuaät hay tìm kieám phöông phaùp gì khaùc ñeå

naâng cao trình ñoä cuûa hoï leân. Vì theá maø phaùi ngheä thuaät vò nhaân sinh muoán duøng

ngheä thuaät ñeå phuïng söï cho giai caáp heøn yeáu, ñeå giaùc ngoä hoï, ñeå khuyeán khích hoï,

laøm cho hoï coù yù cöông quyeát haønh ñoäng, maø chieán ñaáu vôùi con ma aùp baùch, ngheøo

naøn …” [116, tr.534].

Gaùnh vaùc troïng traùch aáy treân vai, “ngheä thuaät khoâng coøn laø moät thöù ñoà chôi ñeå

laøm thoûa maõn cuoàng voïng cuûa boïn Tö saûn, maø laø moät löïc löôïng ñeå naâng cao trình ñoä

sinh hoaït cuûa caû moät giai caáp caàn lao ñeå kieán thieát XHCN” [95, tr.237]. Maø “phaûi laø

moät trôï löïc ñeå ñöa nhaân loaïi ñeán coõi ñaïi ñoàng, phaûi laø moät yeáu toá cho böôùc tieán hoaù

xaõ hoäi” [97, tr.241].

Toùm laïi, veà moái quan heä nhaø vaên - taùc phaåm - ngöôøi ñoïc, Haûi Trieàu vaø nhöõng

ngöôøi ñoàng quan ñieåm vôùi oâng nhaán maïnh vai troø cuûa yeáu toá xaõ hoäi, yeáu toá khaùch

theå trong quaù trình phaûn aùnh vaø vai troø cuûa ngöôøi ñoïc ñoái vôùi quaù trình saùng taùc

vaø tieáp nhaän. Xaây döïng qui luaät phaûn aùnh ngheä thuaät, nhoùm Haûi Trieàu coù caùi nhìn

tieán boä hôn khuynh höôùng hieän thöïc pheâ phaùn ôû choã oâng nhaän ra qui luaät vaän ñoäng

cuûa vaên hoïc, nguyeân taéc phaûn aùnh hieän thöïc trong söï phaùt trieån vaø noäi dung tình

caûm, taâm lí giai caáp cuûa nhaø vaên trong phaûn aùnh ngheä thuaät. Phaûn aùnh ngheä thuaät

khoâng phaûi laø söï phaûn aùnh sieâu hình vaø maùy moùc. “Nhöõng yù kieán cuûa Haûi Trieàu noùi

chung laø chính xaùc, ñaõ coù nhöõng ñoùng goùp quí baùu vaøo vieäc ñaáu tranh ñeå xaây döïng

neàn lí luaän vaên ngheä caùch maïng” [18, tr.286] nhöng noù cuõng khoâng traùnh khoûi

nhöõng haïn cheá do ñieàu kieän lòch söû - vaên hoùa - xaõ hoäi cuï theå luùc baáy giôø. Quan nieäm

cuûa oâng veà quaù trình phaûn aùnh ngheä thuaät noùi chung vaãn coøn laø söï phaûn aùnh ñôn

giaûn vaø tröïc tieáp, ñoàng nhaát theá giôùi ngheä thuaät – caùi ñöôïc phaûn aùnh vôùi theá giôùi

khaùch quan – caùi phaûn aùnh (nhöõng baøi pheâ bình taùc giaû - taùc phaåm cuûa oâng theå hieän

roõ ñieàu naøy) maø chöa thaáy ñöôïc söï khuùc xaï cuûa noù bôûi caùc yeáu toá ngheä thuaät vaø vai

troø cuûa chuû theå saùng taïo. Ñeán Vaên hoïc khaùi luaän, Ñaëng Thai Mai ñaõ coù moät soá boå

sung caàn thieát cho vaán ñeà naøy.

Theo nhaø pheâ bình Ñaëng Thai Mai, yeáu toá khaùch theå trong phaûn aùnh ngheä thuaät

khoâng phaûi laø hình aûnh tröïc tieáp hay moät laùt caét sieâu hình cuûa hieän thöïc bôûi söï chi

phoái cuûa ba qui luaät cô baûn cuûa moät hình thaùi yù thöùc: luaät bieán thieân, luaät ñoaøn keát

vaø luaät keá thöøa; nhöng quan troïng hôn nöõa laø söï chi phoái cuûa yeáu toá töôûng töôïng

trong quaù trình saùng taïo ngheä thuaät. Laø moät hình thaùi yù thöùc xaõ hoäi, vaên hoïc “coù theå

tröïc tieáp hay giaùn tieáp aûnh höôûng ñeán ñôøi soáng xaõ hoäi”; nhöng ñoàng thôøi vaên hoïc

cuõng chòu taùc ñoäng qua laïi vôùi caùc boä moân vaên hoùa khaùc bôûi chuùng ñeàu gaây döïng

treân neàn taûng sinh hoaït kinh teá cuûa xaõ hoäi. Vì vaäy, phaïm vi phaûn aùnh cuûa vaên hoïc,

naèm trong moái quan heä giao thoa saâu roäng vôùi nhieàu boä phaän khaùc thuoäc kieán truùc

thöôïng taàng trong toaøn boä ñôøi soáng con ngöôøi chöù khoâng chæ phaûn aùnh cô sôû haï taàng

kinh teá xaõ hoäi. Maët khaùc, “treân traøng kì lòch söû, ngoân ngöõ, vaên töï, taâm duy, tö duy

cuûa nhaân loaïi khoâng phaûi laø nhöõng thöïc theå coá ñònh vónh vieãn khoâng di dòch” maø

ngöôïc laïi, noù “luoân luoân bieán hoaù trong khoâng gian vaø thôøi gian”. Vì vaäy, “döôùi qui

luaät bieán hoaù vaên hoïc vaãn saün coù moät ñoäng tính raát nhaïy” [14, tr.104]. Hôn nöõa, “ghi

nhôù vaø lôïi duïng kinh nghieäm caùc lôùp ngöôøi ngaøy tröôùc laø moät naêng löïc quí hoaù cuûa

loaøi ngöôøi”, do ñoù “Cuõng nhö luaät bieán hoaù, luaät tieáp tuïc laø moät qui luaät cô baûn cuûa

sinh hoaït vaø cuûa ngheä thuaät” [14, tr.142]. Moãi taùc phaåm vaên hoïc keá thöøa trong tinh

hoa cuûa toaøn boä neàn vaên hoïc quaù khöù, cô sôû phaùt trieån cuûa ngoân ngöõ, tö duy, truyeàn

thoáng tö töôûng - vaên hoùa v.v.. Xem xeùt vaên hoïc trong söï aûnh höôûng cuûa ba qui luaät

naøy, Ñaëng Thai Mai ñaõ cho thaáy caáu truùc phöùc hôïp cuûa theá giôùi ngheä thuaät: caùi

ñöôïc phaûn aùnh laø söï toång hoaø caùc yeáu toá thöïc taïi trong hoaøn caûnh xaõ hoäi lòch söû cuï

theå; tinh hoa cuûa toaøn boä lòch söû quaù khöù vaø maàm moáng töông lai trong moái lieân heä

vôùi caùc lieân heä khaùc thuoäc kieán truùc thöôïng taàng. Ñieàu ñaùng löu yù laø, theá giôùi ngheä

thuaät khoâng hoaøn toaøn laø caùi khaùch theå ñöôïc phaûn aùnh bôûi noù coøn laø saûn phaåm

cuûa trí töôûng töôïng. Taùc giaû phaân bieät hai loaïi töôûng töôïng: töôûng töôïng taùi taïo vaø

töôûng töôïng saùng taïo vaø cho raèng chuùng ñeàu xuaát phaùt töø hieän thöïc. Nhaán maïnh vai

troø cuûa yeáu toá töôûng töôïng, taùc giaû ñaõ cho thaáy moät khoaûng caùch nhaát ñònh giöõa caùi

phaûn aùnh vaø caùi ñöôïc phaûn aùnh vaø phaàn naøo vai troø cuûa chuû theå saùng taïo trong theá

giôùi ngheä thuaät. Yeáu toá töôûng töôïng khoâng chæ giöõ vai troø quan troïng trong khuynh

höôùng vaên hoïc laõng maïn maø vaên hoïc hieän thöïc chuû nghóa cuõng khoâng theå thieáu ñöôïc

yeáu toá naøy:

“Moät ñieàu chaéc laø muoán bieåu hieän söï thöïc moät caùch linh ñoäng, cuõng phaûi coù ñuû

söùc töôûng töôïng ñeå tìm nhöõng hình töôïng cuï theå” [14, tr.171].

“Bieát quan saùt thöïc teá, bieát boài döôõng trí töôûng töôïng thì nhaø vaên môùi coù theå

vaän duïng yù töù mình vaøo coâng cuoäc khaùi quaùt ngheä thuaät” [14, tr.172].

Vieäc ñeà cao vai troø cuûa yeáu toá töôûng töôïng trong taùc phaåm vaên hoïc ngheä thuaät

cuûa Vaên hoïc khaùi luaän coù moät yù nghóa quan troïng trong quaù trình xaây döïng moâ hình

phaûn aùnh luaän ngheä thuaät cuûa pheâ bình Maùc-xít Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ XX. Noù

theå hieän söï quan taâm hôïp lí ñeán moät trong nhöõng thaønh phaàn ñaëc tröng cuûa ngheä

thuaät vaø vai troø cuûa chuû theå saùng taïo – ñaây cuõng laø moät ñieåm yeáu cuûa pheâ bình

Maùc-xít noùi chung beân caïnh vaán ñeà veà hình thöùc ngheä thuaät cuûa taùc phaåm.

Coù theå hình dung moät caùch sô löôïc moâ hình phaûn aùnh ngheä thuaät cuûa pheâ bình

Maùc-xít ôû Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ XX qua sô ñoà sau:

Hoaøn caûnh xaõ hoäi - lòch söû

+ Luaät bieán thieân + Luaät ñoaøn keát + Luaät tieáp tuïc

Nhaø vaên Taùc phaåm Ngöôøi ñoïc

+ Noäi dung ñöôïc phaûn + Giai caáp – YÙ thöùc

aùnh

+ Taøi naêng - phaåm + Giai caáp – YÙ thöùc heä + Voán vaên hoùa + Tieáp nhaän, chòu aûnh

heä chaát höôûng + Hình thöùc ngheä thuaät + Taâm lí giai caáp cuûa nhaø vaên + Phöông phaùp saùng + Phaùn ñoaùn giaù trò taùc + Yeáu toá töôûng töôïng taùc phaåm

2.1.3. Traùch nhieäm cuûa nhaø vaên, phöông phaùp saùng taùc vaø töï do trong

ngheä thuaät:

Chính vì vai troø voâ cuøng cao quí cuûa vaên hoïc ngheä thuaät ñoái vôùi xaõ hoäi, pheâ

bình Maùc-xít cuõng ñaët ra vaán ñeà traùch nhieäm cuûa nhaø vaên vaø phöông phaùp saùng taùc

theo tieâu chí giaù trò cuûa yeáu toá trong khaùch theå taùc phaåm. Ñeà cao yeáu toá nhaän thöùc,

taùc duïng giaùc ngoä tö töôûng caùch maïng cuûa vaên hoïc, pheâ bình Maùc-xít khoâng chuû

tröông nhaø vaên phaûi goø löng, boù mình trong caên phoøng heïp ñeå uoán chöõ, goït caâu maø

ngöôïc laïi, pheâ bình Maùc-xít yeâu caàu nhaø vaên phaûi ñaët mình vaøo trong cuoäc soáng

roäng lôùn cuûa ñaïi ña soá quaàn chuùng nhaân daân, höôùng theo xu theá vaän ñoäng cuûa lòch söû

theo phöông chaâm “soáng ñaõ … haõy vieát vaên”. Bôûi vì chæ coù “soáng” thaät trong loøng

thôøi ñaïi, soáng baèng taát caû traùi tim vaø khoái oùc vì ñoàng loaïi vaø cho ñoàng loaïi, nhaø vaên

môùi coù theå nghe ñöôïc heát yù nguyeän cuûa nhaân daân, naém ñöôïc qui luaät lòch söû tieán

hoaù, ñeå töø ñoù coù theå hoaø tình caûm caù nhaân mình vaøo tình caûm cuûa caû coäng ñoàng vaø

taïo ñieàu kieän cho thieân tính – taøi naêng caù nhaân ñöôïc reøn luyeän vaø thaêng hoa trong

taùc phaåm. Coù nhö theá nhaø vaên môùi coù theå thöïc hieän ñöôïc söù maïng to lôùn cuûa mình:

laøm ngöôøi “kó sö taâm hoàn” cuûa nhaân daân vaø moät “ngöôøi thaày kinh nghieäm daãn

ñöôøng” cuûa thôøi ñaïi. Trong Pheâ bình vaø Caûo luaän (naêm 1933), Thieáu Sôn cuõng töøng

ca ngôïi coâng lao cuûa moät nhaø vaên taû thöïc bieát “hi sinh vì chaân lí, khoå coâng cho vaên

hoïc” khi daán thaân vaøo cuoäc soáng ñeå “dieãn taû ñöôïc caùi baûn saéc” giuùp cho ngöôøi ñoïc

“bieát ngöôøi, bieát mình, bieát caùi phaàn cao thöôïng cuûa nhaân loaïi maø caûm phuïc, bieát

nhöõng choã yeáu heøn cuûa nhaân loaïi maø xoùt thöông, bieát nhaân nhöõng caûm giaùc ñoù maø

phaùt sinh ra nhöõng tö töôûng thaâm traàm veà caùi nhaân sinh trieát hoïc”. Nhöng so saùnh

vôùi caùch nhìn cuûa caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn naøy, roõ raøng quan nieäm cuûa

Haûi Trieàu vaø caùc ñoàng chí cuûa oâng coù caùi nhìn hôïp lí vaø toaøn dieän hôn. Caùc nhaø pheâ

bình Maùc-xít ñaàu tieân aáy ñaõ xaây döïng nhöõng chuaån möïc cuï theå, lí töôûng cuûa moät nhaø

vaên tieán boä - nhaø vaên bình daân - nhaø vaên cuûa giai caáp voâ saûn baèng taát caû taâm huyeát

ñoái vôùi neàn vaên hoùa ngheä thuaät nöôùc nhaø. Nhaø vaên bình daân khoâng chæ coù taøi naêng,

taâm huyeát maø coøn phaûi coù voán soáng, voán tri thöùc vaø hôn theá nöõa, hoï coøn phaûi bieát

xaùc ñònh ñuùng ñoái töôïng phuïng söï cuûa mình, muïc ñích cuûa taùc phaåm vaên hoïc vaø söû

duïng phöông phaùp saùng taùc phuø hôïp. Noùi caùch khaùc, ngoaøi vieäc reøn luyeän tri thöùc,

nhaø vaên coøn phaûi töï xaây döïng cho mình theá giôùi quan khoa hoïc vaø tieán boä theo laäp

tröôøng cuûa chuû nghóa Marx ñeå nhaän laáy traùch nhieäm cuûa mình ñoái vôùi thôøi cuoäc:

“Tình theá kinh teá xaõ hoäi ngaøy nay ñaõ laâm vaøo trong thôøi kì khuûng hoaûng nguy

ngaäp… Caùc nhaø vaên phaûi goùp söùc vaøo coâng vieäc cöùu chöõa söï nguy cô aáy cuûa xaõ hoäi”

[116, tr.534].

Ñeå ñaït ñöôïc muïc tieâu cao caû aáy, “moät nhaø vaên bình daân caàn phaûi coù taâm tính

con ngöôøi, khoâng coù loøng vò kæ. Phaûi hieåu thaáu noãi thoáng khoå cuûa bình daân, ñem taøi

naêng saün coù cuûa mình ñeå bieåu loä söï taøn khoác cuûa xaõ hoäi, söï thieät thoøi maø nhaát laø ao

öôùc cuûa bình daân (…) beânh vöïc quyeàn lôïi cho hoï, phaán khôûi tinh thaàn cho hoï (…) phaûi

daét hoï ñi cho ñeán caùi ñích cuoái cuøng cuûa hoï: choáng laïi nhöõng quan nieäm vaø chuû

tröông (…) coù trôû ngaïi cho bình daân treân böôùc ñöôøng cuûa hoï (…) phaûi laøm cho hoï

khoâng moät phuùt naøo maø queân ñöôïc caùi söù meänh cuûa hoï treân con ñöôøng tieán hoaù cuûa

loaøi ngöôøi” [120, tr.529].

Khoâng chæ laø yeâu caàu veà phaåm chaát, “nhaø vaên bình daân” coøn phaûi reøn luyeän

nhöõng naêng löïc ñaëc bieät:

“Nhaø vaên coù ñuû taâm, taøi, hoïc thöùc bieát hoaø hôïp caùi baûn ngaõ cuûa mình vôùi baûn

ngaõ cuûa bao nhieâu ngöôøi khaùc (…) bieát xem ñôøi baèng caëp maét khaùch quan, bieát giaûi

thích hieän töôïng xaõ hoäi baèng duy vaät bieän chöùng phaùp” [158, tr.526].

Baøn veà chuaån möïc cuûa moät nhaø vaên bình daân, phía ngheä thuaät vò ngheä thuaät

cuõng coù baøi cuûa taùc giaû Leâ Traøng Kieàu nhöng yù kieán cuûa oâng laïi taïo ra nhöõng yù kieán

tranh luaän töø phía caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít:

“Nhaø vaên bình daân phaûi laø ngöôøi coù thieân taøi, phaûi laø ngöôøi coù taâm tình hôn

ngöôøi, phaûi coù moät söùc soáng caûm maõnh lieät, phaûi laø ngöôøi bieát phaùt trieån heát caùi

phaàn saâu saéc, doài daøo, cao quí ôû trong taâm linh giaûn dò cuûa ngöôøi bình daân, vaø ôû

trong caùi hoaøn caûnh töïa hoà khoâ khan cuûa ngöôøi bình daân” [89, tr.531].

Lôøi daãn naøy chöùng toû quan nieäm cuûa taùc giaû Leâ Traøng Kieàu chuû yeáu nhaán

maïnh vai troø chuû theå cuûa nhaø vaên veà phaåm chaát, thieân tính, taøi naêng saùng taïo hôn laø

ñieàu kieän soáng cuûa nhaø vaên ñeå phaùt huy nhöõng phaåm chaát ñoù; ngoaøi ra, khi ñeà caäp

ñeán ñeà taøi ngöôøi bình daân, taùc giaû cuõng löu yù vaán ñeà caùi ñeïp taâm linh coù tính chaát oån

ñònh cuûa hoï hôn laø nhöõng vaán ñeà thieát thöïc vaø böùc xuùc cuûa taàng lôùp ngöôøi bình daân

trong xaõ hoäi luùc baáy giôø. Pheâ bình Maùc-xít pheâ phaùn caùch nhìn naøy nhöng cuõng

khoâng vì theá maø phuû nhaän vai troø cuûa yeáu toá taøi naêng, thieân tö cuûa ngöôøi ngheä só.

Chæ coù ñieàu laø pheâ bình Maùc-xít quan nieäm ñoù laø yeáu toá khaùch quan, lòch söû, vaø noù

chæ coù theå phaùt huy trong nhöõng ñieàu kieän, hoaøn caûnh nhaát ñònh cuøng vôùi vai troø chuû

ñoäng reøn luyeän, naâng cao cuûa nhaø vaên trong khi daán thaân vaøo ñôøi soáng.

Ngoaøi vaán ñeà theá giôùi quan, pheâ bình Maùc-xít coøn nhaán maïnh vai troø cuûa

phöông phaùp saùng taùc. Caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam giai ñoaïn naøy chuû

tröông vaø ñeà cao phöông phaùp saùng taùc hieän thöïc chuû nghóa. Ñaây khoâng phaûi laø vaán

ñeà hoaøn toaøn môùi meû. Trong Pheâ bình vaø Caûo luaän, Thieáu Sôn cuõng töøng ñeà caäp ñeán

phöông phaùp saùng taùc taû thöïc naøy:

“Taû thöïc laø ñem nhöõng söï maét thaáy tai nghe cho vaøo vaên chöông saùch vôû”

“Nhaø vaên hoïc taû thöïc thì chaúng chòu boû soùt moät caùi gì maø khoâng noùi ñeán. Caû

nhöõng caùi xöa nay ngöôøi ta vaãn cheâ laø taàm thöôøng thoâ tuïc khoâng ñöôïc noùi vaøo vaên

hoïc maø nay cuõng thaáy hoï ñem laøm taøi lieäu cho vaøo vaên chöông”

Vaø oâng cho raèng:

“Teä laø nhöõng nhaø vaên taû thöïc thöôøng coù yù muoán phoâ tröông nhöõng caùi xaáu hôn

nhöõng caùi toát, ñem beà traùi cuûa xaõ hoäi ra maø veõ hôn laø ñem beà maët cuûa noù maø taû

dieãn” [34, tr.100-101].

Roõ raøng, quan nieäm veà khuynh höôùng taû thöïc chuû nghóa cuûa Thieáu Sôn laø chuû

nghóa hieän thöïc pheâ phaùn. So vôùi Thieáu Sôn, quan nieäm cuûa Haûi Trieàu cuøng caùc

ñoàng chí cuûa oâng ñaõ coù böôùc tieán boä hôn roõ reät. Taû thöïc chuû nghóa, theo oâng, khoâng

phaûi laø söï sao cheùp tröïc tieáp hieän thöïc maø laø phaûn aùnh hieän thöïc aáy trong söï vaän

ñoäng phaùt trieån cuûa noù, vôùi muïc tieâu caûi taïo xaõ hoäi aáy. Nhö vaäy khuynh höôùng taû

thöïc maø nhoùm Haûi Trieàu ñaõ quan nieäm cuõng chính laø CNHT XHCN sau naøy. Trong

baøi Vaên hoïc vaø chuû nghóa duy vaät, oâng ñaõ noùi roõ hôn veà ñöôøng loái vaên hoïc ñoù:

“Neàn vaên hoïc caùch meänh laø coát nhìn vaøo söï thaät, söï thaät trong xaõ hoäi hieän taïi,

hoï phaân tích, hoï chæ vaïch taát caû nhöõng xaáu xa, muïc naùt vaø söï baát bình cuûa quaàn

chuùng, cuøng söï ñaáu tranh cuûa daân chuùng ñeå ñaùnh ñoå cheá ñoä aùc lieät aáy ñi, vaø xaây

döïng laïi moät caùi xaõ hoäi khaùc maø hoï haèng mong moûi cho “bình ñaúng” hôn, cho “töï

do” hôn, cho “nhaân ñaïo” hôn. Caùi hình thöùc cuûa vaên chöông caùch meänh coát ôû söï taû

thöïc laø vì theá” [6, tr.96-97].

Vaän duïng phöông phaùp naøy, Haûi Trieàu vieát baøi pheâ bình tieåu thuyeát Laàm than

cuûa Lan Khai, chæ ra nhöõng yeáu toá taû thöïc, giaù trò toá caùo saâu saéc cuûa taùc phaåm:

“Luoân luoân ñöùng treân chuû nghóa taû thöïc, taùc giaû khoâng queân chæ vaïch moät caùch

ñau ñôùn maø soáng söôïng nhöõng taâm lí coäc caèn, nhöõng caùch aên noùi thoâ tuïc, nhöõng

thaønh kieán huû baïi, cho ñeán nhöõng taäp quaùn xaáu xa nhö röôïu, thuoác phieän, nhö côø

baïc, laø caùi böôùu noù baùm víu theo giai caáp thôï thuyeàn trong cheá ñoä boùc loät ngöôøi.

Tuy vaäy taùc giaû neân nhaän thaáy döôùi nhöõng neùt maët cau coù (…) vaãn aån naáp bieát

bao nhieâu laø taâm hoàn trong saïch, bieát bao nhieâu laø tinh thaàn cöông quyeát veà ñoaøn

theå vaø danh döï, bieát bao nhieâu laø caûm tình chan chöùa ñoái vôùi ngöôøi ñoàng giai caáp,

ñoái vôùi loaøi ngöôøi.

… Giaù trò toá caùo cuûa taùc phaåm Lan Khai laø ñaõ nhaän thaáy caùi ñaëc ñieåm cao quí

aáy…” [6, tr.131].

Cuõng ñöùng treân laäp tröôøng tö töôûng naøy, Traàn Huy Lieäu vieát lôøi töïa cho quyeån

tieåu thuyeát:

“Caùc baïn ñoïc taäp saùch naøy… seõ nhaän thaáy nhöõng tình caûnh, nhöõng phong tuïc

cho ñeán taâm lí cuûa ñaùm daân ngheøo heøn maø taùc giaû ñaõ moâ taû raát ñuùng (…) seõ khoâng

tin vaøo soá phaän vaø seõ tìm caùch giaûi quyeát soá phaän ôû trong choã tìm ra nguyeân nhaân”.

[93, tr.256].

Nhö vaäy, phöông phaùp saùng taùc hieän thöïc chuû nghóa nhaán maïnh yeáu toá khaùch

theå xaõ hoäi trong taùc phaåm nhöng cuõng khoâng vì theá maø phöông phaùp naøy maâu thuaãn

vôùi chuû nghóa nhaân ñaïo vaø trôû thaønh khuoân khoå maùy moùc haïn cheá töï do vaø caûm

höùng cuûa nhaø vaên trong saùng taùc. Baûn thaân Haûi Trieàu cuõng nhieàu laàn khaúng ñònh nhu

caàu töï do cuûa nhaø vaên vaø phaûn baùc vieäc gaây döïng taùc phaåm theo moät khuoân khoå

nhaát ñònh, nhöng taùc giaû chöa lí giaûi ñaày ñuû veà vaán ñeà naøy vôùi nhöõng giôùi haïn vaø

moái quan heä cuûa noù:

“Toâi thieát töôûng bao giôø vaø ôû ñaâu cuõng theá, neân ñeå cho nhaø vaên ñöôïc töï do,

khoâng neân buoäc hoï phaûi uoán naén theo nhöõng khuoân khoå cuûa mình… Nhaø vaên caàn coù

töï do thì môùi saùng taïo ra ñöôïc nhöõng coâng trình baát huû” [6, tr.126].

“Maëc duø hoï coù gaây döïng moät taùc phaåm ñuùng nhö caùi khuoân khoå ñaõ ñònh, thì taùc

phaåm aáy phaàn nhieàu cuõng coù veû ngöôïng nghòu, cô giôùi, khoâng coù gì sanh saéc” [6,

tr.131].

Tieáp lôøi Haûi Trieàu veà vaán ñeà töï do cuûa nhaø vaên, coøn coù Haûi Thanh, Vaên Minh

vaø Troïng Minh. Haûi Thanh khoâng tröïc tieáp baøy toû yù kieán tranh luaän cuûa mình maø

oâng chæ ñöôïc ra lôøi phaùt bieåu cuûa baûy nhaø vaên voâ saûn Nga nhö moät ñoái chöùng thöïc teá

ñeå khaúng ñònh raèng, saùng taùc theo nguyeân taéc cuûa chuû nghóa Marx môùi laø töï do theo

ñuùng baûn chaát yù nghóa cuûa noù. Nhaø vaên töï do hoaøn toaøn khoâng phaûi khi ñöùng treân

heát thaûy moïi thöïc teá, maø ngöôïc laïi töï do aáy chæ coù ñöôïc khi nhaø vaên soáng trong thöïc

teá, hoaø nhaäp vaøo ñôøi soáng ñeå xoaù nhoaø ñöôïc khoaûng caùch giöõa caùi Toâi vaø caùi Ta nhö

lôøi V. Bakneùtiev:

“Caùi xaõ hoäi maø ngheä só soáng, laøm vieäc caøng ñaày ñuû, söï lieân laïc giöõa ngheä só vaø

söï sinh hoaït xaõ hoäi aáy caøng maät thieát, thì ngheä só hieåu bieát caùi thôøi ñaïi cuûa mình

caøng thaâm thuùy, vaø coù theå môùi ñöôïc hoaøn toaøn ñoäc laäp, hoaøn toaøn töï do ôû trong ngheà

tröôùc thuaät cuûa mình”.

Töï do theo quan ñieåm Maùc-xít, khoâng coù nghóa laø thoaùt li thöïc taïi, bôûi vì

“khoâng coù söï töï do gì maø khoâng leä thuoäc vôùi caùi ñôøi thöïc taïi” (P. Gladkov). Töï do

bao giôø cuõng gaén vôùi töï do ñeo ñuoåi muïc ñích naøo ñoù vaø do ñoù, töï do saùng taïo ngheä

thuaät trong CNXH laø töï do ñeo ñuoåi muïc ñích kieán thieát xaõ hoäi: “Töï do khoâng phaûi

töï do saùng taïo naøo cuõng ñöôïc maø phaûi hieåu laø töï do saùng taïo trong nhöõng giôùi haïn

nhaát ñònh, trong khuoân khoå cuûa neàn lí luaän giai caáp” [127, tr.491,492]. Ñoù cuõng laø

nhöõng thoâng ñieäp maø Haûi Thanh göûi ñeán nhoùm Hoaøi Thanh, traû lôøi cho yeâu caàu töï

do ngheä thuaät theo quan ñieåm ñöùng treân thöïc taïi cuûa hoï.

Baøi vieát cuûa Vaên Minh (Ngheä thuaät vaø töï do, naêm 1939) sau ñoù tieáp tuïc baøn veà

vaán ñeà töï do cuûa ngöôøi ngheä só treân phöông dieän caûm höùng saùng taïo. Daãn lôøi phaùt

bieåu cuûa Marx, taùc giaû lí giaûi töï do cuûa ngöôøi ngheä só laø saùng taïo theo caûm höùng cuûa

mình; trong xaõ hoäi XHCN, khi ñaõ giaùc ngoä ñöôïc söï caàn thieát cuûa coâng cuoäc kieán

thieát XHCN thì noù seõ trôû thaønh nguoàn caûm höùng voâ taän cuûa ngöôøi ngheä só: “Söï töï do

cuûa nhaø ngheä só Lieân bang Xoâ vieát laø loøng bieåu ñoàng tình thaønh thöïc vaø nhieät lieät

vôùi cuoäc kieán thieát XHCN ñöông thöïc hieän quanh mình” [107, tr.626]. Taùc giaû

Troïng Minh trong baøi vieát Phaûi tuyeân boá moät laàn cuoái cuøng… ngheä thuaät vaø töï do

(naêm 1939) cuõng tieáp tuïc khaúng ñònh, boå sung cho luaän ñieåm naøy treân phöông dieän

moái quan heä giöõa quyeàn töï do saùng taùc vaø quyeàn töï do coâng daân ñeå keát thuùc cuoäc

tranh luaän. Taùc giaû cho raèng bieåu hieän cuûa töï do laø “haønh ñoäng theo ñuùng baûn chaát

töï nhieân cuûa mình” vaø “duøng vaên chöông ca tuïng söï kieán thieát moät xaõ hoäi trong ñoù

voâ saûn thoaùt khoûi xieàng xích boùc loät, chính laø ñaõ thöïc hieän caùi quyeàn töï do cuûa mình

ñoù” Nhö vaäy, ngöôøi ngheä só, trong cheá ñoä XHCN, saùng taùc theo caûm höùng coâng

daân ñoàng nghóa vôùi vieäc thöïc hieän quyeàn töï do coâng daân cuûa mình; khoâng coøn söï

phaân bieät giöõa caù nhaân vaø coäng ñoàng, ñoù môùi laø töï do thöïc söï cuûa ngöôøi ngheä só.

Toùm laïi, trong khoaûng thôøi gian chöa ñaày moät thaäp kæ, Haûi Trieàu cuøng caùc ñoàng

chí cuûa oâng ñaõ khai thaùc khaù ñaày ñuû nhöõng vaán ñeà veà vai troø, traùch nhieäm cuûa nhaø

vaên vaø phöông phaùp saùng taùc cuûa neàn vaên hoïc caùch maïng. Nhöõng nhaø Maùc-xít tieân

phong naøy ñaõ laàn löôït trình baøy, phaân tích caùc moái quan heä giöõa nhaø vaên vôùi xaõ hoäi,

chuû nghóa hieän thöïc caùch maïng, vaán ñeà töï do cuûa nhaø vaên treân nhieàu phöông dieän.

Taát caû caùc noäi dung naøy ñeàu ñöôïc trôû laïi trong Vaên hoïc khaùi luaän cuûa Ñaëng Thai

Mai ôû moät caáp ñoä môùi.

Vaên hoïc khaùi luaän baøn veà vaán ñeà traùch nhieäm cuûa nhaø vaên ñoái vôùi xaõ hoäi

khoâng phaûi chæ treân phöông dieän nhaân caùch maø coøn treân phöông dieän khoa hoïc,

bôûi vì, theo taùc giaû, moái quan heä gaén boù giöõa nhaø vaên vaø xaõ hoäi laø ñoøi hoûi taát yeáu

cuûa moät neàn ngheä thuaät chaân chính. Khoâng coù taùc phaåm vaên hoïc naøo coù yù nghóa, coù

giaù trò laâu beàn maø chæ laø saûn phaåm cuûa chuû nghóa caù nhaân tuyeät ñoái:

“Neáu khoái oùc nhaø vaên khoâng coù nhöõng luoàng soùng baát bình, neáu nhö taâm hoàn

keû caàm buùt khoâng caûm thaáy nhöõng noãi ñau ñôùn thieáu thoán cuûa kieáp ngöôøi, nhöõng

ñieàu mong moûi thieát tha cuûa thôøi ñaïi, neáu khoâng lónh hoäi ñöôïc tính caùch luoân luoân

bieán thieân cuûa theá giôùi, cuûa nhaân sinh, neáu nhö ñoái vôùi hieän taïi, vôùi töông lai khoâng

coù moät yeâu caàu, moät hi voïng tin töôûng gì, thì caùi thöù vaên môn trôùn beùo toát nhö ñaãy

thòt, trôn nhö taûng traùn hoùi cuûa nhaø tröôûng giaû, cuõng chæ laø moät “vaên chôi” thoâi, chaû

coù yù nghóa gì laø vaên hoïc!” [14, tr.138].

Veà vaán ñeà naøy, taùc giaû ñöa ra tröôøng hôïp cuûa chuû nghóa laõng maïn phöông Taây

theá kæ XIX nhö moät thí duï. Töø quan nieäm vaên hoïc khoâng chæ coù chöùc naêng phaûn aùnh

maø coøn coù chöùc naêng döï ñoaùn, taùc giaû yeâu caàu “vaên só phaûi laø ñaïo quaân tieàn tuyeán

cuûa thôøi ñaïi”. Trong lòch söû, ñaõ coù nhöõng phong traøo ñaáu tranh ñoøi töï do cuûa taàng lôùp

vaên ngheä só, nhöng theo taùc giaû phaân tích, caùc phong traøo ñaáu tranh aáy chæ xaûy ra

trong nhöõng xaõ hoäi vaø thôøi ñaïi maø caù nhaân maâu thuaãn saâu saéc vôùi ñoaøn theå, muoán

thoaùt li ñoaøn theå, ñoù cuõng laø moät kieåu ñaáu tranh, phaûn khaùng vaø noù theå hieän nhaân

caùch cuûa nhaø vaên. Nhöng treân thöïc teá, baûn chaát töï nhieân cuûa moãi con ngöôøi laø söï

thoáng nhaát ñaëc saéc giöõa caùi “ñaïi ñoàng” vaø “tieåu dò”, giöõa baûn ngaõ vaø ñaïi ngaõ.

