Luận văn Thạc sĩ Tâm lý học: Sự thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp của sinh viên Trường Đại học Tài chính

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH

-------------------------

Trần Chí Vĩnh Long

SỰ THÍCH ỨNG BAN ĐẦU ĐỐI VỚI

NGHỀ NGHIỆP CỦA SINH VIÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÀI CHÍNH – MARKETING

LUẬN VĂN THẠC SĨ TÂM LÝ HỌC

Thành phố Hồ Chí Minh – 2012

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH

-------------------------

Trần Chí Vĩnh Long

SỰ THÍCH ỨNG BAN ĐẦU ĐỐI VỚI

NGHỀ NGHIỆP CỦA SINH VIÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÀI CHÍNH – MARKETING

Chuyên ngành: Tâm Lý Học

Mã số: 60 31 80

LUẬN VĂN THẠC SĨ TÂM LÝ HỌC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:

TS. TRẦN THỊ PHƯƠNG

Thành phố Hồ Chí Minh - 2012

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu và

kết quả nghiên cứu nêu trong luận văn là trung thực, được các đồng tác giả cho

phép sử dụng và chưa từng được công bố trong bất kỳ một công trình nào khác.

Tác giả luận văn

LỜI CẢM ƠN

Để có được kết quả như hôm nay, tôi xin gửi đến Phòng Sau đại học; Khoa

Tâm lý – Giáo dục trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh và toàn thể

quý Thầy, Cô đã tham gia giảng dạy lớp Cao học Tâm lý học khóa 21 lời cảm ơn

chân thành!

Xin gửi đến TS. Trần Thị Phương, người đã tận tình hướng dẫn tôi hoàn

thành đề tài này lòng biết ơn sâu sắc!

Luận văn được hoàn thành với sự nỗ lực, cố gắng hết mình nhưng không

tránh khỏi những hạn chế, thiếu sót. Tôi xin chân thành cảm ơn và ghi nhận những

ý kiến đóng góp của quý Thầy, Cô giáo và bạn bè!

Xin chân thành cảm ơn!

Tác giả luận văn

MỤC LỤC

Trang phụ bìa

Lời cam đoan

Lời cám ơn

Mục lục

Danh mục các chữ viết tắt

Danh mục các bảng

Danh mục biểu đồ

Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN .......................................................................... 7

1.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ........................................................................ 7

1.1.1. Các nghiên cứu trên thế giới .......................................................... 7

1.1.2. Các nghiên cứu trong nước .......................................................... 10

1.2. Cơ sở lý luận của vấn đề nghiên cứu ...................................................... 11

1.2.1. Vấn đề thích ứng trong tâm lý học ................................................ 11

1.2.2. Nghề nghiệp và thực tập nghề nghiệp ................................................... 23

1.2.3. Sinh viên và đặc điểm tâm lý của sinh viên .......................................... 30

1.2.4. Thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp của sinh viên ......................... 31

1.2.5. Các yếu tố ảnh hưởng đến sự thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp

của sinh viên ............................................................................................ 35

TIỂU KẾT CHƯƠNG 1 ............................................................................... 38

Chương 2 THỰC TRẠNG SỰ THÍCH ỨNG BAN ĐẦU ĐỐI VỚI NGHỀ

NGHIỆP CỦA SINH VIÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÀI CHÍNH –

MARKETING ............................................................................................... 39

2.1. Tổ chức nghiên cứu .................................................................................. 39

2.1.1. Mục đích và nội dung nghiên cứu ................................................. 39

2.1.2. Phương pháp nghiên cứu .............................................................. 39

2.1.3. Khách thể và địa bàn khảo sát....................................................... 43

2.2. Kết quả nghiên cứu thực trạng thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp của

sinh viên ĐHTCM ................................................................................... 46

2.2.1. Nhận thức của sinh viên ĐHTCM đối với hoạt động thực tập

nghề nghiệp ................................................................................ 46

2.2.2. Thái độ của sinh viên ĐHTCM đối với hoạt động thực tập

nghề nghiệp ................................................................................ 71

2.2.3. Hành vi của sinh viên ĐHTCM đối với hoạt động thực tập

nghề nghiệp ................................................................................ 80

2.2.4. Kết quả tổng hợp về sự thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp của

sinh viên ĐHTCM ...................................................................... 90

2.2.5. Mối tương quan giữa nhận thức, thái độ, hành vi trong sự thích

ứng ban đầu đối với nghề nghiệp của sinh viên ĐHTCM .......... 93

2.3. Nguyên nhân thực trạng sư thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp của

sinh viên ĐHTCM ................................................................................... 96

2.3.1. Các yếu tố ảnh hưởng đến sự thích ứng ban đầu đối với nghề

nghiệp của sinh viên ĐHTCM .................................................... 96

2.3.2. Nguyên nhân thực trạng sự thích ứng ban đầu đối với nghề

nghiệp của sinh viên ĐHTCM .................................................. 100

2.4. Một số biện pháp nâng cao sự thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp của

sinh viên ĐHTCM ................................................................................. 102

2.4.1. Cơ sở đề xuất biện pháp .............................................................. 102

2.4.2. Biện pháp nâng cao sự thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp của

sinh viên ĐHTCM ...................................................................... 104

TIỂU KẾT CHƯƠNG 2 ............................................................................. 116

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .................................................................... 117

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

Thứ tự Chữ viết tắt Nghĩa đầy đủ

1 GV Giảng viên

2 SV Sinh viên

3 QL Cán bô quản lý tại đơn vị thực tập

4 ĐHTCM Trường Đại học Tài chính – Marketing

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 2.1.2. Bảng tổng hợp hệ số tin cậy Cronbach’s Alpha ............................. 42

Bảng 2.1.3.2. Cơ cấu khách thể nghiên cứu .......................................................... 45

Bảng 2.2.1.1a. Nhận thức của SV về khó khăn trong quá trình thực tập ................ 46

Bảng 2.2.1.1b. Nhận thức của SV về các loại khó khăn trong quá trình thực tập . 47

Bảng 2.2.1.2a. Nhận thức của SV về tầm quan trọng của hoạt động thực tập ........ 51

Bảng 2.2.1.2b. Nhận thức của SV về ý nghĩa của hoạt động thực tập .................... 52

Bảng 2.2.1.3a. Nhận thức của SV về nội dung của hoạt động thực tập ................. 55

Bảng 2.2.1.3b. Nhận thức của SV về công việc thực hiện trong quá trình thực tập .... 56

Bảng 2.2.1.4. Nhận thức của SV về yêu cầu phẩm chất và năng lực trong quá

trình thực tập ................................................................................... 59

Bảng 2.2.1.5a. So sánh nhận thức của sinh viên và cán bộ quản lý về khó khăn của

hoạt động thực tập ........................................................................... 65

Bảng 2.2.1.5b. So sánh về nhận thức các loại khó khăn trong hoạt động thực tập

giữa sinh viên và cán bộ quản lý tại đơn vị thực tập ...................... 66

Bảng 2.2.1.5c. So sánh nhận thức của SV và QL về tầm quan trọng của hoạt động

thực tập ............................................................................................ 68

Bảng 2.2.1.5d. So sánh về nhận thức ý nghĩa của hoạt động thực tập giữa sinh viên

và cán bộ quản lý tại đơn vị thực tập .............................................. 69

Bảng 2.2.2.1a. Hứng thú của SV đối với hoạt động thực tập nghề nghiệp ............. 71

Bảng 2.2.2.1b. Hứng thú của SV đối với công việc trong quá trình thực tập ........ 72

Bảng 2.2.2.2. Tâm trạng của SV đối với hoạt động thực tập nghề nghiệp ........... 76

Bảng 2.2.2.3. Biểu hiện thái độ của SV đối vớii công việc trong quá trình thực

tập .................................................................................................... 77

Bảng 2.2.3.1. Hành vi chuyên cần của SV đối với hoạt động thực tập nghề nghiệp

......................................................................................................... 80

Bảng 2.2.3.2. Hành vi thực hiện công việc của SV trong quá trình thực tập ....... 81

Bảng 2.2.3.3. Năng lực đáp ứng yêu cầu công việc của SV trong quá trình thực

tập .................................................................................................... 85

Bảng 2.2.3.4a. Đánh giá của QL về hành vi chuyên cần của sinh viên trong quá

trình thực tập ................................................................................... 88

Bảng 2.2.3.4b. So sánh về năng lực đáp ứng yêu cầu công việc giữa sinh viên và

cán bộ quản lý tại đơn vị thực tập ................................................... 88

Bảng 2.2.4: Sự thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp của sinh viên ĐHTCM 90

Bảng 2.2.5: Mối tương quan giữa ba mặt nhận thức, thái độ và hành vi ........... 94

Bảng 2.3.1. Các yếu tố ảnh hưởng sự thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp

của sinh viên ĐHTCM .................................................................... 96

Bảng 2.3.2. Nguyên nhân thực trạng sự thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp

của sinh viên ĐHTCM .................................................................. 101

Bảng 2.4.3. Nhân thức của QL và SV về mức độ cần thiết và khả thi của những

biện pháp đã nêu ........................................................................... 115

DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ

Biểu đồ 1. So sánh về nhận thức các loại khó khăn trong hoạt động thực tập giữa

sinh viên và cán bộ quản lý tại đơn vị thực tập ................................... 67

Biểu đồ 2. So sánh về nhận thức ý nghĩa của hoạt động thực tập giữa sinh viên và

cán bộ quản lý tại đơn vị thực tập ....................................................... 70

Biểu đồ 3. So sánh về năng lực đáp ứng yêu cầu công việc giữa sinh viên và cán

bộ quản lý tại đơn vị thực tập .............................................................. 89

Biểu đồ 4. Sự thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp của sinh viên ĐHTCM .... 93

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của vấn đề nghiên cứu

Sự thích ứng có vai trò hết sức to lớn đối với cuộc sống của mỗi cá nhân.

Trong công việc, nếu cá nhân đã thích ứng thì hiệu quả lao động sẽ cao hơn, tốn ít

sức lực, không bị căng thẳng, mệt mỏi, khả năng phục hồi lao động nhanh hơn.

Ngoài ra, sự thích ứng còn giúp cho con người sáng tạo trong công việc, lạc quan,

vui vẻ, thoải mái, không có sự gò ép… Trong cuộc sống, khi con người có khả năng

thích ứng nhanh sẽ mang lại cho họ nhiều thuận lợi so với người thích ứng chậm.

Họ dễ dàng hòa nhập với môi trường và đáp ứng tốt với những tác động của môi

trường, kể cả tác động tích cực và tiêu cực. Người thích ứng chậm, trước những tác

động tiêu cực dễ bi quan, chán nản, không có đủ ý chí để vươn lên khắc phục khó

khăn… Trong đào tạo nghề nghiệp, việc thích ứng với nghề là rất quan trọng. Nếu

cá nhân thích ứng với quá trình đào tạo nghề thì hiệu quả và chất lượng đào tạo sẽ

cao hơn. Việc thích ứng với hoạt động đào tạo nghề sẽ giúp cho sinh viên nhanh

chóng tiếp thu các tri thức, kỹ năng, kỹ xảo nghề nghiệp. Quá trình tiếp thu sẽ giảm

bớt sự căng thẳng, mệt mỏi. Người học sẽ tích cực, chủ động và sáng tạo trong việc

lĩnh hội tay nghề, say mê với công việc. Khi ra trường họ không bỡ ngỡ với công

việc, và bắt tay vào lao động nghề nghiệp với chất lượng cao.

Trong giai đoạn hiện nay, đất nước ta đang ngày càng phát triển trên tất cả các

lĩnh vực của đời sống: kinh tế, văn hoá – xã hội... Vì vậy đòi hỏi mỗi cá nhân phải

có rất nhiều những năng lực mới để thích ứng với cuộc sống đang từng ngày một

đổi thay. Đặc biệt đối với sinh viên thì vấn đề này cũng đang đặt ra một cách bức

thiết. Bởi vì đây là nguồn nhân lực chủ yếu để đưa đất nước phát triển. Mặt khác,

tốc độ phát triển thông tin như hiện nay đòi hỏi sinh viên phải có những kỹ năng và

phương pháp học tốt để có thể tự học và tự trau dồi kiến thức cho mình. Khác với

cách học ở phổ thông, học tập ở Đại học đòi hỏi ở sinh viên phải có kỹ năng,

phương pháp học tập mới để có tiếp nhận một lượng kiến thức lớn. Hoạt động học

tập của sinh viên là đi sâu, tìm hiểu những môn học, những chuyên ngành khoa học

cụ thể, hoạt động này mang tính độc lập, tự chủ và tính sáng tạo cao. Vì thế, vấn đề

đặt ra ở đây là bản thân họ phải luôn luôn tích cực và chủ động để có thể hoà nhập

và tự hoàn thiện chính bản thân.

Trường Đại học Tài chính – Marketing với hơn 35 năm xây dựng và phát

triển, nhà trường đã đào tạo hàng ngàn cán bộ, nhà kinh tế, nhà quản lý có trình độ

cao cho cả nước. Trường cũng là nơi đầu tiên ở phía Nam đào tạo ngành Marketing,

Thẩm định giá và Quản trị bán hàng. Sinh viên năm cuối của trường Đại học Tài

chính – Marketing tất cả đều phải tham gia vào hoạt động thực tập nghề nghiệp, do

đó không tránh khỏi sự bỡ ngỡ, lạ lẫm và gặp nhiều khó khăn trong việc tìm ra cách

thức phù hợp để đáp ứng với yêu cầu của hoạt động thực tập nghề nghiệp nhiều

thực tế hơn so với hoạt động học tập mà sinh viên đã trải qua trong suốt 4 năm hoc

tập. Vì vậy, để thực tập nghề nghiệp có kết quả, sinh viên phải thích ứng được với

những đặc điểm, điều kiện mới của hoạt động thực tập. Nếu không thích ứng được,

sinh viên sẽ dễ rơi vào tình trạng lơ là, chán, thụ động và sẽ không hoàn thành tốt

đợt thực tập nghề nghiệp theo yêu cầu của nhà trường.

Với tính cấp thiết đó, chúng tôi chọn đề tài “Sự thích ứng ban đầu đối với

nghề nghiệp của sinh viên trường Đại học Tài chính – Marketing”.

2. Mục đích nghiên cứu

Nghiên cứu lý luận và khảo sát sự thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp của

sinh viên trường Đại học Tài chính – Marketing, từ đó đề xuất một số biện pháp

nâng cao mức độ thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp của sinh viên.

3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu: Sự thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp của sinh

viên trường Đại học Tài chính – Marketing.

3.2. Khách thể nghiên cứu: 280 sinh viên bậc Đại học chính quy khóa 08

(2008 – 2012) và 22 cán bộ quản lý sinh viên tại đơn vị thực tập đã ký kết hợp tác

đào tạo với trường Đại học Tài chính – Marketing.

4. Giả thiết nghiên cứu

Đa số sinh viên chưa thích ứng đối với nghề nghiệp thông qua hoạt động

thực tập, chưa chăm chỉ trong hoạt động thực tập nghề nghiệp, thụ động, vụng về

trong hoạt động chuyên môn, nghiệp vụ tại đơn vị thực tập.

Nguyên nhân là do sinh viên chưa sang tạo, linh hoạt, tích cực trong hoạt

động thực tập nghề nghiệp, chưa ý thức được tầm quan trọng của hoạt động thực tập

nghề nghiệp, sự thiếu thốn về cơ sở vật chất, phương tiện rèn luyện nghề nghiệp ở

trường, thời gian thực hành, thực tập nghề nghiệp ít,.. Do vậy, kết quả sự thích ứng

ban đầu đối với nghề nghiệp của sinh viên chưa cao.

5. Nhiệm vụ nghiên cứu

5.1. Nghiên cứu cơ sở của lý luận về thích ứng nói chung và thích ứng nghệ

nghiệp nói riêng để từ đó xây dựng khái niệm công cụ của đề tài : thích ứng, nghề

nghiệp, sinh viên, thực tập tốt nghiệp, thích ứng nghề nghiệp, thích ứng ban đầu đối

với nghề nghiệp,…

5.2. Khảo sát thực trạng sự thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp của sinh

viên trường Đại học Tài chính – Marketing và tìm ra những nguyên nhân của thực

trạng trên.

5.3. Đề xuất một số biện pháp nhằm nâng cao mức độ thích ứng nghề nghiệp

của sinh viên trường Đại học Tài chính – Marketing.

6. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu

6.1. Về nội dung nghiên cứu: chỉ nghiên cứu sự thích ứng ban đầu đối với

nghề nghiệp.

6.2. Về phạm vi nghiên cứu: thực trạng sự thích ứng ban đầu đối với nghề

nghiệp của sinh viên năm cuối bậc đại học chính quy của trường Đại học Tài chính

– Marketing

7. Phương pháp nghiên cứu

7.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lý thuyết

Mục đích: Nhằm xây dựng đề cương nghiên cứu và những vấn đề lý luận để

làm cơ sở công cụ cho các giai đoạn nghiên cứu sau này.

Nội dung:

- Xây dựng đề cương nghiên cứu.

- Nghiên cứu những vấn đề lý luận có liên quan và xây dựng được khái niệm

công cụ của đề tài từ đó xác định phương pháp nghiên cứu và công cụ nghiên cứu.

Phương pháp nghiên cứu: Nghiên cứu tài liệu, các văn bản và các tạp chí

chuyên ngành, các công trình nghiên cứu khoa học, các luận văn, luận án về sự

thích ứng và thích ứng nghề nghiệp.

7.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu cụ thể:

7.2.1. Phương pháp quan sát

* Mục đích:

Nhằm phát hiện, thu thập thêm những biểu hiện thể hiện sự thích ứng nghề

nghiệp ban đầu của sinh viên.

* Nội dung:

Những biểu hiện về nhận thức, thái độ, hành vi, cử chỉ, sự thích ứng và thời

gian thực tập nghề nghiệp của sinh viên.

* Cách tiến hành:

Tham dự một số giờ thực tập nghề nghiệp của sinh viên tại đơn vị thực tập.

Trong quá trình thực hiện, chúng tôi đảm bảo sự tự nhiên, khách quan, trung

thực những biểu hiện của sinh viên như : hăng hái làm việc, hay nêu thắc mắc, hỏi

thêm những việc chưa rõ với người hướng dẫn về công việc được giao,… Ghi chép

tỉ mỉ những nội dung cần quan sát, sau đó tổng kết đánh giá chung về những biểu

hiện của sinh viên.

7.2.2. Phương pháp điều tra bằng phiếu thăm dò ý kiến

* Mục đích:

Nhằm tìm hiểu những biểu hiện của sự thích ứng ban đầu đối với nghề

nghiệp của sinh viên trường Đại học Tài chính – Marketing và tìm hiểu nguyên

nhân của thực trạng.

* Nội dung:

Chúng tôi tiến hành xây dựng bộ câu hỏi cho sinh viên và cán bộ quản lý tại

đơn vị thực tập.

Nội dung phiếu trưng cầu ý kiến được chia làm 5 phần:

+ Phần 1: Tìm hiểu sự thích ứng nghề nghiệp ban đầu của sinh viên thể hiện

ở nhận thức đối với nghề nghiệp thông qua hoạt động thực tập của sinh viên.

+ Phần 2: Tìm hiểu sự thích ứng nghề nghiệp ban đầu của sinh viên thể hiện

ở thái độ đối với nghề nghiệp thông qua hoạt động thực tập của sinh viên.

+ Phần 3: Tìm hiểu sự thích ứng nghề nghiệp ban đầu của sinh viên thể hiện

ở hành vi thực hiện các công việc thực tập của sinh viên.

+ Phần 4: Tìm hiểu sự thích ứng nghề nghiệp ban đầu của sinh viên thể hiện

ở việc tìm hiểu những yếu tố ảnh hưởng và nguyên nhân tác động đến sự thích ứng.

+ Phần 5: Thăm dò ý kiến của sinh viên về biện pháp nâng cao sự thích ứng

ban đầu đối với nghề nghiệp của sinh viên.

* Cách tiến hành

- Xây dựng phiếu trưng cầu ý kiến

- Tiến hành khảo sát thử trên 54 sinh viên để kiểm tra tính hiệu quả của công

cụ nghiên cứu đã soạn thảo

- Tiến hành khảo sát trên mẫu nghiên cứu đã chọn

- Thu thập và xử lý kết quả nghiên cứu thu được từ phiếu khảo sát

- Các tiến hành được thực hiện một cách khoa học, khách quan.