Phöông phaùp saùng taùc hieän thöïc XHCN ñaõ theå hieän söï nhaát quaùn naøy: noù choáng laïi

coâng thöùc maùy moùc vaø giuùp nhaø vaên theå hieän moät caùch sinh ñoäng, ñaày ñuû vaø ñaëc saéc

nhaát baûn ngaõ cuûa mình trong söï hoaø quyeän giöõa caù nhaân vaø ñoaøn theå:

“Hieän thöïc XHCN ñoái choïi vôùi coâng thöùc chuû nghóa vaø naûy nôû treân tình theá

sinh hoaït xaõ hoäi ngaøy nay, seõ höôùng daãn loøng chaân thaønh vaø nhaân caùch töï do cuûa

ngheä só ñi ñeán choã ñoàng taâm vaø hôïp taùc cuøng taát caû giai taàng taân tieán treân con ñöôøng

caûi thieän xaõ hoäi vaø kieán thieát vaên hoùa môùi” [14, tr.144].

“Moät neàn ngheä thuaät hieän thöïc xaõ hoäi khoâng bao giôø phaûn boäi theo söï tieán hoaù

cuûa nhaân loaïi, nhöng cuõng khoâng vì moät leõ gì maø thuû tieâu heát ñaëc saéc cuûa caù tính.

Nhaø ngheä só phaûi nhaän thaáy trong ngheä thuaät moät theá giôùi raát hoaït ñoäng vaø töï do ñeå

cho baûn ngaõ cuûa mình coù theå phaùt trieån hoaøn toaøn trong phaïm vi sinh hoaït chung”

[14, tr.167].

Coù theå hai lôøi daãn treân ñaây laø noäi dung khaùi nieäm CNHT XHCN cuûa Vaên hoïc

khaùi luaän. Neáu nhö ôû Haûi Trieàu ñaõ coù söï phaân bieät giöõa chuû nghóa taû thöïc cuûa vaên

hoïc caùch maïng vôùi chuû nghóa taû thöïc phöông Taây theá kæ tröôùc, ôû tinh thaàn ñaáu tranh

cho moät xaõ hoäi môùi; thì ñeán Ñaëng Thai Mai, CNHT XHCN ñöôïc phaân tích ñoàng thôøi

treân nhieàu phöông dieän môùi theo nguyeân taéc cuûa chuû nghóa duy vaät bieän chöùng. Ñoù

laø söï keát hôïp nhaát quaùn giöõa mieâu taû hieän thöïc trong hoaøn caûnh lòch söû xaõ hoäi cuï

theå (naåy nôû treân tình theá sinh hoaït xaõ hoäi ngaøy nay) vôùi quaù trình phaùt trieån caùch

maïng (con ñöôøng caûi thieän xaõ hoäi vaø kieán thieát vaên hoùa môùi); hoaø hôïp caù nhaân

(nhaân caùch töï do cuûa ngheä só) vôùi coäng ñoàng (taát caû caùc giai taàng taân tieán); CNHT

XHCN vöøa laø phöông phaùp ñeå daãn ñöôøng nhöng khoâng phaûi laø khuoân khoå maùy

moùc (ñoái choïi vôùi coâng thöùc chuû nghóa); noù vöøa coù theå taïo ñieàu kieän cho söï phaùt

trieån caù nhaân (khoâng vì leõ gì maø thuû tieâu heát ñaëc saéc cuûa caù tính, ñeå cho baûn cuûa

mình coù theå phaùt trieån) ñoàng thôøi khoâng maâu thuaãn vôùi “söï tieán hoaù cuûa nhaân

loaïi”. Phöông phaùp saùng taùc hieän thöïc XHCN seõ phaùt huy ñöôïc vai troø cuûa noù treân

cô sôû caù nhaân hôïp nhaát vôùi coäng ñoàng, veà sinh hoaït vaät chaát laãn ñôøi soáng tinh thaàn.

Söï “ñoàng taâm” vaø “hôïp taùc” aáy, theo taùc giaû, cuõng laø phöông phaùp ñeå nhaø vaên baûo

veä töï do ngheä thuaät cuûa mình.

CNHT XHCN, vôùi tö caùch laø phöông phaùp saùng taùc, ñöôïc thöïc hieän thoâng qua

nguyeân taéc ñieån hình hoaù vaø caù tính hoaù trong taùc phaåm ngheä thuaät. Vaán ñeà ñieån

hình vaø caù tính ñöôïc baøn ñeán trong Vaên hoïc khaùi luaän coù theå ñöôïc coi nhö moät

trong nhöõng daáu son ñaùnh daáu moät böôùc phaùt trieån cuûa pheâ bình Maùc-xít giai

ñoaïn naøy. “Ñieån hình” ôû ñaây ñöôïc hieåu laø “quaàn theå tính”, “toång quaùt tính caùch cuûa

moät nhaân quaàn, cuûa moät ñoaøn theå hoaëc moät giai taàng xaõ hoäi trong moät thôøi kì lòch

söû” hay laø “moät loaïi hình”, “moät chieác aùo hoaøn haûo ñeán ngaïc nhieân coù vöøa vaën vôùi

voùc daùng caû nghìn ngöôøi” theo caùch noùi cuûa Belinsky. Tính ñieån hình cuûa nhaân vaät,

chi tieát, tình huoáng trong taùc phaåm theå hieän baûn chaát xaõ hoäi, tính ñaïi ñoàng trong moãi

con ngöôøi. Ngöôïc laïi, caù tính theå hieän nhöõng neùt ñaëc saéc, ñoäc ñaùo cuûa caù nhaân coù

tính chaát khoâng laëp laïi. Nhaø vaên muoán cho taùc phaåm cuûa mình theå hieän tieáng noùi

chung cuûa ñoaøn theå thì caàn phaûi “xaây döïng nhöõng tính caùch ñieån hình trong nhöõng

hoaøn caûnh ñieån hình” (Engels) nhöng neáu nhö nhaân vaät chæ coù tính ñieån hình thuaàn

tuyù thì noù trôû thaønh nhaân vaät coâng thöùc, khoâng coù söùc soáng. Ñieån hình vaø caù tính

phaûi hoaø hôïp vaø nhaát quaùn vôùi nhau trong hình töôïng ngheä thuaät cuõng nhö ñaëc saéc

cuûa moãi caù nhaân laø söï toång hoaø giöõa baûn ngaõ vaø ñaïi ngaõ, coù nhö theá taùc phaåm môùi

theå hieän ñöôïc baûn chaát töï nhieân cuûa söï soáng vaø taïo ra ñöôïc söùc soáng cuûa chính noù

trong loøng ngöôøi ñoïc:

“Sau nhaân vaät ñieån hình coøn coù boái caûnh lòch söû vaø caù tính vaãn coù theå boäc loä

trong ñieån hình. Hôn nöõa: chính nhôø nhöõng neùt caù tính saéc saûo maø ñieån hình môùi

thaønh ra linh ñoäng” [14, tr.203]. Bôûi vì:

“Moät aùng vaên giaù trò bao giôø cuõng ñaày ñuû löïc löôïng, nhöõng hình töôïng cuï theå,

chöùa chan nhöõng khí saéc sinh hoaït, nhöõng taâm tình cuûa tính ngöôøi thì môùi coù theå caûm

ñoäng ngöôøi ñoïc” [14, tr.167].

So saùnh vôùi ñònh nghóa CNHT XHCN trong Töø ñieån vaên hoïc (Nxb KHXH, naêm

1983 vaø naêm 2005) vaø Töø ñieån thuaät ngöõ vaên hoïc (Nxb GD, naêm 1998), ta coù theå

nhaän thaáy raèng noäi dung khaùi nieäm CNHT XHCN cuûa Ñaëng Thai Mai tuy chöa neâu

cuï theå veà hình töôïng con ngöôøi, ñaëc tröng tính caùch, lí töôûng, yù thöùc heä… cuûa CNHT

XHCN, vì nhöõng lí do lòch söû, nhöng veà cô baûn noäi dung vaán ñeà cuûa oâng ñöa ra ñeàu

chính xaùc. Ñieàu ñaùng quí hôn nöõa laø moät soá thuaät ngöõ nhö “ñieån hình” vaø “caù tính”

do taùc giaû Vaên hoïc khaùi luaän ñeà xuaát ñaõ trôû thaønh moät trong soá nhöõng thuaät ngöõ cô

baûn cuûa pheâ bình Maùc-xít sau naøy.

2.1.4. Noäi dung vaø hình thöùc:

Noäi dung vaø hình thöùc taùc phaåm vaên hoïc laø moät trong nhöõng vaán ñeà ñaõ töøng

gaây tranh caõi giöõa hai nhoùm: ngheä thuaät vò ngheä thuaät vaø ngheä thuaät vò nhaân sinh

treân vaên ñaøn luùc baáy giôø, ngay khi taäp tieåu luaän Vaên chöông vaø haønh ñoäng cuûa nhoùm

Hoaøi Thanh- Löu Troïng Lö ra ñôøi. Nhöng nguyeân nhaân naøo daãn ñeán cuoäc tranh luaän

ñoù? Caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít ñaàu tieân cuûa Vieät Nam ñaõ quan nieäm nhö theá naøo laø

noäi dung vaø hình thöùc taùc phaåm vaên hoïc vaø moái quan heä giöõa noäi dung vaø hình thöùc

nhö theá naøo? Vaên hoïc khaùi luaän ñaõ giaûi quyeát vaán ñeà naøy thoaû ñaùng chöa? Tröôùc heát

chuùng ta haõy laøm saùng toû quan nieäm cuûa pheâ bình Maùc-xít veà vaán ñeà naøy.

Cuõng nhö nhieàu vaán ñeà khaùc cuûa lí luaän Maùc-xít, chuùng ta khoâng theå phuû nhaän

vai troø tieân phong cuûa Haûi Trieàu trong vieäc tìm caâu traû lôøi ñuùng ñaén cho khaùi nieäm

noäi dung vaø hình thöùc taùc phaåm vaên hoïc, theo quan ñieåm pheâ bình Maùc-xít – moät

trong nhöõng vaán ñeà khoù ñang ñaët ra ñoái vôùi neàn lí luaän pheâ bình nöôùc ta luùc baáy giôø.

Maëc duø khoâng coù moät baøi vieát hay moät chuyeân luaän naøo ñeà caäp rieâng noäi dung vaø

hình thöùc taùc phaåm vaên hoïc, nhöng khaûo saùt nhöõng yù kieán raûi raùc cuûa oâng qua nhöõng

baøi vieát suoát gaàn moät thaäp kæ, ta coù theå deã daøng nhaän thaáy haït nhaân hôïp lí, khoa hoïc

vaø nhöõng böôùc tieán boä trong quan ñieåm cuûa oâng veà vaán ñeà naøy beân caïnh nhöõng haïn

cheá taát yeáu cuûa noù.

Ngay trong nhöõng baøi vieát ñaàu tieân veà lí luaän vaên hoïc, Haûi Trieàu ñaõ theå hieän

caùch nhìn cuûa oâng veà noäi dung vaø hình thöùc taùc phaåm, thoâng qua caùc ñònh nghóa vaên

hoïc. Quan nieäm: “Vaên hoïc laø caùi bieåu hieän cuûa nhaân sinh” vaø “Vaên hoïc laø saûn vaät

cuûa xaõ hoäi” laëp laïi khaù nhieàu trong caùc baøi vieát cuûa Haûi Trieàu. Caùch ñònh nghóa naøy

cho thaáy Haûi Trieàu coi noäi dung laø söï theå hieän baûn chaát cuûa vaên hoïc nhöng noäi dung

ôû ñaây laïi ñoàng nhaát vôùi noäi dung phaûn aùnh xaõ hoäi, noäi dung hieän thöïc cuûa taùc phaåm.

Trong moät ñònh nghóa khaùc (maø oâng coi laø caùch ñònh nghóa hai chöõ vaên hoïc theo

nghóa roäng), ta thaáy raèng oâng nhìn taùc phaåm vaên hoïc ñoàng thôøi treân caû hai phöông

dieän: noäi dung vaø hình thöùc nhöng laïi taùch bieät moät caùch tröøu töôïng moái quan heä

giöõa chuùng:

“Vaên hoïc chính laø bieåu hieän cuûa tö töôûng, nhaát laø tình caûm cuûa nhaân loaïi ñoái

vôùi vuõ truï vaø nhaân sinh phoâ dieãn caùi tình caûm, caùi tö töôûng aáy treân taám ñaù, trong

loùng tre, treân maët giaáy v.v.. taát caû laø vaên hoïc ñoù” [6, tr.51].

Quan nieäm noäi dung taùc phaåm vaên hoïc treân ñaõ coù phaàn môû roäng hôn; noù khoâng

chæ coù noäi dung hieän thöïc cuoäc soáng maø coøn hieän thöïc taâm traïng - tö töôûng, tình caûm

xaõ hoäi cuûa taùc phaåm. Nhöng hình thöùc ôû ñaây ñaõ bò ñoàng nhaát vaøo hình thöùc vaên baûn

ngoân töø, töùc laø hình thöùc beân ngoaøi cuûa taùc phaåm.

Coù theå thaáy raèng taùc giaû ñaõ vaän duïng quan nieäm noäi dung ñaõ phaân tích treân ñaây

vaøo vieäc pheâ bình taùc phaåm Laàm than cuûa Lan Khai:

“… Taùc giaû khoâng queân chæ vaïch moät caùch ñau ñôùn maø soáng söôïng nhöõng taâm lí

coäc caèn, nhöõng caùch aên noùi thoâ tuïc, nhöõng thaønh kieán huû baïi, cho ñeán nhöõng taäp

quaùn xaáu xa nhö röôïu, thuoác phieän, nhö côø baïc, laø caùi böôùu noù baùm víu theo giai caáp

thôï thuyeàn trong cheá ñoä boùc loät ngöôøi.

Tuy vaäy taùc giaû neân nhaän thaáy döôùi nhöõng neùt maët cau coù (…) vaãn aån naáp bieát

bao nhieâu laø taâm hoàn trong saïch…” [6, tr.131].

Ñoaïn trích naøy chöùng toû raèng taùc giaû phaân tích giaù trò toá caùo cuûa taùc phaåm treân

hai maët noäi dung cuûa taùc phaåm: phaûn aùnh hieän thöïc xaõ hoäi (taäp quaùn, taâm lí, thaønh

kieán…) vaø phaûn aùnh ñôøi soáng tö töôûng tình caûm cuûa con ngöôøi (taâm hoàn trong saïch,

tinh thaàn cöông quyeát, caûm tình ñoàng giai caáp…). Coù theå coi ñaây laø moät böôùc phaùt

trieån trong quan nieäm pheâ bình Maùc-xít veà noäi dung trong taùc phaåm vaên hoïc.

Trong moät soá baøi vieát khaùc, oâng cuõng phaùt bieåu veà nhöõng khía caïnh khaùc nhau

cuûa noäi dung hay hình thöùc ngheä thuaät veà tính heä thoáng vaø tính hình töôïng cuûa vaên

hoïc:

“Ngheä thuaät laø caùi heä thoáng cuûa tình caûm dieãn thaønh ra hình aûnh” [6, tr.79].

Veà keát caáu, toå chöùc cuûa taùc phaåm:

“Caùi tình caûm cuûa moät ngöôøi ñaõ phöùc taïp maø caùi tình caûm cuûa moät xaõ hoäi laïi

caøng phöùc taïp hôn. Saép ñaët nhöõng tình caûm aáy cho heä thoáng, phaân bieät aáy cho

minh baïch roài dieãn dòch leân treân maët giaáy, treân taám ñaù, trong aâm ñieäu v.v... taát caû laø

ngheä thuaät vaäy” [6, tr.84].

Veà thaønh phaàn caáu taïo cuûa noäi dung vaø hình thöùc:

“Caâu vaên chæ laø hình thöùc, caùi coát truyeän môùi laø noäi dung” [6, tr.72].

Hay laø moái quan heä giöõa noäi dung vaø hình thöùc:

“Moät taùc phaåm hay khoâng nhöõng vì noù ñaõ ñi ñuùng vôùi caùc thò hieáu ñöông thôøi

cuûa ñoäc giaû, maø noù coøn hay ôû nôi xeáp caûnh, xeáp tình cuûa taùc giaû nheï nhaøng, kín

ñaùo ñeïp ñeõ. Quan nieäm cuûa taùc giaû töï boäc loä ra trong söï haønh ñoäng cuûa caùc vai

chính vaø vai phuï cuøng söï boá trí vaø keát thuùc cuûa taùc phaåm chôù taùc giaû khoâng caàn

phaûi töï tuyeân boá ra”. [6, tr.102].

Caùc lôøi daãn treân ñaây cho thaáy Haûi Trieàu ñaõ môû roäng phaïm vi noäi haøm cuûa khaùi

nieäm noäi dung vaø hình thöùc. Veà noäi dung, taùc giaû khoâng chæ thaáy tình vaø caûnh (nôi

xeáp tình, xeáp caûnh, heä thoáng tình caûm), ôû coát truyeän maø coøn nhìn thaáy noäi dung beà

saâu cuûa noù laø quan nieäm cuûa taùc giaû. Veà hình thöùc, taùc giaû khoâng chæ ñeà caäp ñeán caáp

ñoä hình thöùc vaên baûn ngoân töø (caâu vaên, dieãn dòch leân treân maët giaáy, treân taám ñaù),

maø coøn ñeà caäp ñeán caáp ñoä vaên baûn hình töôïng vôùi caùc yeáu toá: aâm ñieäu, hình aûnh,

nhaân vaät, tình tieát (söï haønh ñoäng cuûa caùc vai chính vaø vai phuï) vaø ñaëc bieät laø keát caáu

vaø boá cuïc taùc phaåm (saép ñaët nhöõng tình caûm aáy cho coù heä thoáng, nôi xeáp caûnh, xeáp

tình, söï boá trí vaø keát thuùc cuûa taùc phaåm). Tuy chöa dieãn ñaït moät caùch chính xaùc vaø

coù heä thoáng chaët cheõ nhöng roõ raøng, Haûi Trieàu ñaõ coù caùi nhìn khaù toaøn dieän veà caáu

truùc, veà noäi dung vaø hình thöùc taùc phaåm vaên hoïc. Maët khaùc, oâng coøn thaáy ñöôïc moät

caùch saùng roõ moái quan heä höõu cô giöõa hai yeáu toá naøy trong taùc phaåm, cuõng nhö hieäu

quaû thaåm myõ cuûa söï lieân keát aáy ñoái vôùi ngöôøi ñoïc.

“Khi noùi ñeán ngheä thuaät phaûi chuù yù ñeán caû hai phaàn: hình thöùc (forme) vaø noäi

dung (fond). Hai caùi phaân tích aáy noù ñaép ñoåi, noù boài boå cho nhau khoâng caùi naøo

laø thöïc thuï, caùi naøo laø taïm thôøi, caùi naøo laø chính thöùc, caùi naøo laø phuï thuoäc” [6,

tr.70]. Treân quan ñieåm naøy, Haûi Trieàu pheâ phaùn tö töôûng coi troïng hình thöùc hôn noäi

dung cuûa nhoùm Hoaøi Thanh trong Vaên chöông vaø haønh ñoäng:

“Noäi dung ôû ñaây laø trieát lí (…) hình thöùc laø nhöõng tình, nhöõng caûnh, nhöõng hình

töôïng, nhöõng aâm ñieäu (…) taát caû nhöõng caùi bieåu dieãn thieân taøi (cuûa Nguyeãn Du)”.

“Trieát lí chæ laø caùi voû, moät caùi khung, giaù coù caát ñi cuõng khoâng haïi gì”. [45,

tr.145].

So saùnh hai caùch nhìn treân ñaây, ta coù theå thaáy raèng quan ñieåm cuûa Haûi Trieàu coù

phaàn tieán boä hôn, nhaát laø ôû choã oâng nhaän ra ñöôïc söï thoáng nhaát höõu cô giöõa noäi

dung vaø hình thöùc; söï hoaø hôïp nhau giöõa chuùng ñeå laøm neân giaù trò cuûa ngheä thuaät

maø oâng ví von ñoù laø “ñieäu ñaøn ñaõ thoaùt tieáng tô” cuûa taùc phaåm. OÂng daãn chöùng veà

ñieàu ñoù qua vieäc phaân tích hieäu quaû taùc ñoäng thaåm myõ ñoàng thôøi töø noäi dung vaø hình

thöùc caâu vaên cuûa taùc phaåm Nhöõng keû khoán khoå (Victor Hugo) nhö sau:

“Khi ngöôøi xem nhöõng caùi tình traïng ñau thöông khoán khoå aáy laïi dieãn ra baèng

moät loái vaên raát laâm li, bi ñaùt thì töï nhieân ngöôøi ta phaûi caûm, maø moät thöù vaên laøm

ngöôøi ta caûm ñöôïc, taát coù caùi ñeïp cuûa ngheä thuaät” [6, tr.71].

ÔÛ ñaây, Haûi Trieàu ñaõ tieáp caän ñeán choã saâu saéc vaø tinh teá cuûa ngheä thuaät khi oâng

ñaët cô sôû giaù trò taùc phaåm – keát quaû söï thoáng nhaát giöõa noäi dung vaø hình thöùc ngheä

thuaät taùc phaåm treân neàn taûng cuûa quaù trình tieáp nhaän thaåm mó nôi ngöôøi ñoïc. Tuy

nhieân, nhìn laïi toaøn boä vaán ñeà, ta cuõng thaáy raèng quan ñieåm cuûa Haûi Trieàu vaãn coøn

moät soá haïn cheá nhaát ñònh. Thöù nhaát, khi phaân tích noäi dung vaø hình thöùc, oâng chöa

nhaän thaáy söï chuyeån hoaù giöõa chuùng maø taùch bieät moät caùch tröøu töôïng hai yeáu toá

naøy. OÂng cho raèng “coát truyeän môùi laø noäi dung” nhöng chöa thaáy ñöùng treân phöông

dieän ñeà taøi hay chuû ñeà taùc phaåm, coát truyeän cuõng laø moät thaønh toá cuûa hình thöùc. Thöù

hai, trong khi nhaän ra moái lieân heä thoáng nhaát höõu cô giöõa noäi dung vaø hình thöùc, taùc

giaû chöa laøm roõ cô cheá cuûa moái lieân heä ñoù. Thöù ba, veà khaùi nieäm noäi dung, taùc giaû

chöa chuù yù ñuùng möùc ñeán noäi dung cuûa yeáu toá chuû theå trong taùc phaåm, maëc duø oâng

coù ñeà caäp ñeán yeáu toá “quan nieäm cuûa taùc giaû”, ñoàng thôøi oâng cuõng chöa thaáy ñöôïc

söï taùc ñoäng, aûnh höôûng qua laïi giöõa noäi dung mang tính khaùch quan vaø noäi dung

mang tính chuû quan trong taùc phaåm. Do ñeà cao noäi dung phaûn aùnh cuûa ngheä thuaät,

taùc giaû gaàn nhö ñoàng nhaát noäi dung ñöôïc phaûn aùnh vaøo noäi dung phaûn aùnh trong

taùc phaåm. Cuoái cuøng, veà khaùi nieäm hình thöùc, taùc giaû haàu nhö chæ löu yù veà phöông

dieän caáu truùc cuûa hình thöùc trong söï hoaø hôïp vôùi noäi dung maø chöa ñeà caäp ñeán ñaëc

tröng cô baûn cuûa noù laø tính saùng taïo vaø ñoäc ñaùo – caùi goùp phaàn quan troïng vaøo hieäu

quaû thaåm mó cuûa taùc phaåm; hôn nöõa, taùc giaû cuõng chöa phaân bieät ñöôïc hai caáp ñoä

hình thöùc cuûa taùc phaåm: hình thöùc beân ngoaøi vaø hình thöùc beân trong cuûa taùc phaåm.

Ngoaøi ra, coøn phaûi noùi raèng, quan ñieåm cuûa oâng ñöôïc trình baøy moät caùch rôøi raïc, taûn

maïn, chöa coù moät heä thoáng roõ raøng, chaët cheõ. Tuy vaäy, nhöõng haïn cheá ñoù vaãn khoâng

laøm giaûm ñi yù nghóa lòch söû quan troïng cuûa quan ñieåm Haûi Trieàu veà noäi dung vaø

hình thöùc ngheä thuaät.

Cuøng tham gia tranh luaän vôùi Haûi Trieàu veà vaán ñeà noäi dung vaø hình thöùc taùc

phaåm vaên hoïc, luùc baáy giôø coøn coù yù kieán cuûa Khöông Höõu Taøi, Cao Vaên Chaùnh, Haûi

Thanh. Noùi chung, luaän ñieåm chính cuûa hoï ñeàu ñöùng veà laäp tröôøng quan ñieåm cuûa

Haûi Trieàu: khaúng ñònh tính thoáng nhaát höõu cô giöõa noäi dung vaø hình thöùc, pheâ phaùn

caùch nhìn thieân leäch coi troïng hình thöùc cuûa nhoùm Hoaøi Thanh:

“Hình thöùc vaø tinh thaàn phaûi ñi ñoâi vôùi nhau trong vaên chöông, taùch noù ra maø

xeùt töøng phöông dieän laø sai” [124, tr.645].

“Vaên coù khi dòu ngoït eâm ñeàm, maø coù khi huøng hoàn kieân quyeát, coù khi thanh

nhaõ, coù khi cuïc caèn, tuyø theo caùi coát truyeän maø loái vaên dieãn ñaït” [125, tr.483].

Ngoaøi ra, hai taùc giaû Khöông Höõu Taøi vaø Cao Vaên Chaùnh coøn ñöa ra tieâu chí

thôøi gian khi xem xeùt vaán ñeà naøy. Ñaây cuõng laø moät yù kieán ñaùng coi troïng:

“Xeùt moät vaán ñeà vaên hoïc phaûi bieát theo thôøi gian” (Khöông Höõu Taøi).

“Laøm sao phaân bieät noäi dung vaø hình thöùc ñöôïc? (…). Cuï Nguyeãn Du laøm vaên

hay vöøa ñuùng vaên phaùp, vöøa coù thieân taøi (…). Thôøi chuùng toâi ñaùp raèng: caùi taøi ñöùng

sau caùi lí töôûng” [64, tr.635-636].

Trong thôøi kì naøy, ñaùng löu yù coøn coù baøi pheâ bình taùc phaåm Taét ñeøn (Ngoâ Taát

Toá) cuûa taùc giaû Phuù Höông. Taùc giaû ñaùnh giaù, bình luaän giaù trò taùc phaåm treân cô sôû

nhaän ñònh vaø phaân tích caùc yeáu toá coát truyeän, loái vaên, ngheä thuaät taû caûnh, loái keå

chuyeän, caùch chia chöông vaø chuû yù taùc giaû trong taùc phaåm. Baøi pheâ bình cuõng theå

hieän caùch nhìn cuûa taùc giaû veà noäi dung vaø hình thöùc taùc phaåm vaên hoïc: ñoàng nhaát

coát truyeän vaøo noäi dung, taùch bieät giaù trò noäi dung vaø giaù trò hình thöùc; trong ñoù ta

cuõng thaáy ñöôïc söï phaùt hieän môùi meû cuûa taùc giaû veà yeáu toá thôøi gian trong truyeän keå

vaø tính chuû quan cuûa taùc giaû trong noäi dung taùc phaåm:

“… loái keå chuyeän AÙ Ñoâng (…) ñi luoân moät maïch töø ñaàu ñeán cuoái, chuyeän noï lieân

tieáp chuyeän kia (…) laøm maát söùc töôûng töôïng cuûa ngöôøi ñoïc”, “… hình nhö taùc giaû

khoâng nôõ ñeå nhöõng ngöôøi ñaøn baø bò oâ nhuïc …” [87, tr.637].

Söï khaùm phaù naøy cuõng laø moät ñieåm ñoùng goùp raát ñaùng traân troïng cuûa Phuù

Höông cho pheâ bình Maùc-xít. Tuy nhieân, haïn cheá chung cuûa pheâ bình Maùc-xít giai

ñoaïn naøy vaãn laø söï taùch bieät tröøu töôïng giöõa noäi dung vaø hình thöùc, nhaán maïnh vai

troø noäi dung hôn hình thöùc (nhaát laø trong pheâ bình taùc phaåm) vaø chöa thaáy ñöôïc noäi

dung chuû quan trong thaønh phaàn noäi dung ngheä thuaät. Vaên hoïc khaùi luaän ñaõ boå sung

ñöôïc phaàn naøo nhöõng khieám khuyeát naøy trong chöông IV cuûa taùc phaåm.

Veà khaùi nieäm hình thöùc, taùc giaû Ñaëng Thai Mai phaân bieät hai caáp ñoä hình

thöùc cuûa taùc phaåm bao goàm hình thöùc beân ngoaøi hay laø vaên baûn ngoân töø cuûa taùc

phaåm vôùi caùc thaønh toá caáu taïo nhö: (aâm) ñieäu, chöõ, caâu vaø hình thöùc caáu taïo beân

trong cuûa taùc phaåm laø “toaøn boä coâng phu toå chöùc veà noäi boä cuûa aùng vaên”, laø keát caáu

cuûa aùng vaên nhö laø thöù töï phaân löôïng” cuûa noù:

“Hình thöùc khoâng phaûi chæ laø nhöõng ñieäu du döông, chöõ boùng baåy, nhöõng caâu

vaên nhòp nhaøng cuûa nhaø ngheà maø thoâi. Noùi ñeán hình thöùc cuõng phaûi nghó ñeán coâng

phu toå chöùc veà noäi boä cuûa aùng vaên nöõa” [14, tr.175].

“Hình thöùc khoâng phaûi chæ laø “beà ngoaøi” cuûa aùng vaên, nhö aâm höôûng, cuù ñieäu,

lôøi vaên maø thoâi, maø goàm caû keát caáu aùng vaên nhö laø thöù töï phaân löôïng” nöõa.

Ta coù theå deã daøng nhaän thaáy böôùc tieán trong quan ñieåm veà hình thöùc trong Vaên

hoïc khaùi luaän so vôùi nhöõng yù kieán cuûa nhoùm Haûi Trieàu. Lí luaän vaên hoïc hoâm nay

cuõng nhìn nhaän tính khoa hoïc cuûa noäi dung naøy, nhöng caùch noùi “hình thöùc beân

ngoaøi” vaø hình thöùc beân trong” ngaøy nay ñöôïc hieåu laø hình thöùc vaên baûn ngoân töø (voû

aâm thanh ngoân ngöõ gaén vôùi chöùc naêng ngheä thuaät cuûa noù). Ñieàu haïn cheá ôû ñaây laø taùc

giaû chöa thaáy ñöôïc söï phaân bieät ñoù chæ laø töông ñoái vaø chöa phaân tích, laøm roõ moái

quan heä chuyeån hoaù qua laïi giöõa hai caáp ñoä hình thöùc naøy. Chaúng haïn, taùc giaû cho

raèng aâm höôûng, cuù ñieäu thuoäc veà “beà ngoaøi” cuûa hình thöùc, töùc laø voû aâm thanh ngoân

ngöõ maø chöa thaáy raèng, xeùt ôû caáp ñoä vaên baûn hình töôïng, ñaây cuõng laø yeáu toá goùp

phaàn bieåu hieän hình töôïng taùc phaåm. Maët khaùc, taùc giaû cho raèng “ beà trong” cuûa

hình thöùc taùc phaåm laø “toå chöùc veà noäi boä”, “keát caáu aùng vaên” coù theå hieåu theo thuaät

ngöõ hieän ñaïi laø keát caáu vaø boá cuïc taùc phaåm. Nghóa laø, taùc giaû quan nieäm raèng hình

thöùc beà trong cuûa taùc phaåm laø keát caáu vaø boá cuïc, maø chöa phaûi laø vaên baûn hình

töôïng. Do ñoù, söï phaân bieät giöõa hình thöùc beân ngoaøi (voû ngoân ngöõ) vaø hình thöùc beân

trong (keát caáu, boá cuïc) cuûa Vaên hoïc khaùi luaän cuõng chöa thöïc söï laø raïch roøi vaø hôïp

lí.

Veà khaùi nieäm noäi dung, Vaên hoïc khaùi luaän cuõng coù nhöõng ñieåm nhìn môùi raát

ñaùng löu yù:

“Noäi dung khoâng phaûi chæ laø yù thöùc vaø tö töôûng ñaõ bieåu hieän ra trong moät aùng

vaên hoaëc laø nhöõng söï thöïc khaùch quan maø caùc nhaø vaên ñaõ löïa choïn vaø moâ taû theo

theá giôùi quan cuûa hoï (…). Baáy nhieâu khaùi nieäm maø chuùng ta ñaõ lónh hoäi ñöôïc ñeàu

traûi qua söï khaùi quaùt cuûa ngheä thuaät, ñeå maø bieåu hieän hoaøn toaøn vaøo trong hình

thöùc nhaát ñònh. Noäi dung khoâng phaûi chæ laø hieän thöïc cuûa theá giôùi khaùch quan maø

thoâi. Hieän thöïc cuõng coù caùi “hình” (image) ñaõ hieän ra ñaèng sau taám laêng

(prisme) cuûa yù thöùc ngheä thuaät vaø nhaân sinh quan rieâng cho moät nhaø ngheä só”

[14, tr.176].

Coù theå noùi raèng, nhaän ñònh treân ñaây veà noäi dung taùc phaåm vaên hoïc laø moät trong

nhöõng ñieåm saùng khoa hoïc noåi baät trong Vaên hoïc khaùi luaän. Neáu nhö Haûi Trieàu chæ

nhìn thaáy noäi dung hieän thöïc khaùch quan vaø noäi dung tö töôûng tình caûm cuûa nhaø vaên

trong taùc phaåm vaø ñoàng nhaát noäi dung ngheä thuaät trong taùc phaåm vôùi noäi dung hieän

thöïc ngoaøi taùc phaåm, thì ôû ñaây, taùc giaû Ñaëng Thai Mai ñaõ cho thaáy khoaûng caùch nhaát

ñònh cuûa chuùng. OÂng cho raèng hieän thöïc cuûa theá giôùi ngheä thuaät trong taùc phaåm

khoâng hoaøn toaøn laø hieän thöïc khaùch quan bôûi vì hieän thöïc ñi vaøo taùc phaåm ñaõ bò

khuùc xaï qua laêng kính chuû quan cuûa taùc giaû nhôø vaøo quaù trình “löïa choïn hieän thöïc

theo theá giôùi quan” vaø quaù trình khaùi quaùt ngheä thuaät theo yù thöùc ngheä thuaät cuûa nhaø

vaên. Do ñoù, noäi dung taùc phaåm vaên hoïc laø moät caáu truùc phöùc taïp thoáng nhaát,

hoaø quyeän giöõa caùc yeáu toá chuû quan vaø khaùch quan bieåu hieän trong moät hình

thöùc ngheä thuaät nhaát ñònh. Nhö vaäy, taùc giaû Vaên hoïc khaùi luaän ñaõ nhaän ñònh khaù

toaøn dieän vaø khoa hoïc veà noäi dung chuû quan vaø noäi dung khaùch quan trong taùc phaåm

ngheä thuaät, ñoàng thôøi cho thaáy moái quan heä bieän chöùng giöõa chuùng trong söï taùc

ñoäng qua laïi vôùi hình thöùc ngheä thuaät cuûa taùc phaåm. Moái quan heä giöõa noäi dung vaø

hình thöùc coøn ñöôïc taùc giaû lí giaûi saâu saéc hôn:

“Noäi dung vaø hình thöùc vaãn thaâm nhaäp laãn nhau, khoù coù theå ñem maø taùch ra,

maø phaân bieät haún ra laøm hai” [14, tr.176].

Trong moái quan heä giöõa noäi dung vaø hình thöùc, taùc giaû cho raèng noù laø yeáu toá

neàn taûng, yeáu toá ñaàu tieân ñeå nhaø vaên xaây döïng hình thöùc taùc phaåm:

“Quaù trình cuûa coâng cuoäc saùng taïo veà phaàn hình thöùc aùng vaên phaûi coù moät neàn

taûng chaéc chaén. Cô sôû cuûa quaù trình ñoù laø yù töù, laø söï thöïc maø nhaø vaên seõ ñem phoâ

dieãn ra. Vì muoán moâ taû hieän töôïng taâm giôùi hay vaät giôùi, neân nhaø vaên môùi löïa choïn

laáy moät hình thöùc” [14, tr.177-178]. Noäi dung laø cô sôû vöõng chaéc cuûa hình thöùc, do

ñoù neáu chæ chuù troïng kó xaûo hình thöùc maø xem nheï phaàn noäi dung thì vaên chöông trôû

thaønh “loäng xaûo”, troáng roãng, khoâng truyeàn ñaït ñaày ñuû yù töù vaø rôi vaøo tröôøng hôïp

“dó vaên haïi töø, dó töø haïi yù” (vì vaên hoa maø eùp uoång lôøi, vì lôøi maø eùp uoång yù töù). Ñieàu

ñoù cuõng coù nghóa laø, trong moái quan heä giöõa noäi dung vaø hình thöùc, noäi dung môùi laø

yeáu toá quyeát ñònh:

“Noäi dung quyeát ñònh hình thöùc, khoâng phaûi hình thöùc quyeát ñònh noäi dung”

[14, tr.180]. ÔÛ ñaây taùc giaû cuõng nhaán maïnh vôùi caùc nhaø vaên veà vieäc tu döôõng söï

nghieäp vaên hoïc cuûa mình baèng con ñöôøng soáng, quan saùt, lónh hoäi ñeå taïo döïng neàn

taûng vöõng chaéc cho mình veà voán soáng, sau ñoù môùi laø vaán ñeà reøn luyeän kó xaûo. Cuoäc

soáng khoâng chæ cung caáp cho nhaø vaên tö lieäu thöïc teá maø noù coøn laø nguoàn caûm höùng

voâ taän phaùt huy tinh thaàn saùng taïo cuûa ngöôøi ngheä só. Nhöng noùi nhö vaäy cuõng

khoâng coù nghóa laø taùc giaû hoaøn toaøn phuû nhaän vai troø cuûa hình thöùc ñoái vôùi giaù trò taùc

phaåm vaø caûm höùng saùng taïo cuûa nhaø vaên:

“Ta cuõng khoâng neân queân caùi tính caùch naêng ñoäng cuûa hình thöùc khi nhaø vieát

vaên ñaõ choïn ñöôïc moät loái thích nghi ñeå bieåu hieän yù kieán thì hình thöùc cuõng coù theå

xuùc ñoäng yù töôûng cuûa ngöôøi vieát.

Taùc giaû cuõng löu yù moái quan heä giöõa hình thöùc ngheä thuaät vôùi phong caùch cuûa

moãi nhaø vaên:

… Ñaëc saéc moät nhaø vaên veà phaàn hình thöùc vaên ngheä laø ñaøo luyeän trong söï

giaùo döôõng veà vaên hoïc trong hoaøn caûnh xaõ hoäi cuûa coâng cuoäc saùng taùc vaø cuõng nhôø

ôû ñaëc saéc cuûa caù tính nöõa” [14, tr.183].

vaø moái quan heä giöõa söï ñoåi môùi veà hình thöùc vôùi söï vaän ñoäng cuûa lòch söû:

“Söï bieán hoaù treân neàn sinh hoaït laïi luoân luoân xuùc ñoäng, hình thöùc vaên ngheä

phaûi ñoåi môùi maø bieåu hieän nhöõng yù töôûng môùi ñaõ naûy nôû treân tröôøng sinh hoaït môùi …

… Ngheä thuaät phaûi tieán trieån vôùi thôøi ñaïi. OÙc ngoan coá khoâng phaûi laø tinh thaàn

ngheä thuaät” [14, tr.184-185].

Nhöõng lôøi nhaän ñònh treân ñaây ñaõ theå hieän caùi nhìn töông ñoái ñaày ñuû cuûa taùc giaû

veà nhöõng tính chaát cuûa hình thöùc cuõng nhö vai troø, chöùc naêng cuûa noù ñoái vôùi ngheä

thuaät. Tröôùc heát, ñaëc tröng cuûa hình thöùc ngheä thuaät laø tính naêng ñoäng do muïc tieâu

thích nghi vôùi noäi dung bieåu ñaït cuûa noù. Hôn nöõa, do naûy sinh treân neàn taûng sinh

hoaït xaõ hoäi theo tieán trình phaùt trieån cuûa lòch söû, hình thöùc vaên hoïc, cuõng ñoåi môùi ñeå

“bieåu hieän nhöõng yù töôûng môùi ñaõ naûy nôû treân tröôøng sinh hoaït môùi”. Ngoaøi tính chaát

naêng ñoäng, hình thöùc ngheä thuaät coøn theå hieän tinh thaàn ñoäc ñaùo bôûi noù laø saûn phaåm

cuûa taøi naêng vaø caù tính saùng taïo cuûa ngöôøi ngheä só. Naêng ñoäng vaø ñoäc ñaùo, nhöng

hình thöùc ngheä thuaät cuõng khoâng vì theá maø trôû thaønh moät theá giôùi kheùp kín, bôûi söï

saùng taïo veà hình thöùc ngheä thuaät bao giôø cuõng ñöôïc xaây döïng treân cô sôû keá thöøa

toaøn boä thaønh töïu vaên hoùa, vaên hoïc cuûa lòch söû beân caïnh vai troø cuûa taøi naêng saùng

taïo, “ñaëc saéc cuûa nhaø vaên veà phaàn hình thöùc vaên ngheä laø ñaøo luyeän trong söï giaùo

döôõng veà vaên hoïc trong hoaøn caûnh xaõ hoäi cuûa coâng cuoäc saùng taùc”. Nhôø nhöõng ñaëc

tröng naøy maø hình thöùc khi ñaõ tìm ñöôïc “loái thích nghi” seõ phaùt huy vai troø, chöùc

naêng cuûa mình trong vieäc giuùp cho noäi dung bieåu ñaït theâm chính xaùc, naâng cao ñöôïc

hieäu quaû thaåm mó cuûa taùc phaåm ngheä thuaät ñoàng thôøi kích thích nguoàn caûm höùng vaø

nieàm ñam meâ voâ taän trong coâng cuoäc tìm toøi saùng taïo cuûa ngöôøi ngheä só. Söï lí giaûi,

phaân tích moät caùch khoa hoïc nhöõng neùt ñaëc tröng veà hình thöùc ngheä thuaät cuûa taùc

phaåm cuõng nhö vai troø chöùc naêng cuûa noù ñoái vôùi söï bieåu ñaït noäi dung taùc phaåm

trong Vaên hoïc khaùi luaän khoâng nhöõng ñaõ chöùng minh ñöôïc moái quan heä giöõa noäi

dung vaø hình thöùc taùc phaåm maø coøn goùp phaàn laøm saùng toû vai troø cuûa chuû theå

saùng taïo trong taùc phaåm ngheä thuaät. Ñieàu ñoù coù moät yù nghóa lòch söû voâ cuøng quan

troïng ñoái vôùi quaù trình xaây döïng, phaùt trieån vaø hoaøn thieän pheâ bình Maùc-xít, ñoàng

thôøi noù coøn coù yù nghóa ñaët vaán ñeà cho moät lónh vöïc nghieân cöùu môùi thuoäc veà lí luaän

vaên hoïc hieän ñaïi khi taùc giaû ñaõ böôùc ñaàu chaïm ñeán caùi “ñaëc saéc moät nhaø vaên veà

phaàn hình thöùc vaên ngheä” hay cuõng chính laø vaán ñeà phong caùch nhaø vaên theo thuaät

ngöõ hieän ñaïi.

2.1.5. Giaù trò vaên hoïc:

Treân cô sôû nhöõng nhaän ñònh, coù tính chaát lí luaän veà vaên hoïc ngheä thuaät vaø

nhöõng ñieàu kieän cuï theå cuûa hoaøn caûnh lòch söû - xaõ hoäi, pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá

kæ XX ñaõ xaây döïng nhöõng tieâu chí cô baûn ñeå xaùc ñònh giaù trò moät taùc phaåm vaên hoïc.

Toång hôïp caùc yù kieán trong caùc baøi vieát trong giai ñoaïn naøy cho thaáy giaù trò taùc phaåm

vaên hoïc ñöôïc caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít qui chieáu treân heä toaï ñoä goàm hai truïc cô

baûn: baûn chaát vaên hoïc vaø hoaøn caûnh thôøi ñaïi lòch söû. Caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít cho

raèng moät taùc phaåm vaên hoïc coù giaù trò thöïc söï phaûi ñaùp öùng ñoàng thôøi yeâu caàu cuûa caû

hai nhaân toá naøy, vaø töø ñoù phaûn baùc quan nieäm xaây döïng moät taùc phaåm chæ mang baûn

chaát vaên hoïc thuaàn tuyù, coù “tính caùch vónh vieãn” maø khoâng ñaùp öùng ñöôïc yeâu caàu

böùc thieát cuûa thôøi ñaïi. Döïa treân cô sôû quan nieäm veà baûn chaát vaên hoïc, caùc nhaø pheâ

bình Maùc-xít ñöa ra caùc tieâu chí: tính chaân thaät, tính truyeàn caûm vaø tính thaåm myõ,

ñaët trong söï hoaø hôïp vôùi tieâu chí veà tính giai caáp, tính chieán ñaáu cuûa nguyeân taéc tính

ñaûng.

Nhaán maïnh chöùc naêng nhaän thöùc cuûa vaên hoïc, tieâu chí ñaàu tieân ñeå xaùc ñònh giaù

trò moät taùc phaåm vaên hoïc maø caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít ñöa ra laø tính chaân thaät cuûa

noäi dung phaûn aùnh. Pheâ bình Maùc-xít cho raèng hieän thöïc ñöôïc phaûn aùnh trong taùc

phaåm phaûi phuø hôïp vôùi hieän thöïc khaùch quan trong ñôøi soáng, ngöôïc laïi, thoaùt li thöïc

taïi seõ bieán vaên chöông thaønh troø chôi giaûi trí vaø thu heïp giaù trò ñích thöïc cuûa noù. Haûi

Trieàu cuõng nhieàu laàn nhaéc ñeán chöùc naêng “veõ tranh” veà cuoäc soáng hieän thöïc cuûa

vaên hoïc:

“Giöõa cuoäc phaân tranh cuûa xaõ hoäi, tröôùc nhöõng vaán ñeà soáng coøn cuûa thôøi ñaïi,

nhaân loaïi ñöông mong moûi, veà phöông dieän tinh thaàn cuûa moät haïng ngheä só bieát dieãn

dòch ñöôïc caùi noãi loøng cuûa hoï: laøm sao maø nhöõng ñau thöông , söï mong moûi, söï buoàn

giaän, söï vui söôùng trong taâm khaûm hoï ñeàu veõ neân thaønh nhöõng böùc tranh linh hoaït

chan chöùa tình caûm”. [14, tr.65].

Khaùc vôùi caùc nhaø pheâ bình chuû tröông ngheä thuaät vò ngheä thuaät thöôøng coi

troïng hình thöùc ngheä thuaät, pheâ bình Maùc-xít quan nieäm giaù trò tinh tuyù cuûa vaên hoïc

chính laø ôû noäi dung dung hieän thöïc ñöôïc phaûn aùnh cuûa noù. Pheâ bình taùc phaåm Keùp

Tö Beàn cuûa Nguyeãn Coâng Hoan, Haûi Trieàu möôïn lôøi ngöôøi ñoïc vaø yù nguyeän cuûa hoï

ñeå phaùt bieåu yù kieán cuûa oâng veà giaù trò hieän thöïc cuûa taùc phaåm cuõng laø phaàn giaù trò

maø oâng taâm ñaéc nhaát:

“Giöõa söï soáng vaát vaû khoán khoå, ñaày nhöõng maâu thuaãn cuûa xaõ hoäi ngaøy nay,

ngöôøi ta ñang öôùc ao, veà maët tinh thaàn, ñoïc ñöôïc nhöõng taùc phaåm coù theå dieãn dòch

ñöôïc noãi loøng cuûa hoï. Caùi buoàn, caùi vui, caùi giaän, caùi tieác, caùi thöông, caùi mô öôùc

daàu saùng suoát ñeïp ñeõ hay laø cuïc caèn thoâ loã, cuõng cöù toâ veõ ra cho hoï baèng nhöõng vaâu

vaên chaân thaät, cöùng coûi, maïnh baïo. Hoï khoâng caàn nhöõng lôøi vaên hoa mó vaø ñieâu toa.

Hoï öa nhöõng theå vaên bình dò maø thieát thöïc. (…) Giöõa tình traïng aáy, quyeån Keùp Tö

Beàn ra ñôøi, daàu noù chöa ñöôïc hoaøn toaøn nhöng cuõng coù theå goïi raèng noù phuø hôïp vôùi

caùi khuynh höôùng chung cuûa moät soá ngöôøi ñöông khaùt voïng”.

Vieát lôøi töïa cho quyeån tieåu thuyeát Laàm than cuûa Lan Khai, taùc giaû Traàn Huy

Lieäu cuõng baøy toû quan ñieåm naøy:

“Caùc baïn ñoïc taäp saùch naøy seõ nhaän thaáy nhöõng tình, nhöõng caûnh, nhöõng phong

tuïc cho ñeán taâm lí cuûa ñaùm daân ngheøo heøn maø taùc giaû ñaõ moâ taû raát ñuùng” [93,

tr.256].

Tính chaân thaät cuûa hieän thöïc ñôøi soáng cuûa noâng daân vaø noâng thoân cuõng laø ñieåm

noåi baät tröôùc tieân veà giaù trò cuûa taùc phaåm Taét ñeøn (Ngoâ Taát Toá) maø taùc giaû Phuù

Höông löu yù:

“Coát truyeän cuûa Taét ñeøn raát gaàn söï thaät. Nhöõng caûnh töôïng nhö theá hoaëc raát

gaàn nhö theá, luoân luoân xaûy ra ôû thoân queâ xöù ta. Ñoïc Ngoâ Taát Toá, ngöôøi ta phaûi khaâm

phuïc söï quan saùt töôøng taän, kó caøng cuûa oâng. Moãi luùc oâng taû nhöõng nhaân vaät sau luõy

tre xanh, y nhö ta thaáy ngay ñöôïc tröôùc maét”. [87, tr.635].

Toùm laïi, tính chaân thaät cuûa noäi dung phaûn aùnh ñöôïc coi laø tieâu chí ñaàu tieân vaø

tieâu chí quan troïng nhaát cuûa pheâ bình Maùc-xít khi ñaùnh giaù giaù trò taùc phaåm vaên hoïc.

Vieäc ñeà cao chuaån möïc naøy coù nguoàn goác töø quan ñieåm trieát hoïc cuûa chuû nghóa

Marx coi vaên hoïc laø hình thaùi yù thöùc xaõ hoäi thuoäc kieán truùc thöôïng taàng, chòu aûnh

höôûng quyeát ñònh cuûa cô caáu haï taàng theo nguyeân taéc phaûn aùnh luaän. Heä quaû cuûa

vieäc coi troïng baûn chaát yù thöùc cuûa vaên hoïc laø pheâ bình Maùc-xít quan taâm ñeán chöùc

naêng nhaän thöùc, taùc duïng lí tính cuûa vaên hoïc nhieàu hôn laø baûn chaát ngheä thuaät cuûa

noù. Trong Vaên hoïc khaùi luaän, taùc giaû Ñaëng Thai Mai cuõng khaúng ñònh muïc ñích cuoái

cuøng cuûa vaên hoïc laø ñeå “daãn ñaïo löông tri vaø trí tueä cuûa gioáng ngöôøi” Ñieàu naøy coù yù

nghóa lôùn lao ñoái vôùi lòch söû vaên hoïc nöôùc ta trong hoaøn caûnh lòch söû luùc baáy giôø: noù

ñöa vaên hoïc trôû veà ñôøi soáng, phuïc vuï nhaân daân – tìm veà vôùi coäi nguoàn söùc soáng voâ

taän cuûa chính baûn thaân vaên hoïc. Tuy nhieân, vieäc ñeà cao ñeán möùc cöïc ñoan baûn chaát

yù thöùc cuûa vaên hoïc daãn ñeán vieäc ñoàng nhaát vaên hoïc vaøo hình thaùi yù thöùc nhö caùc

loaïi hình khaùc seõ laøm leäch ñi ñaëc tröng ngheä thuaät cuûa noù. Moät soá baøi pheâ bình Maùc-

xít do quaù ñeà cao tính hieän thöïc, baùc boû giaù trò thaåm mó cuûa taùc phaåm ñaõ rôi vaøo caùi

nhìn thieân leäch naøy.

Neáu nhö tính chaân thaät ñöôïc coi laø cô sôû giaù trò coù tính baûn chaát, muïc ñích vaø

cöùu caùnh cuûa vaên hoïc thì tính truyeàn caûm vaø tính thaåm myõ theå hieän caùch thöùc vaø

phöông tieän taùc ñoäng cuûa vaên hoïc ñoái vôùi ngöôøi ñoïc. Giaù trò hieän thöïc cuûa taùc phaåm

taùc ñoäng baèng con ñöôøng lí tính, theå hieän chieàu saâu trí tueä cuûa taùc phaåm, trong khi

ñoù, giaù trò truyeàn caûm vaø thaåm mó taùc ñoäng ñeán ngöôøi ñoïc moät caùch töï nhieân vaø tröïc

giaùc. ÔÛ giai ñoaïn ñaàu, Haûi Trieàu cuøng caùc ñoàng chí cuûa oâng ñaõ nhaän ra tính truyeàn

caûm vaø tính thaåm mó vaø vai troø cuûa chuùng ñoái vôùi giaù trò taùc phaåm nhöng döôøng nhö

hoï cuõng chöa phaân bieät ñöôïc moät caùch raïch roøi hai tính chaát naøy, coù khi laïi hôïp nhaát

hai tính chaát naøy:

Theo Haûi Trieàu, xaõ hoäi hoaù tình caûm laø chöùc naêng cuûa vaên hoïc:

“Ngheä thuaät xaõ hoäi hoaù tình caûm cuûa loaøi ngöôøi, laïi ñem caùi tình caûm aáy maø

truyeàn nhieãm laïi cho loaøi ngöôøi” [6, tr.57].

OÂng cuõng thaáy ñöôïc khaû naêng truyeàn caûm nhö moät söùc maïnh baûn chaát cuûa vaên

hoïc:

“Khi ngöôøi xem nhöõng caùi tình traïng ñau thöông khoán khoå aáy laïi dieãn ra baèng

moät loái vaên raát laâm li, bi ñaùt thì töï nhieân ngöôøi ta phaûi caûm, maø moät thöù vaên laøm

ngöôøi ta caûm ñöôïc, taát coù caùi ñeïp cuûa ngheä thuaät” [6, tr.71].

Tieáp lôøi Haûi Trieàu, Sôn Traø phaân tích vai troø cuûa yeáu toá tình caûm ñoái vôùi söï

tieáp nhaän cuûa ngöôøi ñoïc:

“Noäi dung vaên hoïc goàm coù yù töôûng vaø tình caûm. YÙ töôûng tuy laøm cô sôû cho vaên

hoïc nhöng raát khoâ khan khuùc chieát, chæ coù theå giuùp ngöôøi ñoïc hieåu bieát maø khoâng

theå giuùp hoï naêng löïc ñeå haønh ñoäng vaø khoâng theå laøm cho vaên chöông coù veû laâm li,

thoáng thieát hoaëc traùng leä, huøng hoàn. Thaønh thöû caùi coâng duïng maät thieát cuûa tình caûm

laø saùp nhaäp vaøo yù töôûng ñeå boå cöùu cho vaên hoïc coù veû linh hoaït doài daøo” [144,

tr.506-507].

Vaø ñieàu cao quí cuûa vaên chöông chính laø ôû tình caûm nhaân loaïi maø taùc phaåm coù

theå ñeå laïi trong loøng ngöôøi ñoïc:

“Sau khi neám nhöõng caùi vò cay chua, böïc töùc, buoàn cöôøi cuûa caùi xaõ hoäi nhoá

nhaêng naøy, gaáp quyeån saùch laïi, daàu caùc ngaøi voâ söï ñeán maáy, caùc ngaøi cuõng nghe

thaáy nhö boài hoài, man maùc; caùi boài hoài man maùc töï thieân cuûa con ngöôøi coù moät chuùt

tình ñoái vôùi nhaân loaïi” [6, tr.124].

Caùc lôøi daãn naøy chöùng toû nhaø pheâ bình Maùc-xít tieân phong Haûi Trieàu ñaõ thöøa

nhaän giaù trò truyeàn caûm cuûa taùc phaåm vaên hoïc vôùi khaû naêng kì dieäu cuûa noù: vaên

chöông coù theå khieán loøng ngöôøi “boài hoài man maùc”, buoäc ngöôøi ta “töï nhieân phaûi

caûm” daàu laø ngöôøi “voâ söï ñeán maáy”. Nhöõng daãn chöùng sau ñaây seõ cho ta thaáy raèng

oâng cuõng tieáp caän ñeán vaán ñeå giaù trò thaåm myõ cuûa vaên hoïc khi noùi ñeán caùi hay trong

taùc phaåm vaø khoaùi caûm thaåm myõ cuûa ngöôøi ñoïc trong caûm giaùc laï luøng, ñau thöông,

huøng duõng” tìm thaáy ôû taùc phaåm vaên hoïc. Giaù trò thaåm myõ cuûa taùc phaåm vaên hoïc coù

theå laøm cho quaù trình ñoïc cuûa ñoäc giaû trôû thaønh moät cuoäc phieâu löu kì thuù cuûa caûm

xuùc vaø trí töôûng töôïng:

“… Ñoäc giaû khi ñoïc moät quyeån tieáu thuyeát chæ coát tìm laáy moät ít caûm giaùc laï

luøng, ñau thöông, huøng duõng chöù naøo ai nghó ñoïc tieåu thuyeát laø ñeå tìm moät baøi

hoïc…”[6, tr.102].

Caùi “hay” cuûa taùc phaåm – caùi taïo neân khoaùi caûm thaåm myõ cho ngöôøi ñoïc laø

moät saûn phaåm toång hôïp töø nhieàu yeáu toá:

“Moät taùc phaåm hay khoâng nhöõng vì noù ñaõ ñi ñuùng vôùi caùc thò hieáu cuûa ñoäc

giaû, maø noù coøn hay ôû nôi xeáp caûnh, xeáp tình cuûa taùc giaû nheï nhaøng, kín ñaùo, ñeïp

ñeõ. Quan nieäm cuûa taùc giaû töï boäc loä ra trong söï hoaït ñoäng cuûa caùc vai chính vaø

vai phuï cuøng söï boá trí vaø keát thuùc cuûa taùc phaåm v.v..” [6, tr.102].

Taùc giaû cuõng thöøa nhaän vai troø cuûa yeáu toá thaåm myõ trong vieäc taïo ra söï loâi

cuoán, haáp daãn cuûa taùc phaåm ñoái vôùi ngöôøi ñoïc, ñoàng thôøi cuõng lí giaûi ñöôïc raèng ñaây

laø yeáu toá giaù trò toång hôïp töông taùc giöõa thò hieáu ñoäc giaû vôùi khaû naêng hoaø hôïp noäi

dung vaø hình thöùc taùc phaåm. Giaù trò thaåm myõ toàn taïi trong “caûm giaùc” ñoäc giaû, heát

söùc mô hoà vaø tinh teá, khi laï luøng, khi ñau thöông, khi huøng duõng nhöng nhieàu khi ñoù

môùi laø caùi maø ñoäc giaû tìm kieám trong taùc phaåm vaên hoïc. Tuy vaãn coøn ñieåm haïn cheá

trong quan nieäm veà yeáu toá thaåm myõ khi oâng cho raèng noù laø heä quaû cuûa tính truyeàn

caûm (moät thöù vaên laøm ngöôøi ta caûm ñöôïc, taát coù caùi ñeïp ngheä thuaät) nhöng noùi

chung, nhöõng nhaän ñònh naøy cuûa Haûi Trieàu veà vaán ñeà tính thaåm myõ cuûa vaên hoïc

trong ñieàu kieän vaên hoùa lòch söû ñöông thôøi vaãn ñaùng laøm ta khaâm phuïc veà tính khoa

hoïc cuûa noù.

Ñeán Vaên hoïc khaùi luaän, ta thaáy raèng taùc giaû Ñaëng Thai Mai ñaõ phaân bieät khaù

raïch roøi ba thaønh phaàn giaù trò treân ñaây cuûa taùc phaåm vaên hoïc ngheä thuaät: giaù trò nhaän

thöùc (taùc duïng giaùc ngoä lí tính, daãn ñaïo löông tri vaø trí tueä), giaù trò truyeàn caûm (kích

ñoäng tình caûm cuûa buoàng tim) vaø giaù trò thaåm myõ (thoûa maõn söï yeâu caàu mô maøng

cuûa töôûng töôïng):

“Vaên hoïc coù löïc löôïng ñeå kích ñoäng tình caûm cuûa buoàng tim, ñeå thoaû maõn söï

yeâu caàu mô maøng cuûa töôûng töôïng vaø ñoàng thôøi laïi coù moät heä thoáng lí tính thanh sôû

ñeå daãn ñaïo löông tri vaø trí tueä cuûa gioáng ngöôøi nöõa” [14, tr.104].

Töø ñoù taùc giaû traùnh ñöôïc caùi nhìn thieân leäch maø moät soá nhaø pheâ bình Maùc-xít

giai ñoaïn ñaàu maéc phaûi. Quan nieäm cuûa taùc giaû veà vaên hoïc vaø giaù trò cuûa noù ñöôïc

soi saùng töø ñieåm nhìn toång theå vaø moái töông quan giöõa caùc yeáu toá caáu taïo beân trong

taùc phaåm:

“Thöïc theå cuøng töôûng töôïng, taâm giôùi vaø vaät giôùi, caù tính cuøng xaõ hoäi, quaù khöù,

hieän taïi cuøng töông lai ñeàu coù theå vaøo trong lónh vöïc vaên hoïc” [14, tr.104].

Toùm laïi, veà nhöõng tieâu chí giaù trò vaên hoïc ñöôïc xaây döïng treân cô sôû baûn chaát

vaên hoïc, pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX haàu nhö ñaõ ñeà caäp ñaày ñuû caùc vaán ñeà

myõ hoïc cô baûn veà giaù trò nhaän thöùc, giaù trò truyeàn caûm vaø giaù trò thaåm myõ cuûa vaên

hoïc. Baûn chaát Chaân - Thieän - Myõ cuûa vaên hoïc ngheä thuaät ñaõ ñöôïc soi saùng treân

nhieàu phöông dieän. Tuy nhieân, veà söï phaân chia caùc caáp ñoä giaù trò, roõ raøng pheâ bình

Maùc-xít coù xu höôùng chuù troïng giaù trò noäi dung hôn hình thöùc, quan taâm ñeán giaù trò

cuûa caùi Chaân, caùi Thieän hôn laø caùi Myõ. Thaäm chí coøn coù moät soá khuynh höôùng baùc

boû phaàn giaù trò thaåm myõ, coi vaên hoïc chuù troïng myõ caûm laø “phaûn tieán hoaù”. Do vaäy,

vieäc lí giaûi, phaân tích phaàn giaù trò thaåm myõ cuûa taùc phaåm vaên hoïc cuûa pheâ bình Maùc-

xít giai ñoaïn naøy coøn heát söùc mô hoà vaø môø nhaït. Veà vaán ñeà naøy, khaùch quan maø noùi,

nhoùm Hoaøi Thanh – nhoùm chuû tröông ngheä thuaät vò ngheä thuaät ñaõ coù caùi nhìn saùng

roõ hôn.

Beân caïnh vieäc ñaùnh giaù taùc phaåm vaên hoïc treân cô sôû lí luaän myõ hoïc, pheâ bình

Maùc-xít giai ñoaïn naøy coøn ñöa ra tieâu chí veà tính chieán ñaáu vaø tính giai caáp cuûa vaên

hoïc caên cöù vaøo yeâu caàu maø hoaøn caûnh lòch söû ñang ñaët ra ñoái vôùi daân toäc. Treân

chuaån möïc naøy, taùc phaåm vaên hoïc ñöôïc coi laø tieán boä, “hôïp vôùi tieán hoaù” phaûi laø

moät taùc phaåm baøy toû, chia xeû taâm tö, yù nguyeän ngöôøi bình daân, beânh vöïc, baûo veä

quyeàn lôïi cho giai caáp voâ saûn – lôùp ngöôøi cöïc khoå nhaát vaø gaùnh naëng nhaát traùch

nhieäm cuûa ñaát nöôùc vaø thôøi ñaïi; ñoàng thôøi taùc phaåm phaûi khôi daäy ôû ngöôøi bình daân,

ôû giai caáp voâ saûn ñoù moät tinh thaàn ham soáng, söùc maïnh vaø yù chí ñaáu tranh trong

chính baûn thaân hoï ñeå vöôn ñeán moät xaõ hoäi môùi coâng baèng vaø haïnh phuùc hôn - xaõ hoäi

XHCN. Theo quan ñieåm naøy, vaên hoïc ñöôïc coi laø moät phöông tieän, moät vuõ khí ñaáu

tranh saéc beùn treân maët traän vaên hoùa. Töø ñoù, Haûi Trieàu keâu goïi nhaø vaên taän duïng söùc

maïnh ngoøi buùt cuûa mình ñeå ñaáu tranh cho quyeàn lôïi cuûa giai caáp voâ saûn:

“Troâng mong cho nhaø vaên ñem ngoøi buùt maø beânh vöïc cho giai caáp thôï

thuyeàn…” [6, tr.130].

Vieát lôøi töïa cho quyeån Vaên só vaø xaõ hoäi cuûa Haûi Trieàu, Haûi Thanh tieáp tuïc phaân

tích vaø khaúng ñònh quan ñieåm vaên chöông cuûa xaõ hoäi giai caáp:

“… Moãi giai caáp vì nhöõng ñieàu kieän sinh hoaït ñaëc bieät neân tình caûm ñeàu khaùc

nhau; vì theá maø vaên chöông cuûa giai caáp naøo cuõng chæ dieãn ra taâm lí, tình caûm cuûa

giai caáp aáy … Vaên chöông cuûa giai caáp bình daân vaø cuûa xu höôùng bình daân thì laïi baûo

toàn vaø beânh vöïc quyeàn lôïi cuûa bình daân” [126, tr.487].

Vaø vaên chöông cuûa giai caáp bình daân luùc naøy phaûi laø vaên chöông giaùc ngoä tinh

thaàn chieán ñaáu, tinh thaàn caùch maïng:

“… Phaùi ngheä thuaät vò nhaân sinh muoán duøng ngheä thuaät ñeå phuïng söï cho giai

caáp heøn yeáu, ñeå giaùc ngoä hoï, ñeå khuyeán khích hoï, laøm cho hoï coù yù cöông quyeát

haønh ñoäng, maø chieán ñaáu vôùi con ma aùp baùch, ngheøo naøn …” [116, tr.534].

Tuy nhieân cuõng caàn phaûi hieåu raèng tính giai caáp vaø tính chieán ñaáu trong nguyeân

taéc ñaùnh giaù giaù trò taùc phaåm vaên hoïc treân ñaây cuûa pheâ bình Maùc-xít khoâng chæ caên

cöù treân yeâu caàu coù tính chaát thôøi söï cuûa cuoäc caùch maïng lòch söû hay xuaát phaùt töø chuû

nghóa nhaân ñaïo truyeàn thoáng, maø coøn laø vaán ñeà nguyeân taéc tính ñaûng cuûa pheâ bình

Maùc-xít. Tuy nhieân, tinh thaàn ñaáu tranh giai caáp, tính ñaûng cuûa vaên hoïc theo quan

ñieåm Maùc-xít trong ñieàu kieän lòch söû luùc baáy giôø khoâng heà maâu thuaãn vôùi tinh thaàn

daân toäc, chuû nghóa quoác gia vaø tính quoác teá cuûa vaên hoïc. Ñieàu ñoù ñaõ ñöôïc Ñaëng

Thai Mai phaân tích vaø lí giaûi trong chöông cuoái cuûa Vaên hoïc khaùi luaän:

“Khoâng coù moät taùc phaåm naøo coù theå goïi laø ñoäc ñaùo maø khoâng chan chöùa nhöõng

tính caùch ñieån hình cuûa xaõ hoäi; nhöng cuõng khoâng coù moät taùc phaåm naøo coù theå ñaïi

bieåu moät caùch xöùng ñaùng cho tinh thaàn moät daân toäc maø laïi ñoàng thôøi khoâng bao haøm

nhöõng tính caùch phoå bieán vaø saâu xa cuûa nhaân loaïi”. [14, tr.461].

Khôi nguoàn saùng taïo töø nhöõng vaán ñeà cuûa giai caáp caàn lao – giai caáp ñaïi dieän

cho söùc soáng vaø tinh thaàn daân toäc – cuõng laø khuynh höôùng saùng taùc phuø hôïp vôùi tinh

thaàn quoác gia vaø chuû nghóa quoác teá vaäy.