7.2.3. Phương pháp phỏng vấn sâu

* Mục đích:

Sử dụng phương pháp này nhằm làm sáng tỏ thêm một số nội dung nghiên

cứu hỗ trợ các phương pháp khác trong quá trình đưa ra kết luận.

* Nội dung:

Chúng tôi chuẩn bị trước một số nôi dung sẽ trao đổi với sinh viên và cán bộ

quản lý tại đơn vị thực tập về sự thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp của sinh

viên.

* Cách thức tiến hành:

+ Chọn ngẫu nhiên và tiến hành phỏng vấn một số sinh viên một số câu hỏi

liên quan đến sự thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp.

+ Phỏng vấn trực tiếp một số cán bộ quản lý đang tham gia hướng dẫn tại các

đơn vị thực tập được chọn làm khách thể nghiên cứu nhằm tìm hiểu nhận xét của

cán bộ quản lý về sự thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp của sinh viên.

+ Ghi chép trung thực nội dung trả lời từ phía sinh viên và cán bộ quản lý tại

đơn vị thực tập.

7.2.4. Phương pháp thống kê toán học

* Mục đích:

Nhằm xử lý các thông tin thu được từ các phương pháp nghiên cứu trên,

đồng thời kiểm định tích khách quan, độ tin cậy của các kết quả nghiên cứu.

* Công cụ sử dụng:

Sử dụng phần mềm SPSS để xử lý số liệu.

8. Đóng góp của đề tài

Kết quả nghiên cứu và các biện pháp đề xuất của đề xuất của đề tài sẽ góp

phần nâng cao sự thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp của sinh viên trường Đại

học Tài chính – Marketing.

Chương 1

CƠ SỞ LÝ LUẬN

1.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

1.1.1. Các nghiên cứu trên thế giới

Thích ứng là một khái niệm được nghiên cứu trên phạm vi rất rộng và ở

nhiều lĩnh vực khác nhau như sinh vật học, kinh tế, xã hội, tâm lý và giáo dục.

Trong sinh vật học, “thích ứng” chỉ những thay đổi của cơ thể sinh vật cho phù hợp

với sự thay đổi của các điều kiện và môi trường sống xung quanh. Trong kinh tế

học, “thích ứng” có khi được dùng là dự tính về giá trị tương lai của các biến số.

Trong xã hội học, “thích ứng” được hiểu như là việc cá nhân tham gia vào quá trình

xã hội hóa. Trong tâm lý học, “thích ứng” được dùng để chỉ quá trình tâm lý cá

nhân. Còn trong giáo dục học, “thích ứng” như là một quá trình mà ở đó các thông

số chủ yếu của tính cách xã hội của cá nhân phải diễn ra phù hợp với các điều kiện

mới của giáo dục.

Trong những năm 60 của thế kỷ 20, vấn đề thích ứng được nhiều nhà tâm lý

học của nhiều nước quan tâm và nghiên cứu như Vương quốc Anh, Mỹ, Đức,…đặc

biệt là các nhà tâm lý học Liên Xô. Việc nghiên cứu có thể được chia thành ba

hướng nghiên cứu chính gồm: hướng thứ nhất nghiên cứu sự thích ứng nghề nghiệp,

thích ứng lao động; thứ hai nghiên cứu sự thích ứng với môi trường văn hóa mới,

thích ứng xã hội; hướng thứ ba nghiên cứu thích ứng với hoạt động học tập. Một số

công trình tiêu biểu về sự thích ứng nghề nghiệp trên thế giới:

L. Đ. Xtôliarenkô cho rằng: sinh viên là sự tập hợp nhiều người cùng chung

mục đích, phương hướng, là phải nắm vững kiến thức và kỹ năng nghề nghiệp bằng

sự lao động trí lực cần cù. Giới sinh viên được coi như một cộng đồng xã hội mang

nét đặc trưng bởi phương hướng nghề nghiệp, bởi sự hình thành các mối quan hệ

nghề nghiệp trong tương lai, chúng phản ánh bản chất đúng đắn trong việc lựa chọn

nghề của sinh viên [44].

E. A. Klimốp thì phần lớn các nghề nghiệp không đòi hỏi tuyệt đối ở con

người. Vấn đề tìm kiếm tài năng chỉ xuất hiện trong lựa chọn các nghề có tính sáng

tạo, nghệ thuật, công tác khoa học, đào tạo phi công, nhà giải phẫu; đa phần các

nghề đều có thể phù hợp với những người có năng lực bẩm sinh, bình thường chỉ

cần có thời gian học tập là có thể thích nghi được với công việc [42].

E. V. Tadevoxian, sự thích ứng với hoạt động học tập - nghề nghiệp là năng

lực của con người cải biến (cải tổ, cải tạo, biến đổi) có hiệu quả và chiếm lĩnh đối

tượng của hoạt động nhận thức ở mức độ đã định của tính tích cực nhận thức mà

không có sự rối loạn đáng kể nào,… [45].

A. Kh. Rôxtunốp về thích ứng nghề của sinh viên nhận định: Sự thích ứng là

một quá trình tiếp cận phức tạp của sinh viên đối với các điều kiện và nhiệm vụ của

các trường Đại học, nhờ sự “rung động” về tâm lý và đạo đức của họ nhằm phù hợp

với các đòi hỏi mới của hoạt động. Việc nghiên cứu và tìm kiếm các yêu cầu và

phẩm chất “mẫu mực” về giáo dục xã hội và tâm lý học của sự thích ứng nghề

nghiệp đã buộc chúng ta phải nêu ra những “kì vọng” sau đây của sự thích ứng giáo

dục xã hội:

- Phải xây dựng cấu trúc thích ứng gồm hai yếu tố liên quan với nhau là: Nhu

cầu thích ứng và tình huống thích ứng.

- Động lực thích ứng nghề nghiệp phải được duy trì, phát triển và có kết quả.

- Sự thích ứng nghề nghiệp cho phép cá nhân sử dụng các khả năng hoạt

động của con người.

Việc phân tích lý thuyết đã cho thấy, các yếu tố quan trọng của hoạt động

nghề nghiệp là phương hướng của cá nhân trong môi trường xã hội cụ thể; xác định

được mục đích đúng đắn, xây dựng được các nhiệm vụ nghề nghiệp; sự kết hợp các

giá trị của kết quả hoạt động - sự thích ứng nghề nghiệp của các nhà chuyên môn

lương lai bao gồm mức độ am hiểu nghề, nghĩa là kiến thức về các đòi hỏi của nghề

nào đó, cùng các điều kiện hoạt động nghề nghiệp, tạo thuận lợi cho sự thích ứng,

giúp thúc đẩy quá trình nắm vững nghề nghiệp một cách tự lập và khắc phục được

mọi khó khăn trong công tác [43].

Peter Creed, Tracy Fallon và Michelle Hood thuộc trường Đại học Griffith

Australia đã có công trình nghiên cứu về “Mối quan hệ giữa thích ứng nghề và mối

quan tâm về nghề trong giới trẻ”. Họ đã tiến hành nghiên cứu 245 sinh viên năm thứ

nhất về các mối quan tâm về nghề nghiệp, sự thích ứng nghề, xu hướng về nghề,...

Kết quả nghiên cứu chỉ ra rằng: Thích ứng nghề có mối quan hệ bên trong và có thể

bị ảnh hưởng bởi những nhân tố đầu tiên (kế hoạch xây dựng nghề, khám phá nghề,

xu hướng nghề, sự quyết định nghề,…). Những nhân tố thích ứng nghề có mối quan

hệ nội hàm và bị ảnh hưởng bởi nhiều nhân tố khác,… [36].

M. L. Savickas đã có rất nhiều các công trình nghiên cứu về nghề và thích

ứng nghề. Trong các tác phẩm của mình, đặc biệt trong bài viết “Measuring career

development: Current status and future dereetion”, ông đã đánh giá rất cao vai trò

của thích ứng nghề. Ông coi đó như là “Sự trưởng thành về nghề nghiệp”, thậm chí

“Sự thích ứng nghề còn có giá trị hơn cả sự trưởng thành về nghề nghiệp”. Ông cho

rằng: Thích ứng nghề biểu hiện ở sự sẵn sàng đối mặt với tất cả những công việc có

thể dự đoán được,… là sự tham gia vào những vị trí nghề nghiệp khác nhau, sự điều

chỉnh sao cho phù hợp để đáp ứng được những thay đổi và điều kiện làm việc [38],

[39], [40].

D. E Super, và E. G. Knasel trong nghiên cứu của mình đã cho rằng: Sự phát

triển nghề của giới trẻ được phát triển gợi mở và sự thích ứng trở thành một năng

lực chính dẫn đến sự thành công về nghề nghiệp [41].

Rottinghaus, Day và Borgen, năm 2005, trong một công trình nghiên cứu đã

chỉ ra rằng: Thích ứng nghề là xu hướng mà mỗi cá nhân đưa ra khả năng của bản

thân để xây dựng và điều chỉnh kế hoạch nghề nghiệp của mình, đặc biệt là đối mặt

với những tình huống không biết trước. Đề cập đến tiến trình, tầm quan trọng của

mối quan hệ giao thoa giữa môi trường làm việc và năng lực của mỗi cá nhân, nhấn

mạnh đến khả năng điều chỉnh và vấn đề mà mỗi cá nhân phải đối mặt, khả năng

xoay sở với những vấn đề rắc rối về nghề nghiệp,…[37].

R. D. Duffy, và D. L. Blustein cũng cho rằng: Khả năng thích ứng nghề được

hiểu như là sự tự quyết định về nghề, sự tự lựa chọn nghề, tự mong muốn đạt được

những kết quả nhất định về nghề, tìm kiếm những trường học nghề phù hợp với khả

năng của mình,…[35].

Khái quát các nghiên cứu trên thế giới về thích ứng nghề cho thấy: các

nghiên cứu chủ yếu dừng lại ở việc nghiên cứu những vấn đề lý luận chung về thích

ứng, thích ứng nghề của sinh viên và người lao động. Còn thiếu các công trình

nghiên cứu cụ thể về thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp của sinh viên, đặc biệt

là sinh viên kinh tế thông qua hoạt động thực tập cũng như đề xuất một số ý kiến để

nâng cao sự thích ứng của sinh viên đối với hoạt động thực tập nghề nghiệp.