Heä thoáng laïi toaøn boä cô sôû vaø tieâu chí ñònh höôùng giaù trò vaên hoïc cuûa pheâ bình

Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX ta coù sô ñoà toång quaùt nhö sau:

Giaù trò taùc phaåm vaên hoïc

Baûn chaát vaên hoïc ngheä thuaät Nguyeân lí tính ñaûng – Yeâu caàu cuûa thôøi ñaïi

100

Tính chaân thaät Tính thaåm myõ Tính giai caáp Tính chieán ñaáu Tính truyeàn caûm

2.2. Caùc ñaëc ñieåm veà phöông phaùp pheâ bình:

Caùc ñaëc ñieåm, noäi dung nguyeân taéc thaåm myõ cuûa pheâ bình Maùc-xít vöøa phaân

tích treân ñaây cho thaáy söï ñoùng goùp voâ cuøng to lôùn cuûa pheâ bình Maùc-xít ñoái vôùi neàn

pheâ bình lí luaän vaên hoïc daân toäc. Beân caïnh yù nghóa lòch söû ñoù, pheâ bình Maùc-xít nöûa

ñaàu theá kæ XX coøn ñeå laïi moät di saûn veà phong caùch vaø phöông phaùp pheâ bình coù giaù

trò ñaëc bieät bôûi tính khoa hoïc vaø tính vaên hoùa cuûa noù. Do ñöôïc hình thaønh trong hoaøn

caûnh lòch söû ñaëc bieät vôùi yeâu caàu caáp thieát cuûa cuoäc caùch maïng daân toäc, ñoàng thôøi

phaûi ñònh hình baèng con ñöôøng ñaáu tranh khoác lieät vôùi caùc khuynh höôùng khaùc, pheâ

bình Maùc-xít Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ XX coù nhöõng ñaëc ñieåm ñaëc bieät cuûa noù veà

vaên phong vaø phöông phaùp. Tröôùc heát, ñaây laø moät neàn pheâ bình coù chuû ñích vôùi muïc

tieâu ñaáu tranh tö töôûng song ñoâi vôùi muïc tieâu khoa hoïc. Do vaäy, phöông phaùp khoa

hoïc ñöôïc vaän duïng ñoàng thôøi vôùi phöông phaùp luaän chieán. Ñaây cuõng laø moät neàn pheâ

bình non treû hình thaønh ngay khi ngaønh pheâ bình lí luaän vöøa môùi ra ñôøi maø ñieàu kieän

xaõ hoäi lòch söû khoâng cho pheùp vieäc tieáp thu, hoïc taäp thaønh töïu pheâ bình theá giôùi moät

caùch deã daøng, thuaän lôïi. Coù theå noùi raèng, pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn naøy ôû Vieät

Nam ñang treân böôùc ñöôøng doï daãm; tìm kieám chính mình baèng phöông caùch ñoái

thoaïi vôùi caùc khuynh höôùng khaùc. Caùc ñaëc ñieåm treân theå hieän roõ neùt qua phöông

phaùp xaây döïng heä thoáng laäp luaän theo höôùng môû, phöông phaùp so saùnh phaân tích

khaùch quan, phöông phaùp giaûi thích khaùi nieäm vôùi phong caùch ngoân ngöõ nhieàu gioïng

ñieäu vaø ngoân ngöõ ñoái thoaïi.

2.2.1. Phöông phaùp laäp luaän:

Phöông phaùp laäp luaän cuûa khuynh höôùng pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn nöûa ñaàu

theá kæ XX vöøa coù tính khoa hoïc trong logic boá cuïc trình baøy vöøa theå hieän phong caùch 101

töï nhieân, ñieàm tónh, töï tin cuûa ngöôøi vieát. Söï phoái hôïp hoaø quyeän hai ñaëc ñieåm döôïc

thöïc hieän baèng phöông phaùp xaây döïng heä thoáng môû vaø phöông phaùp so saùnh ñoái

chöùng khaùch quan.

2.2.1.1. Phöông phaùp xaây döïng heä thoáng môû:

Moãi baøi, moãi phaàn, moãi chöông cuûa taùc phaåm pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn naøy

thöôøng ñöôïc xaây döïng thaønh moät heä thoáng nhoû vôùi troïng taâm laø muïc tieâu giaûi quyeát

moät vaán ñeà, moät luaän ñieåm cô baûn cuûa lí luaän Maùc-xít. Caùc luaän cöù bao goàm caùc lí

leõ vaø daãn chöùng cuï theå ñeå phaân tích, lí giaûi, chöùng minh cho luaän ñieåm naøy ñöôïc toå

chöùc theo moät keát caáu logic, chaët cheõ höôùng vaøo troïng taâm. Nhöng heä thoáng naøy

khoâng phaûi laø moät toå chöùc kheùp kín maø noù ñöôïc ñaët trong moái töông quan vôùi caùc heä

thoáng khaùc thuoäc toång theå cuûa lí luaän Maùc-xít. Ñieàu ñoù daãn ñeán hieän töôïng khaù phoå

bieán laø: moät baøi vieát môùi xuaát hieän thöôøng taïo ra moät loaït caùc baøi vieát coù tính chaát

“keùo theo” hoaëc tieáp noái cho noù cuûa cuøng moät taùc giaû hay nhöõng ngöôøi cuøng quan

ñieåm. Phöông phaùp heä thoáng môû naøy theå hieän roõ nhaát trong caùc baøi vieát cuûa Haûi

Trieàu. Chaúng haïn, xoay quanh truïc moái quan heä giöõa vaên hoïc vaø ñôøi soáng cuûa taùc

giaû coù caùc baøi sau ñaây:

1/. Söï tieán hoaù cuûa vaên hoïc vaø söï tieán hoaù cuûa nhaân sinh (thaùng 8-1933).

2/. Ngheä thuaät vò ngheä thuaät hay ngheä thuaät vò nhaân sinh (thaùng 9-1935).

3/. Ngheä thuaät vaø söï sinh hoaït xaõ hoäi (thaùng 9-1935).

4/. Ngheä thuaät vôùi nhaân sinh (thaùng 11-1935).

5/. Vaên hoïc vaø chuû nghóa duy vaät (thaùng 9-1937).

Moãi baøi vieát treân ñaây ñeàu taäp trung vaøo moät luaän ñieåm chính cuûa noù ñoàng thôøi

laïi laø luaän ñieåm mang yù nghóa heä quaû, hay boå sung cho luaän ñieåm cuûa baøi vieát tröôùc

vaø gôïi môû höôùng ñi cho baøi sau. ÔÛ baøi thöù nhaát taùc giaû chuû yeáu laøm saùng toû moái

quan heä cuûa vaên hoïc vôùi ñôøi soáng xaõ hoäi - lòch söû treân phöông dieän lòch söû: vaên

hoïc luoân phaùt trieån, tieán hoaù theo tieán trình phaùt trieån cuûa lòch söû nhaân loaïi Baøi Ngheä

102

thuaät vò ngheä thuaät hay ngheä thuaät vò nhaân sinh, Haûi Trieàu tieáp tuïc laøm saùng toû baûn

chaát xaõ hoäi cuûa vaên hoïc treân cô sôû nguoàn goác phaùt nguyeân vaø cöùu caùnh cuûa noù. Töø

ñoù,vaán ñeà vai troø, chöùc naêng xaõ hoäi laø heä quaû taát yeáu cuûa baûn chaát xaõ hoäi aáy ñöôïc

taùc giaû khai thaùc trong baøi Ngheä thuaät vaø söï sinh hoaït xaõ hoäi. Vaø baøi thöù tö, Ngheä

thuaät vôùi nhaân sinh ñònh höôùng vaán ñeà giaù trò cuûa vaên hoïc baèng thöôùc ño xaõ hoäi vaø

thôøi ñaïi. Vaø cuoái cuøng, vaán ñeà tính chieán ñaáu, tính giai caáp hay chính laø nguyeân lí

tính ñaûng cuûa vaên hoïc – vai troø cuûa vaên hoïc trong cuoäc caùch maïng XHCN ñöôïc taùc

giaû trieån khai trong baøi Vaên hoïc vaø chuû nghóa duy vaät.

Cöù moät vaán ñeà trong moät heä thoáng nhoû treân ñaây laïi laøm phaùt sinh moät chuøm baøi

vieát khaùc cuûa nhöõng ngöôøi ñöùng veà phía Haûi Trieàu ñeå hoã trôï, laøm theâm giaù ñôõ cho

noù. Chaúng haïn nhö baøi Ngheä thuaät vò ngheä thuaät hay ngheä thuaät vò nhaân sinh cuûa Haûi

Trieàu ñaõ trôû thaønh phaùt nguyeân cho chuøm baøi vieát Chuû nghóa vaø chuû nghóa ngheä

thuaät (Phan Vaên Huøm), Ñoâi lôøi ngoû cuøng anh Hoaøi Thanh (Haûi Thanh), Tieáp lôøi oâng

Haûi Trieàu vaø Phan Vaên Huøm baøn veà chuû nghóa ngheä thuaät vò ngheä thuaät (Sôn Traø)

v.v..

Ngoaøi khaû naêng gôïi yù theå hieän qua hieän töôïng keá tuïc vaø môû roäng treân ñaây, tính

môû trong heä thoáng cuûa caùc baøi pheâ bình Maùc-xít coøn boäc loä ôû yù nghóa ñaët vaán ñeà

cuûa noù. Beân caïnh moät soá raát ít caùc baøi vieát coù xu höôùng cöïc ñoan, phaàn nhieàu caùc

baøi pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn naøy ñeàu coù tính chaát baøn thaûo, ñoái thoaïi, ñöa ra vaán

ñeà nhaèm tìm kieám xaây döïng chaân lí khoa hoïc. Caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít thöôøng söû

duïng caùc caâu chuyeän ñôøi thöôøng hay chuyeän vaên hoïc trong nöôùc hoaëc theá giôùi, caùc

caâu hoûi neâu vaán ñeà, ñaët tình huoáng nhaèm khôi gôïi suy nghó ñan xen vaøo heä thoáng

caùc luaän ñieåm, hoaëc ñoâi khi laø nhöõng lôøi taâm söï, khuyeân nhuû göûi gaém nhöõng kì voïng

tha thieát cuûa ngöôøi vieát hôn laø nhöõng tuyeân caùo hay qui chuïp. Do vaäy, heä thoáng laäp

luaän cuûa caùc baøi pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn naøy nhìn chung thöôøng meàm deûo,

thuyeát phuïc bôûi söï keát hôïp haøi hoaø giöõa lí trí vaø tình caûm, giöõa khoa hoïc vaø taâm

huyeát vôùi neàn vaên hoùa nöôùc nhaø. Duø phaûn ñoái ñeán cuøng quan ñieåm cuûa ñoái phöông,

103

ngöôøi pheâ bình vaãn khoâng phuû nhaän hoaøn toaøn nhöõng khía caïnh ñuùng cuûa noù maø

luoân baét ñaàu baèng vieäc phaân tích moät caùch heä thoáng toaøn boä vaán ñeà vôùi nhöõng haïn

cheá taát yeáu cuûa noù, ñeå töø ñoù khaúng ñònh quan ñieåm cuûa mình. Caùc baøi pheâ bình cuûa

Haûi Trieàu thöôøng söû duïng loái laäp luaän naøy. Pheâ phaùn caùch nhìn thieáu khoa hoïc vaø

nhuoám tö töôûng bi quan khi so saùnh vaên minh Ñoâng – Taây cuûa Phan Khoâi hay phaân

tích phöông phaùp sai leäch cuûa cuï Saøo Nam trong caùch ñònh nghóa vaên hoïc, Haûi Trieàu

ñeàu baét ñaàu baèng vieäc phaân tích caùi sai veà phöông phaùp, caùch nhìn cuûa taùc giaû ñeå töø

ñoù ñöa ra luaän ñieåm cuûa mình treân laäp tröôøng Maùc-xít vaø ñan xen vaøo heä thoáng laäp

luaän laø nhöõng caâu chuyeän ñôøi thöôøng ví von: chuyeän anh muø, chuyeän troø vôùi meï taùc

giaû, chuyeän baûn thaân v.v.. Trong caùc baøi vieát cuûa Haûi Trieàu, taùc giaû thöôøng ñaët ra

haøng loaït caâu hoûi, lôøi ñeà nghò hoaëc giaû ñònh tình huoáng ñeå gôïi môû vaán ñeà ñoái vôùi

ngöôøi ñoïc:

“Neáu ai tin raèng: nhaân loaïi khoâng coù tieán hoùa, thì baøi “söï tieán hoaù cuûa vaên hoïc

vaø söï tieán hoaù cuûa nhaân sinh” naøy thaønh ra voâ yù nghóa …

… Chuùng ta neân hoûi duy vaät bieän chöùng phaùp laø gì?

“… Nhöng vì sao sinh ra xung ñoät? Caùi ñoäng löïc nhieàu maâu thuaãn aáy ôû taïi ñaâu?”

“… Thöû xeùt maø xem, vaên hoïc thaät thoaùt li caùi chi phoái cuûa vaät chaát khoâng?”

“… Coøn thieân taøi laø caùi gì?”

“… Haõy laáy vaên hoïc söû ra maø xeùt …”

“…Vì sao maø toâi daùm goïi laø gian traù, toâi seõ noùi ôû ñoaïn sau.”

Cuõng nhö vaäy, khi pheâ phaùn quan nieäm cuûa Hoaøi Thanh hay Thieáu Sôn, Haûi

Trieàu cuøng phaân tích toaøn boä vaán ñeà töø ñònh nghóa – khaùi nieäm, lòch söû vaán ñeà, thöïc

teá vaên hoïc theá giôùi vaø cuoái cuøng môùi khaúng ñònh moät caùch döùt khoaùt laäp luaän cuûa

mình.

Treân tinh thaàn ñoù, Sôn Traø tieáp lôøi Haûi Trieàu vôùi lôøi boäc baïch chaân thaønh:

“Vieát baøi naøy toâi chæ mong goùp theâm yù kieán vaøo vaø hieán cho oâng Hoaøi Thanh

104

moät caùi ñoái töôïng ñeå xeùt laïi caùi quan nieäm cuûa oâng maø thoâi vaäy” [142, tr.496].

Phöông phaùp heä thoáng môû naøy cuõng ñöôïc vaän duïng trong Vaên hoïc khaùi luaän.

Moãi vaán ñeà, moãi chöông ñeàu ñöôïc xaây döïng vôùi keát caáu caùc luaän ñieåm chaët cheõ töø

vaán ñeà khaùi nieäm, lí giaûi tính chaát, ñaëc ñieåm cuûa vaán ñeà, keát luaän, ñieàu kieän hay

phaïm vi vaán ñeà theo caùi nhìn lòch söû khaùch quan. Maët khaùc, heä thoáng luaän ñieåm ñoù

ñöôïc daãn daét moät caùch töï nhieân, phoùng khoaùng, thaùi ñoä ñaùnh giaù caån troïng, khoâng

pheâ phaùn chuïp muõ maø luoân nhaän ñònh treân tinh thaàn “gaïn ñuïc khôi trong”, nhìn

nhaän nhöõng maët ñuùng cuûa noù. Phöông phaùp laäp luaän naøy khoâng nhöõng ñaõ theå hieän

tinh thaàn khoa hoïc maø coøn laø moät thaùi ñoä vaên hoùa trong pheâ bình. Chính noù ñaõ goùp

phaàn giuùp cho pheâ bình Maùc-xít coù ñöôïc nhöõng böôùc tieán raát nhanh trong moät

khoaûng thôøi gian chöa ñaày hai thaäp kæ (1933-1945).

2.2.1.2. Phöông phaùp so saùnh – ñoái chöùng khaùch quan:

Beân caïnh heä thoáng laäp luaän vöøa chaët cheõ, vöøa côûi môû, tính thuyeát phuïc cuûa lí

luaän Maùc-xít coøn nhôø vaøo phöông phaùp so saùnh – ñoái chöùng khaùch quan vôùi moät

khoái löôïng tri thöùc vaên hoïc voâ cuøng roäng môû, phong phuù. Heä thoáng caùc luaän ñieåm

cuûa caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn naøy thöôøng khoâng coù tính chaát chuyeân saâu

veà maët lí luaän maø thieân veà höôùng môû roäng phaïm vi daãn chöùng khaùch quan nhaèm hoã

trôï, chöùng minh cho luaän ñieåm baèng chính thöïc teá ñôøi soáng vaên hoùa trong nöôùc vaø

theá giôùi. Töø vaên hoïc ñöông thôøi vôùi Keùp Tö Beàn (Nguyeãn Coâng Hoan), Laàm than

(Lan Khai), Taét ñeøn (Ngoâ Taát Toá), thô Toá Höõu, tieåu thuyeát laõng maïn cuûa Töï löïc vaên

ñoaøn …, vaên hoïc trung ñaïi vôùi Truyeän Kieàu (Nguyeãn Du), thô Ñöôøng luaät ñeán vaên

hoïc daân gian vôùi ca dao daân ca, truyeän cöôøi v.v..; töø vaên hoïc Vieät Nam ñeán vaên hoïc

theá giôùi nhö Nga Xoâ Vieát (Gorki, Gogol), Phaùp (Hugo, Balzac , Lamartine, Musset,

Vigny, Voltaire, Montesquieu… ), Anh (Shakespeare), Taây Ban Nha (Cervanteøs),

Trung Quoác (Loã Taán)… ; töø lónh vöïc saùng taùc ñeán lónh vöïc trieát hoïc, myõ hoïc, pheâ

bình theá giôùi; töø chuyeän vaên chöông ñeán chuyeän ñôøi thöôøng; taát caû ñeàu coù maët trong

caùc baøi pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam giai ñoaïn naøy vôùi tö caùch laø ñoái chöùng ñeå

105

phaân tích vaø khaúng ñònh vaán ñeà moät caùch khaùch quan. Ñaây laø phöông phaùp ñöôïc vaän

duïng thuaàn thuïc nhaát trong Vaên hoïc khaùi luaän. Caùch vaän duïng caùc ñoái chöùng naøy

cuõng khaù ña daïng. Thoâng thöôøng laø nhöõng daãn chöùng keùm theo sau caùc luaän ñieåm.

Coù khi ñöôïc ñöa ra ñeå phaân tích, pheâ phaùn nhöõng maët haïn cheá cuûa noù nhaèm khaúng

ñònh vaán ñeà. Coù khi chæ laø ñeå giôùi thieäu nhö moät maãu möïc, taám göông ñeå soi ñöôøng.

Coù baøi, taùc giaû chæ thuaàn tuyù giôùi thieäu, hoaøn toaøn ñöùng beân ngoaøi khoâng tham gia

bình luaän hay ñöa ra moät yù kieán naøo.

Nhöõng ñoái chöùng thöïc teá phong phuù naøy daãn ñeán heä quaû laø caùc vaán ñeà lí luaän

Maùc-xít trong giai ñoaïn naøy ñöôïc soi saùng trong moái töông quan giöõa tình hình thöïc

teá cuûa daân toäc vaø thöïc traïng theá giôùi vôùi caùi nhìn ña dieän. Chính söï ñoái saùnh ñoù ñaõ

taïo ra moät söùc baät maïnh meõ ñöa neàn lí luaän non treû cuûa Vieät Nam luùc baáy giôø nhanh

choùng tieáp caän vaø chieám lónh saâu saéc nhöõng vaán ñeà lí luaän Maùc-xít vaø vaän duïng hôïp

lí vaøo tình hình vaên hoùa - ngheä thuaät cuûa nöôùc nhaø.

2.2.1.3. Phöông phaùp giaûi thích xaây döïng khaùi nieäm:

Böôùc ñaàu thaønh laäp treân moät ñaát nöôùc chöa coù neàn taûng lí luaän myõ hoïc – trieát

hoïc vöõng chaéc laøm cô sôû, moät trong nhöõng nhieäm vuï chính cuûa pheâ bình Maùc-xít luùc

naøy laø xaây döïng heä thoáng caùc khaùi nieäm, thuaät ngöõ cô baûn cuûa noù sao cho vöøa ñaùp

öùng ñöôïc yeâu caàu khoa hoïc, vöøa theå hieän ñaày ñuû, ñuùng ñaén tinh thaàn cuûa chuû nghóa

Maùc. Phöông phaùp giaûi thích thuaät ngöõ, khaùi nieäm ñaõ hoã trôï ñaéc löïc cho pheâ bình

Maùc-xít ôû Vieät Nam thöïc hieän nhieäm vuï naøy. Moâ hình phoå bieán maø caùc nhaø pheâ

bình Maùc-xít thöôøng söû duïng laø: vaán ñeà thöïc tieãn (cid:198) khaùi nieäm, thuaät ngöõ (cid:198) giaûi

thích (cid:198) cho ví duï (cid:198) môû roäng vaán ñeà, ñeà xuaát höôùng vaän duïng.

Caùch ñaët vaán ñeà thöôøng duøng phöông phaùp gôïi môû baèng vieäc ñöa ra caùc quan

ñieåm ñoái laäp (duy taâm vaø duy vaät, vò ngheä thuaät vaø vò nhaân sinh, tö saûn vaø bình daân

v.v..), baèng caùc caâu hoûi tröïc tieáp (Ngheä thuaät laø gì? Duy vaät bieän chöùng phaùp laø gì?

Saùng taùc vaên ngheä vaø nghieân cöùu vaên hoïc coù caàn ñeán moät heä thoáng tö töôûng, moät

nguyeân taéc cô baûn hay khoâng?...), coù khi baèng moät caâu chuyeän ñôøi thöôøng töôûng nhö

106

baâng quô, khoâng coù lieân quan gì ñeán vaán ñeà. Ngoân ngöõ ñöôïc duøng trong khaùi nieäm

thöôøng laø nhöõng töø ngöõ deã hieåu, ñaùng löu yù laø lôùp hö töø, lieân töø coù maët khaù nhieàu,

cuøng vôùi caáu taïo ngöõ phaùp ñôn giaûn laøm cho khaùi nieäm, thuaät ngöõ ôû ñaây thöôøng coù

tính chaát caét nghóa, nhaèm muïc tieâu ñeå deã hieåu hôn laø muïc tieâu thaønh laäp moät ñònh

nghóa khoa hoïc chính xaùc. Ñaëc ñieåm naøy theå hieän roõ nhaát trong giai ñoaïn cuûa Haûi

Trieàu. Cuõng vì muïc ñích deã hieåu, deã tuyeân truyeàn maø noäi dung caùc ñònh nghóa, khaùi

nieäm cuûa lí luaän pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn naøy thöôøng döïa vaøo nhöõng bieåu hieän

ñaëc tröng caùc thaønh toá caáu taïo hôn laø döïa treân nhöõng phaïm truø coù tính chaát khaùi

quaùt, toång hôïp cao; vieäc giaûi thích khaùi nieäm thöôøng ñôn giaûn khoâng ñi saâu vaøo lí

luaän, coù khi ñeán möùc thoâ sô laøm cho noäi dung nguyeân lí trôû thaønh coâng thöùc, maùy

moùc:

“Neàn kinh teá A taát saûn xuaát ra neàn vaên hoïc A. Nhöng nay kinh teá A vì haøm suùc

nhieàu maâu thuaãn neân phaûi bieán ñoåi, moät neàn kinh teá B baét ñaàu thay chaân cho A. Vaên

hoïc A seõ theá naøo? Vaên hoïc A nhaát ñònh duy trì neàn kinh teá A maø thoâi, nhaát ñònh

khoâng dung hoaø vôùi kinh teá B vaø vaên hoïc B.

Caên cöù theo caùi nguyeân lí vaø ví duï ôû treân ñoù, chuùng ta coù theå chia vaên hoïc ra

laøm hai chi phaùi lôùn:

1. Thöù vaên hoïc naøo coá söùc duy trì moät neàn kinh teá cuõ (neàn kinh teá aáy ñaõ ñoå hay

saép ñoå) laø thöù vaên hoïc choáng vôùi söï tieán hoaù cuûa nhaân sinh.

2. Thöù vaên hoïc vaøo theo vôùi söï bieán ñoåi cuûa neàn kinh teá maø bieán ñoåi, thöù vaên

hoïc aáy laø thöù vaên hoïc hôïp vôùi söï tieán hoaù cuûa nhaân sinh” [6, tr.144].

Caùc ví duï nhaèm laøm roõ noäi dung khaùi nieäm thöôøng gaàn guõi, quen thuoäc ñöôïc

laáy töø thöïc teá vaên hoïc nhöng cuõng coù khi laø chuyeän caù nhaân hay chuyeän sinh hoaït

(chuyeän haït luùa – caây luùa, con gaø – tröùng gaø, chuyeän anh muø ñeo kính ñen, chuyeän

anh Tö Seïo v.v..). Vaên hoïc khaùi luaän so vôùi giai ñoaïn cuûa Haûi Trieàu ñaõ coù moät böôùc

tieán roõ reät veà tính chaát khoa hoïc vaø chuyeân saâu veà lí luaän, caùc thuaät ngöõ coù möùc ñoä

chính xaùc cao hôn, noäi haøm khaùi nieäm ñaõ ñöôïc môû roäng vaø khaùi quaùt nhöng nhìn

107

chung vaãn chöa hoaøn toaøn thoaùt ra khoûi tính chaát ñôn giaûn vaø sô löôïc, khuynh höôùng

ñònh nghóa baèng ñaëc ñieåm, bieåu hieän caáu taïo caùc thaønh phaàn vaãn coøn phoå bieán hôn

caùc ñònh nghóa theo phaïm truø toång quaùt. Quan saùt caùc ñònh nghóa vaên hoïc, noäi dung,

hình thöùc… cuûa taùc phaåm, ta thaáy roõ ñaëc ñieåm naøy. Tuy nhieân ñaây laø nhöõng haïn cheá

do nhöõng nguyeân nhaân veà lòch söû, noù vaãn khoâng laøm suy suyeån giaù trò nhöõng thaønh

töïu maø pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn naøy ñaõ ñaït ñöôïc trong vieäc xaây döïng heä thoáng

caùc khaùi nieäm – thuaät ngöõ cuûa chuû nghóa Marx, trong ñoù coù nhöõng thuaät ngöõ maø ñeán

nay lí luaän Maùc-xít vaãn keá thöøa.

2.2.2. Ngoân ngöõ pheâ bình:

Pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX ôû Vieät Nam thöïc söï baét ñaàu hình thaønh vaø

phaùt trieån trong moät khoaûng thôøi gian raát ngaén (10933-1945) nhöng noù ñaõ kòp tröôûng

thaønh vaø khaúng ñònh chính mình. Moät trong nhöõng bieåu hieän chöùng minh söï tröôûng

thaønh ñoù laø phong caùch ngoân ngöõ pheâ bình ñaëc tröng cuûa pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn

naøy vôùi hai ñaëc ñieåm chính laø: ngoân ngöõ ñoái thoaïi vaø ngoân ngöõ nhieàu gioïng ñieäu.

2.2.2.1. Ngoân ngöõ ñoái thoaïi:

Ngoân ngöõ ñoái thoaïi trong pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn nöûa ñaàu theá kæ XX theå

hieän tinh thaàn hôïp taùc, xaây döïng vì muïc tieâu chaân lí khoa hoïc vaø töông lai vaên hoùa

ngheä thuaät nöôùc nhaø cuûa caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít ñöông thôøi. Tinh thaàn ñoái thoaïi

trong pheâ bình luùc baáy giôø ñaõ taïo neân moät khoâng khí tranh luaän côûi môû, soâi ñoäng,

bieán moät cuoäc tranh luaän ngheä thuaät nhoû heïp thaønh moät cuoäc ñoái thoaïi lôùn cuûa thôøi

ñaïi vôùi söï môû roäng khoâng ngöøng phaïm vi ñeà taøi cuûa noù. Nhôø vaøo tinh thaàn ñoái thoaïi

naøy maø pheâ bình Maùc-xít ñaõ nhanh choùng lôùn maïnh baèng con ñöôøng hoïc taäp, tieáp

thu khía caïnh ñuùng cuûa caùc khuynh höôùng khaùc. Söï tieán boä veà lí luaän myõ hoïc qua

cuoäc tranh luaän naøy ñaõ chöùng minh ñieàu ñoù. Tinh thaàn ñoái thoaïi ñöôïc môû roäng vôùi

hai ñoái töôïng chính: nhöõng ngöôøi ñoái laäp veà quan ñieåm vaø vôùi ñoäc giaû. Ngöôøi vieát

khoâng aùp ñaët moät tieáng noùi ñoäc toân maø luoân trình baøy quan ñieåm cuûa mình vôùi söï

108

ngaàm coù maët thöôøng xuyeân cuûa caû hai ñoái töôïng naøy: ñoái töôïng phaûn ñoái vaø ñoái

töôïng chôø ñôïi, suy xeùt khaùch quan. Ñoâi khi taùc giaû coøn xaây döïng tình huoáng ñoái

thoaïi tröïc tieáp:

“Vieát ñeán ñaây, chuùng ta seõ nghe coù ngöôøi ñöùng leân phaûn ñoái raèng “vaên hoïc coù

caùi tính chaát sieâu nhieân baït tuïc, ñöùng treân taát caû caùc cheá ñoä xaõ hoäi vaø qui thöùc vaät

chaát. Vaû laïi nhaø vaên hoïc coù caùi thieân taøi ñaëc bieät khaùc haún vôùi ngöôøi thöôøng. Cho

neân vaên hoïc khoâng dính gì vôùi hieän traïng kinh teá caû”. Neáu ai chuû tröông nhö theá thì

chuùng ta cuõng xin traû lôøi raèng: “Vaên hoïc theo oâng noùi, hoaù ra moät moùn thaàn bí ôû treân

maây xanh maø maáy nhaø vaên só seõ hoaù ra nhöõng oâng “tieân con” ôû trong ñaøo nguyeân

ñoäng” [6, tr.42]. Ngoân ngöõ ñoái thoaïi theå hieän qua heä thoáng caùc caâu hoûi ñaët vaán ñeà,

loái xöng hoâ vaø troø chuyeän tröïc tieáp trong baøi vieát, quan ñieåm cuûa ngöôøi ñoái thoaïi

ñöôïc taùc giaû töôøng thuaät hoaëc trích daãn ñeå laøm ñoái chöùng phaûn bieän. Ñoái töôïng ñoäc

giaû coù khi cuõng ñöôïc taùc giaû ñöa vaøo tham gia tranh luaän hoaëc giöõ vai troø troïng taøi

cho cuoäc tranh luaän:

“Caùi yù kieán ñoù cuûa oâng aáy veà nhieäm vuï cuûa nhaø vaên só laø theá, caùc baïn ñoäc giaû

ñaõ thaáy chöa?” [6, tr.78].

“… Caùi gì ñaõ thuùc giuïc, ñaõ xuùc söû nhöõng söï bieán ñoäng aáy?”

… Trong phaùi hoïc giaû duy taâm coù keû traû lôøi: ñoù laø meänh trôøi (thieân meänh) hoaëc

coù keû traû lôøi: ñoù laø taïi loøng ngöôøi (nhaân taâm).

Phaùi duy vaät traû lôøi: ñoù laø taïi söï soáng veà vaät chaát…” [6, tr.89].

Tinh thaàn ñoái thoaïi ôû ñaây ñöôïc thöïc hieän treân nguyeân taéc bình ñaúng toân troïng

hôïp taùc giöõa nhöõng ngöôøi tham gia. Ñoù laø tinh thaàn daân chuû – vaán ñeà neàn taûng trong

pheâ bình, theo caùch noùi cuûa taùc giaû Ñoã Lai Thuyù: “Tö töôûng daân chuû laø neàn taûng tinh

thaàn cuûa pheâ bình vaên hoïc. Noù coâng nhaän moïi coâng daân ñeàu coù quyeàn pheâ bình”

[140, tr155]. Pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ XX ñaõ theå hieän ñuùng tinh

thaàn ñoù vaø nhôø vaäy ñaõ xaây döïng ñöôïc phong traøo xaõ hoäi hoaù pheâ bình. Cho ñeán hoâm

nay, tinh thaàn ñoái thoaïi aáy vaãn laø ñieàu ñaùng traân troïng vaø hoïc hoûi.

2.2.2.2. Ngoân ngöõ nhieàu gioïng ñieäu:

109

Ñoïc laïi caùc baøi pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn naøy, maëc duø nhaän ra nhieàu haïn cheá

veà maët lí luaän, ñoäc giaû cuõng seõ khoâng caûm thaáy ñôn ñieäu, nhaøm chaùn nhôø vaøo ñaëc

ñieåm ngoân ngöõ ña gioïng cuûa noù. Ngoaøi phong caùch rieâng cuûa hai caây buùt truï coät laø

Haûi Trieàu vaø Ñaëng Thai Mai ta thaáy tính chaát ña gioïng ñieäu laø phong caùch ngoân ngöõ

ñaëc tröng cuûa pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn naøy. Moãi baøi vieát thöôøng coù moät gioïng chuû

ñaïo beân caïnh caùc gioïng ñieäu khaùc. Nhìn chung, ta coù caùc gioïng ñieäu chuû yeáu: gioïng

huøng hoàn – quyeát lieät – ñanh theùp; gioïng hoùm hænh – chua cay, vaø gioïng thaân maät –

chaân tình. Haûi Trieàu thöôøng söû duïng ñoàng thôøi nhieàu gioïng ñieäu trong baøi vieát cuûa

mình. Nhaän xeùt veà ñieàu naøy, Hoà Xanh cho raèng:

“Caây vieát cuûa oâng coù caùi maõnh löïc thoâi mieân baïn ñoïc bôûi gioïng huøng hoàn vaø

caûm ñoäng, vaø bôûi caùch dieãn ñaït roõ raøng, nhanh nheïn pha nuï cöôøi khoâi haøi” [166,

tr.546].

Gioïng huøng hoàn – quyeát lieät – ñanh theùp giöõ vò trí khaù quan troïng bôûi tính chaát

luaän chieán cuûa vaên pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn naøy. Noù cuõng theå hieän söï döùt khoaùt

veà laäp tröôøng tö töôûng cuûa caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít vôùi tö caùch laø nhöõng ngöôøi

chieán só treân maët traän vaên hoùa. Gioïng ñieäu naøy ñöôïc theå hieän qua caùch söû duïng caùc

ñoäng töø, tính töø coù saéc thaùi maïnh, caùc kieåu caâu phuû ñònh, khaúng ñònh, caâu phaùn ñoaùn

coù tính chaát tuyeân boá hay tuyeân ngoân ngheä thuaät vaø caùc kieåu caâu hieäu trieäu, keâu goïi:

“Toâi daùm cam ñoan vôùi oâng Phan …” [6, tr.29].

“Toâi heát söùc chæ cho hoï thaáy caùi phaùt nguyeân ngheä thuaät laø trong söï soáng maø

thoâi” [6, tr.81].

“… Caùc nhaø vaên hoùa ta coát nhaát phaûi choïn laáy nhöõng maøu môõ saün coù treân

khoaûnh ñaát chöa khai phaù maø vun queùn cho caây vaên chöông Vieät Nam non töôi treû

trung cuûa chuùng ta” [148, tr.656].

“Nhöõng vó nhaân vaên só thöôøng mô töôûng taùc phaåm cuûa mình seõ ñeå laïi muoân

ñôøi, seõ coøn maõi maõi. Seõ ñeå laïi veà sau thì cuõng coù maø seõ maõi maõi thì quyeát laø khoâng”

110

[149, tr.657].

“Toâi vaãn ñinh ninh raèng trong xaõ hoäi giai caáp vaên chöông coù tính caùch giai

caáp…”. [158, tr.527].

Beân caïnh gioïng huøng hoàn, ñanh theùp, caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít coøn söû duïng

söùc maïnh nheï nhaøng maø thaâm thuyù cuûa tieáng cöôøi vôùi gioïng ñieäu khi hoùm hænh ñuøa

côït, khi mai mæa chua cay ñeå vaïch traàn baûn chaát cuûa ñoái töôïng:

“Beân nhaø toâi coù moät anh muø caû hai maét, muoán che caùi muø cuûa anh, anh laáy moät

caëp kính thaät ñen ñeå ñeo vaøo. Theá laø anh muø aáy coá ñaët caùi khoâng thaáy treân caùi

khoâng thaáy ñeå loeø ñôøi chôi! OÂng Phan Khoâi laáy vaán ñeà nguyeân lí vaø hieän töôïng maø

oâng cuõng khoâng hieåu gì ñem ñaët leân treân vaán ñeà duy taâm vaø duy vaät maø oâng cuõng

khoâng hieåu gì raùo.

Toâi khoâng bieát anh muø gaàn nhaø toâi baét chöôùc oâng Phan Khoâi hay oâng Phan

Khoâi baét chöôùc anh muø gaàn nhaø toâi” [6, tr.39].

“… Toâi ñaõ coù lôøi khuyeân anh döøng buùt chieán vôùi Haûi Trieàu … Neáu anh khoâng

nghe lôøi toâi, maø ñeå cho phaûi thaát baïi baûy laàn nhö Maïch Hoaïch thaát baïi vôùi Khoång

Minh thì toâi sôï e danh tieáng cuûa Hoaøi Thanh bò thieät nhieàu laém vaäy” [125, tr.485].

“Cuoäc buùt chieán coøn keùo daøi, ta coøn roõ theâm chaân lí, ta coøn coù cô hoäi quan saùt

kó caøng moät caùi taâm lí loá laêng, loän xoän khaùc naøo moät moùn xaøo baàu röôùi theâm chuùt

töông” [156, tr.519].

Nhöng ñieàu laøm chuùng ta caûm ñoäng khi ñoïc laïi nhöõng baøi pheâ bình Maùc-xít giai

ñoaïn naøy laø thaùi ñoä chaân thaønh, tha thieát cuûa ngöôøi vieát vôùi mong moûi söï ñoaøn keát,

hôïp taùc cuøng xaây döïng neàn vaên hoùa nöôùc nhaø. Gioïng ñieäu thaân maät chaân tình luoân

coù maët beân caïnh gioïng huøng hoàn, chua cay, cöôøi côït ñaõ cho thaáy ñieàu ñoù. Bieåu hieän

roõ nhaát laø trong caùch xöng hoâ, nhöõng lôøi taâm söï baøy toû yù nguyeän chaân thaønh cuûa

mình vôùi ngöôøi khoâng cuøng quan ñieåm:

“Toâi raát mong moûi caùc ngaøi haõy ñem caây vaên hoùa Vieät Nam troàng giöõa ñaùm

111

ñoâng ngöôøi” [148, tr.656].

“Ñöôïc thaáy oâng toû lôøi thaønh thaät … chuùng toâi raát hoan ngheânh oâng. Khoâng daáu

gì oâng, chuùng toâi mong moûi nôi oâng khoâng coù gì hôn theá nöõa” [149, tr.656].

“Vì chuû tröông khoâng ñuùng cuûa oâng neân toâi khoâng theå nhaän oâng laø nhaø vaên

bình daân” [120, tr.530].

Ngoaøi thaùi ñoä chaân tình, côûi môû vôùi nhöõng ngöôøi ñoái laäp veà tö töôûng, caùc nhaø

pheâ bình Maùc-xít coøn loâi keùo baïn ñoïc vaøo cuoäc ñoái thoaïi cuûa thôøi ñaïi. Ñaëc ñieåm naøy

khoâng chæ theå hieän ñuùng baûn chaát cuûa pheâ bình maø coøn laïi vaán ñeà “vaên hoùa tranh

luaän” nhö nhaän xeùt cuûa taùc giaû Hoà Só Vònh: “vì caû hai ñeàu soi chung moät laêng kính

vaên hoùa, coù cuøng moät ñieåm nhìn hoäi tuï, moät chaân lí cao sang vôøi vôïi laø yù thöùc daân

112

toäc, laø töông lai vaên hoùa daân toäc” [162, tr.70].

Chöông 3:

ÑOÙNG GOÙP CUÛA PHEÂ BÌNH MAÙC – XÍT

NÖÛA ÑAÀU THEÁ KÆ XX.

3.1. Nhöõng ñoùng goùp chung:

3.1.1. Xaây döïng thaønh coâng neàn taûng lí luaän vaên hoïc hieän ñaïi ñaàu tieân

ôû Vieät Nam

Xaây döïng thaønh coâng neàn taûng lí luaän vaên hoïc hieän ñaïi ñaàu tieân ôû Vieät Nam laø

ñoùng goùp khoa hoïc coù yù nghóa lòch söû quan troïng nhaát cuûa pheâ bình Maùc-xít giai

ñoaïn nöûa ñaàu theá kæ XX. So vôùi caùc khuynh höôùng pheâ bình khaùc trong cuøng thôøi kì,

pheâ bình Maùc-xít laø khuynh höôùng “sinh sau ñeû muoän” hôn caû: khi pheâ bình Maùc-xít

baét ñaàu caát leân tieáng noùi cuûa mình cho ñeán khi coâng trình lí luaän ñaàu tieân cuûa noù -

Vaên hoïc khaùi luaän - ra ñôøi (naêm 1944), cuõng laø thôøi gian maø pheâ bình myõ hoïc vaø pheâ

bình xaõ hoäi hoïc ñaõ oån ñònh vaø taïo ñöôïc tieáng taêm treân vaên ñaøn. Theá nhöng, ngay töø

khi pheâ bình Maùc-xít ñöa ra tuyeân ngoân ngheä thuaät cuûa mình, noù ñaõ taïo ñöôïc tieáng

vang maïnh meõ. Vaø nhaát laø Vaên hoïc khaùi luaän - taùc phaåm ñaàu tieân cuûa lí luaän Maùc-

xít ñaõ trôû thaønh coâng trình lí luaän vaên hoïc quan troïng nhaát cuûa toaøn boä giai ñoaïn pheâ

bình nöûa ñaàu theá kæ XX. Tuy coøn nhöõng haïn cheá nhaát ñònh, phaûi noùi raèng, caùc nhaø

pheâ bình Maùc-xít thôøi kì naøy ñaõ coù coâng lôùn laø böôùc ñaàu ñaët vaán ñeà vaø lí giaûi vaán ñeà

vaên hoïc ngheä thuaät treân cô sôû khoa hoïc cuûa chuû nghóa duy vaät bieän chöùng vaø chuû

nghóa duy vaät lòch söû. Döôùi aùnh saùng cuûa lí luaän Maùc-xít, vaên hoïc ngheä thuaät khoâng

coøn laø moät hieän töôïng sieâu nhieân, huyeàn bí maø trôû thaønh moät hieän töôïng khaùch quan

lòch söû thuoäc hình thaùi yù thöùc cuûa xaõ hoäi. Do ñoù, moïi hieän töôïng vaên hoïc ñeàu coù theå

nghieân cöùu vaø lí giaûi baèng cô sôû thöïc tieãn ñôøi soáng vaø thôøi ñaïi. Veà ñieàu naøy, taùc giaû

113

Nhö Thieát nhaän ñònh:

“Ñoái vôùi chuùng ta ngaøy nay, nhöõng laäp luaän treân ñaây veà vaên ngheä coøn quaù giaûn

ñôn nhöng trong hoaøn caûnh luùc baáy giôø, noù ñaõ coù nhöõng yù nghóa raát roäng lôùn laø böôùc

ñaàu ñaët vaán ñeà ngheä thuaät treân cô sôû khoa hoïc cuûa chuû nghóa duy vaät bieän chöùng vaø

coù söùc thuyeát phuïc ñoái vôùi trí thöùc vaø thanh nieân tieán boä ñöông thôøi” [42, tr.13].

ÔÛ giai ñoaïn ñaàu, Haûi Trieàu cuøng nhöõng ngöôøi ñoàng chí cuûa oâng ñaõ khai thaùc vaø

neâu ra ñöôïc nhieàu vaán ñeà quan troïng cuûa mó hoïc Maùc-xít nhö: moái quan heä giöõa vaên

hoïc ngheä thuaät vaø ñôøi soáng xaõ hoäi, tính nhaân daân, tính chieán ñaáu, tính daân toäc cuûa

vaên hoïc. Laàn ñaàu tieân trong lòch söû vaên hoïc daân toäc, vaên hoïc ñöôïc ñaët ôû vò trí trang

troïng thieâng lieâng vôùi vai troø vaø söù meänh cao quí cuûa noù trong ñôøi soáng nhaân daân vaø

muïc tieâu caùch maïng. Trong hoaøn caûnh vaên hoùa - xaõ hoäi luùc baáy giôø, trình ñoä lí luaän

cuûa Haûi Trieàu vaãn laø ñaùng traân troïng:

“ÔÛ trình ñoä vaø hoaøn caûnh xaõ hoäi Vieät Nam luùc baáy giôø, trong nhöõng cuoäc buùt

chieán, coù nhöõng baøi nhö cuûa ñoàng chí Haûi Trieàu laø xuaát saéc” [4, tr.156].

Ñeán giai ñoaïn sau, khoaûng thôøi gian treân döôùi moät thaäp kæ ñaõ taïo neân moät böôùc

tieán boä saâu saéc veà maët khoa hoïc cuûa trình ñoä lí luaän Maùc-xít. Thaønh töïu ñoù gaén lieàn

vôùi coâng lao cuûa Ñaëng Thai Mai qua coâng trình Vaên hoïc khaùi luaän:

“OÂng ñaõ lí giaûi saâu saéc vaø ñaày söùc thuyeát phuïc vaán ñeà ñaëc tröng cuûa vaên hoïc,

nguyeân taéc saùng taùc, moái quan heä giöõa noäi dung vaø hình thöùc trong taùc phaåm vaên

hoïc, vaán ñeà töï do trong vaên ngheä, moái quan heä giöõa vaên hoïc vaø chính trò, giaù trò

tröôøng toàn vaø giaù trò nhaát thôøi cuûa taùc phaåm ngheä thuaät, coù luùc oâng ñeà caäp ñeán caû thi

phaùp hoïc, vaán ñeà tieáp nhaän vaên chöông”. [10, tr.135].

Taát caû caùc luaän ñieåm naøy ñaõ ñöôïc xaây döïng thaønh moät heä thoáng khaù hoaøn

chænh. Coù theå noùi raèng, vôùi Vaên hoïc khaùi luaän pheâ bình Maùc-xít Vieät Nam veà cô baûn

ñaõ hoaøn thaønh cô sôû lí luaän, xaây döïng ñöôïc neàn moùng vöõng chaéc ñeå tieáp tuïc khaúng

ñònh vai troø lòch söû cuûa noù trong thöïc tieãn ñôøi soáng vaên hoïc giai ñoaïn nöûa sau theá kæ

114

XX.

3.1.2. Khôi nguoàn saùng taïo, ñöa vaên hoïc trôû veà phuïc vuï ñôøi soáng nhaân

daân vaø thöïc tieãn caùch maïng:

Moät trong nhöõng chöùc naêng quan troïng cuûa pheâ bình laø môû ñöôøng cho saùng taùc

nhaèm muïc tieâu phaùt trieån vaên hoïc. Nhìn chung, pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX

ñaõ laøm troøn ñöôïc nhieäm vuï aáy ñoái vôùi neàn vaên hoïc daân toäc. Pheâ bình Maùc-xít baét

ñaàu ñaët neàn moùng cuûa noù vaøo ñôøi soáng vaên hoïc ngheä thuaät cuûa ñaát nöôùc trong thôøi

ñieåm khoâng thuaän lôïi: vaên hoïc laõng maïn ñang trong thôøi kì cöïc thònh nhöng ñoàng

thôøi cuõng ñang ñöùng tröôùc con ñöôøng beá taéc khi chuû nghóa caù nhaân – cô sôû yù thöùc

cuûa noù ñi daàn ñeán xu theá cöïc ñoan; tình hình ñoù cuøng vôùi nhöõng chuû tröông, chính

saùch vaên hoùa thöïc daân ñaõ ñeå laïi haäu quaû naëng neà veà maët xaõ hoäi laø tö töôûng bi quan,

beá taéc cuûa taàng lôùp thanh nieân luùc baáy giôø. Tröôùc thöïc traïng ñoù, döôùi söï laõnh ñaïo

cuûa Ñaûng, pheâ bình Maùc-xít nhaän laáy söù meänh to lôùn vaø daãn ñöôøng cho vaên hoïc trôû

veà phuïc vuï nhaân daân, phuïc vuï caùch maïng. Baèng nhöõng baøi buùt chieán quyeát lieät,

huøng hoàn ñeå ñaáu tranh veà laäp tröôøng tö töôûng, baèng nhöõng baøi pheâ bình taùc phaåm

naâng ñôõ nhöõng ñöùa con ñaàu tieân cuûa chuû nghóa hieän thöïc, baèng nhöõng lôøi keâu goïi

chaân tình, tha thieát taâm huyeát cuûa nhaø vaên ñoái vôùi töông lai vaên hoùa nöôùc nhaø;

nhöõng ngöôøi tieân phong cuûa pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn nöûa ñaàu theá kæ XX ñaõ giaønh

ñöôïc chieán thaéng veà tö töôûng: höôùng vaên hoïc vaøo ñeà taøi nhaân daân vaø cuoäc soáng cuûa

nhaân daân; xaùc ñònh nguyeân taéc noäi dung tö töôûng vaø phöông phaùp saùng taùc cuûa vaên

hoïc theo CNHT XHCN; laáy yeâu caàu cuûa nhaân daân laøm chuaån möïc giaù trò taùc phaåm

vaø vaên hoïc ñöôïc quan nieäm nhö moät phöông tieän vuõ khí cuûa ñaáu tranh giai caáp, “laø

boä phaän khoâng theå thieáu ñöôïc cuûa söï nghieäp caùch maïng” [42, tr.8]. Noù trôû thaønh

phöông höôùng, muïc tieâu vaø kim chæ nam cho saùng taùc vaên hoïc ngheä thuaät nhaát laø ôû

giai ñoaïn sau. Ñieàu ñoù khaúng ñònh yù nghóa lòch söû vaø vai troø chæ ñaïo tö töôûng voâ

cuøng to lôùn cuûa pheâ bình Maùc-xít ñoái vôùi tieán trình vaên hoùa daân toäc:

“Treân thöïc teá, lí luaän - pheâ bình Maùc-xít ñaõ thu huùt ñöôïc söï chuù yù roäng raõi cuûa

115

dö luaän xaõ hoäi, taùc ñoäng maïnh meõ vaø saâu saéc ñeán tình hình vaên hoïc cuûa ñaát nöôùc

ñöông thôøi. Noù ra ñôøi laø do nhu caàu cuûa cuoäc ñaáu tranh caùch maïng vaø theo qui luaät

phaùt trieån noäi taïi cuûa baûn thaân vaên hoïc” [45, tr.8].

3.1.3. Kieán taïo cô sôû phöông phaùp khoa hoïc cho pheâ bình hieän ñaïi:

Ñaëc tröng cuûa pheâ bình hieän ñaïi laø söï keát hôïp haøi hoaø giöõa khoa hoïc vaø ngheä

thuaät, giöõa cô sôû phaân tích khaùch quan vaø caûm thuï chuû quan töø nhaø pheâ bình. Laø moät

ñaát nöôùc coù truyeàn thoáng vaên hoïc, bình vaên, bình thô voán khoâng phaûi laø coâng vieäc

xa laï ñoái vôùi giôùi vaên nhaân Vieät Nam xöa nay. Nhöng phöông phaùp bình truyeàn

thoáng chuû yeáu döïa vaøo caûm thuï tröïc giaùc, giaù trò taùc phaåm vaên hoïc bò ñaùnh ñoàng vôùi

giaù trò thöôûng thöùc. Pheâ bình Maùc-xít ra ñôøi, vaên hoïc Vieät Nam cuõng ñöôïc soi saùng ôû

goùc ñoä môùi. Laàn ñaàu tieân trong lòch söû, phöông phaùp khoa hoïc cuûa pheâ bình ñaõ ñöôïc

ñaët ra vôùi vai troø cuûa phöông phaùp duy vaät bieän chöùng vaø phöông phaùp duy vaät lòch

söû. Phöông phaùp naøy ñaõ ñöa laïi höôùng tieáp caän môùi boå sung cho phöông phaùp truyeàn

thoáng – ñoù laø loái tieáp caän ngoaïi quan – xuaát phaùt töø nhöõng hoaøn caûnh cuï theå cuûa nhaø

vaên vaø xaõ hoäi daãn ñeán söï ra ñôøi cuûa taùc phaåm, ñoàng thôøi noù cuõng ñaët vaán ñeà vai troø

cuûa ngöôøi ñoïc ñoái vôùi saùng taùc, töø ñoù xaây döïng moái quan heä nhaø vaên - taùc phaåm -

ngöôøi ñoïc laøm cô sôû cho vieäc nghieân cöùu vaên hoïc nhö moät quaù trình: vaên hoïc khoâng

chæ ñöôïc coi nhö baûn thaân taùc phaåm hay saûn phaåm saùng taïo cuûa caù nhaân nhaø vaên maø

noù coøn laø saûn phaåm cuûa xaõ hoäi thôøi ñaïi, taùc phaåm khoâng chæ coù tính chaát oån ñònh maø

noù coøn vaän ñoäng trong lòch söû do quaù trình tieáp nhaän cuûa ngöôøi ñoïc. Maët khaùc, nhaán

maïnh tính khaùch quan cuûa ñoái töôïng nghieân cöùu, pheâ bình Maùc-xít ñaõ ñöa pheâ bình

truyeàn thoáng giaûi phoùng ra khoûi taàm nhìn haïn heïp cuûa caùi chuû quan thieân kieán ñeå

caäp beán khoa hoïc trong pheâ bình. Hoã trôï cho ñònh höôùng ñoù laø phöông phaùp so saùnh

– phaân tích ñaõ ñöôïc vaän duïng khaù hieäu quaû trong pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn naøy.

Ngoaøi ra, noùi ñeán söï tieán boä veà phöông phaùp khoa hoïc cuûa pheâ bình Maùc-xít nöûa

ñaàu theá kæ XX cuõng caàn nhaéc ñeán tính côûi môû vaø tính heä thoáng trong phöông phaùp

laäp luaän cuûa noù. Tính chaát naøy theå hieän baûn chaát, tinh thaàn cuûa khoa hoïc maø nhôø ñoù,

116

pheâ bình Maùc-xít ñaõ gaàn nhö chaïm ñeán nhieàu vaán ñeà lí luaän vaên hoïc hieän ñaïi: thi

phaùp, phong caùch, mó hoïc v.v.. theå hieän roõ nhaát ôû Vaên hoïc khaùi luaän cuûa Ñaëng Thai

Mai. Tuy chæ laø ôû möùc ñoä ñaët vaán ñeà moät caùch sô löôïc nhöng noù vaãn coù giaù trò gôïi

môû saâu saéc. Ñieàu ñaùng tieác laø do nhöõng ñieàu kieän lòch söû, nhöõng vaán ñeà naøy chöa

ñöôïc tieáp tuïc ñi saâu vaø phaùt trieån ôû giai ñoaïn sau.

3.1.4. Moät neàn pheâ bình giaøu tính vaên hoùa, daân chuû vaø “nhieät tình trí

tueä” khoâng ngöøng töï vaän ñoäng ñieàu chænh:

Nhìn laïi pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX töø ñieåm nhìn cuûa hoâm nay – khi lí

luaän vaên hoïc cuûa ta ñaõ vöôït xa trình ñoä cuûa giai ñoaïn ñaàu theá kæ tröôùc – ngöôøi ñoïc

vaãn khoâng khoûi ngaïc nhieân vaø khaâm phuïc bôûi tính chaát vaên hoùa, daân chuû vaø “nhieät

tình trí tueä” cuûa noù. Caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn naøy, nhìn chung, ñaõ taän

duïng heát taøi naêng, trí tueä vaø loøng nhieät tình cuûa mình traûi leân trang giaáy baèng moät

thaùi ñoä chaân tình vaø nhaèm moät muïc tieâu cao nhaát: chaân lí khoa hoïc vaø töông lai vaên

hoùa nöôùc nhaø. Tình yeâu ñaát nöôùc, khaùt voïng thaønh thaät vì ngheä thuaät trôû thaønh maãu

soá chung ñoái vôùi caùc nhaø pheâ bình thôøi kì naøy. Do ñoù, duø quan ñieåm ngheä thuaät

nghieâng veà khuynh höôùng naøo, hoï vaãn coù theå hôïp taùc vaø ñoái thoaïi laãn nhau. Ñieàu ñoù

theå hieän roõ nhaát ôû Haûi Trieàu cuøng moät soá ñoàng chí cuûa oâng. Tinh thaàn ñoái thoaïi, daân

chuû, thaùi ñoä vaên hoùa trong pheâ bình vaø taám loøng nhieät tình trí tueä ñaõ phaùt huy cao

nhaát taøi naêng caù nhaân ôû moãi nhaø pheâ bình ñoàng thôøi söùc baät toång hôïp caù nhaân aáy taïo

thaønh nhöõng böôùc nhaûy voït lieân tuïc veà trình ñoä khoa hoïc cuûa pheâ bình Maùc-xít.

Trong khoaûng thôøi gian chæ hôn moät thaäp kæ, pheâ bình Maùc-xít ñaõ vaän doäng töï ñieàu

chænh khoâng ngöøng töø vieäc phuû nhaän vaên hoïc vò ngheä thuaät ñaõ daàn ñi ñeán thöøa nhaän

vai troø cuûa yeáu toá hình thöùc thaåm myõ: töø quan ñieåm phaûn baùc “vaên chöông chôi” ñaõ

ñi ñeán nhìn nhaän “chôi cuõng laø moät phöông dieän cuûa söï soáng”, töø ñaáu tranh tö töôûng

ñi ñeán heä thoáng khoa hoïc lí luaän v.v.. Baøi hoïc vaên hoùa, tinh thaàn daân chuû cuûa pheâ

bình vaø cô cheá töï vaän ñoäng ñieàu chænh aáy cuûa pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX

caøng trôû neân quí giaù vaø ñaùng traân troïng hôn khi chuùng ta ñang ñöùng tröôùc nhöõng

117

hieän töôïng ñaùng buoàn cuûa khoa hoïc vaø pheâ bình phaùt trieån baèng cô cheá thò tröôøng vaø

phöông thöùc caïnh tranh hoâm nay: khi nhaø pheâ bình khoâng theå hoaøn toaøn thoaùt li khoûi

tham voïng vaø ñoäng cô caù nhaân cuûa mình; khi coøn coù nhöõng trang pheâ bình chöa ñuû

ñoä chín cuûa trí tueä vaø caûm xuùc, khi coøn coù nhöõng kieåu ngoân ngöõ pheâ bình gaây phaûn

caûm cho ngöôøi ñoïc … vaø cuõng laø khi nhaø pheâ bình ñaõ queân ñi baûn chaát cuûa pheâ bình,

queân söù meänh cuûa mình ñoái vôùi xaõ hoäi, queân toân troïng ngöôøi ñoïc vaø queân caû chính

mình.

3.2. Caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít tieâu bieåu nöûa ñaàu theá kæ XX

3.2.1. Haûi Trieàu (1908-1954)

“Ñôøi toâi chieán ñaáu cho ngheä thuaät vaø vaên chöông caùch maïng”. Ñoù laø lôøi cuoái

cuøng Haûi Trieàu noùi veà mình vaø caâu noùi ngaén goïn aáy cuõng chöùa ñöïng taát caû taâm

huyeát maø Haûi Trieàu ñaõ ñem caû ñôøi mình ra coáng hieán cho neàn vaên hoùa - ngheä thuaät

nöôùc nhaø trong giai ñoaïn ñaàu voâ cuøng gian khoå cuûa cuoäc Caùch maïng daân toäc.

Haûi Trieàu (1908-1954) teân thaät laø Nguyeãn Khoa Vaên, buùt danh khaùc laø Nam

Xính Töû xuaát thaân trong moät gia ñình danh gia voïng toäc laâu ñôøi. Lôùn leân trong thôøi

kì soâi noåi vaø quyeát lieät nhaát trong lòch söû ñaáu tranh giaûi phoùng daân toäc, Haûi Trieàu ñaõ

hoaø mình vaøo voøng xoaùy cuûa lòch söû, tham gia vaøo caùc phong traøo ñaáu tranh caùch

maïng ngay khi coøn laø hoïc sinh tröôøng Quoác hoïc Hueá. Sôùm tieáp thu ñöôïc chuû nghóa

Marx cuøng vôùi traùi tim nhieät tình yeâu nöôùc vaø söï nhaïy beùn veà xu theá lòch söû, Haûi

Trieàu nhanh choùng “tieán leân haøng ñaàu veà kieán giaûi cuõng nhö veà lí luaän” Maùc-xít vaø

trôû thaønh ngöôøi chieán só tieân phong cuûa neàn vaên hoùa ngheä thuaät caùch maïng ñoàng

thôøi laø nhaø pheâ bình Maùc-xít ñaàu tieân cuûa nöôùc ta.

Coù “sôû tröôøng veà loái vaên pheâ bình hay buùt chieán” [6, tr.12], Haûi Trieàu chuû ñoäng

tranh luaän vôùi caùc hoïc giaû, caùc nhaø baùo, nhaø pheâ bình coù tieáng luùc baáy giôø veà caùc

vaán ñeà tö töôûng vaø hoïc thuaät, caùc vaán ñeà vaên hoùa ngheä thuaät coù tính chaát thôøi söï

ñöông thôøi treân cô sôû laäp tröôøng cuûa chuû nghóa Marx. Trong khi trình baøy yù kieán

tranh luaän cuûa mình, “Haûi Trieàu vöøa theå hieän söï thaúng thaén, raïch roøi vaø ñeà cao chaân

118

lí hoïc thuaät, maët khaùc oâng luoân luoân toân troïng söï bình ñaúng, daân chuû, giöõ ñöôïc bieåu

hieän cuûa tính vaên hoùa khi ñoái thoaïi vôùi ngöôøi khaùc” [137, tr.67]. Do vaäy, ngay töø

nhöõng baøi vieát ñaàu tieân treân vaên ñaøn, Haûi Trieàu ñaõ gaây döïng caûm tình vaø söï uûng hoä

cuûa ñoäc giaû vaø khaúng ñònh ñöôïc baûn lónh vöõng vaøng, saéc saûo cuûa moät nhaø pheâ bình

Maùc-xít treû tuoåi. Töø ñoù, laàn löôït qua caùc baøi baùo pheâ bình caùch giaûi thích khaùi nieäm

vaên hoïc cuûa cuï Phan Boäi Chaâu, cuoäc tranh luaän Duy taâm hay duy vaät (vôùi nhaø baùo

laõo thaønh Phan Khoâi) vaø ñaëc bieät laø cuoäc tranh luaän ngheä thuaät vò ngheä thuaät hay

ngheä thuaät vò nhaân sinh, Haûi Trieàu ñaõ xaây döïng ñöôïc neàn taûng vöõng chaéc cuûa lí luaän

pheâ bình Maùc-xít trong ñôøi soáng vaên hoùa nöôùc ta, laøm thay ñoåi loái tö duy veà khoa

hoïc vaø ngheä thuaät ñöông thôøi. Trong hoaøn caûnh voâ cuøng roái ren vaø phöùc taïp cuûa ñôøi

soáng vaên hoùa tö töôûng buoåi giao thôøi, laäp tröôøng cuûa chuû nghóa Marx trôû thaønh luoàng

sinh khí môùi coù taùc duïng thöùc tænh neàn vaên hoùa daân toäc, ñöa ñöôøng cho vaên hoïc ngheä

thuaät trôû veà vôùi caùc vaán ñeà thöïc tieãn cuûa ñaát nöôùc vaø daân toäc luùc baáy giôø.

Naém vöõng tinh thaàn vaø laäp tröôøng tö töôûng cuûa chuû nghóa Marx, Haûi Trieàu tham

gia pheâ bình, buùt chieán treân nhieàu lónh vöïc: trieát hoïc, chính trò, vaên hoïc - ngheä

thuaät… trong ñoù söï nghieäp pheâ bình vaên hoïc - ngheä thuaät laø lónh vöïc taâm huyeát nhaát

cuûa Haûi Trieàu. Nhöõng baøi vieát quan troïng cuûa oâng treân lónh vöïc naøy trong giai ñoaïn

nöûa ñaàu theá kæ XX goàm coù:

1) Lí luaän: OÂng Phan Khoâi khoâng phaûi laø moät hoïc giaû duy vaät (Ñoâng Phöông soá

891, ngaøy 21-10-1933); OÂng Phan Khoâi laø moät hoïc giaû duy taâm (Phuï nöõ taân tieán soá 1,

naêm 1934); Söï tieán hoaù cuûa vaên hoïc vaø söï tieán hoaù cuûa nhaân sinh (Ñoâng Phöông soá

872, ngaøy 12-8-1933 vaø soá 873 ngaøy 19-8-1933); Cuï Saøo Nam giaûi thích chöõ vaên hoïc

nhö theá laø sai laém (Ñoâng Phöông soá 893, ngaøy 1-11-1933); Ngheä thuaät vò ngheä thuaät

hay ngheä thuaät vò nhaân sinh (Ñôøi môùi, ngaøy 24-3-1935 vaø ngaøy 7-4-1935); Ngheä

thuaät vaø söï sinh hoaït xaõ hoäi (Tin vaên soá 6, ngaøy 1-9-1935); Ngheä thuaät vôùi nhaân sinh

(Trung kì soá 1, ngaøy 9-10-1935 vaø soá 4, ngaøy 6-11-1935); Vaên hoïc vaø chuû nghóa duy

119

vaät (Soâng Höông, soá 8 ngaøy 26-8-1937; soá 9, ngaøy 2-9-1937 vaø soá 10, ngaøy 11-9-

1937); Ñi tôùi chuû nghóa taû thöïc trong vaên chöông: nhöõng khuynh höôùng trong tieåu

thuyeát (Taïp chí Tao Ñaøn, soá 2, ngaøy 16-3-1939).

2) Pheâ bình taùc giaû - taùc phaåm: Keùp Tö Beàn, moät taùc phaåm thuoäc veà caùi trieàu löu

cuûa “ngheä thuaät vò daân sinh” ôû nöôùc ta (Tieåu thuyeát thöù baûy, soá 62, thaùng 8-1935);

Nhaân xem Keùp Tö Beàn, Nguyeãn Coâng Hoan, nhaø vaên coù nhieàu trieån voïng (Traøng An,

soá 35, ngaøy 28-6-1935); Vaên hoïc cuûa Lieân bang Nga Xoâ vieát (Hoàn treû taäp môùi soá ñaëc

bieät ngaøy 25-7-1936); Maxime Gorki (Hoàn treû taäp môùi, soá 5, ngaøy 4-7-1936); Romain

Roland (Hoàn treû taäp môùi, soá 6, ngaøy 11-7-1936); Henri Barbusse (in trong cuoán Vaên

só vaø xaõ hoäi, Quan Haûi tuøng thö (Hueá) xuaát baûn naêm 1937); “Laàm than”, moät taùc

phaåm ñaàu tieân cuûa neàn vaên hoïc taû thöïc xaõ hoäi ôû nöôùc ta (Daân tieán, soá 1, ngaøy 27-10-

1938); Böùc thö thay töïa (vieát cho tieåu thuyeát Hai ngaû cuûa Töø Ngoïc, 1-9-1938).

Tuy nhieân, ñoùng goùp cuûa Haûi Trieàu ñoái vôùi neàn vaên hoùa - ngheä thuaät daân toäc

khoâng phaûi ôû soá löôïng caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa oâng maø chính laø ôû giaù trò vaø yù

nghóa cuûa nhöõng coâng trình aáy ñoái vôùi lòch söû hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa pheâ bình

Maùc-xít ôû nöôùc ta giai ñoaïn naøy. Coù theå noùi raèng cho ñeán nhöõng naêm ba möôi cuûa

theá kæ XX, do nhöõng ñieàu kieän veà chính trò, lòch söû, trình ñoä hoïc thuaät vaø lí luaän cuûa

nöôùc ta coøn voâ cuøng haïn cheá. Tröôøng hôïp cuûa cuï Phan Boäi Chaâu vaø cuï Phan Khoâi laø

nhöõng minh chöùng cuï theå. Lí luaän vaên hoïc Maùc-xít trong thôøi kì naøy vaãn ñang ôû

böôùc ñaàu hình thaønh laïi chöa coù cô sôû töø thöïc tieãn saùng taùc. Vaên chöông laõng maïn

ñang ôû thôøi kì cöïc thònh nhöng ñang ñöùng tröôùc nguy cô beá taéc khi chuû nghóa caù

nhaân, caùi Toâi caù nhaân – cô sôû yù thöùc cuûa khuynh höôùng laõng maïn ñi vaøo ngoõ cuït.

Trong boái caûnh ñoù, Haûi Trieàu cuøng caùc ñoàng chí cuûa mình ñaõ töøng böôùc xaây döïng vaø

phaùt trieån lí luaän Maùc-xít veà vaên hoïc - ngheä thuaät trong ñôøi soáng vaên hoùa vaø ngheä

thuaät, khaúng ñònh ñöôïc öu theá cuûa pheâ bình Maùc-xít nhö moät nguyeân lí tieân tieán nhaát

cuûa thôøi ñaïi. Toång hôïp laïi caùc baøi vieát cuûa Haûi Trieàu, ta thaáy raèng, oâng ñaõ ñeà caäp

ñeán haàu heát nhöõng vaán ñeà cô baûn cuûa pheâ bình Maùc-xít veà vaên hoïc - ngheä thuaät:

120

nguoàn goác cuûa vaên chöông, moái quan heä giöõa vaên hoïc vôùi ñôøi soáng, vai troø cuûa vaên

hoïc ñoái vôùi cuoäc ñaáu tranh caùch maïng, vaán ñeà noäi dung vaø hình thöùc, töï do cuûa nhaø

vaên .v.v.. khi ñeà caäp ñeán baát kì vaán ñeà naøo, oâng cuõng trình baøy noäi dung moät caùch

ngaén goïn maø haøm suùc, saùng roõ maø logic laøm cho caùc luaän ñieåm cuûa pheâ bình Maùc-

xít coù söùc thuyeát phuïc maïnh meõ ñoái vôùi ngöôøi ñoïc.