1.1.2. Các nghiên cứu trong nước

Ở Việt Nam, các công trình nghiên cứu về thích ứng nói chung và thích ứng

nghề nghiệp nói riêng, đã có nhiều công trình nghiên cứu ở nhiều góc độ khác nhau.

Năm 1981, tác giả Bùi Ngọc Dung có đề tài: “Bước đầu tìm hiểu sự thích

ứng nghề nghiệp của giáo viên Tâm lý – Giáo dục”. Trong đó, tác giả đã đưa ra một

số chỉ số khách quan và chủ quan để đánh giá khả năng thích ứng nghề nghiệp của

giáo viên Tâm lý – Giáo dục [7].

Năm 1982, tác giả Nguyễn Ngọc Bích với đề tài: “Thích ứng học đường của

sinh viên sư phạm”. Tác giả đã phân tích hiện trạng về sự thích ứng của sinh viên sư

phạm, những yếu tố chủ quan và khách quan ảnh hưởng đến sự thích ứng đó [4].

Năm 1996, tác giả Vũ Thị Nho cùng với đồng nghiệp đã thực hiện đề tài cấp

Bộ: “Sự thích nghi với hoạt động học tập của học sinh tiểu học”. Trong đó, tác giả

phân tích đặc điểm hiện trạng sự thích nghi, những yếu tố chi phối và đề xuất một

số biện pháp nhằm giúp trẻ nhanh chóng thích nghi với hoạt động học tập [25].

Năm 2000, tác giả Nguyễn Văn Hộ đã có nhiều công trình nghiên cứu giá trị

về giáo dục hướng nghiệp và thích ứng nghề thông qua tác phẩm “Thích ứng sư

phạm”, tác giả đưa ra các khái niệm về thích ứng, thích ứng sư phạm, phân tích các

nội dung về hình thành khả năng thích ứng về lối sống cho sinh viên sư phạm, hình

thành khả năng thích ứng với tay nghề trong quá trình đào tạo cho sinh viên sư

phạm [15], [16], [17].

Năm 2004, tác giả Trần Thị Minh Đức đã chủ nhiệm đề tài nghiên cứu khoa

học đặc biệt cấp ĐHQG: “Nghiên cứu sự thích ứng của sinh viên năm thứ nhất –

Đại học Quốc gia Hà Nội với môi trường Đại học” [9].

Năm 2006, tác giả Nghiêm Thị Dương với đề tài: “Nghiên cứu xu hướng

nghề Sư phạm của sinh viên Cao đẳng Sư phạm Nhà trẻ - Mẫu giáo Trung Ương 1”,

đã xây dựng một hệ thống lý luận về nghề Sư phạm của sinh viên Cao đẳng Sư

phạm Nhà trẻ - Mẫu giáo, đưa ra một số biện pháp nhằm hình thành xu hướng nghề

Sư phạm cho sinh viên Cao đẳng Sư phạm Nhà trẻ - Mẫu giáo [10].

Cũng trong năm 2006, tác giả Nguyễn Thị Hoa với luận văn: “Đánh giá mức

độ thích ứng nghề nghiệp của sinh viên trường Cao đẳng Sư phạm Sơn La”. Trong

đó, tác giả làm rõ thực trạng vấn đề thích ứng của sinh viên với ngành học trong quá

trình học tập ở trường Cao đẳng Sư phạm Sơn La và đề xuất các biện pháp giúp

sinh viên có khả năng thích ứng tốt với ngành học đang được đào tạo [14].

Nhìn chung, các nghiên cứu trong nước và nước ngoài tập trung vào sự thích

ứng của sinh viên với hoạt động học tập, với môi trường Đại học và sự thích ứng

nghề nghiệp của sinh viên đã tốt nghiệp Đại học. Vấn đề thích ứng ban đầu đối với

nghề nghiệp của sinh viên trường Đại học Tài chính – Marketing thông qua hoạt

động thực tập tốt nghiệp chưa được làm rõ trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào.

Vì vậy, chúng tôi nghiên cứu đề tài này với mong muốn làm rõ thực trạng thích ứng

nghề nghiệp của sinh viên trong trường, qua đó đề xuất một số ý kiến giúp họ thích

ứng tốt hơn với hoạt động thực tập tốt nghiệp.

1.2. Cơ sở lý luận của vấn đề nghiên cứu

1.2.1. Vấn đề thích ứng trong tâm lý học

1.2.1.1. Khái niệm thích ứng

Thuật ngữ “thích ứng” đã được đề cập đến từ rất lâu và hiện nay được sử dụng

rộng rãi trong các lĩnh vực khác nhau của đời sống.

Trong từ điển tiếng Việt, thuật ngữ thích ứng có hai nghĩa: một là có những

thay đổi cho phù hợp với điều kiện mới, yêu cầu mới; hai là, như thích nghi, tức là

có những biến đổi nhất định cho phù hợp với hoàn cảnh, môi trường

mới [26].

Trong từ điển tâm lý học, đồng nhất “thích nghi” và “thích ứng”, đồng thời

phân biệt rõ “thích nghi” và “thích nghi xã hội”. Thích nghi là sự thích ứng về cấu

tạo và chức năng cơ thể bao gồm cả các cơ quan và tế bào của nó đối với điều kiện

môi trường. Thích nghi xã hội có hai nghĩa: 1) quá trình thích nghi tích cực của cá

nhân đối với những điều kiện của môi trường xã hội mới. 2) kết quả của quá trình

trên [8].

Theo tác giả Lê Ngọc Lan: “Sự thích nghi thấp nhất của giới sinh vật là thích

nghi sinh học. Sự thích nghi này đảm bảo cho cá thể sinh vật tồn tại trong môi

trường tương đối ổn định. Trong điều kiện môi trường thay đổi nhanh chóng, có

biến động cao… thì động vật bậc cao đã đưa sự thích nghi lên một trình độ mới cả

về nội dung và hình thức. Động vật không chỉ thụ động đáp ứng các kích thích của

môi trường mà còn có các phản ứng đáp lại các kích thích đó một cách kịp thời -

thích ứng. Sự thích ứng này được thực hiện bằng cơ chế phản xạ của hệ thần kinh”

[18].

Theo tác giả Phùng Đình Mẫn: “Thích ứng ở con người là thích ứng với hoạt

động và trong hoạt động. Khi tiến hành bất kì hoạt động nào, con người cũng phải

thích ứng với nó. Đó là điều kiện quyết định hiệu quả lao động” [21].

Theo tác giả Lê Thị Minh Loan, “Thích ứng là quá trình cá nhân lĩnh hội một

cách tích cực, chủ động các điều kiện mới hay hoàn cảnh mới, qua đó đạt được các

mục đích, yêu cầu đề ra và sự trưởng thành về mặt tâm lý, nhân cách” [20].

Có thể hiểu thích ứng tâm lý là một cấu trúc tâm lý gồm hai yếu tố cơ bản:

thứ nhất, nắm được những phương thức hành vi thích hợp, đáp ứng được yêu cầu

của cuộc sống và hoạt động; thứ hai, hình thành những cấu tạo tâm lý mới, tạo nên

tính chủ thể của hành vi và hoạt động. Hai yếu tố này gắn bó chặt chẽ với nhau tạo

nên sự thích ứng ở con người. Qua đó, con người điều chỉnh được hệ thống thái độ,

hành vi hiện có và hình thành được hệ thống thái độ, hành vi mới phù hợp với môi

trường đã thay đổi.

Có thể nói, thích ứng tâm lý của con người là sự thích ứng tích cực bằng hoạt

động và thông qua hoạt động. Mức độ thích ứng của mỗi cá nhân phụ thuộc vào

mức độ tích cực hoạt động và hiệu quả hoạt động của chính bản thân người đó.

Chính vì vậy, để đánh giá mức độ thích ứng của cá nhân phải dựa vào mức độ phù

hợp của hành vi, ứng xử của cá nhân với điều kiện sống và hoạt động của người đó.

Có thể khẳng định rằng, hoạt động vừa là phương thức, vừa là biểu hiện khách quan

của sự thích ứng tâm lý - xã hội của cá nhân. Bên cạnh đó, hoạt động của con người

diễn ra trong mối quan hệ giữa con người với con người, cho nên, sự thích ứng tâm

lý ở con người là sự thích ứng trong quan hệ xã hội. Ngoài ra, thích ứng tâm lý còn

là biểu hiện của sự phát triển và hoàn thiện nhân cách, nó đảm bảo cho cá nhân đáp

ứng được với yêu cầu, điều kiện mới của cuộc sống và hoạt động. Mặt khác, thích

ứng còn là điều kiện của việc tiếp thu những phương thức hành vi, hoạt động mới,

là điều kiện cho sự phát triển tâm lý cá nhân. Xét ở góc độ ý thức, sự thích ứng tâm

lý còn được xem là sự hình thành những cấu trúc tâm lý, ý thức và tự ý thức giúp

con người định hướng, điều khiển, điều chỉnh một cách tích cực và tự giác thái độ,

hành vi của bản thân để đáp ứng yêu cầu, điều kiện mới của hoạt động.

Nhìn chung, ở nhiều góc độ, các nhà nghiên cứu đã đưa ra nhiều khái niệm

thích ứng khác nhau. Và biểu hiện của sự thích ứng cũng được chia ra thành nhiều

mức độ cao thấp khác nhau. Sau đây là các mức độ thích ứng theo quan điểm của

chúng tôi:

- Thích ứng sinh lý: là mức độ thấp nhất, đầu tiên của sự thích ứng. Mức độ

này được đặc trưng ở những phản ứng có tính chất tự động của cơ thể trước sự biến

đổi của môi trường sống trực tiếp để tạo ra sự cân bằng. Cơ chế của thích ứng sinh

lý là các phản xạ không điều kiện.

- Thích ứng tâm lý: đây là loại hình thích ứng ở trình độ cao hơn, xuất hiện ở

người và các động vật có hệ thần kinh trung ương. Đặc trưng của thích ứng tâm lý

là cơ thể thích ứng không chỉ với những tác động trực tiếp, mà còn với những kích

thích gián tiếp có tính chất tín hiệu của môi trường. Cơ chế của thích ứng tâm lý là

các phản xạ có điều kiện.