Nguyeân lí cô baûn coù tính thoáng nhaát vaø xuyeân suoát trong taát caû caùc baøi vieát cuûa

Haûi Trieàu laø tính xaõ hoäi cuûa vaên hoïc. Ñaây cuõng laø cô sôû ñeå oâng lí giaûi nhöõng vaán ñeà

chung coù tính nguyeân taéc cuûa vaên hoïc ngheä thuaät cuõng nhö nhöõng vaán ñeà thöïc tieãn

trong ñôøi soáng vaên hoùa thôøi ñaïi. Chöùng minh caùc quan ñieåm cuûa pheâ bình Maùc-xít

nhö: vaên hoïc baét nguoàn töø thöïc tieãn xaõ hoäi, phaûn aùnh ñôøi soáng xaõ hoäi; chöùc naêng

quan troïng nhaát cuûa vaên hoïc laø “giuùp cho söï tieán hoaù cuûa nhaân sinh”, muïc tieâu cuûa

Haûi Trieàu laø ñöa ñôøi soáng vaên hoïc ngheä thuaät nöôùc ta trôû veà vôùi thöïc tieãn: phuïc vuï

cho nhaân daân, baùm reã vaøo coâng cuoäc caùch maïng daân toäc. Pheâ bình caùch ñònh nghóa

hai chöõ vaên hoïc thaàn bí cuûa cuï Phan Boäi Chaâu, Haûi Trieàu nhaán maïnh: “muoán caét

nghóa chöõ vaên hoïc phaûi caên cöù vaøo xaõ hoäi” vaø khaúng ñònh “vaên hoïc chính laø bieåu

hieän cuûa tö töôûng maø nhaát laø tình caûm cuûa nhaân loaïi ñoái vôùi vuõ truï vaø nhaân sinh. Phoâ

dieãn caùi tình caûm, caùi tö töôûng aáy treân taám ñaù, trong loùng tre, treân maët giaáy .v.v.. taát

caû laø vaên hoïc ñoù”. Haûi Trieàu quan nieäm “vaên hoïc laø saûn vaät cuûa xaõ hoäi”, do ñoù, vaên

“hôïp vôùi cô baûn cuûa xaõ hoäi môùi coù caùi giaù trò toàn taïi, maø thöù vaên hoïc naøo coù hôïp vôùi

söï tieán hoaù cuûa xaõ hoäi môùi laø vaên hoïc “soáng” thöù vaên tieán boä vaäy”. Baét nguoàn töø xaõ

hoäi, vaên hoïc cuõng vaän ñoäng phaùt trieån theo söï bieán chuyeån cuûa xaõ hoäi. Vaên só muoán

saùng taùc neân nhöõng taùc phaåm ngheä thuaät coù giaù trò thì phaûi ñi saâu vaøo cuoäc soáng, ñaët

muïc tieâu vaên chöông phuïc vuï nhaân sinh leân laøm ñaàu; ngöôïc laïi, vaên chöông chæ laáy

ngheä thuaät laøm cöùu caùnh vaø vaên só chæ xem vaên chöông laø moùn ñoà chôi, troø tieâu

khieån cuûa moät soá ít ngöôøi thì giaù trò cuûa nhöõng taùc phaåm aáy seõ raát heïp hoøi; noùi moät

caùch chua cay kieåu Haûi Trieàu thì noù vaãn höõu ích, “vì noù vaãn laø moùn ñoà giaûi trí cho

caùc tieåu thô trong khueâ caùc sau nhöõng giôø trang ñieåm”. Baèng caùch laäp luaän saéc saûo,

121

nhöõng luaän cöù xaùc thöïc töø neàn vaên hoïc theá giôùi keát hôïp vôùi gioïng ñieäu khi hoùm

hænh, khi chua cay, Haûi Trieàu kieân quyeát phuû nhaän, phaûn baùc quan nieäm vaên hoïc laáy

caùi ñeïp ngheä thuaät laøm chuû ñích maø queân ñi traùch nhieäm vôùi nhaân quaàn bôûi leõ trong

hoaøn caûnh xaõ hoäi luùc baáy giôø noù ñaõ bò thöïc daân lôïi duïng laøm phöông tieän ru nguû

thanh nieân trong giaác moäng mô maøng maø queân ñi gaùnh naëng traùch nhieäm vôùi non

soâng. Tuy nhieân, ñieàu ñaùng quí ôû ñaây laø, duø nhaán maïnh nguyeân taéc ngheä thuaät phuïc

vuï nhaân sinh, ñeà cao khuynh höôùng vaên hoïc hieän thöïc chuû nghóa, Haûi Trieàu vaãn

khoâng phuû nhaän giaù trò hình thöùc ngheä thuaät cuûa taùc phaåm vaø oâng vaãn toân troïng söï töï

do cuûa nhaø vaên trong saùng taùc. Moät taùc phaåm hay, theo Haûi Trieàu, “khoâng nhöõng vì

noù ñaõ ñi ñuùng vôùi caùi thò hieáu ñöông thôøi cuûa ñoäc giaû, maø noù coøn hay ôû nôi xeáp caûnh

xeáp tình cuûa taùc giaû nheï nhaøng, kín ñaùo, ñeïp ñeõ. Quan nieäm cuûa taùc giaû töï boäc loä ra

trong söï hoaït ñoäng cuûa caùc vai chính vaø vai phuï cuøng söï boá trí vaø keát thuùc cuûa taùc

phaåm chôù taùc giaû khoâng caàn phaûi tuyeân boá ra”. Caùch ñaùnh giaù naøy cho thaáy Haûi

Trieàu ñaõ nhìn nhaän khaù ñaày ñuû veà moái quan heä thoáng nhaát, hoaø quyeän giöõa noäi dung

vaø hình thöùc taùc phaåm maø oâng ñaõ ví von laø “ñieäu ñaøn ñaõ thoaùt tieáng tô”. Nhaän ñònh

naøy cuõng caùch maïng ñöôïc moät söï tieán boä vöôït baäc cuûa Haûi Trieàu veà trình ñoä lí luaän.

Veà vaán ñeà töï do saùng taùc, trong Böùc thö thay töïa vieát cho quyeån tieåu thuyeát Hai ngaû

cuûa Töø Ngoïc (1-9-1938), Haûi Trieàu boäc baïch “Toâi thieát töôûng bao giôø hay ôû ñaâu

cuõng theá, neân ñeå cho nhaø vaên töï do, khoâng neân buoäc hoï phaûi uoán naén theo nhöõng

khuoân khoå cuûa mình … Nhaø vaên caàn coù töï do thì môùi saùng taïo ra nhöõng coâng trình

baát huû”. Lôøi phaùt bieåu treân ñaây cuõng cho thaáy moät neùt raát ñaùng quí ñaõ laøm neân tính

maãu möïc trong phong caùch pheâ bình cuûa Haûi Trieàu: söï chaân tình, côûi môû, toân troïng

ñoái phöông treân nguyeân taéc bình ñaúng ñoái thoaïi.

Beân caïnh coâng lao ñoùng goùp xaây döïng neàn taûng lí luaän pheâ bình Maùc-xít coù yù

nghóa lòch söû voâ cuøng quan troïng, Haûi Trieàu coøn ñeå laïi cho ñôøi sau moät taám göông

tieâu bieåu veà phong caùch vaên pheâ bình buùt chieán. Ñoù laø tính khoa hoïc, tính logic

trong caùch trình baøy, laäp luaän; tính ñaïi chuùng theå hieän qua vieäc söû duïng ngoân töø deã

122

hieåu, gaàn guõi, ngaén goïn maø haøm suùc; tính ngheä thuaät theå hieän trong caùch dieãn ñaït

sinh ñoäng, truyeàn caûm, thuyeát phuïc, khoâng khoâ khan vôùi nhieàu hình aûnh ví von,

nhieàu gioïng ñieäu khaùc nhau khi raïch roøi, döùt khoaùc, maïnh meõ, khi hoùm hænh, chua

cay, luùc nheï nhaøng, khieâm toán … vaø treân heát laø nguyeân taéc bình ñaúng ñoái thoaïi vôùi

thaùi ñoä côûi môû, thaúng thaén, chaân tình. Coù leõ cuõng nhôø vaøo nhöõng ñaëc ñieåm naøy maø

nhöõng baøi vieát cuûa Haûi Trieàu luoân coù söùc haáp daãn, loâi cuoán ñoäc giaû cuøng tham gia

ñoái thoaïi, taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho söï phaùt trieån cuûa caùc luaän ñieåm pheâ bình Maùc-

xít vaãn coøn ñang môû ngoõ nhanh choùng ñònh hình, phaùt trieån roäng khaép trong caùc taàng

lôùp nhaân daân vaø phaùt huy ñöôïc vai troø cuûa noù trong ñôøi soáng vaên hoùa daân toäc ôû giai

ñoaïn tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm naêm 1945 ñoàng thôøi taïo tieàn ñeà cho vieäc xaây

döïng neàn vaên hoùa ngheä thuaät nöôùc nhaø sau ngaøy ñoäc laäp. Vôùi nhöõng coâng lao to lôùn

aáy, Haûi Trieàu xöùng ñaùng laø “kieän töôùng cuûa neàn vaên hoùa môùi”, laø “nhaø lí luaän tieân

phong trong vieäc truyeàn baù, ñaáu tranh cho söï thaéng lôïi cuûa quan ñieåm Maùc-xít treân

lónh vöïc vaên hoïc ngheä thuaät” [133, tr.103].

3.2.2. Ñaëng Thai Mai (1902-1984):

Ñaëng Thai Mai (1902-1984) sinh ra trong moät gia ñình Nho hoïc coù truyeàn thoáng

yeâu nöôùc vaø hieáu hoïc ôû laøng Löông Ñieàn, huyeän Thanh Chöông, tænh Ngheä An. Töø

nhoû, oâng ñaõ ñöôïc hoïc chöõ Haùn, lôùn leân hoïc chöõ quoác ngöõ, tieáng Phaùp vaø sau ñoù vaøo

tröôøng Quoác hoïc Vinh roài ñeán tröôøng Cao ñaúng Sö phaïm Haø Noäi (1925-1928). Neàn

taûng giaùo duïc ñoù cuøng vôùi tinh thaàn hoïc hoûi khoâng ngöøng ñaõ ñem laïi cho oâng moät

voán kieán thöùc saâu roäng, chaét loïc tinh hoa töø caû hai neàn vaên hoùa Ñoâng, Taây. Lôùn leân

trong thôøi kì soâi noåi cuûa caùc hoaït ñoäng yeâu nöôùc vaø caùch maïng theo truyeàn thoáng

gia ñình, Ñaëng Thai Mai tham gia tích cöïc caùc phong traøo ñaáu tranh chính trò - vaên

hoùa coâng khai laãn baùn coâng khai: daïy hoïc, laäp tröôøng hoïc, laäp hoäi truyeàn baù chöõ

quoác ngöõ, tham gia tranh cöû (Vieân daân bieåu Trung kì naêm 1939) vaø cuõng töøng bò tuø

ñaøy. Nhöng lónh vöïc maø oâng coù nhöõng ñoùng goùp quan troïng nhaát laø maët traän vaên

hoùa. Ñuùc keát nhöõng thaønh töïu maø Haûi Trieàu cuøng caùc ñoàng chí cuûa oâng ñaõ ñaït ñöôïc,

123

Ñaëng Thai Mai tieáp tuïc boå sung vaø naâng cao trình ñoä pheâ bình Maùc-xít nöôùc ta tröôùc

Caùch maïng thaùng Taùm vôùi taùc phaåm - Vaên hoïc khaùi luaän - coâng trình lí luaän vaên hoïc

Maùc-xít hieän ñaïi, coù heä thoáng ñaàu tieân xuaát baûn treân vaên ñaøn coâng khai luùc baáy giôø.

Ngoaøi Vaên hoïc khaùi luaän, Ñaëng Thai Mai coøn coù nhieàu baøi nghieân cöùu, giôùi thieäu

treân caùc tôø baùo vôùi muïc ñích nghieân cöùu, giôùi thieäu, baøn baïc, neâu yù kieán tranh luaän

moät caùch kín ñaùo döôùi nhieàu hình thöùc khaùc nhau ñaùp öùng theo yeâu caàu cuûa cuoäc

caùch maïng daân toäc treân maët traän vaên hoùa.

Soá löôïng nhöõng baøi vieát, caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa Ñaëng Thai Mai giai

ñoaïn tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm khoâng nhieàu laém nhöng haàu heát ñeàu coù giaù trò ôû

chieàu saâu trí tueä; noù khoâng nhöõng cung caáp cho ngöôøi ñoïc moät voán hieåu bieát roäng

ñoái vôùi vaán ñeà maø coøn ñem laïi moät phöông phaùp tö duy khoa hoïc veà ñoái töôïng qua

caùch tieáp caän vaø phöông phaùp laäp luaän saéc saûo cuûa oâng. Caùc coâng trình cuûa Ñaëng

Thai Mai trong giai ñoaïn naøy coù theå keå ñeán:

1/. YÙ nghóa nhaân sinh trong truyeän cöôøi nöôùc ta ngaøy xöa (Taïp chí Tri taân, soá 81,

82 vaø 83 töø ngaøy 4-2-1943 ñeán 18-2-1943).

2/. Ñoïc Vieät Nam coå vaên hoïc söû (Thanh Nghò, soá ra ngaøy 1-4-1943 vaø 16-4-

1943).

3/. Haønh ñoäng vaø hoïc thuaät (Traû lôøi moät ngöôøi baïn) (Thanh Nghò, soá ra ngaøy 16-

9-1944).

4/. Loã Taán (Thanh Nghò, soá 45, 46,47 töø ngaøy 16-9-1943 ñeán 16-10-1943; sau ñoù

Nxb Thôøi ñaïi, Haø Noäi xuaát baûn naêm 1944).

5/. Vaên hoïc khaùi luaän, Taïp chí Vaên Môùi, Taäp Môùi soá 36 vaø 37 ngaøy 25-6-1944,

Nxb Haøn Thuyeân, Haø Noäi.

6/. Taïp vaên trong vaên hoïc Trung Quoác hieän ñaïi (vieát thaùng 9-1944, lôøi noùi ñaàu

cuoán Vaên hoïc Trung Quoác hieän ñaïi – Taïp vaên, Nxb Môùi - Haø Noäi – 1945).

7/. Nhaân vaät vaø lòch söû (Moät ít yù nghó veà anh huøng chuû nghóa) (Thanh Nghò soá

124

78, ngaøy 12-8-1944). Trong ñoù, ñoùng goùp coù yù nghóa quan troïng nhaát cuûa oâng cho

pheâ bình Maùc-xít Vieät Nam giai ñoaïn naøy laø Vaên hoïc khaùi luaän – coâng trình doàn neùn

bao coâng söùc vaø taâm huyeát cuûa oâng ñoái vôùi neàn vaên hoùa nöôùc nhaø.

So vôùi thaønh töïu cuûa Haûi Trieàu trong böôùc ñaàu vaän duïng phöông phaùp duy vaät

bieän chöùng lòch söû ñeå lí giaûi nhöõng vaán ñeà vaên hoïc, Vaên hoïc khaùi luaän cuûa Ñaëng

Thai Mai ñaõ theå hieän moät söï tieán boä roõ reät veà trình ñoä hoïc thuaät vaø lí luaän. Taùc

phaåm goàm baûy chöông, laàn löôït trình baøy, baøn luaän veà caùc vaán ñeà cô baûn cuûa pheâ

bình Maùc-xít veà vaên hoïc ngheä thuaät vôùi moät khoái löôïng tri thöùc uyeân baùc vaên hoïc

Ñoâng, Taây, kim, coå vaø moät phöông phaùp laäp luaän kheùo leùo maø vöõng vaøng vaø chaéc

chaén. Ñoù laø caùc vaán ñeà: khaùi nieäm vaên hoïc (ñònh nghóa hai chöõ vaên hoïc); nguyeân taéc

vaên ngheä (nguyeân taéc saùng taùc vaø nghieân cöùu) toång keát cuoäc tranh luaän ngheä thuaät

1935-1939 vaø lí giaûi moái quan heä giöõa vaên hoïc vaø ñôøi soáng, qui luaät vaän ñoäng vaø

phaùt trieån cuûa vaên hoïc - ngheä thuaät; khuynh höôùng hieän thöïc chuû nghóa; moái quan heä

nhaø vaên vôùi xaõ hoäi; vaán ñeà noäi dung vaø hình thöùc, ñieån hình vaø caù tính; vaán ñeà töï do

vaø moái quan heä giöõa tính daân toäc vaø tính quoác teá trong vaên ngheä. Cuøng vôùi caùch

trình baøy raønh maïch, chaët cheõ vaø coù heä thoáng, Vaên hoïc khaùi luaän ñaõ ñaùp öùng ñöôïc

caû yeâu caàu veà lí luaän laãn yeâu caàu thôøi söï luùc baáy giôø.

Veà khaùi nieäm vaên hoïc, trong khi pheâ phaùn caùch ñònh nghóa hai chöõ vaên hoïc cuûa

Phan Boäi Chaâu, Haûi Trieàu ñöa ra ñònh nghóa vaên hoïc laø bieåu hieän cuûa tö töôûng, tình

caûm döôùi moïi hình thöùc theo nghóa roäng vaø laø “caùi bieåu thò cuûa caùi giai caáp giaùc

ngoä” theo nghóa heïp. Ñeán Vaên hoïc khaùi luaän, baèng voán kieán thöùc uyeân baùc, Ñaëng

Thai Mai coù dòp so saùnh, baøn luaän nhieàu quan nieäm khaùc nhau trong lòch söû Ñoâng -

Taây töø caùch hieåu trong Khoång hoïc coå ñaïi ñeán caùch hieåu phöông Taây hieän ñaïi vaø töø

ñoù ruùt ra khaùi nieäm ñaày ñuû vaø toaøn dieän hôn. Khoâng chæ baøn veà tính giai caáp, tính

xaõ hoäi cuûa vaên hoïc, Vaên hoïc khaùi luaän coøn baøn ñeán khaùi nieäm vaên hoïc trong caùc moái

quan heä vôùi: muïc ñích, yù nghóa cuûa vaên hoïc ñoái vôùi con ngöôøi; vaên hoïc trong ñôøi

125

soáng vaên hoùa xaõ hoäi, söï giao thoa vôùi caùc moân khoa hoïc vaø ngheä thuaät khaùc; caùc theå

loaïi cuûa vaên hoïc; hieäu quaû ngheä thuaät cuûa vaên hoïc v.v.. vôùi nhieàu luaän cöù phong

phuù.

Veà nguyeân taéc saùng taùc vaø nghieân cöùu vaên hoïc ngheä thuaät noùi chung, trong

cuoäc tranh luaän ngheä thuaät 1935-1939, Haûi Trieàu vaø caùc ñoàng chí cuûa oâng ñaõ nhaán

maïnh moái quan heä giöõa vaên hoïc vaø ñôøi soáng xaõ hoäi, khaúng ñònh “vaên hoïc laø saûn vaät

cuûa xaõ hoäi” tuyø theo xaõ hoäi maø bieán ñoåi. Tuy nhieân, troïng taâm cuûa nhoùm ngheä thuaät

vò nhaân sinh vaãn laø muïc tieâu ñaáu tranh tö töôûng maø chöa coù dòp ñi saâu, lí giaûi qui luaät

naøy; ngoaøi ra, nhaán maïnh noäi dung taû thöïc, nhoùm Haûi Trieàu cuõng chöa coù caâu traû lôøi

hoaøn toaøn thoaû ñaùng veà ñaëc tröng thaåm myõ, giaù trò hình töôïng ngheä thuaät, hình thöùc

ngoân töø cuûa taùc phaåm ngheä thuaät v.v.. Nhìn chung, Haûi Trieàu ñaõ thaønh coâng trong

vieäc xaây döïng nhöõng nguyeân taéc chung nhaát cuûa pheâ bình Maùc-xít veà vaên hoùa ngheä

thuaät nhöng oâng chöa ñi saâu vaøo noäi dung lí luaän cuï theå cuûa vaên hoïc nhö moät boä

moân ñaëc bieät trong caùc loaïi hình vaên hoùa ngheä thuaät. Taùc giaû Vaên hoïc khaùi luaän ñaõ

keá thöøa thaønh töïu cuûa ngöôøi ñi tröôùc ñoàng thôøi boå sung vaø ñi saâu hôn nhöõng vaán ñeà

lí luaän vaên hoïc naøy. Nhìn laïi cuoäc tranh luaän ngheä thuaät 1935-1939, oâng ñaët noù trong

moái töông quan so saùnh vôùi cuoäc tranh luaän töông töï ñaõ noå ra treân theá giôùi ôû theá kæ

XIX, ñoàng thôøi lí giaûi nguoàn goác, nguyeân nhaân xaõ hoäi lòch söû cuûa noù töø Gautier

(1811-1872) – ngöôøi phaùt ngoân ñaàu tieân cuûa thuyeát ngheä thuaät vò ngheä thuaät. Cuøng

vôùi nhöõng luaän cöù xaùc ñaùng trong neàn vaên hoïc Phaùp, oâng ñaõ khaúng ñònh raèng:

“Ngheä thuaät khoâng theå coù muïc ñích töï taïi laø neáu khoâng ai ñoïc, khoâng ai hieåu, khoâng

ai mua, thì hoï vaãn buoàn … Ngöôøi ngheä só laø cao quí nhöng tröôùc luùc laøm ngheä só,

ngheä só vaãn laø ngöôøi!” vaø “Ngheä thuaät ñaõ phaùt trieån treân neàn sinh hoaït xaõ hoäi” maø

“vaên hoïc chæ laø moät loái bieåu hieän caùc hình thaùi yù thöùc xaõ hoäi”. Nhöng vaên hoùa vaên

ngheä cuõng nhö con ngöôøi phaùt trieån theo qui luaät keá thöøa: “Cuõng nhö luaät bieán hoaù,

luaät tieáp tuïc laø moät qui luaät cô baûn cuûa sinh hoaït vaø cuûa ngheä thuaät”. Nhaán maïnh qui

luaät veà moái quan heä giöõa vaên hoïc vaø ñôøi soáng, taùc giaû Ñaëng Thai Mai cuõng khaúng

126

ñònh söù meänh cuûa vaên hoïc laø traùch nhieäm cuûa ngöôøi ngheä só: “vaên só phaûi laø ñaïo

quaân tieàn tuyeán cuûa thôøi ñaïi”, “lónh hoäi ñöôïc luaät bieán hoaù cuûa xaõ hoäi töùc laø nhaän roõ

söù maïng cuûa ngoøi buùt phaûi vieát cho moät giai taàng naøo. Söï nhaän thöùc aáy seõ quyeát

ñònh vaên ngheä veà noäi dung vaø caû veà hình thöùc nöõa”; vaø ñeå thöïc hieän ñöôïc söù meänh

cuûa ngoøi buùt aáy, nhaø vaên coøn phaûi bieát “boài döôõng tinh thaàn mình ñeå coù moät nhaân

caùch xöùng ñaùng vôùi ngheà nghieäp mình, vôùi söù meänh cuûa vaên ngheä”. OÂâng cuõng löu yù

nhaø vaên ñaëc tröng veà tính saùng taïo cuûa vaên ngheä laø “khoâng bao giôø neân ñeå cho söï

thöôûng thöùc ñem ngheä thuaät mình ñi vaøo con ñöôøng coâng thöùc hoaù”.

Baøn veà khuynh höôùng hieän thöïc chuû nghóa, taùc giaû Vaên hoïc khaùi luaän cuõng

phaân tính lí giaûi vaán ñeà “söï hi sinh caù tính cho ñoaøn theå vaø gieát cheát töôûng töôïng

trong luùc phuïng söï thöïc teá” cuûa chuû nghóa hieän thöïc vaø ñi ñeán keát luaän raèng:

“Moät neàn ngheä thuaät hieän thöïc xaõ hoäi khoâng bao giôø phaûn boäi söï tieán hoaù cuûa

nhaân loaïi, nhöng cuõng khoâng vì moät leõ gì maø thuû tieâu heát ñaëc saéc vaø caù tính”. Chuû

nghóa hieän thöïc khoâng ñoái laäp vôùi veû ñeïp phong phuù cuûa trí töôûng töôïng trong hình

töôïng ngheä thuaät bôûi vì “bieát quan saùt thöïc teá, bieát boài döôõng trí töôûng töôïng thì nhaø

vaên môùi coù theå vaän duïng yù töù mình vaøo coâng cuoäc khaùi quaùt ngheä thuaät” vaø “nhôø

coù söï kinh nghieäm vaø töôûng töôïng maø nhaø vaên môùi coù moät nhaân sinh quan xaùc ñaùng,

môùi nhaän roõ ñöôïc xu theá cuûa xaõ hoäi treân con ñöôøng bieán hoaù”.

Trong quaù trình tranh luaän vôùi nhoùm Hoaøi Thanh, Haûi Trieàu daàn daàn ñi ñeán

moät nhaän ñònh raát ñuùng veà moái quan heä giöõa noäi dung vaø hình thöùc taùc phaåm vaên

hoïc ngheä thuaät maø oâng ví nhö laø “ñieäu ñaøn ñaõ thoaùt tieáng tô” nhöng caùch hieåu cuûa

oâng veà hình thöùc taùc phaåm cuõng nhö moái quan heä naøy coøn khaù ñôn giaûn. Taùc giaû

Vaên hoïc khaùi luaän ñaõ daønh haún moät chöông ñeå vieát veà vaán ñeà naøy trong ñoù hình thöùc

ñöôïc hieåu “khoâng phaûi chæ laø “beà ngoaøi” cuûa aùng vaên nhö laø aâm höôûng, cuù ñieäu lôøi

vaên maø thoâi, maø goàm caû keát caáu aùng vaên nhö thöù töï phaân löôïng nöõa”, vaø noäi dung

“khoâng phaûi chæ laø hieän thöïc cuûa theá giôùi khaùch quan” maø coøn laø “yù thöùc ngheä thuaät

127

vaø nhaân sinh quan rieâng cho moät nhaø ngheä só”.

“Noäi dung vaø hình thöùc vaãn thaâm nhaäp laãn nhau, khoù coù theå ñem maø taùch ra,

maø phaân bieät haún ra laøm hai”. Giöõa noäi dung vaø hình thöùc thì “noäi dung quyeát ñònh

hình thöùc, khoâng phaûi hình thöùc quyeát ñònh noäi dung” nhöng söï quyeát ñònh ñoù khoâng

phaûi moät chieàu; hình thöùc coù giaù trò cuûa noù, taùc ñoäng trôû laïi giaù trò noäi dung vaø laø

phaàn ñaëc saéc cuûa moãi nhaø vaên. Hình thöùc laø keát quaû ñaøo luyeän veà vaên hoïc trong

hoaøn caûnh xaõ hoäi cuûa coâng cuoäc saùng taùc” ñoàng thôøi cuõng laø nhôø taøi naêng coù tính

baåm sinh cuûa ngöôøi ngheä só . ÔÛ ñieåm naøy, ta thaáy Ñaëng Thai Mai ñaõ coù caùi nhìn thoaû

ñaùng hôn, toaøn dieän hôn so vôùi quan nieäm cuûa Haûi Trieàu veà giaù trò hình thöùc vaø taøi

naêng ngöôøi ngheä só. Veà qui luaät vaän ñoäng phaùt trieån cuûa vaên hoïc ngheä thuaät, oâng

nhaán maïnh “ngheä thuaät phaûi tieán trieån vôùi thôøi ñaïi” nhöng cuõng löu yù moät laàn nöõa

veà qui luaät keá thöøa, “tính caùch tieáp tuïc” beân caïnh luaät bieán thieân cuûa söï soáng vaø

böôùc nhaûy “cuoäc ñoät tieán cuûa lòch söû” trong tieán trình vaän ñoäng phaùt trieån aáy.

Veà phöông phaùp saùng taùc, vôùi nhieàu daãn chöùng phong phuù, Ñaëng Thai Mai ñaõ

chæ ra moái quan heä bieän chöùng giöõa tính ñieån hình vaø caù tính cuûa moät hình töôïng

nhaân vaät trong taùc phaåm vaên hoïc hieän thöïc chuû nghóa. Ñaây laø vaán ñeà maø Haûi Trieàu

cuøng caùc ñoàng chí cuûa oâng chöa coù dòp giaûi quyeát thoaû ñaùng. Tranh luaän vôùi nhieàu

hoïc thuyeát, tö töôûng khaùc nhau, cuøng vôùi nhöõng daãn chöùng xaùc ñaùng, Ñaëng Thai Mai

ñaõ cho thaáy hai ñaëc ñieåm naøy khoâng heà phuû nhaän laãn nhau maø boå sung, hoaø quyeän

vaøo nhau trong hình töôïng ngheä thuaät ñoù laø bieåu hieän cuûa qui luaät toång hoaø giöõa tính

quaàn theå vaø tính caù nhaân trong moãi con ngöôøi. Vì vaäy, nhaân vaät vöøa mang tính ñieån

hình vöøa coù caù tính thì nhaân vaät môùi thöïc söï laø con ngöôøi “soáng”, laø hình töôïng ngheä

thuaät thöïc thuï hoaø quyeän giöõa hieän thöïc vaø töôûng töôïng; ngöôïc laïi noù chæ laø moät

nhaân vaät coâng thöùc maø thoâi. Töø ñoù, oâng cuõng löu yù caùch nhìn cô giôùi ñoái vôùi hai ñaëc

ñieåm naøy. Ngoaøi ra, oâng coøn ñi saâu phaân tích vaán ñeà töï do cuûa nhaø vaên vôùi moät caùi

nhìn roäng môû; lí giaûi maâu thuaãn giöõa nhaø vaên vôùi xaõ hoäi, so saùnh vôùi chuû nghóa töï do

thoaùt li cuûa moät soá tröôøng phaùi vaên ngheä chaâu Aâu theá kæ tröôùc vaø keát luaän: “quyeàn

128

töï do caù nhaân khoâng theå rôøi khoûi neàn soáng coâng coäng, vaø yù nghóa ngheä thuaät chæ laø

coù theå thöïc hieän ôû trong ñoaøn theå, trong xaõ hoäi gioáng ngöôøi” oâng cuõng phaûn baùc

caùch nhìn bi quan cuûa Löu Troïng Lö veà tinh thaàn, baûn saéc daân toäc trong neàn vaên

chöông Vieät Nam ñeå chæ ra tính chaát hoaø troän giöõa tính daân toäc vaø tính nhaân loaïi

trong moãi taùc phaåm vaên hoïc. Ñaây cuõng laø moät vaán ñeà maø nhoùm Haûi Trieàu chöa coù

caâu traû lôøi thuyeát phuïc.

Beân caïnh nhöõng ñoùng goùp coù giaù trò khoa hoïc vaø yù nghóa chieán löôïc ñaùp öùng

ñöôïc yeâu caàu cuûa lòch söû daân toäc, Ñaëng Thai Mai coøn ñeå laïi cho neàn pheâ bình Maùc-

xít Vieät Nam moät phong caùch pheâ bình khoù nhaàm laãn. Ñaëc ñieåm noåi baät trong phong

caùch pheâ bình Ñaëng Thai Mai laø chieàu saâu trí tueä vôùi khaû naêng vaän duïng khoái löôïng

tri thöùc ñoà soä moät caùch nhuaàn nhuyeãn, töï do trong moät heä thoáng laäp luaän maïch laïc,

logic vaø suùc tích. “OÂng chieám lónh ñoái töôïng nghieân cöùu moät caùch toaøn dieän, baèng

taát caû öu theá saün coù cuûa trí tueä, cuûa caûm xuùc, cuûa khoái löôïng kieán thöùc saâu roäng, cuûa

voán soáng thöïc teá, vaø cuûa moät söï suy xeùt tinh vi” [40, tr.19]. “Nhöõng luaän ñieåm saéc

saûo vaø coù yù nghóa phaùt hieän, loái tö duy chaët cheõ coù chieàu saâu, nhöõng tri thöùc trong vaø

ngoaøi nöôùc ñöôïc vaän duïng saùng taïo, vaø moät ngoân töø khaúng ñònh, thuyeát phuïc” [78,

tr.10]. Gioïng vaên cuûa oâng luùc naøo cuõng töï nhieân vaø ñieàm tónh ngay caû trong khi

tranh luaän; noù theå hieän moät phong thaùi cuûa moät baäc hoïc giaû uyeân thaâm hieåu nhieàu,

nghó saâu neân töø toán vaø ñoân haäu. Coù ñöôïc nhöõng ñieàu ñoù laø caû moät quaù trình daøy

coâng khoå luyeän hoïc hoûi khoâng ngöøng coäng höôûng vôùi moät taøi naêng hieám coù cuûa oâng.

Taát caû cuøng laøm neân theá ñöùng cuûa Ñaëng Thai Mai vôùi nhöõng öu theá vaø phaåm chaát

maø khoù ai coù theå vöôn ñeán.

3.3. Nhöõng haïn cheá trong pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX:

3.3.1. Ñôn giaûn hoaù phaûn aùnh luaän vaø nhaän thöùc luaän Maùc-xít:

Nhöõng ñaëc ñieåm cuûa pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX ñaõ phaân tích treân ñaây

cho thaáy, caùc nhaø Maùc-xít cuûa Vieät Nam ñaàu theá kæ tröôùc vaän duïng phöông phaùp

luaän duy vaät bieän chöùng nhö laø moät giaûi phaùp chính trò, moät coâng cuï höõu hieäu ñaùp

129

öùng ñöôïc yeâu caàu cuûa thôøi ñaïi lòch söû khi muïc tieâu caùch maïng ñöôïc ñaët leân haøng

ñaàu. Vieäc vaän duïng CNDVBC vaøo vaên hoïc cuõng khoâng naèm ngoaøi muïc tieâu chính

trò ñoù. Nhöõng nguyeân do naøy ñaõ daãn ñeán nhöõng baát caäp taát yeáu cuûa pheâ bình Maùc-

xít nöûa ñaàu theá kæ tröôùc maø haäu quaû cuûa noù cuõng khoâng nhoû ñoái vôùi neàn vaên hoïc daân

toäc nhaát laø ôû giai ñoaïn sau khi nhöõng baát caäp aáy vaãn ñöôïc aùp duïng vaøo thöïc tieãn ñôøi

soáng vaên hoïc cuûa ñaát nöôùc trong moät thôøi gian khaù daøi. Nguyeân taéc phaûn aùnh luaän

vaø nhaän thöùc luaän – voán laø nguyeân lí phoå bieán cuûa quaù trình nhaän thöùc – ñöôïc vaän

duïng vaøo pheâ bình vaên hoïc ngheä thuaät baèng con ñöôøng ñôn giaûn hoaù vaø coâng thöùc

hoaù: ñoàng nhaát hieän thöïc trong taùc phaåm vôùi hieän thöïc tröôùc taùc phaåm vaø sau taùc

phaåm; coi caùi phaûn aùnh chính laø ñöôïc phaûn aùnh; töø ñoù coâng vieäc cuûa nhaø pheâ bình

chæ coøn laø aùp duïng coâng thöùc ñoái saùnh taùc phaåm vôùi thöïc taïi ñeå xaùc ñònh tính chaân

thaät – tieâu chí giaù trò ñaàu tieân – cuûa taùc phaåm vaên hoïc. Ñaây laïi laø nguy cô gieát cheát

giaù trò thaåm mó cuûa taùc phaåm ñoái vôùi ngöôøi ñoïc maø nhaø myõ hoïc Maùc-xít Lukacs ñaõ

caûnh baùo khi vaän duïng chuû nghóa Maùc vaøo vaên hoïc: “aûnh höôûng cuûa taùc phaåm bò

trieät tieâu ôû giaây phuùt ngöôøi tieáp nhaän yù thöùc ñöôïc söï maâu thuaãn naøo ñoù, khi anh ta

caûm thaáy taùc phaåm phaûn aùnh sai veà hieän thöïc” [70, tr.124]. Ñoàng thôøi, aùp duïng

nguyeân taéc phaûn aùnh luaän, caùc nhaø Maùc-xít giai ñoaïn naøy coøn cho raèng chuû yù cuûa

nhaø vaên cuõng chính laø giaù trò tö töôûng cuûa taùc phaåm maø khoâng thaáy ñöôïc giaù trò

“ngoaøi chuû yù” cuûa taùc phaåm ngheä thuaät; töø ñoù, nhaø pheâ bình nhaän ñònh taùc phaåm

baèng phöông phaùp qui chieáu vaøo vaán ñeà phaåm chaát caù nhaân, theá giôùi quan, ñaëc ñieåm

giai caáp cuûa nhaø vaên v.v.. Nguy cô maø chính Engels ñaõ caûnh baùo khi oâng pheâ bình

Goethe. Ñeán ñaây, pheâ bình Maùc-xít cuûa Vieät Nam cuõng rôi vaøo con ñöôøng sieâu hình,

maùy moùc vaø coâng thöùc, tieâu huûy baûn chaát vaø tinh thaàn cuûa CNDVBC.

Maët khaùc, khi vaän duïng nguyeân taéc nhaän thöùc luaän, pheâ bình Maùc-xít ñaàu theá

kæ tröôùc cuõng co heïp phaïm vi giaù trò cuûa taùc phaåm ngheä thuaät khi qui chieáu vaên hoïc

vaøo moâ hình hình thaùi yù thöùc xaõ hoäi. Heä quaû cuûa phöông phaùp naøy laø quan ñieåm coi

troïng noäi dung hôn hình thöùc, nhaán maïnh chöùc naêng nhaän thöùc vaø giaùo duïc tö töôûng

130

hôn laø chöùc naêng ñaëc tröng cuûa ngheä thuaät. Cuõng coù nghóa laø, pheâ bình Maùc-xít ñaõ

phaàn naøo ñoàng nhaát chöùc naêng ngheä thuaät vôùi chöùc naêng chung cuûa khoa hoïc vaø ñaïo

ñöùc.

Nhöõng baát caäp treân ñaây ñaõ cho thaáy nghòch lí trong pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät

Nam laø ñaõ laøm ñaûo loän tính ñuùng ñaén vaø khoa hoïc cuûa CNDVBC khi aùp duïng noù

vaøo thöïc tieãn lòch söû vaø vaên hoïc ñaát nöôùc. Tuy nhieân, cuõng coù theå thaáy raèng nhöõng

baát caäp ñoù laø moät heä quaû coù tính chaát khaùch quan vaø taát yeáu. Maàm moáng cuûa noù laø

tham voïng tìm chieác chìa khoaù vaïn naêng – moät nguyeân lí khoa hoïc phoå quaùt vaø toaøn

dieän nhaát trong phöông phaùp luaän DVBC. Khi aùp duïng vaøo thöïc tieãn, caùc nhaø Maùc-

xít Vieät Nam ñaõ vaän duïng noù nhö moät phöông phaùp cuï theå cho ñoái töôïng, laáy

nguyeân lí chung ñeå qui chieáu vaøo caùi rieâng baèng caùch ñôn giaûn hoaù nguyeân lí, bieán

nguyeân lí thaønh coâng thöùc maø xem nheï ñaëc tröng cuûa caùi rieâng ñoù. Ngoaøi ra, yeâu

caàu cuûa thöïc tieãn lòch söû ñaõ ñaåy chính trò vaø vaên hoïc vaøo con ñöôøng ñoàng qui, vaên

hoïc bò hoaø tan moät phaàn nhaát ñònh vaøo chính trò vaø ñaùnh maát ñi phaàn naøo caùi baûn

chaát cuûa chính noù. Trong Vaên hoïc khaùi luaän, baèng phöông phaùp nghieân cöùu khoa hoïc

vaø tinh thaàn khaùch quan trí tueä, coâng trình ñaõ coù xu höôùng tìm ra loái thoaùt cho nhöõng

baát caäp naøy nhöng vaãn khoâng theå traùnh ñöôïc nhöõng vaán ñeà cô baûn. ÔÛ giai ñoaïn nöûa

sau theá kæ XX, do ñieàu kieän xaõ hoäi, do yeâu caàu chính trò ñöôïc ñaët leân haøng ñaàu, vaø

nhaát laø khi ñaõ ñöôïc tieáp theâm söùc maïnh cuûa chính trò vaø trôû thaønh ñoäc toân, pheâ bình

Maùc-xít cuûa Vieät Nam ñaõ khoâng coù dòp töï nhìn nhaän laïi chính mình, nhöõng giôùi haïn

treân ñaây ñaõ trôû thaønh heä thoáng aên saâu vaøo ñôøi soáng vaên hoïc vaø pheâ bình.

3.3.2. Hình thöùc ngheä thuaät, giaù trò thaåm myõ vaø vaên baûn ngoân töø taùc

phaåm chöa ñöôïc quan taâm ñuùng möùc.

Do aùp duïng nhöõng tieâu chí chung cuûa hình thaùi yù thöùc xaõ hoäi vaøo pheâ bình vaên

hoïc ñoàng thôøi laáy nguyeân taéc tính ñaûng laøm cô sôû ñaùnh giaù, pheâ bình Maùc-xít cuõng

xem nheï nhöõng yeáu toá thuoäc veà caùi rieâng, caùi ñaëc tröng cuûa vaên hoïc vôùi tö caùch laø

moät loaïi hình ngheä thuaät. Ñoù laø caùc yeáu toá veà hình thöùc, giaù trò thaåm myõ vaø vaên baûn

131

ngoân töø cuûa taùc phaåm. Caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn ñaàu phaûn baùc vieäc nhaø

vaên coi troïng vai troø hình thöùc trong taùc phaåm, Vaên hoïc khaùi luaän ñaõ nghieân cöùu veà

vai troø cuûa hình thöùc trong moái quan heä vôùi noäi dung nhöng chæ coi noù laø caùi thöù hai,

caùi phuï thuoäc vaøo yeáu toá quyeát ñònh laø noäi dung taùc phaåm. Do ñoù, caùc nhaø pheâ bình

Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX cuõng chöa thaáy ñöôïc giaù trò ñoäc laäp töông ñoái cuûa yeáu

toá hình thöùc vaø chæ ñeà caäp ñeán vaán ñeà giaù trò thaåm myõ ôû moät khía caïnh raát

khieâm toán, thaäm chí coù xu höôùng baùc boû tính thaåm myõ vaø chöùc naêng cuûa noù: taïo myõ

caûm cho ngöôøi ñoïc vaø coù chöùc naêng giaûi trí. Do nhaán maïnh baûn chaát yù thöùc cuûa vaên

hoïc, caùc nhaø Maùc-xít giai ñoaïn naøy ñaõ voâ tình boû qua phaàn voâ thöùc cuûa ngheä

thuaät – phaàn chìm trong nguyeân lí taûng baêng troâi – maø ñoâi khi chính ñaây môùi laø

phaàn haáp daãn vaø loâi cuoán nhaát ñoái vôùi ngöôøi ñoïc. Noùi caùch khaùc, do chuù troïng phaàn

chuû yù cuûa nhaø vaên vaø giaù trò nhaän thöùc cuûa vaên hoïc, nhöõng yeáu toá coù thuoäc tính tinh

teá, nhaïy caûm vaø tröïc giaùc cuûa ngheä thuaät ñaõ phaàn naøo bò caét xeùn ñi trong tieâu chí giaù

trò cuûa pheâ bình Maùc-xít.

Ngoaøi ra, duøng phöông phaùp tieáp caän ngoaïi quan, caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít

coøn chöa löu yù ñuùng möùc phaàn vaên baûn ngoân töø cuûa taùc phaåm. Coù khi chæ coi vaên

baûn laø phaàn “hình thöùc beà ngoaøi” coù giaù trò nhö moät lôùp voû aâm thanh thuaàn tuyù ñeå

dieãn ñaït noäi dung taùc phaåm. Vaên hoïc khaùi luaän tuy ñaõ ñi saâu vaøo caáu truùc trong cuûa

caùc yeáu toá hình thöùc nhöng cuõng chöa ñeà caäp ñuùng möùc caáp ñoä giaù trò hình töôïng cuûa

vaên baûn ngoân töø taùc phaåm. Khi söï baát caäp naøy bò ñaåy ñeán möùc ñoä cao hôn seõ daãn

ñeán moät hieän töôïng nghòch lí cuûa pheâ bình Maùc-xít laø: pheâ bình taùch rôøi baûn thaân taùc

phaåm vaø pheâ bình taùc phaåm vaên hoïc trôû thaønh pheâ bình nhöõng yeáu toá beân ngoaøi

noù. Ñieàu töôûng chöøng nhö khoù chaáp nhaän nhöng laïi toàn taïi khaù laâu trong neàn pheâ

bình Vieät Nam giai ñoaïn nöûa sau theá kæ XX. Tuy nhieân, xeùt cho cuøng, ñieàu baát caäp

naøy cuõng khôûi ñaàu töø loái tieáp caän ngoaïi quan moät caùch cöïc ñoan vaø aùp duïng tröïc tieáp

nguyeân lí trieát hoïc vaøo vaên hoïc.

3.3.3. Vaán ñeà vai troø cuûa chuû theå saùng taïo coøn boû ngoû:

132

Moät vaán ñeà coøn baát caäp khaùc cuûa pheâ bình Maùc-xít cuûa Vieät Nam nöûa ñaàu theá

kæ tröôùc laø khi ñeà cao vai troø cuûa nhaø vaên, caùc nhaø Maùc-xít chæ löu yù ñeán söù meänh

chính trò - xaõ hoäi cuûa hoï ñoái vôùi thôøi ñaïi lòch söû, maø boû qua nhöõng ñoùng goùp theå hieän

ñuùng baûn chaát coâng vieäc laøm ngheä thuaät cuûa ngöôøi ngheä só. Noùi khaùc hôn laø nhaø vaên

ñöôïc ñaùnh giaù qua tö caùch moät coâng daân hôn laø tö caùch cuûa moät ngheä só. Coâng vieäc

pheâ bình taùc gia vaên hoïc cuõng töø ñoù maø trôû neân ngheøo naøn vaø haïn heïp. Nhaø vaên bò

ñaùnh giaù baèng con ngöôøi xaõ hoäi – giai caáp theå hieän qua tieåu söû, theá giôùi quan, laäp

tröôøng giai caáp v.v.. Vaø thay vì lí giaûi nhöõng vaán ñeà vaên hoïc baèng caùc yeáu toá xaõ hoäi

thì ngöôïc laïi, pheâ bình Maùc-xít laáy chính yeáu beân ngoaøi: con ngöôøi xaõ hoäi cuûa nhaø

vaên ñeå qui chieáu vaøo giaù trò cuûa nhöõng yeáu toá chuû quan trong taùc phaåm. Coâng vieäc

cuûa nhaø pheâ bình khi muoán ñaùnh giaù vai troø chuû theå saùng taïo cuûa nhaø vaên chæ coøn laø

vieäc tìm kieám thoâng tin töø cuoäc ñôøi, nguoàn goác xuaát thaân, laäp tröôøng tö töôûng v.v..

cuûa nhaø vaên. Heä quaû laø, nhöõng vaán ñeà veà giaù trò ñoäc ñaùo cuûa taùc phaåm, caù tính saùng

taïo vaø phong caùch taùc giaû chöa ñöôïc thöøa nhaän moät caùch roõ raøng. Boû qua nhöõng yeáu

toá naøy, caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít cuûa Vieät Nam cuõng phuû nhaän tính töï trò cuûa taùc

phaåm, phuû nhaän vaán ñeà söùc soáng laâu beàn cuûa taùc phaåm ngheä thuaät – phaàn giaù trò

ñaùng traân troïng nhaát cuûa ngheä thuaät maø Lukacs ñaõ lí giaûi qua khaùi nieäm “theá giôùi

rieâng” trong taùc phaåm. Vaên hoïc khaùi luaän ñaõ baét ñaàu heù môû ra con ñöôøng nghieân cöùu

vaán ñeà naøy khi taùc giaû ñeà caäp ñeán vaán ñeà baûn saéc caù nhaân trong saùng taïo ngheä thuaät

nhöng veà sau vaán ñeà khoâng ñöôïc tieáp tuïc nghieân cöùu vaø daàn phoâi pha theo lôùp buïi

thôøi gian töø ngaøy bò khoaùc leân chieác aùo “myõ hoïc tö saûn”.

Ngoaøi ra coøn phaûi keå ñeán moät vaán ñeà khaùc coù lieân quan maät thieát ñeán vieäc

ñaùnh giaù vai troø cuûa chuû theå saùng taïo trong pheâ bình Maùc-xít, ñoù laø phöông phaùp

saùng taùc CNHT XHCN - phöông phaùp maø Haûi Trieàu goïi laø chuû nghóa taû thöïc xaõ hoäi.

Khi ñeà cao ñeán möùc ñoäc toân phöông phaùp saùng taùc naøy, caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít

cuõng bieán phöông phaùp thaønh nguyeân taéc pheâ bình vaø töø ñoù taïo moät giôùi haïn phaïm

133

vi hình thöùc ngheä thuaät cuûa taùc phaåm. Tinh thaàn pheâ bình ñoù cuõng voâ tình taïo ra moät

töø tröôøng khoáng cheá vieäc phaùt huy khaû naêng saùng taïo cuûa nhaø vaên. Bôûi vì, khi taâm lí

saùng taùc chæ chuù troïng vaøo phaàn giaù trò khaùch quan vaø muïc tieâu xaõ hoäi, nhaø vaên cuõng

ñoàng thôøi hoaø tan baûn saéc caù nhaân vaø caùi ñoaøn theå, vaên hoïc taäp trung phaùt trieån yeáu

toá ñaïi ñoàng cuõng voâ tình boû qua söï phong phuù ña daïng cuûa söï soáng. Ñieàu ñoù laïi ñi

ngöôc vôùi tinh thaàn chuû nghóa Maùc:

“Anh ngaây ngaát tröôùc veû ña daïng tuyeät vôøi, tröôùc söï phong phuù voâ taän cuûa töï

nhieân. Anh seõ khoâng yeâu caàu boâng hoàng thôm vôùi muøi thôm cuûa boâng vi-oâ-leùt. Vaäy

taïi sao anh laïi yeâu caàu caùi kho taøng phong phuù nhaát laø tinh thaàn chæ ñöôïc toàn taïi vôùi

moät hình thöùc maø thoâi?” [59, tr.89].

3.3.4. Tính thaåm myõ trong ngoân ngöõ pheâ bình coøn haïn cheá:

Laáy pheâ bình laøm vuõ khí trong cuoäc ñaáu tranh tö töôûng, caùc nhaø pheâ bình nöûa

ñaàu theá kæ XX thöôøng chæ chuù troïng lôùp ngoân ngöõ luaän chieán vôùi tính chaát maïnh meõ,

ñanh theùp, linh hoaït vaø maïch laïc hôn laø vieäc ñaàu tö vaøo vieäc xaây döïng ngoân ngöõ

hình töôïng trong pheâ bình. Tính thuyeát phuïc cuûa ngoân ngöõ pheâ bình Maùc-xít taäp

trung vaøo giaù trò khoa hoïc vaø söï thuyeát phuïc cuûa lí trí maø chöa quan taâm ñeán giaù trò

ngheä thuaät trong ngoân ngöõ pheâ bình. Ngheä thuaät pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn naøy vaø

ngheä thuaät pheâ bình Maùc-xít noùi chung noåi baät ôû caùch trình baøy luaän ñieåm höôùng

vaøo muïc tieâu taùc ñoäng vaøo tình caûm coâng daân cuûa ngöôøi ñoïc. Thieáu söï ñoàng nhaát,

haøi hoaø giöõa giaù trò caùi Chaân, caùi Thieän vôùi caùi Myõ, giaù trò khoa hoïc cuûa pheâ bình

Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ cuõng döøng laïi ôû yù nghóa thôøi ñaïi nhaát laø khi trình ñoä cuûa nhaân

134

loaïi ñaõ vöôït qua.

KEÁT LUAÄN

Pheâ bình Maùc-xít laø moät trong nhöõng khuynh höôùng pheâ bình tieâu bieåu cuûa theá

kæ XX. Pheâ bình Maùc-xít ñöôïc xaây döïng treân cô sôû tö töôûng trieát hoïc cuûa chuû nghóa

Maùc maø linh hoàn cuûa noù laø pheùp bieän chöùng duy vaät. Vôùi muïc tieâu kieán taïo moät cô

sôû khoa hoïc cuûa moïi khoa hoïc - khoa hoïc veà qui luaät toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa toaøn

theá giôùi töï nhieân vaø xaõ hoäi, chuû nghóa Maùc treân theá giôùi ñaõ coù moät beà daøy lòch söû

trong nhieàu lónh vöïc: trieát hoïc - xaõ hoäi - chính trò - pheâ bình v.v.. Baét nguoàn töø moät

nguyeân lí trieát hoïc coù tính chaát nguyeân taéc vaø phoå quaùt, vieäc vaän duïng lí luaän Maùc-

xít vaøo thöïc tieãn ôû moãi lónh vöïc, moãi quoác gia… coù moät khoaûng caùch nhaát ñònh taïo

neân nhieàu heä thoáng nhoû vôùi nhöõng saéc thaùi ña daïng. Pheâ bình Maùc-xít treân theá giôùi

cuõng khoâng naèm ngoaøi qui luaät ñoù.

ÔÛ Vieät Nam, tö töôûng Maùc-xít baét ñaàu gaây aûnh höôûng töø nhöõng naêm hai möôi

cuûa theá kæ thoâng qua caùc saùch baùo nöôùc ngoaøi coù nguoàn goác chuû yeáu töø Phaùp vaø

Trung Hoa. Nhöng maõi ñeán ñaàu thaäp nieân thöù ba trôû ñi pheâ bình Maùc-xít môùi thöïc söï

hình thaønh vaø phaùt trieån maïnh meõ. Khaùc vôùi caùch tieáp caän chuû nghóa Maùc nhö moät

khoa hoïc lí luaän cuûa pheâ bình Maùc-xít phöông Taây, vieäc tieáp nhaän tö töôûng Maùc-xít

ôû Vieät Nam gaén lieàn vôùi söï choïn löïa con ñöôøng XHCN nhö moät giaûi phaùp chính trò

ñaùp öùng ñöôïc yeâu caàu thöïc tieãn cuûa lòch söû vaø caùch maïng daân toäc. Do ñoù, quaù trình

xaây döïng pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam cuõng song haønh vôùi söï hình thaønh vaø phaùt

trieån cuûa Ñaûng Coäng saûn, chòu aûnh höôûng tröïc tieáp cuûa nhöõng chuû tröông, ñöôøng loái

laõnh ñaïo cuûa Ñaûng treân maët traän vaên hoùa thoâng qua vai troø cuûa caùc nhaø pheâ bình

Maùc-xít. Coù theå noùi raèng, ngay töø thuôû môùi khai sinh, pheâ bình Maùc-xít cuûa Vieät

Nam ñaõ hôïp nhaát vôùi chính trò, gaùnh leân vai noù traùch nhieäm lòch söû, muïc tieâu caùch

maïng cuûa toaøn daân toäc. Vì vaäy, pheâ bình Maùc-xít Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ XX

135

khoâng phaûi laø neàn pheâ bình mang baûn chaát khoa hoïc - ngheä thuaät thuaàn tuyù maø

noù laø moät neàn pheâ bình löôõng tính: ñoàng thôøi thöïc hieän hai muïc tieâu, hai chuû ñích:

ñaáu tranh tö töôûng vaø xaây döïng khoa hoïc pheâ bình. Ñaây laø neùt ñaëc tröng cô baûn veà

xuaát phaùt ñieåm cuûa pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ XX. Tính chaát tieâu

bieåu veà coäi nguoàn ñoù cuøng vôùi nhöõng ñieàu kieän veà xaõ hoäi, thôøi ñaïi, neàn taûng vaên

hoùa daân toäc v.v.. ñaõ taùc ñoäng saâu saéc vaøo caùc ñaëc ñieåm veà noäi dung cuûa pheâ bình

Maùc-xít Vieät Nam giai ñoaïn naøy.

Treân cô sôû vaän duïng phaûn aùnh luaän vaø nhaän thöùc luaän Maùc-xít, ôû giai ñoaïn nöûa

ñaàu theá kæ XX, pheâ bình Vieät Nam gaàn nhö ñaõ xaây döïng töông ñoái hoaøn chænh moät

heä thoáng caùc quan ñieåm lí luaän cuûa chuû nghóa Maùc veà vaên hoïc ngheä thuaät. Caùc nhaø

pheâ bình Maùc-xít luùc baáy giôø quan nieäm vaên hoïc laø moät hình thaùi yù thöùc xaõ hoäi phaûn

aùnh toàn taïi xaõ hoäi, chòu taùc ñoäng tröïc tieáp vaø quyeát ñònh bôûi toàn taïi xaõ hoäi. Töø ñoù,

caùc nhaø pheâ bình ñeà cao giaù trò noäi dung vaø chöùc naêng nhaän thöùc hôn laø giaù trò veà

hình thöùc. Keát hôïp vôùi nguyeân taéc tính ñaûng trong vaên hoïc, caùc nhaø pheâ bình Maùc-

xít luùc naøy ñöa ra nguyeân taéc xaùc ñònh moät taùc phaåm vaên hoïc tieán boä phaûi laø taùc

phaåm phaûn aùnh hieän thöïc xaõ hoäi trong xu theá vaän ñoäng phaùt trieån cuûa noù vôùi muïc

tieâu caûi taïo hieän thöïc. Cuï theå hôn, tieâu chí ñaùnh giaù taùc phaåm vaên hoïc cuûa quan

ñieåm Maùc-xít baáy giôø noåi baät ôû tính chaân thaät, tính chieán ñaáu vaø tính giai caáp cuûa

noäi dung phaûn aùnh. Yeáu toá thaåm mó, vaán ñeà hình thöùc ngheä thuaät vaø chöùc naêng giaûi

trí cuûa taùc phaåm vaên hoïc ñöôïc cho laø yeáu toá ñi sau, yeáu toá phuï thuoäc. Xuaát phaùt töø

nhöõng tieâu chí treân, caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít cuõng ñaët vaán ñeà veà traùch nhieäm cuûa

nhaø vaên ñoái vôùi xaõ hoäi vaø lòch söû vôùi söù meänh “kó sö taâm hoàn” vaø “ngöôøi thaày daãn

ñöôøng” cuûa thôøi ñaïi. Heä thoáng quan ñieåm cuûa lí luaän Maùc-xít treân ñaây ñaõ cho thaáy

raèng, khi aùp duïng nguyeân lí trieát hoïc Maùc-xít vaøo thöïc tieãn ñôøi soáng vaên hoïc, caùc

nhaø Maùc-xít ñaàu tieân cuûa Vieät Nam haàu nhö ñaõ qui chieáu tröïc tieáp nguyeân lí chung

cuûa taát caû caùc hình thaùi yù thöùc xaõ hoäi theo quan ñieåm cuûa chuû nghóa Maùc vaøo vaên

136

hoïc maø chöa löu yù ñeán ñaëc tröng cuûa ñoái töôïng ñeå xaây döïng heä thoáng lí luaän rieâng

cho vaên hoïc – coâng vieäc maø Lukacs vaø Caudwell ñaõ laøm. Vaên hoïc khaùi luaän tuy ñaõ

böôùc ñaàu coù yù thöùc veà vieäc xaây döïng con ñöôøng naøy nhöng coøn ôû möùc ñoä sô löôïc.

Töø ñieåm nhìn cuûa hoâm nay, chuùng ta khoâng theå laøm lô tröôùc nhöõng baát caäp vaø

nhöõng aûnh höôûng naëng neà cuûa pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX noùi rieâng vaø pheâ

bình Maùc-xít cuûa Vieät Nam noùi chung ñoái vôùi neàn vaên hoùa ngheä thuaät cuûa daân toäc;

nhöng ñoàng thôøi chuùng ta cuõng khoâng coù quyeàn phuû nhaän vai troø lòch söû vaø nhöõng

ñoùng goùp to lôùn cuûa noù. Chuùng ta ñöôïc pheùp pheâ phaùn tính sô löôïc, maùy moùc, phieán

dieän cuûa quan ñieåm vaên hoïc Maùc-xít khi ñaõ gaàn nhö ñoàng nhaát hieän thöïc tröôùc taùc

phaåm – trong taùc phaåm – vaø sau taùc phaåm; chuùng ta coù theå baùc boû quan nieäm coi

troïng noäi dung hôn hình thöùc vaø khoâng taùn ñoàng tieâu chí veà tính chaân thaät, tính giai

caáp nhö laø chuaån möïc ñaàu tieân cuûa vaên hoïc; chuùng ta cuõng thöøa nhaän tính töï trò

töông ñoái vaø söùc soáng laâu beàn cuûa nhöõng taùc phaåm ngheä thuaät thöïc thuï. Ngoaøi ra,

chuùng ta cuõng löu yù ñeán phong caùch nhaø vaên, vaên baûn ngoân töø cuûa taùc phaåm vaên hoïc

vôùi tö caùch moät loaïi hình ngheä thuaät – nhöõng vaán ñeà maø pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu

theá kæ tröôùc chöa quan taâm ñeán moät caùch thoûa ñaùng. Nhöng ñoàng thôøi, chuùng ta cuõng

phaûi thaáy raèng, pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX ñaõ coù coâng lao xaây döïng neàn

moùng lí luaän ñaàu tieân cho pheâ bình vaên hoïc Vieät Nam vôùi Vaên hoïc khaùi luaän – coâng

trình lí luaän vaên hoïc tieán boä nhaát luùc baáy giôø – maø yù nghóa lòch söû lôùn nhaát cuûa noù laø

yù nghóa ñaët vaán ñeà cho lí luaän vaên hoïc hieän ñaïi cuûa daân toäc treân nhieàu phöông dieän.

Chuùng ta cuõng khoâng theå khoâng thöøa nhaän raèng, söï coù maët cuûa pheâ bình Maùc-xít ôû

Vieät Nam ñaõ mang laïi moät luoàng sinh khí môùi thaät töôi treû taïo ñoäng löïc thuùc ñaåy

neàn vaên hoùa ngheä thuaät caùch maïng ra ñôøi vaø phaùt trieån maïnh meõ nhaát laø ôû giai ñoaïn

nöûa sau theá kæ XX. Vôùi yù nghóa ñoù, pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn naøy ñaõ laøm troøn söù

meänh “ngöôøi daãn ñöôøng” cuûa thôøi ñaïi, ñöa vaên hoïc trôû veà vôùi nhaân daân, cuõng coù

nghóa laø trôû veà vôùi nguoàn soáng cuûa noù. Ngaøy nay, khi trình ñoä pheâ bình, lí luaän vaên

hoïc cuûa xaõ hoäi ñaõ vöôït xa taàm tri thöùc khoa hoïc cuûa pheâ bình nöûa ñaàu theá kæ tröôùc,

137

chuùng ta caøng thaáy ngaïc nhieân, khaâm phuïc vaø caøng traân troïng hôn baøi hoïc quí maø

pheâ bình Maùc-xít, giai ñoaïn naøy ñeå laïi; ñoù laø tinh thaàn ñoái thoaïi daân chuû, thaùi ñoä

vaên hoùa trong pheâ bình maø heä quaû cuûa noù laø cô cheá töï vaän ñoäng phaùt trieån töø

beân trong vaø khaû naêng xaõ hoäi hoaù pheâ bình (hai nhaân toá ñaõ taïo neân nhöõng böôùc

tieán nhaûy voït cuûa pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn nöûa theá kæ XX maø thöïc chaát chæ trong

khoaûng thôøi gian hôn moät thaäp kæ). Thieát nghó, ñieàu naøy cuõng theå hieän ñuùng baûn

chaát tinh thaàn cuûa pheâ bình moïi thôøi ñaïi.

Ñöùng ôû goùc ñoä cuûa moät ngöôøi ñöùng treân buïc giaûng, tröïc tieáp vaän duïng cô sôû lí

luaän vaøo vieäc giaûng daïy vaên hoïc trong nhaø tröôøng, chuùng toâi cho raèng vieäc ñaët laïi

vaán ñeà tieáp nhaän di saûn pheâ bình Maùc-xít Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ XX noùi rieâng vaø

di saûn vaên hoùa noùi chung laø moät vieäc laøm thöïc söï caáp thieát hieän nay khi pheâ bình

Vieät Nam ñang nhìn ra theá giôùi. Tinh thaàn keá thöøa truyeàn thoáng vaø traùch nhieäm ñoái

vôùi töông lai ñang buoäc pheâ bình Vieät Nam hoâm nay phaûi töï nhìn nhaän laïi chính

mình vaø tìm ñöôøng trôû veà vôùi baûn chaát cuûa chính noù vôùi tö caùch moät boä moân toång

hôïp khoa hoïc vaø ngheä thuaät. Khoâng ai coù theå phuû nhaän hoaøn toaøn nhöõng haït nhaân

khoa hoïc trong quan ñieåm Maùc-xít nhöng vaán ñeà laø ôû choã phöông phaùp tieáp caän

cho ñoái töôïng vaø vaán ñeà xaây döïng moät cô sôû lí luaän vaên hoïc theo ñuùng tinh thaàn

bieän chöùng cuûa trieát hoïc vaø myõ hoïc Maùc-xít. Chuùng toâi voâ cuøng traân troïng nhöõng

noã löïc khai phaù con ñöôøng ñoåi môùi lí luaän vaên hoïc ôû Vieät Nam trong thôøi gian gaàn

ñaây, trong ñoù coù theå ñeán coâng trình Lí luaän vaø pheâ bình vaên hoïc cuûa GS. Traàn Ñình

Söû (Nxb Giaùo duïc, naêm 2000) ñaõ phaùt trieån pheâ bình Maùc-xít treân phöông dieän chuû

quan cuûa phaûn aùnh theo ñaëc tröng cuûa vaên ngheä. Vôùi taám loøng kì voïng thieát tha vaøo

theá heä töông lai vaø traùch nhieäm ngöôøi laøm chieác caàu noái, chuùng toâi thöïc söï mong ñôïi

vaø tin töôûng söï ra ñôøi cuûa nhöõng coâng trình ñoåi môùi vaø phaùt trieån toaøn dieän hôn nöõa

138

heä thoáng lí luaän pheâ bình Maùc-xít cuûa Vieät Nam trong moät thôøi gian khoâng xa.

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

SAÙCH TIEÁNG VIEÄT 1. Laïi Nguyeân AÂn (1984), Vaên hoïc vaø Pheâ bình, Nxb Taùc phaåm môùi, Haø Noäi. 2. Laïi Nguyeân AÂn (2002), Leâ Thanh – Nghieân cöùu vaø Pheâ bình Vaên hoïc, Nxb Hoäi

nhaø vaên, Haø Noäi.

3. Leâ Huy Baéc (2002), Pheâ bình – Lí luaän vaên hoïc Anh – Myõ, Nxb Giaùo duïc, Haø

Noäi.

4. Tröôøng Chinh (1986), Veà vaên hoùa ngheä thuaät, Taäp II, Nxb Söï thaät, Haø Noäi. 5. Hoàng Chöông (1965), Maáy vaán ñeà lí luaän vaø Pheâ bình Vaên ngheä, Nxb Vaên hoïc,

Haø Noäi.

6. Hoàng Chöông (bieân soaïn), Traàn Huy lieäu (giôùi thieäu) (1985), Haûi Trieàu – Veà

vaên hoïc ngheä thuaät, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.

7. Phan Cöï Ñeä (1984), Taùc phaåm vaø chaân dung, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 8. Haø Minh Ñöùc (1971), Nhaø vaên vaø taùc phaåm, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 9. Haø Minh Ñöùc (1987), Pheâ bình vaø trang saùch, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 10. Haø Minh Ñöùc, Traàn Khaùnh Thaønh,… (1995), Giaûng vaên Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp

III, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi.

12. Vu Gia (1998), Haûi Trieàu - Ngheä thuaät vò nhaân sinh, Nxb Vaên hoaù thoâng tin, Haø

Noäi.

13. Vaên Giaù (bieân soaïn) (1997), Hoaøi Thanh, Vuõ Ngoïc Phan, Haûi Trieàu, Ñaëng Thai

Mai, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi.

14. Chu Giang (bieân taäp), Ñaëng Thai Mai toaøn taäp, boán taäp (1997), Nxb Vaên hoïc,

Haø Noäi.

15. Phan Hoàng Giang (1996), Ghi cheùp veà taùc giaû vaø taùc phaåm, Nxb Vaên hoïc, Haø

Noäi.

16. Leâ Baù Haùn, Traàn Ñình Söû, Nguyeãn Khaéc Phi, (1998), Töï ñieån Thuaät ngöõ vaên

hoïc, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi.

17. Nguyeãn Vaên Haïnh (1979), Suy nghó veà vaên hoïc, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 18. Ñoã Ñöùc Hieåu, Nguyeãn Hueä Chi, Phuøng Vaên Töûu… (1984), Töø ñieån vaên hoïc, Taäp

II, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.

19. Ñoã Ñöùc Hieåu (1998), Ñoåi môùi pheâ bình vaên hoïc, Nxb Muõi Caø Mau, Caø Mau. 20. Traàn Ñình Höôïu (1990), Vaên hoïc vaø hieän thöïc, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. 21. Leâ Ñình Kî (1998), Pheâ bình nghieân cöùu vaên hoïc, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. 22. Thanh Laõng (1995), 13 naêm tranh luaän vaên hoïc, Hoäi nghieân cöùu giaûng daïy

TPHCM, Taäp I, II, III, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi.