- Thích ứng tâm lý - xã hội: thể hiện sự thích ứng ở trình độ cao nhất chỉ có ở

con người. Đặc trưng của hình thức này là con người sống trong môi trường xã hội

tiếp nhận được các giá trị xã hội, hoà nhập vào xã hội và có khả năng đáp ứng được

những yêu cầu, đòi hỏi của xã hội. Sự cân bằng giữa cơ thể và môi trường ở trình độ

này là sự cân bằng tích cực, tự giác. Cơ chế của sự thích ứng xã hội là hoạt động và

giao tiếp của con người.

Từ những khái niệm cơ bản nói trên, chúng tôi quan niệm: Thích ứng là hiện

tượng biến đổi của con người nhằm lĩnh hội những kinh nghiệm xã hội - lịch sử để

hình thành những hành vi mới. Trên cơ sở đó, điều khiển, điều chỉnh hành vi phù

hợp với yêu cầu, điều kiện mới của môi trường.

1.2.1.2. Quan niệm của các trường phái tâm lý học về sự thích ứng tâm lý

Các trường phái tâm lý học khác nhau thường xem xét bản chất của sự thích

ứng trong khi nghiên cứu các phạm trù, khái niệm cơ bản của trường phái mình. Sau

đây là một vài quan điểm cơ bản về bản chất của sự thích ứng trong tâm lý học.

a. Tâm lý học chức năng

Đại diện cho trường phái này là Herbert Spencer (1820-1903) và William

James (1842-1910). H.Spencer là nhà triết học xã hội và tâm lý học thực chứng đã

quan niệm rằng: cuộc sống là sự thích nghi liên tục của các quan hệ bên trong và

bên ngoài. Vì thế, ông cho rằng phải tìm hiểu vấn đề thích ứng trên cơ sở mối quan

hệ mật thiết giữa con người và môi trường sống, bởi vì môi trường sống luôn luôn

tác động tới con người và buộc con người phải thích nghi để tồn tại và phát triển.

Từ đó, H.Spencer khẳng định rằng mối quan hệ giữa các yếu tố bên trong và bên

ngoài của con người mới thực sự là đối tượng nghiên cứu của tâm lý học. Tuy

nhiên, ông lại cho rằng, chọn lọc tự nhiên là quy luật cơ bản của thích ứng tâm lý,

ông xem sự thích ứng tâm lý có cùng bản chất với sự thích nghi sinh học. Điều này

chứng tỏ ông đã áp dụng máy móc các quy luật và cơ chế của sự thích nghi sinh vật

lên con người, đánh đồng con người với con vật. Vì thế, không thấy được bản chất

xã hội của sự thích ứng ở con người “Theo Spencer, con người sống trong xã hội,

giống như các loài vật khác trong môi trường tự nhiên của chúng, tranh đấu để sống

còn, và chỉ có cá nhân nào thích hợp nhất mới sống sót” [13].

Những tư tưởng của Spencer được nhà tâm lý học Mỹ - William James kế

thừa. W.James bắt đầu nghiên cứu nhằm xác định các chức năng ý thức trong việc

giúp con người thích ứng với môi trường như thế nào. Ông cho rằng, tâm lý học

chính là khoa học nghiên cứu về cái ý thức, về đời sống tinh thần và sự vận hành

của ý thức, cũng như chức năng của nó trong việc giúp con người thích nghi với thế

giới [9].

Như vậy, H.Spencer và W.James đã xây dựng nên cơ sở của tâm lý học thích

ứng, tư tưởng chủ đạo là tâm lý, ý thức có chức năng thích ứng. Sự thích ứng chính

là chức năng của tâm lý, ý thức con người. Trong đó, ý thức đóng vai trò tiếp nhận,

phân loại, lựa chọn và so sánh các kích thích của môi trường và điều chỉnh hành vi

của cơ thể để đáp ứng với yêu cầu và điều kiện mới của môi trường. Đây là những

đóng góp cho tâm lý học nói chung và cho vấn đề nghiên cứu thích ứng nói riêng.

Tuy nhiên, do đứng trên lập trường thực chứng luận thực dụng, duy tâm nên hai ông

chưa giải quyết các vấn đề về bản chất xã hội của tâm lý và sự thích ứng tâm lý của

con người.

b. Tâm lý học hành vi

John Broadus Watson (1878-1958) là nhà tâm lý học người Mỹ sáng lập ra

thuyết hành vi với đối tượng nghiên cứu là hành vi của cơ thể. Năm 1913, với bài

báo có tính chất cương lĩnh “Tâm lý học dưới quan điểm của các nhà hành vi” do

J.B.Watson viết đã tạo ra một thay đổi căn bản về phương hướng nghiên cứu tâm lý

học. Năm 1924, với ấn phẩm “Chủ nghĩa hành vi”, J.Watson đã đạt được một bước

tiến đáng kể trong nỗ lực để định nghĩa lại môn khoa học này [1].

Ông chủ trương: “Tâm lý học hành vi không mô tả, giảng giải các trạng thái ý

thức, mà quan tâm đến hành vi của tồn tại người” [12]. Hành vi của con người là

những cử động, những ứng xử có thể quan sát được ở bên ngoài khi con người thực

hiện nhằm thích nghi với môi trường xung quanh. “Hành vi được hiểu là tổng số

các cử động bên ngoài nảy sinh ở cơ thể nhằm đáp lại một kích thích nào đó” [41].

Môi trường được coi là tổng các kích thích vật lý, kể cả tiếng nói. Toàn bộ hành vi,

phản ứng của con người và động vật được phản ánh bằng công thức: S (stimulant:

kích thích) - R (reaction: phản ứng). Có thể nói, kích thích - phản ứng (S - R) là

nguyên tắc để lý giải tất cả các sự kiện mà ta có thể quan sát được. Mục đích của

thuyết hành vi là dự đoán và điều khiển hành vi dựa trên nguyên tắc S - R, đáp ứng

yêu cầu của cuộc sống, thích nghi với môi trường. Theo đó, có thể biết được trong

một hoàn cảnh nhất định, có thể chờ đợi những hành vi nào và với một hành vi nhất

định thì những yếu tố nào đã tạo ra nó [1]. Con người là tồn tại xã hội, là cơ thể làm

việc và nói năng. Con người là cơ thể người, sống được nhờ thích nghi với môi

trường. Cuộc sống con người nói chung là những chuỗi phản ứng để đáp ứng lại

kích thích của môi trường nhằm thích nghi với môi trường đó. Vì vậy, để dự đoán và

điều khiển hành vi cũng phải dựa trên nguyên tắc S - R với phương pháp “thử và sai”.

Nhìn chung, tâm lý học hành vi đã gây được tiếng vang lớn khi luận giải về

hành vi người và có những đóng góp đáng kể cho việc nghiên cứu vấn đề thích ứng.

Đã chỉ ra mức độ thích ứng đầu tiên của con người là phản ứng trực tiếp đối với các

kích thích của môi trường cũng như cơ chế hình thành hành vi thích ứng. Tuy nhiên,

do không có quan niệm biện chứng về bản chất của con người và mối quan hệ giữa

con người với môi trường, nên họ đã cho rằng sự thích ứng tâm lý của con người

giống với sự thích ứng sinh lý ở động vật. Chính vì vậy, đã dẫn đến việc xác định

con người “không phải là một chủ thể chủ động hoạt động trong môi trường xã hội,

tác động và làm biến đổi môi trường đó, mà là các cơ thể, cá thể thụ động đối với áp

lực của môi trường” [23].

c. Phân tâm học

Sigmund Freud (1856-1939), là bác sĩ người Áo, đã xây dựng nên học thuyết

phân tâm. Ông cho rằng phải lấy hiện tượng tâm lý để giải thích hiện tượng tâm lý.

Cần nghiên cứu vô thức để hiểu tâm lý con người [1]. Học thuyết của S.Freud đã

chia con người về mặt tinh thần ra làm ba khối: cái ấy (id), cái tôi (ego) và cái siêu

tôi (super-ego).

- Cái ấy: Là hệ thống gốc của nhân cách, từ đó cái tôi và siêu tôi tách ra và

phát triển. Cái ấy nằm trong vô thức, bao gồm tất cả những gì con người có được từ

khi mới sinh ra. Nó có xu hướng thỏa mãn những nhu cầu bẩm sinh của cá nhân

như ăn uống, tình dục, tự vệ. Bản năng tình dục trong khối vô thức là quan trọng

nhất, nó giữ vai trò trung tâm quyết định toàn bộ đời sống của con người, nó là

nguồn năng lượng thúc đẩy con người sống và hoạt động, có thể nói “Khối vô thức

(cái ấy) là thùng năng lượng tâm thần chứa chất những khát vọng bản năng sục sôi”

[3, tr.55]. Cái ấy hoạt động theo nguyên tắc khoái cảm, luôn đòi hỏi được thỏa mãn.

- Cái tôi: Là cái con người thường ngày, con người có ý thức, tồn tại theo

nguyên tắc hiện thực. Cái tôi bao gồm những kinh nghiệm trong cách hành xử và

suy nghĩ đã tập luyện được trong cuộc sống để đối phó một cách hiệu quả với thế

giới bên ngoài. Cái tôi được hình thành do áp lực thực tại bên ngoài đến toàn bộ

khối bản năng.

- Cái siêu tôi: Tượng trưng cho hệ thống giá trị xã hội. Hệ thống giá trị xã hội

này được hình thành do bố mẹ truyền lại cho con cái, áp đặt con cái chấp nhận bằng

thưởng phạt hoặc qua quá trình trẻ nội tâm hoá những chuẩn mực đạo đức của xã

hội. Cái siêu tôi là vũ khí đạo đức của con người. Hoạt động của siêu tôi là ngăn

cản, chèn ép những bùng nổ, sự thỏa mãn của cái ấy.

Theo S.Freud, tất cả các hành vi và các quá trình tinh thần đều là sự phản ánh

của các quá trình đấu tranh thường xuyên của cái vô thức ở trong mỗi cá nhân. Để

tồn tại, con người phải đạt được sự cân bằng, sự hài hoà giữa các xung lực, giữa cái

Ấy và cái Siêu Tôi - đó chính là sự thích ứng.

Có thể nói rằng, S.Freud là người mang lại cách lý giải hoàn toàn mới về tính

chất, nguồn gốc, cơ chế và vai trò của vô thức trong đời sống tâm lý của con người;

về quan hệ giữa vô thức và ý thức. Tuy nhiên, do S.Freud xuất phát từ quan điểm

sinh vật luận nên ông đã nhìn nhận sự thích ứng tâm lý của con người như là một sự

thích nghi thực thể thuần sinh học, bản năng, không thấy được bản chất xã hội - lịch

sử của sự thích ứng ở con người.

d. Tâm lý học nhân văn

Tâm lý học nhân văn gắn liền với tên tuổi của Abraham Maslow (1908-1970)

và Carl Rogers (1902-1987) trong những năm 50 và 60 của thế kỷ trước. Trong đó

Maslow được xem như là người sáng lập ra trường phái tâm lý học nhân văn.

A.Maslow cho rằng, thích ứng là những ứng xử tích cực của cá nhân với tư cách là

chủ thể với thế giới xung quanh và chính mình. Trong đó hệ thống nhu cầu của

nhân cách được sắp xếp theo thứ bậc mà cao nhất là nhu cầu tự thể hiện. Theo ông,

những nhu cầu của con người đều có tính chất bản năng, nhưng trong mỗi bản năng

đều có tính xã hội. Trong hệ thống thứ bậc của nhu cầu, theo Maslow thì những nhu

cầu bậc thấp được ưu tiên thỏa mãn; và con người chỉ thực sự phát triển nhân cách

khi nhu cầu cao nhất, mang tính người nhất là nhu cầu tự thể hiện được thỏa mãn.

Ông khẳng định rằng nhu cầu tự thể hiện, hay mong muốn phát triển hết mức những

khả năng vốn có của bản thân và năng lực lựa chọn một cách có ý thức những mục

tiêu hành động của nhân cách là yếu tố quyết định sự thích ứng của con người.

A.Maslow coi thích ứng là sự thể hiện được những cái vốn có của cá nhân trong

những điều kiện sống nhất định. Cùng với quan điểm của Maslow, Carl Rogers

cũng coi sự tự thể hiện là thích ứng. Ông đã đưa ra khái niệm “cái tôi hiện thực” và

“cái tôi lý tưởng”; khoảng trống giữa cái tôi hiện thực và cái tôi lý tưởng, giữa cái

“tôi là” và “tôi nên là” được gọi là “điều phi lý”. Nếu chỗ trống này càng lớn thì

mâu thuẫn càng lớn và càng nhiều phi lý, cho nên, con người càng kém thích ứng

được với cuộc sống. Khi tham gia vào đời sống xã hội, cá nhân luôn tích cực, mềm

dẻo tạo ra sự phù hợp của các ứng xử, hành vi của mình bằng sự thống nhất giữa cái

bên trong và cái bên ngoài. Sự thống nhất đó đảm bảo cho con người thích ứng

được với cuộc sống. C.Rogers luôn tin rằng: con người sẽ tự tổ chức lại nhân cách

của mình, cả ở mức độ ý thức cũng như vô thức, theo một phương cách để đương

đầu với đời sống một cách xây dựng hơn, thông minh hơn, và trong một đường lối

xã hội hóa hơn, thỏa đáng hơn [27].

Như vậy, tâm lý học nhân văn đã có những đóng góp to lớn trong việc nghiên

cứu vấn đề thích ứng, đã có cái nhìn lạc quan về con người, về nhân cách; đánh giá

cao vai trò tích cực của cá nhân đối với hoàn cảnh xung quanh. Tuy nhiên, họ vẫn

chưa giải quyết được vấn đề cốt lõi về bản chất xã hội, cơ chế của sự thích ứng tâm

lý người.

e. Tâm lý học nhận thức

Tâm lý học nhận thức được khai sinh bởi một trong những nhà tâm lý học nổi

tiếng hàng đầu của thế kỷ XX - Jean Piaget (1896-1980). Ông chuyên nghiên cứu

về sự phát triển trí tuệ của trẻ em dưới góc độ thích nghi. Theo J.Piaget, yếu tố sinh

học phát triển không chỉ do sự thuần thục của cơ thể (yếu tố nội sinh) hay do di

truyền, mà còn do những biến cố xảy ra trong môi trường sống. Ông khẳng định

rằng sự phát triển sinh học là một quá trình thích nghi. Ông định nghĩa: “Thích nghi

là quá trình tạo lập sự cân bằng giữa hành động của cơ thể lên môi trường sống

xung quanh. Đó là quá trình tác động qua lại giữa cơ thể với môi trường” [23].

Piaget giải thích sự tiến hoá của cơ thể là quá trình thích nghi. Cơ chế của quá trình

thích nghi được giải thích bằng các khái niệm đồng hoá, điều ứng và sự cân bằng

giữa chúng. Ông cũng lấy khái niệm này làm công cụ để giải thích sự phát sinh,

phát triển sơ đồ nhận thức và sơ đồ thao tác trí tuệ của trẻ em. J.Piaget tin rằng, sự

tác động qua lại giữa cơ thể với môi trường dẫn đến hình thành thao tác trí khôn.

Ông quan niệm: Trí tuệ là một hình thức của trạng thái cân bằng mà toàn bộ các sơ

đồ nhận thức hướng tới, đó là một dạng thích nghi của cơ thể. Sự cân bằng, theo

ông, là một sự bù đắp của cơ thể đối với những xáo trộn của môi trường bên ngoài.

Bản thân sự phát sinh, phát triển của các chức năng trí tuệ là quá trình tổ chức sự

thích nghi của cơ thể, thông qua các hoạt động đồng hoá và điều ứng nhằm tạo lập

các trạng thái cân bằng giữa hai trạng thái này. Đây là quá trình hình thành và thống

nhất các sơ đồ trí tuệ cá nhân.

Để giải thích bản chất và quá trình phát triển trí khôn, J.Piaget sử dụng bốn

khái niệm gốc sinh học:

- Sơ đồ hay cấu trúc trí tuệ: là những tri thức được hệ thống, có thể dùng để

chỉ đạo hoạt động. Khi đứa trẻ mới sinh chỉ có sơ đồ cảm giác vận động, dần dần

hình thành sơ đồ tiền thao tác rồi đến sơ đồ thao tác cụ thể, hình thức.

- Đồng hoá: Là chủ thể tiếp nhận khách thể để đồng hoá khách thể vào cấu

trúc hành động, xử lý tác động từ bên ngoài vào nhằm đạt được một mục tiêu nào

đó. Về mặt lý thuyết, đồng hoá không đem lại sự biến đổi về chất cho sự phát triển

nhận thức, nó chỉ làm tăng trưởng, mở rộng cái đã biết.

- Điều ứng: Là điều chỉnh chủ thể cho thích ứng với kích thích, nghĩa là chủ

thể đem sơ đồ hành động đã được tạo ra trước đó áp theo khách thể, qua đó biến đổi

sơ đồ đã có hoặc tạo ra sơ đồ mới phù hợp với khách thể, dẫn đến trạng thái cân

bằng giữa chủ thể với môi trường. Như vậy, điều ứng đã tạo ra sự phát triển, vì nó

làm biến đổi chủ thể. Có hai cách điều ứng đó là thay đổi một sơ đồ hiện có để phù

hợp với kích thích và tạo ra một sơ đồ mới tương ứng với kích thích.

- Cân bằng: Cá nhân có nhu cầu giữa sự cân bằng nội tại của cơ thể trong một

thế giới phức tạp và thay đổi thường xuyên. Khi đứa trẻ không thành công trong

việc tìm hiểu những kinh nghiệm của nó, sẽ cảm nhận sự khó chịu của việc mất cân

bằng. Điều này dẫn đứa trẻ đến quá trình cân bằng hoá bằng cách sử dụng quá trình

đồng hoá và điều ứng. Cơ thể cần phải thích nghi với môi trường mới. Cân bằng

hoạt động không phải chỉ để tồn tại mà còn nâng cao chất lượng cuộc sống, sáng tạo

ra các giá trị.

Tóm lại, thuyết phát sinh nhận thức của J.Piaget đã giải quyết nhiều vấn đề

của tâm lý học, nhất là vấn đề trí khôn và sự phát triển của trí khôn. Ông đã có

những đóng góp quan trọng vào lý luận về sự thích ứng tâm lý ở con người. Chính

J.Piaget là người đề cập một cách trực tiếp đến vấn đề thích ứng, cơ chế của sự

thích ứng tâm lý, đặc biệt là thích ứng về mặt trí tuệ - nhận thức. Những phát hiện

của ông về bản chất thao tác, về cấu trúc và cơ chế phát triển của thích ứng nhận

thức, về những yếu tố ảnh hưởng đến nó… rất có giá trị trong việc làm sáng tỏ bản

chất của sự thích ứng tâm lý của con nguời. Nhưng do xem xét sự phát triển tâm lý

người dưới góc độ thích nghi sinh học nên J.Piaget chưa quan tâm đúng mức tới bản

chất, nội dung xã hội, lịch sử của sự thích ứng tâm lý người.

g. Tâm lý học hoạt động

Tâm lý học hoạt động gắn liền với tên tuổi của các nhà tâm lý học nổi tiếng

như L.X.Vưgôtxki (1896-1934), A.N.Leonchiev (1903-1979), X.L.Rubinstein

(1889-1960), A.R.Luria (1902-1977), P.IA.Galperin (1902-1988)… Các nhà tâm lý

học hoạt động đã lấy triết học Mac-Lênin để làm cơ sở lý luận và phương pháp

luận. Điều này đã tạo một chuyển biến mới đối với các khoa học về con người trong

đó có tâm lý học. Một mặt, các nhà tâm lý học hoạt động thừa nhận con người với

tư cách là một thực thể tự nhiên phải thích nghi với môi trường sống như là một loài

sinh vật. Mặt khác, họ khẳng định con người là một thực thể xã hội nên khi nói đến

con người chúng ta phải đặt con người trong các mối quan hệ xã hội. Mối quan hệ

giữa con người với môi trường là mối quan hệ trong đó con người tích cực, chủ

động tác động vào môi trường để biến đổi hoàn cảnh và phát triển bản thân mình.