23. Phong Leâ (1997), Vaên hoïc treân haønh trình cuûa theá kæ XX, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia,

139

Haø Noäi.

24. Mai Quoác Lieân (1998), Pheâ bình vaø tranh luaän, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 25. Phöông Löïu, Traàn Ñình Söû, Leâ Ngoïc Traø (1986), Lí luaän vaên hoïc, Nxb Giaùo

duïc, Haø Noäi.

26. Phöông Löïu (1998), Möôøi tröôøng phaùi lí luaän vaên hoïc phöông Taây ñöông ñaïi,

Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi.

27. Phöông Löïu (2004), Lí luaän pheâ bình vaên hoïc, Nxb Ñaø Naüng. 28. Nguyeãn Ñaêng Maïnh (1979), Nhaø vaên, tö töôûng vaø phong caùch, Nxb Taùc phaåm

môùi, Haø Noäi.

29. Nam Moäc (1968), Noi theo ñöôøng loái vaên ngheä Maùc – Leâ-nin cuûa Ñaûng, Nxb

Vaên hoïc, Haø Noäi.

30. Hoà Chí Minh, Leâ Duaån, Phaïm Vaên Ñoàng… (1976), Taäp nghò luaän vaø Pheâ Bình

vaên hoïc choïn loïc, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi.

31. Vuõ Ñöùc Phuùc (1971), Baøn veà nhöõng cuoäc ñaáu tranh tö töôûng trong lòch söû vaên

hoïc Vieät Nam hieän ñaïi, Nxb KHXH, Haø Noäi.

32. Huyønh Nhö Phöông (1985), Daãn vaøo taùc phaåm vaên chöông, Tröôøng Ñaïi hoïc

Toång hôïp TPHCM – khoa Ngöõ Vaên, Taøi lieäu löu haønh noäi boä, TPHCM. 33. Traàn Ñình Söû (2000), Lí luaän vaø pheâ bình vaên hoïc, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. 34. Thieáu Sôn (1933), Pheâ bình vaø Caûo luaän, Nxb Nam Kyù, Haø Noäi. 35. Hoaøi Thanh (1999), Hoaøi Thanh toaøn taäp, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 36. Nguyeãn Ngoïc Thieän chuû bieân (1996), Nhìn laïi cuoäc tranh luaän ngheä thuaät 1935

-1939, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.

37. Nguyeãn Ngoïc Thieän (2000), Taøi naêng vaø baûn lónh ngheä só, Nxb Hoäi nhaø vaên, Haø

Noäi.

38. Nhieàu taùc giaû (1996), Haûi Trieàu – nhaø lí luaän tieân phong, Nxb Chính trò Quoác

gia, Haø Noäi.

39. Nhieàu taùc giaû (1999), Töø ñieån taùc gia vaên hoùa Vieät Nam, Nxb Vaên hoaù thoâng tin,

Haø Noäi.

40. Nhieàu taùc giaû, (1986), Taùc gia lí luaän pheâ bình nghieân cöùu vaên hoïc Vieät Nam (1945-1975) Taäp I, Vieän vaên hoïc, Uyû ban KHXH Vieät Nam, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.

41. Nhieàu taùc giaû (2003), Tranh luaän vaên ngheä theá kæ XX, Nxb Lao ñoäng, Haø Noäi. 42. Nhö Thieát (1973), Quaùn trieät tính ñaûng trong myõ hoïc vaø ngheä thuaät, Nxb Khoa

hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.

43. Loäc Phöông Thuyû (1995), Pheâ bình vaên hoïc Phaùp theá kæ XX, Nxb Vaên hoïc, Haø

Noäi.

44. Phaïm Hoàng Toaøn söu taàm, Chu Giang tuyeån choïn vaø giôùi thieäu (1996), Haûi

Trieàu toaøn taäp, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi.

45. Buøi Ngoïc Traùc (chuû bieân) (2000), Toång taäp vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Trung taâm khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên quoác gia – Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.

140

46. Leâ Ngoïc Traø (1996), Lí luaän vaø vaên hoïc, Nxb Treû, TPHCM.

47. Haûi Trieàu (1998), Ngheä thuaät vò nhaân sinh, Nxb Vaên hoaù thoâng tin, Haø Noäi. 48. Haø Xuaân Tröôøng (2001), Con ñöôøng chaân lí, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi. 49. Nguyeãn Vaên Trung (1968), Nghieân cöùu vaø pheâ bình vaên hoïc, Nxb Nam Sôn, Saøi

Goøn.

50. Hoaøng Tuøng, Haø Xuaân Tröôøng, Phan Cöï Ñeä (1984), Veà lí luaän vaø pheâ bình vaên

hoïc, Nxb Söï thaät, Haø Noäi.

51. Dieäp Minh Tuyeàn (1998), Vì moät neàn vaên hoïc ñoåi môùi ñích thöïc, Nxb Vaên ngheä,

TPHCM.

52. Nguyeãn Thò Thanh Xuaân (2004), Pheâ bình vaên hoïc Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ XX (1900 -1945), Ñaïi hoïc Quoác gia TPHCM – Tröôøng Ñaïi hoïc KHXH vaø Nhaân vaên, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia TPHCM.

53. Traàn Ñaêng Xuyeàn (2002), Nhaø vaên hieän thöïc ñôøi soáng vaø caù tính saùng taïo, Nxb

Vaên hoïc, Haø Noäi.

54. B. Suskov (1980 – 1982), Soá phaän lòch söû cuûa chuû nghóa hieän thöïc, Nxb Taùc

phaåm môùi, Haø Noäi.

55. G. Pospelov (1985), Daãn luaän nghieân cöùu vaên hoïc, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. 56. I.P. ILin vaø E.A. TZURGANOVA chuû bieân, Ñaøo Tuaán AÛnh, Traàn Hoàng Vaân, Laïi Nguyeân AÂn dòch (2003), Caùc khaùi nieäm vaø thuaät ngöõ cuûa caùc tröôøng phaùi nghieân cöùu vaên hoïc ôû Taây AÂu vaø Hoa kyø theá kæ XX, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi, Haø Noäi.

57. L. Vögotski (1981), Taâm lyù hoïc ngheä thuaät, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. 58. M. Arnordov (1978), Taâm lyù hoïc saùng taïo vaên hoïc, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 59. Marx K., Engels F., V. Leùnine (1977), Veà vaên hoïc ngheä thuaät, Nxb Söï thaät, Haø

Noäi.

60. U. Khraptrencoâ (1984), Saùng taïo ngheä thuaät, hieän thöïc con ngöôøi, Nxb Khoa

hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.

SAÙCH TIEÁNG ANH 61. Reneù Wellek (1967), Concepts of Critism, Edited and with an Introduction by

Stephen, G. Nichols, New Haven and London: Yale University Press.

62. Wilbur S. Scott (1962), Five approaches of literary criticism, Colliier Books,

New York.

63. Douwe Fokkema – Elrud Ibsch (1995), Theories of Literature in the Twentieth

Century, C. Hurst & Compamy, London St. Martin’s Press, New York.

141

BAÙO – TAÏP CHÍ

64. Cao Vaên Chaùnh (1936), “Maët traän vaên chöông: noäi dung vaø hình thöùc – chöùc vuï cuûa nhaø vaên”, baùo Tieán boä, (2 vaø 5), ngaøy 16-2-1936. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

65. Tröôøng Chinh (1945), “Maáy nguyeân taéc lôùn cuûa cuoäc vaän ñoäng vaên hoùa Vieät

Nam môùi luùc naøy”, baùo Tieân phong, (2), ngaøy 1-12-1945.

66. Hoàng Chöông (1973), “Lí luaän, pheâ bình vaên hoïc vaø nhieäm vuï chính trò”, TCVH,

(6), tr.24.

67. Leâ Ñình Cuùc (1991), “Laïi baøn veà pheâ bình vaên hoïc”, TCVH, (1), tr.11. 68. Ngoâ Quí Du (1938), “Nhaø vaên só xaõ hoäi Henri Barbusse”, baùo Tin töùc, (30), ngaøy 31-9-1938. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

69. Ñoã Ñöùc Duïc (1971), “Tính khoa hoïc trong nghieân cöùu vaên hoïc”, TCVH, (3),

tr.22.

70. Tröông Ñaêng Dung (dòch vaø giôùi thieäu)(1999), “Lukacs Gyorgy – Ngheä thuaät vaø

chaân lí khaùch quan”, TCVH nöôùc ngoaøi, (6), tr.113 -141.

71. Tröông Ñaêng Dung (2005), “Treân ñöôøng ñeán vôùi tö duy lí luaän vaên hoïc hieän

ñaïi”, TCVH nöôùc ngoaøi, (1), tr.157-173.

72. Tröông Ñaêng Dung (2000), “Christopher Caudwell – AÛo aûnh vaø hieän thöïc”,

TCVH nöôùc ngoaøi, (5), tr.175 -195.

73. Thaønh Duy (2003), “Giaù trò lòch söû vaø yù nghóa thôøi söï cuûa ñeà cöông veà vaên hoaù

Vieät Nam naêm 1943”, TCVH, (7), tr.8-13.

74. Ñaëng Anh Ñaøo (1990), “Veà thaùi ñoä chaáp nhaän (hoaëc phuû nhaän) chuû nghóa hieän

thöïc XHCN ôû phöông Taây”, TCVH, (2), tr.56.

75. Ñaëng Anh Ñaøo (1990), “Hai bí quyeát cuûa pheâ bình vaên hoïc”, TCVH, (3), tr.6. 76. Trònh Baù Ñónh (2004), “Caùc hình thaùi tö duy pheâ bình ñaàu theá kæ XX”, Hoàn Vieät

(2), tr.160-209.

77. Haø Minh Ñöùc (2001), “Ñöôøng loái vaên ngheä cuûa Ñaûng vaø nhöõng thaønh töïu cuûa

neàn vaên hoïc Caùch maïng”, TCVH, (4), tr.3-8.

78. Haø Minh Ñöùc (2003), “Phong caùch vaø buùt phaùp vaên chöông Ñaëng Thai Mai”,

TCVH, (1), tr.10-14.

79. Ecmiloáp. V. (1964), “Nhöõng ñaëc ñieåm quan troïng cuûa vaên hoïc hieän thöïc

XHCN”, TCVH, (6), tr.63.

80. C.H. – L.X.C (1935), “Vaên hoïc laõng maïn vaø vaên bình daân”, baùo Trung kì, (9),

ngaøy 11-12-1935.

81. Nguyeãn Vaên Haïnh (1967), “Leâ-nin vôùi phöông phaùp pheâ bình vaên hoïc”, TCVH,

(11), tr.43.

82. Nguyeãn Vaên Haïnh (1971), “YÙ kieán cuûa Leâ-nin veà moái quan heä giöõa vaên hoïc vaø

ñôøi soáng”, TCVH, (4), tr.91.

83. Hoaøng Ngoïc Hieán (1979), “Tieáp caän chuû nghóa hieän thöïc XHCN töø quan ñieåm lí

142

thuyeát phaûn aùnh vaø quan ñieåm lí thuyeát thoâng baùo”, TCVH, (2), tr.88.

84. Nguyeãn Hoøa (2002), “Lí luaän - pheâ bình vaên hoïc, nhìn sau moät theá kæ”, TCVH,

(1), tr.37-42.

85. Nguyeãn Vaên Hoaøn (1998), “Khoa nghieân cöùu vaên hoïc Vieät Nam töø sau khi tieáp

xuùc vôùi vaên hoïc phöông Taây”, TCVH, (11), tr.19.

86. Ñoã Huy (1983), “Tìm hieåu quan ñieåm vaø tính nhaân daân trong vaên hoïc ngheä

thuaät cuûa Leâ-nin vaø Hoà Chuû Tòch”, TCVH, (3), tr.30.

87. Phuù Höông (1939), “Taét ñeøn, tieåu thuyeát cuûa Ngoâ Taát Toá”, baùo Ñoâng phöông, (10), ngaøy 11-9-1939. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

88. Ñoã Vaên Khang (1972), “Phaûn aùnh luaän cuûa Leâ-nin vôùi moái quan heä giöõa ñôøi

soáng, nhaø vaên, taùc phaåm vaø baïn ñoïc”, TCVH, (2), tr.120.

89. Leâ Traøng Kieàu (1936), “Phuï luïc: Nhaø vaên bình daân”, Haø Noäi baùo, (1), ngaøy 1-1-

1936.

90. Duy Laäp (1985), “Veà tính linh hoaït cuûa tö duy lí luaän trong nghieân cöùu vaên hoïc qua moät soá yù kieán cuûa Maùc – Aênghen baøn veà vaên hoùa vaên ngheä”, TCVH, (5)+(6), tr.74.

91. Phong Leâ (2003), “Phöông phaùp luaän nghieân cöùu vaø pheâ bình vaên hoïc tröôùc yeâu

caàu vaø trong qui ñònh cuûa lòch söû sau 1945”, TCVH, (5), tr.15-26.

92. Ñoã Thò Bích Lieân (1936), “Veà baøi Vaên hoïc muoán tieán hoaù phaûi thoaùt li tinh thaàn luaân lí cuûa oâng Hoà Xanh”, baùo Tin vaên, (22), ngaøy 15 ñeán 30-7-1936. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

93. Traàn Huy Lieäu (1938), “Baøi töïa tieåu thuyeát Laàm than”, baùo Tieåu thuyeát thöù baûy, (223), ngaøy 3-9-1938. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

94. Traàn Huy Lieäu (1936), “OÂng Tam Lang keùo xe”, baùo Hoàn treû (taäp môùi), (2), ngaøy 23-6-1936. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

95. Traàn Ñình Long (1938), “Ngheä thuaät vôùi coâng cuoäc kieán thieát xaõ hoäi”, baùo Tin töùc, (29), töø ngaøy 27 ñeán 31-8-1938. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

96. Traàn Ñình Long (1938), “Vaên chöông”, baùo Tin töùc, (31), töø ngaøy 3 ñeán 7-9- 1938. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 97. Traàn Ñình Long (1938), “Ñòa vò caùc nhaø vaên só”, baùo Tin töùc, (32), töø ngaøy 7 ñeán 10-9-1938. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

98. Phaïm Quang Long (2003), “Ñeà cöông vaên hoùa 1943 – Nhöõng ñònh höôùng lôùn veà

moät neàn vaên hoùa môùi theo quan ñieåm cuûa Ñaûng”, TCVH, (7), tr.14-24.

99. Phöông Löïu (1973), “Moät vaøi suy nghó veà lí luaän vaên hoïc Maùc – Leâ-nin vaø thöïc

143

tieãn vaên hoïc Vieät Nam”, TCVH, (6), tr.89.

100. Phöông Löïu (1985), “Moät vaøi theå nghieäm veà phöông phaùp töø tröøu töôïng ñeán cuï theå cuûa Maùc trong vieäc xaùc ñònh khaùi nieäm lí luaän vaên hoïc”, TCVH, (5)+(6), tr.85.

101. Phöông Löïu (1987), “Lí luaän hieän thöïc XHCN ôû Vieät Nam”, TCVH, (3), tr.3. 102. Phöông Löïu (2002), “Toång quan veà lí luaän pheâ bình vaên hoïc phöông Taây theá kæ

XX”, TCVH, (1), tr.22-28.

103. Nguyeãn Ñaêng Maïnh (1987), “Nhìn laïi 40 naêm phaùt trieån cuûa pheâ bình vaên

hoïc”, TCVH, (1), tr.41.

104. Nguyeãn Ñaêng Maïnh (1990), “Nhöõng vaán ñeà cô baûn cuûa lòch söû vaên hoïc Vieät Nam töø ñaàu theá kæ XX ñeán nay caàn ñöôïc nhìn nhaän laïi treân tinh thaàn ñoåi môùi”, Taïp chí Cöûa Vieät, (10), tr.59.

105. Troïng Minh (1939), “Phaûi tuyeân boá moät laàn cuoái cuøng… ngheä thuaät vaø töï do”, baùo Ñoâng phöông, (7), ngaøy 1-6-1939. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

106. Vaên Minh (1939), “Tröôùc khi baøn veà vaên hoùa”, baùo Ñoâng phöông, (3). (Daãn

theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

107. Vaên Minh (1939), “Ngheä thuaät vaø töï do”, baùo Ñoâng phöông, (5), ngaøy 15-4- 1939. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 108. Nam Moäc (1960), “Vaøi neùt veà coâng taùc lí luaän pheâ bình vaên hoïc cuûa chuùng ta

möôøi laêm naêm qua”, Nghieân cöùu vaên hoïc, (10), tr.1.

109. Nguyeãn Tri Nguyeân (2005), “Nhöõng bieán thaùi cuûa lí luaän vaên hoïc Maùc-xít qua

moät soá traøo löu lí luaän vaên hoïc phöông Taây”, TCVH, (1), tr.18-26.

110. Nguyeãn Vaên Nguyeãn (1939), “Nhaân ñoïc Noåi loøng Ñoà Chieåu - Ñoà Chieåu vaø quoác gia chuû nghóa”, baùo Ñoâng phöông, (2), ngaøy 15-6-1939. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

111. Traàn Mai Ninh (1943), “Soáng ñaõ… roài vieát vaên”, baùo Thanh nghò, (42), ngaøy 1- 8-1943. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 112. Nhö Phong (1939), “Cao voïng cuûa tieåu thuyeát”, baùo Môùi, (5), ngaøy 1-7-1939.

(Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

113. Nhö Phong (1939), “Nhöõng vaên só taû chaân tö saûn”, baùo Môùi, (9), ngaøy 25-8 ñeán 1-9-1939. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 114. Nhö Phong (1945), “Nhieäm vuï choáng phaùt-xít cuûa nhaø vaên luùc naøy”, baùo Tieân phong, (1), ngaøy 10-11-1945. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

115. Nhö Phong (1975), “Ñoïc laïi baûn baùo caùo chuû nghóa Maùc vaø vaên hoùa Vieät Nam”, TCVH, (2), tr.1. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

144

116. Laâm Moäng Quang (1936), “Phan Vaên Daät mang caùi maët naï baøng quan caõi cho boïn Hoaøi Thanh”, baùo Tieán boä, (5), ngaøy 8-3-1936. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

117. Buøi Minh Quoác (1993), “Goùp maáy suy nghó veà ngöôøi ngheä só, chieán só”, TCVH,

(3), tr.58.

118. Riuricoáp B. (1960), “Nhöõng quan ñieåm myõ hoïc cuûa C.Maùc vaø Ph. Aêngghen”,

Nghieân cöùu vaên hoïc, (8), tr.21.

119. Riuricoáp B. (1960), “Leâ-nin vaø caùc vaán ñeà vaên hoïc”, TCVH, (12), tr.1. 120. Hoaû Sôn (1936), “OÂng Leâ Traøng Kieàu khoâng phaûi laø nhaø vaên bình daân”, baùo Tieán boä, (2), ngaøy 16-2-1936. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

121. Löông Sôn (1938), “Vaên hoaù, chieán tuyeán thöù ba treân maët traän ngaøy nay”, Haø thaønh thôøi baùo. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

122. Traàn Ñình Söû (2003), “Vaên hoïc khaùi luaän cuûa Ñaëng Thai Mai – Coâng trình lí

luaän vaên hoïc hieän ñaïi ñaàu tieân”, TCVH, (2), tr.11-14.

123. K vaø T (1939), “Toá Höõu, nhaø thô cuûa töông lai”, baùo Môùi, (1), ngaøy 1-5-1939.

(Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

124. Khöông Höõu Taøi (1936), “Noäi dung vaø hình thöùc”, baùo Tieán boä, (1), ngaøy 3-2- 1936. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 125. Haûi Thanh (1935), “Ñoâi lôøi ngoû cuøng anh Hoaøi Thanh”, baùo Tin vaên, (14), naêm thöù nhaát ngaøy 5-11-1935. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

126. Haûi Thanh (1937), “Lôøi töïa vieát cho cuoán saùch Vaên só vaø Xaõ hoäi, cuûa Haûi Trieàu”, Vaên só vaø xaõ hoäi, Höông Giang thö quaùn xuaát baûn. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

127. Haûi Thanh (1937), “Ngheä thuaät coù töï do chaêng”, baùo Tieán boä, soá ra maét quoác daân, thaùng 2-1937. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

128. Haûi Thanh - Haûi Trieàu (1936), “Gôõ moät caùi laàm cho boïn trí thöùc tieåu tö saûn - vaên hoïc cuûa Lieân bang Nga Xoâ vieát”, Baùo Hoàn treû (Taäp môùi), (8), ngaøy 25-7- 1936. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 129. Quyeát Thaønh (1939), “Cuoäc tröng baøy cuûa Tröôøng Myõ thuaät”, baùo Ñôøi nay, (8), ngaøy 19-1-1939. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

130. Nguyeãn Ñình Thi (1944), “Söùc soáng cuûa daân Vieät Nam trong ca dao vaø coå tích”, in laïi trong Maáy vaán ñeà vaên hoïc, Nxb Vaên hoùa, Haø Noäi, naêm 1958. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

131. Nguyeãn Ñình Thi (1945), “Xeùt qua vaên hoùa Vieät Nam trong saùu naêm chieán tranh 1939-1945”, Baùo Tieân phong, (1), ngaøy 10-11-1945. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

145

132. Nguyeãn Ngoïc Thieän (1994), “YÙ nghóa cuoäc tranh luaän ngheä thuaät 1935-1939 – Nhöõng vaán ñeà cuûa lí luaän vaên hoïc hoâm qua vaø hoâm nay”, TCVH, (5), tr.7.

133. Nguyeãn Ngoïc Thieän (1994), “Nhôù kieän töôùng trong buùt chieán vì moät neàn vaên hoïc vò nhaân sinh, khuynh höôùng veà taû thöïc xaõ hoäi”, Vaên ngheä quaân ñoäi, (8), tr.102-106.

134. Nguyeãn Ngoïc Thieän (1996), “Ñoäng löïc trong thôøi kì môùi cuûa lí luaän, pheâ bình

nghieân cöùu vaên hoïc”, TCVH, (9), tr.19.

135. Nguyeãn Ngoïc Thieän (2003), “Ñaëng Thai Mai vaø cuoäc tranh luaän ngheä thuaät vò

ngheä thuaät hay ngheä thuaät vò nhaân sinh”, TCVH, (7), tr.37-41.

136. Nguyeãn Ngoïc Thieän (2003), “Haønh trình 50 naêm nghieân cöùu-lí luaän, pheâ bình

cuûa vieän vaên hoïc”, TCVH, (11), tr.25-34.

137. Nguyeãn Ngoïc Thieän (2004), “Haûi Trieàu (1908-1954)”, Nhaø vaên, (2), tr.66-76. 138. Loäc Phöông Thuyû (1996), “Baûn lónh ngoøi buùt cuûa Haûi Trieàu”, TCVH, (8), tr.20. 139. Loäc Phöông Thuyû (2005), “Taùc ñoäng cuûa lí luaän vaên hoïc nöôùc ngoaøi ñoái vôùi lí

luaän vaên hoïc Vieät Nam”, TCVH, (1), tr.7-17.

140. Ñoã Lai Thuyù (2003), “Pheâ bình vaên hoïc laø gì?”, TCVH nöôùc ngoaøi, (8), Tr154-

175.

141. Leâ Ngoïc Traø (1998), “K.Mark vaø “Söï saùng taïo theo qui luaät cuûa caùi ñeïp”,

TCVH, (4), tr.14.

142. Sôn Traø (1935), “Tieáp lôøi oâng Haûi Trieàu vaø Phan Vaên Huøm baøn veà chuû nghóa ngheä thuaät vò ngheä thuaät”, Baéc Ninh tuaàn baùo. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

143. Sôn Traø (1936), “Moät cuoán saùch caàn cho phong trieàu duy vaät bieän chöùng phaùp ôû xöù ta: Bieän chöùng phaùp cuûa oâng Traàn Höõu Ñoä”, baùo Hoàn treû taäp môùi (4), ngaøy 27-6-1936. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

144. Sôn Traø – Thaïch Ñoäng (1936), “Trung caùo nhöõng vaên só tröôûng giaû ñaõ ru nguû bình daân, hay laø: Tình caûm trong vaên hoïc bình daân”, baùo Hoàn treû taäp môùi, ngaøy 6-8-1936. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 145. Hoaøng Trinh (1969), “Thöû ruùt ra moät vaøi kinh nghieäm qua möôøi naêm coâng taùc lí

luaän vaø pheâ bình”, TCVH, (5), tr.1.

146. Hoaøng Trinh (1979), “Löôïng thoâng tin vaø caùi môùi trong saùng taùc vaên hoïc”,

TCVH, (5), tr.13.

147. Hoaøng Trinh (1993), “Ñeà cöông vaên hoùa Vieät Nam 1943 cuûa Ñaûng vaø tinh thaàn

nhaân vaên XHCN cuûa vaên hoùa ngaøy nay”, TCVH, (6), tr.1.

148. Buøi Coâng Tröøng (1939), “Taùn thaønh söï gaây döïng vaên hoùa Vieät Nam”, baùo Tao Ñaøn, (2), ngaøy 16-3-1939. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

149. Buøi Coâng Tröøng (1939), “Vaên ngheä ngaøy nay neân nhö theá naøo? Trôû laïi vaán ñeà vaên chöông ngheä thuaät (traû lôøi oâng Löu Troïng Lö), baùo Ñoâng phöông, (6), ngaøy 16-5-1939. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

150. Leâ Duïc Tuù (1995), “Vaán ñeà ñaùnh giaù vaên hoïc laõng maïn Vieät Nam vaø söï ñoåi

146

môùi tö duy nghieân cöùu vaên hoïc”, TCVH, (9), tr.26.

151. Traàn Minh Töôùc (1939), “Maáy cuïm hoa thô cuûa tuoåi treû”, baùo Môùi, (3), ngaøy 1- 6-1939. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 152. Traàn Minh Töôùc (1939), “Moät nhaø vaên cuûa daân queâ: Ngoâ Taát Toá trong Taét ñeøn”, Baùo Môùi, (4), ngaøy 15-6-1939. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

153. Traàn Minh Töôùc (1939), “Moät ngoâi sao ñaõ laën”, baùo Môùi, (4), ngaøy 15-6-1939.

(Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

154. Traàn Minh Töôùc (1939), “Ñoïc saùch Laøm ñó”, baùo Môùi, (2), ngaøy 15-5-1939.

(Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

155. Traàn Minh Töôùc (1939), “Nhaân kæ nieäm 14 Julliet qua caëp kính nhaø Nho”, baùo Môùi, (6), ngaøy 15-7-1939. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

156. Haûi Vaân (1936), “Nguyeân nhaân phaùt sinh cuûa hai traøo löu vaên ngheä ôû xöù naøy”, baùo Tieán boä, (1), ngaøy 9-2-1936. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

157. Haûi Vaân (1936), “Söï xung ñoät cuûa hai tö töôûng hay laø söï xung ñoät cuûa hai theá giôùi”, baùo Tieán boä, (6), ngaøy 15-3-1936. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

158. Haûi Vaân (1936 ), “Vaên chöông trong xaõ hoäi giai caáp”, baùo Hoàn treû, (soá ra ngaøy 11-7-1936 vaø 18-7-1936). (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

159. Thanh Veä (1939), “Ñaõ ba naêm tuoåi treû maát moät baïn giaø thaân yeâu”, baùo Môùi, (7), ngaøy 1-8-1939. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

160. Toâ Veä (1939), “Vaên chöông daân chuùng”, baùo Tao Ñaøn, (7), ngaøy 1-6-1939.

(Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

161. Khaùi Vinh (1983), “Söï ñoùng goùp cuûa caùc toå chöùc vaø hoäi nghò vaên hoïc quoác teá, trong vieäc hình thaønh vaø phaùt trieån chuû nghóa hieän thöïc XHCN töø naêm 1917 ñeán 1945”, TCVH, (6), tr.13.

162. Hoà Só Vònh (2004), “YÙ nghóa trieát hoïc cuûa pheâ bình vaên hoïc”, Taïp chí Cöûa Vieät

(120), tr.68-71.

163. Leâ Xuaân Vuõ (1973), “Ñaûng ta vaø coâng taùc lí luaän pheâ bình”, TCVH, (6), tr.13. 164. Hoà Xanh (1936), “Cuoán Duy taâm hay duy vaät vôùi nhaø duy vaät Haûi Trieàu”, baùo Tieán boä, (2 vaø 3), naêm1936. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

147

165. Hoà Xanh (1936), “Maáy ñöôøng tô vôùi soâng Höông”, Baùo Tin vaên, (soá ñaëc bieät veà pheâ bình, soá 28), ngaøy 1 ñeán 15-11-1936. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

166. Hoà Xanh (1936), “Vaên hoïc, muoán tieán hoaù, phaûi thoaùt li tinh thaàn luaân lí”, baùo Tin vaên, (19, 20, 21), ngaøy 11-6 ñeán 15-7-1936. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000)

148

167. Hoà Xanh (1936), “Tranh luaän vôùi coâ Ñoã Thò Bích Lieân veà baøi Vaên hoïc muoán tieán hoaù phaûi thoaùt li tinh thaàn luaân lí”, baùo Tin vaên, (24), thaùng 8-1936. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000).

Luận văn Thạc sĩ Ngữ văn: Khuynh hướng phê bình Mác - Xít ở Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX (1900 - 1945)

KHUYNH HÖÔÙNG

PHEÂ BÌNH MAÙC-XÍT

ÔÛ VIEÄT NAM

NÖÛA ÑAÀU THEÁ KÆ XX (1900 - 1945)

LÔØI CAÛM ÔN

HOÀ VI THÖÔØNG

MUÏC LUÏC

DAÃN LUAÄN

1. Lí do choïn ñeà taøi

2. Lòch söû vaán ñeà:

3. Phaïm vi ñeà taøi

4. Muïc ñích vaø nhieäm vuï nghieân cöùu:

5. Phöông phaùp nghieân cöùu :

6. Nhöõng ñoùng goùp môùi cuûa luaän vaên:

7. Caáu truùc cuûa luaän vaên:

Chöông 1:

BÌNH MAÙC-XÍT ÔÛ VIEÄT NAM NÖÛA ÑAÀU

THEÁ KÆ XX

1.1. Toång quan veà pheâ bình Maùc-xít:

1.1.1. Khaùi nieäm pheâ bình Maùc-xít

toá xaõ hoäi trong taùc phaåm vaên hoïc hôn laø moät hoïc thuyeát giaùo ñieàu veà nhöõng vaán

1.1.2. Nhöõng nguyeân taéc cô baûn

1.1.2.1. Veà nguoàn goác vaø baûn chaát cuûa vaên hoïc:

1.1.2.2. Veà chöùc naêng cuûa vaên hoïc vaø vai troø cuûa vaên ngheä só.

1.1.2.3. Veà theá giôùi quan vaø phöông phaùp saùng taùc.

1.1.3. Sô löôïc veà quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa quan ñieåm

pheâ bình Maùc-xít treân theá giôùi

theá giôùi, vaø noùi leân ñöôïc moät thaùi ñoä thöïc teá tröôùc söï vieäc ñoù, noù laø moät phaàn

1.2. Khaùi quaùt veà pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ XX

1.2.1. Cô sôû xaõ hoäi - lòch söû

1.2.2. Quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån:

Chöông 2:

CAÙC ÑAËC ÑIEÅM CUÛA KHUYNH HÖÔÙNG PHEÂ

BÌNH MAÙC-XÍT ÔÛ VIEÄT NAM NÖÛA ÑAÀU

THEÁ KÆ XX.

2.1. Caùc ñaëc ñieåm veà nguyeân taéc thaåm myõ:

2.1.1. Khaùi nieäm vaên hoïc:

2.1.2. Moái quan heä nhaø vaên - taùc phaåm - ngöôøi ñoïc:

laøm muïc ñích vaø thöôùc ño giaù trò taùc phaåm. Töø khi ra ñôøi, taùc phaåm vaên hoïc coù

2.1.3. Traùch nhieäm cuûa nhaø vaên, phöông phaùp saùng taùc vaø töï do trong

ngheä thuaät:

2.1.4. Noäi dung vaø hình thöùc:

2.1.5. Giaù trò vaên hoïc:

2.2. Caùc ñaëc ñieåm veà phöông phaùp pheâ bình:

2.2.1. Phöông phaùp laäp luaän:

2.2.1.1. Phöông phaùp xaây döïng heä thoáng môû:

chaát xaõ hoäi cuûa vaên hoïc treân cô sôû nguoàn goác phaùt nguyeân vaø cöùu caùnh cuûa noù. Töø

2.2.1.2. Phöông phaùp so saùnh – ñoái chöùng khaùch quan:

2.2.1.3. Phöông phaùp giaûi thích xaây döïng khaùi nieäm:

2.2.2. Ngoân ngöõ pheâ bình:

2.2.2.1. Ngoân ngöõ ñoái thoaïi:

2.2.2.2. Ngoân ngöõ nhieàu gioïng ñieäu:

Chöông 3:

ÑOÙNG GOÙP CUÛA PHEÂ BÌNH MAÙC – XÍT

NÖÛA ÑAÀU THEÁ KÆ XX.

3.1. Nhöõng ñoùng goùp chung:

3.1.1. Xaây döïng thaønh coâng neàn taûng lí luaän vaên hoïc hieän ñaïi ñaàu tieân

ôû Vieät Nam

3.1.2. Khôi nguoàn saùng taïo, ñöa vaên hoïc trôû veà phuïc vuï ñôøi soáng nhaân

daân vaø thöïc tieãn caùch maïng:

3.1.3. Kieán taïo cô sôû phöông phaùp khoa hoïc cho pheâ bình hieän ñaïi:

3.1.4. Moät neàn pheâ bình giaøu tính vaên hoùa, daân chuû vaø “nhieät tình trí

tueä” khoâng ngöøng töï vaän ñoäng ñieàu chænh:

3.2. Caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít tieâu bieåu nöûa ñaàu theá kæ XX

3.2.1. Haûi Trieàu (1908-1954)

3.2.2. Ñaëng Thai Mai (1902-1984):

3.3. Nhöõng haïn cheá trong pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX:

3.3.1. Ñôn giaûn hoaù phaûn aùnh luaän vaø nhaän thöùc luaän Maùc-xít:

3.3.2. Hình thöùc ngheä thuaät, giaù trò thaåm myõ vaø vaên baûn ngoân töø taùc

phaåm chöa ñöôïc quan taâm ñuùng möùc.

3.3.3. Vaán ñeà vai troø cuûa chuû theå saùng taïo coøn boû ngoû:

3.3.4. Tính thaåm myõ trong ngoân ngöõ pheâ bình coøn haïn cheá:

KEÁT LUAÄN

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

Có thể bạn quan tâm

Tài liêu mới

AI tóm tắt

Giới thiệu tài liệu

Đối tượng sử dụng