Theo L.X.Vưgôtxki, hệ thống hành vi cao cấp của con người khác xa về chất

so với hành vi sinh vật và “Sự khác biệt cơ bản và quyết định hết thảy quá trình lịch

sử và quá trình tiến hoá là ở chỗ các chức năng tâm lý cấp cao phát triển không cần

có sự biến đổi loại hình sinh vật của con người… ở đây nổi lên hàng đầu là sự phát

triển các cơ quan tự nhiên - các công cụ chứ không phải sự biến đổi của các cơ quan

và cấu tạo cơ thể” [32]. Con người có một khả năng đặc biệt là tự tạo ra các kích

thích tác động vào chính bản thân mình. Và hơn thế nữa, con người còn dùng các

kích thích tự tạo này để làm chủ hành vi của chính mình: “Con người tự kiểm soát

hành vi của mình bằng các kích thích - phương tiện tự tạo” [11]. Theo ông, thích

ứng theo nguyên tắc tín hiệu có chung ở người và động vật. Nhưng ở người, nguyên

tắc tín hiệu không phải là phương thức thích ứng đóng vai trò chủ đạo, mà đó là

nguyên tắc dấu hiệu, không có ở động vật. Quá trình tín hiệu hoá phản ánh các mối

quan hệ tự nhiên đảm bảo cho cơ thể đáp ứng kích thích với môi trường. Còn việc

dấu hiệu hoá cho phép con người có khả năng tạo ra một loại cân bằng với môi

trường - biến đổi chính môi trường và biến đổi hành vi của chính mình với tư cách

là một chủ thể tích cực. Dấu hiệu là công cụ tâm lý để chủ thể điều chỉnh hành vi,

cùng với dấu hiệu, cuộc sống xã hội tạo ra tất yếu buộc hành vi cá thể phải tuân thủ

các yêu cầu xã hội [11]. Đó là loại hành vi đặc thù của con người được quy định bởi

xã hội. Ngoài ra, để điều khiển hành vi này cần có nguyên tắc tự kích thích và làm

chủ bản thân của con người. Mỗi cá nhân có được nguyên tắc này là nhờ sự chuyển

hoá từ tác động xã hội bên ngoài thành tác động xã hội bên trong của con người.

Với việc phát hiện ra cơ chế của sự hình thành và điều khiển hành vi ở mỗi cá

nhân, L.X.Vưgôtxki đã thấy sự khác biệt cơ bản của sự thích ứng tâm lý - xã hội

ở con người và sự thích nghi sinh học ở động vật.

A.N.Leonchiev đã phân tích sự khác biệt cơ bản giữa phát triển của con người

và sự thích nghi của cá thể sinh vật về nội dung và cơ chế. Theo ông thì sự khác biệt

cơ bản giữa quá trình thích nghi theo đúng nghĩa của nó và quá trình tiếp thu, lĩnh

hội là ở chỗ quá trình thích nghi sinh vật là quá trình thay đổi các thuộc tính của loài

và năng lực của cơ thể. Quá trình tiếp thu hay lĩnh hội thì khác, đó là quá trình

mang lại kết quả là cá thể tái tạo lại được những năng lực và chức năng người đã

hình thành trong quá trình lịch sử. Tuy nhiên, sự phát triển của con người đòi hỏi

phải giữ được sự tác động qua lại không ngừng với quá trình trao đổi chất giữa con

người với môi trường tự nhiên. Sự phát triển của con người cũng mang tính chất

môi trường, nhưng khác với sự tiến hoá của động vật, sự phát triển của con người

không phải là quá trình thích nghi hiểu theo nghĩa của từ này. Như vậy, bản chất và

nội dung của sự thích ứng ở người và sự thích nghi sinh vật có sự khác nhau về

chất, A.N.Leonchiev cũng vạch ra sự khác biệt về cơ chế của sự hình thành hành vi

của động vật và của người. Do đó, sự thích ứng tâm lý của cá nhân với môi trường

xã hội phải được xem xét khác với sự thích nghi của cơ thể sinh vật với môi trường,

dựa vào các yếu tố: cái tạo ra ứng xử thích hợp của cá nhân chủ yếu không phải là

cơ thể mà là nhân cách; xã hội là môi trường quyết định nội dung của nhân cách bao

gồm những điều kiện sống vật chất, tinh thần và những người khác, nó có tính lịch

sử - cụ thể đối với mỗi cá nhân; và nhân cách tiếp nhận sự tác động của môi trường

một cách tích cực; ngoài ra năng lực thích ứng của con người được hình thành, phát

triển, bộc lộ thông qua hoạt động và giao tiếp.

D.A.Andreeva đi sâu nghiên cứu, phân tích khái niệm thích ứng. Theo bà,

hai khái niệm này gần nghĩa nhưng nếu đem khái niệm thích ứng với ý nghĩa

thích nghi sinh học vào giải thích sự thích ứng tâm lý thì dĩ nhiên sẽ dẫn đến sai

lầm vì thích nghi sinh học chỉ sự đồng hoá của cơ thể đối với những tác động

trong điều kiện môi trường thay đổi. Còn thích ứng tâm lý ở người có ý nghĩa

khác biệt về chất [19].

Nhìn chung, các công trình nghiên cứu của các nhà tâm lý học hoạt động có ý

nghĩa cả về mặt lý luận và thực tiễn. Bằng việc nghiên cứu vấn đề theo nguyên tắc

duy vật biện chứng và duy vật lịch sử với cách tiếp cận hoạt động, các nhà tâm lý

học đã đưa vấn đề thích ứng tâm lý thoát khỏi ảnh hưởng của quan niệm sinh vật

hoá hay quan niệm máy móc về con người. Đồng thời, đã chỉ ra được bản chất hoạt

động, nội dung lịch sử - xã hội, tính tích cực và cơ chế thích ứng tâm lý của con người.

1.2.2. Nghề nghiệp và thực tập nghề nghiệp

1.2.2.1. Nghề nghiệp

Các tài liệu nghiên cứu cho thấy, dường như không có sự phân biệt rạch ròi

giữa khái niệm nghề và khái niệm nghề nghiệp. Vì vậy, chúng tôi cho rằng, khái

niệm nghề và nghề nghiệp cũng có những khía cạnh khác nhau, song cũng không

nên tách bạch nội hàm hai khái niệm đó, bởi trong chúng có sự "chứa đựng" lẫn

nhau, trong nghề có ẩn chứa nghiệp, và đã có nghiệp nhất định phải có nghề, cho

nên người ta thường dùng thuật ngữ nghề nghiệp bởi sự song hành giữa chúng.

Theo quan điểm của chủ nghĩa Mác, nghề là một hiện tượng xã hội có tính lịch

sử. Nghề có quá trình ra đời, phát triển và suy vong theo tiến trình lịch sử. Điểm

xuất phát và cơ sở để xuất hiện nghề là lao động. Lao động là loại hoạt động sáng

tạo ra con người và là cơ sở cho sự phát triển xã hội loài người. Lao động là loại

hoạt động sáng tạo ra con người và là cơ sở cho sự phát triển xã hội loài người. Lao

động chính là tiền đề cơ bản làm xuất hiện nghề.

Theo quan điểm kinh tế học, nghề nghiệp là tri thức và kỹ năng lao động mà

người lao động có được trong quá trình huấn luyện chuyên môn hoặc qua thực tiễn,

cho phép người đó có thể thực hiện được một loại hoạt động nhất định trong hệ

thống phân công lao động xã hội. Cùng với quá trình phát triển kinh tế và khoa học

- kỹ thuật, việc phân ngành, phân nghề ngày càng mở rộng và chuyên sâu. Người

lao động, do vậy phải được đào tạo nghề một cách cơ bản và chuyên sâu. Tuy

nhiên, không thể coi nhẹ việc nâng cao kỹ năng lao động thông qua môi trường hoạt

động thực tiễn trong sản xuất, kinh doanh, dịch vụ, nhất là trong một số nghề nghiệp

mà kỹ năng, kỹ xảo dựa nhiều vào sự khéo léo như nghề thủ công, mỹ nghệ, hay

dựa vào kinh nghiệm truyền thống (nghệ thuật, y học cổ truyền...).

Theo quan điểm giáo dục học, nghề nghiệp là công việc chuyên môn được

định hình một cách hệ thống, là dạng đòi hỏi một trình độ học vấn nào đó để thực

hiện hoạt động cơ bản, giúp con người tồn tại và phát triển.

Theo quan điểm tâm lý học, nghề nghiệp là một lĩnh vực hoạt động lao động

mà trong đó, nhờ được đào tạo con người có được những tri thức, những kỹ năng để

làm ra các loại sản phẩm vật chất hay tinh thần nào đó, đáp ứng được những nhu

cầu xã hội. [20].

Như vậy, bàn về khái niệm nghề nghiệp có nhiều quan niệm khác nhau. Có

quan niệm dựa trên tính chất chuyên môn của công việc để định nghĩa. Có quan

niệm dựa trên mức độ cần thiết của công việc đối với sự phân công của xã hội…

Trong nghiên cứu này, chúng tôi sử dụng khái niệm: Nghề nghiệp là một hình thức

lao động của con người mang tính chuyên môn, tương đối ổn định, được quy định

bởi nhu cầu và sự phân công lao động xã hôi.

Ở đây cần phân biệt giữa nghề nghiệp và việc làm: Việc làm được hiểu là

những công việc đem lại lợi ích cho người lao động, tạo nguồn thu nhập để nuôi

sống bản thân và gia đình. Việc làm xuất hiện ở tất cả các lĩnh vực của hoạt động xã

hội. Hay nói cách khác việc làm được hiểu là những hành động cụ thể được trả công

để sinh sống.

Nghề nghiệp cũng được coi là việc làm. Nhưng không phải bất kỳ việc làm

nào cũng là nghề nghiệp. Những việc làm nhất thời, không ổn định, những việc làm

chỉ do con người bỏ sức lao động ra và được trả công thì không được là nghề

nghiệp. Nghề nghiệp là sự gắn bó lâu dài với công việc chuyên môn. Trong đó, ý

nghĩa của hoạt động nghề nghiệp đối với cá nhân được thể hiện khá rõ nét. Có

những người lúc đầu đơn thuần chỉ là kiếm một công việc để có thu nhập, nhưng

sau đó phát hiện thấy công việc đó phù hợp và có ý nghĩa đối với cá nhân thì việc

làm đó đã trở thành nghề nghiệp của cá nhân đó.

Nhóm ngành nghề có truyền thống đào tạo của trường Đại học Tài chính –

Marketing bao gồm: Quản trị kinh doanh, Marketing, Tài chính – Ngân hàng.

- Ngành quản trị kinh doanh

Quản trị kinh doanh là việc tiến hành thực hiện quản trị những hoạt động

kinh doanh có hiệu quả trong điều kiện làm việc tập thể (nhóm hay tổ chức). Cụ thể

hơn, quản trị kinh doanh là tổng hợp của các quá trình: Xác định mục tiêu kinh

doanh; Phối hợp, tổ chức, chỉ huy và điều hành hoạt động để thực hiện mục tiêu

kinh doanh đã đề ra; Kiểm tra, kiểm soát hệ thống tổ chức đã hình thành trong quá

trình thực hiện mục tiêu kinh doanh.

Quản trị kinh doanh thực chất là một ngành rộng lớn, bao trùm nhiều lĩnh

vực, ngành nghề trong xã hội. Quản trị kinh doanh có thể được tiếp cận theo ba góc

độ chủ yếu: Quản trị kinh doanh chung (đa ngành, đa lĩnh vực, đa chức năng); Quản

trị kinh doanh theo đối tượng (hay còn gọi là theo chuyên ngành) trong nền kinh tế

như: kinh doanh công nghiệp, xây dựng, nông nghiệp, thương mại, du lịch, vận tải,

bưu chính viễn thông, ngân hàng, bảo hiểm… Quản trị kinh doanh theo chức năng

trong doanh nghiệp như: quản trị nhân lực, tài chính, marketing, hậu cần, công

nghệ, chất lượng…

Quản trị kinh doanh là nghề có thu nhập cao, môi trường làm việc năng động

và cơ hội thăng tiến nhanh là những lý do khiến ngành này đang thu hút nhiều

người học. Nhất là người say mê kinh doanh, yêu thích các công việc đòi hỏi đầu óc

tổ chức, quản lý, có thể nhanh chóng thích nghi với môi trường công việc. Ngành

này có địa bàn hoạt động rộng nên bạn sẽ có cơ hội để đến với nhiều nơi trên lãnh

thổ Việt Nam cũng như trên thế giới. Thị trường và môi trường kinh doanh luôn

thay đổi vừa là thách thức, vừa là niềm vui cho bạn. Công việc không dập khuôn

máy móc, không cảm thấy nhàm chán.

Quản trị kinh doanh là nghề mà người học cần những phẩm chất và kỹ năng

cần thiết như: Kiến thức tự nhiên và xã hội, kiến thức về kinh doanh vững vàng;

Thành thạo ngoại ngữ và tin học; Có khát vọng làm giàu chính đáng; Sáng tạo và

đổi mới, tầm nhìn xa trông rộng; Có năng lực tổ chức và quản lý, tự tin, biết cách

khắc phục rủi ro; Có đạo đức kinh doanh.

Khoa Quản trị kinh doanh thuộc Trường Đại học Tài chính – Marketing

được thành lập năm 2004, tiền thân là khoa Quản trị kinh doanh thuộc trường Cao

đẳng Bán công Marketing – thành lập năm 1996. Khoa Quản trị kinh doanh là một

trong các khoa có bề dầy hoạt động nhất của trường Đại học Tài chính - Marketing.

Sau 15 năm xây dựng và phát triển, khoa Quản trị kinh doanh đã đào tạo được 13

khoá sinh viên tốt nghiệp ra trường, 4 khoá đang trong quá trình đào tạo. Hiện nay

có gần 2000 sinh viên các hệ và các bậc đào tạo đang theo học tại khoa. Theo chức

năng, nhiệm vụ được nhà trường giao, khoa Quản trị kinh doanh đang tổ chức đào

tạo các cấp độ từ Cao đẳng, Đại học và sau Đại học các chuyên ngành thuộc ngành

quản trị kinh doanh với các hệ: chính qui, vừa học vừa làm, liên thông đại học.

Ngoài ra, Khoa Quản trị kinh doanh còn tổ chức các lớp bồi dưỡng ngắn hạn liên

quan đến quản trị kinh doanh đáp ứng nhu cầu của các doanh nghiệp và tổ chức xã

hội.

- Ngành Marketing

Marketing là việc nghiên cứu và tiếp cận thị trường, phát hiện ra các cơ hội

kinh doanh và khai thác chúng một cách có hiệu quả. Cơ hội kinh doanh chính là

các nhu cầu và ước muốn của khách hàng cần đươc thỏa mãn. Marketing tìm cách

trả lời cho câu hỏi: khách hàng cần gì, khi nào, ở đâu và sẵn sàng chi trả bao nhiêu

cho nó?...

Một cách khái quát nhất, công việc của người làm marketing là: Nghiên cứu

thị trường: nghiên cứu và dự báo xu hướng vận động của thị trường, phân tích tác

động của các yếu tố môi trường vĩ mô đến hoạt động marketing của doanh nghiệp;

Nghiên cứu và theo dõi cạnh tranh: dự báo phản ứng của các đối thủ cũng như đề

xuất kế hoạch đối phó với cạnh tranh; Nghiên cứu hành vi mua của người tiêu dùng:

phân tích và dự đoán những phản ứng có thể có của người tiêu dùng đối với các

chính sách marketing của doanh nghiệp; Xây dựng và lựa chọn chiến lược

marketing một cách tối ưu cho các nhóm khách hàng khác nhau; Nghiên cứu và

thiết kế sản phẩm mới nhằm đáp ứng tốt hơn mọi thay đổi từ phía nhu cầu của

khách hàng; Xây dựng và quản lý chủng loại sản phẩm nhằm đáp ứng các cấp độ

nhu cầu khác nhau, các nhóm khách hàng khác nhau; Xây dựng và điều chỉnh chính

sách giá sản phẩm của doanh nghiệp (mức giá bán, mức hay tỷ lệ chiết khấu, giá

khuyến mãi…); Thiết kế và quản lý hệ thống kênh phân phối sao cho sản phẩm đưa

đến tay người tiêu dùng một cách nhanh nhất, hiệu quả nhất; Xây dựng và triển khai

các kế hoạch, chương trình khuyếch trương, xúc tiến như quảng cáo, khuyến mại,

quan hệ công chúng v.v…, đồng thời đánh giá hiệu quả của những kế hoạch và

chương trình xúc tiến đó; Xác lập và quản lý mối quan hệ với khách hàng nhằm

đảm bảo thỏa mãn khách hàng trong quá trình sử dụng sản phẩm; Thực hiện việc

đánh giá và kiểm tra hoạt động marketing của doanh nghiệp, từ đó có những thay

đổi cần thiết và đưa ra những tư vấn hợp lý cho những người làm công tác lãnh đạo

trong doanh nghiệp.

Marketing là nghề mà người học có thể làm việc trong các doanh nghiệp sản

xuất ở bộ phận nghiên cứu và phát triển, phòng thị trường…; Các doanh nghiệp

thương mại, dịch vụ; Các cơ quan, tổ chức phi lợi nhuận… Môi trường làm việc của

người làm marketing rất rộng mở. Thường xuyên phải đi lại, gặp gỡ, nghiên cứu,

thống kê, báo cáo … là đặc điểm của nghề này. Bên cạnh đó, áp lực công việc cao

cũng đòi hỏi năng lực tư duy sáng tạo.

Marketing là nghề cần người học có những pẩm chất cần thiết như: Tính kiên

trì; Sự tự tin, dám mạo hiểm và chấp nhận rủi ro; Sự năng động, linh hoạt và sáng

tạo; Khả năng giao tiếp, chuyển giao thông tin cũng như tình cảm và sự nhiệt thành.

Những kỹ năng cần có: Kỹ năng quản lý; Kỹ năng lắng nghe hiệu quả; Kỹ năng

thuyết phục; Kỹ năng xử lý thông tin hiệu quả.

Khoa Marketing thuộc trường Đại học Tài chính – Marketing được thành lập

từ năm 1999, từ khi còn là trường Trung học Chuyên nghiệp Marketing rồi phát

triển thành trường Cao đẳng Bán công Marketing, Đại học Bán công Marketing và

đến nay là trường Đại học Tài Chính – Marketing, một trong những trường Đại học

lớn ở khu vực Miền Nam. Khoa Marketing cũng là một trong những khoa đầu tiên

trong nước đào tạo ngành Marketing với hai chuyên ngành: Marketing Tổng Hợp và

Quản Trị Thương Hiệu.

- Ngành Tài chính – Ngân hàng

Ngành Tài chính – Ngân hàng là một ngành khá là rộng. Ở rất nhiều nước thì

ngành Tài chính - Ngân hàng và Kế toán thường đi kèm với nhau. Ngành học này

liên quan đến tất cả các dịch vụ giao dịch, luân chuyển tiền tệ chính vì vậy nó có rất

nhiều các lĩnh vực chuyên ngành hẹp mà tuy thuộc vào mục tiêu đào tạo của từng

trường. Ở Việt Nam thì tuỳ thuộc định hướng của từng trường mà sẽ chọn các

chuyên ngành hẹp khác nhau. Có thể hoạt động theo lĩnh vực vĩ mô lẫn vi mô.

Về mặt vĩ mô thì sinh viên ra trường có thể làm việc tại các Ngân hàng Nhà

nước, Bộ tài chính. Nhiệm vụ của người tốt nghiệp ở lĩnh vực này là định hướng

các chiến lược chính sách, chính sách tiền tệ cũng như chính sách tài khoá cho

Chính Phủ. Nếu nói ở lĩnh vực này thì ngành Tài chính - Ngân hàng khá quan trọng.

Nó liên quan đến hai hoạt động điều hành chính sách cơ bản đó là chính sách tiền tệ

và chính sách tài khoá. Ở nước ta thì trong thời gian vừa qua việc điều hành chính

sách vĩ mô, đặc biệt là chính sách tiền tệ và chính sách tài khoá có ảnh hưởng rất

lớn đối với toàn bộ nền kinh tế. Vì vậy sẽ có rất nhiều triển vọng cho sinh viên theo

học ngành này. Chúng ta có thể coi lưu chuyển tiền tệ giống như các mạch máu

trong cơ thể vì nó có nhiệm vụ đảm bảo hoạt động cho toàn bộ hệ thống chứ không

phụ thuộc vào hiện tại như khủng hoảng tài chính thế giới nên triển vọng việc làm

không bao giờ hạn hẹp. Ở lĩnh vực vĩ mô thì chúng ta có ngành liên quan mà nhiều

trường đào tạo đó là Tài chính công.

Về mặt vi mô chúng ta có thể chia ngành Tài chính - Ngân hàng thành nhiều

lĩnh vực khác nhau. Chuyên ngành quan trọng số một là chuyên ngành Tài chính.

Hầu hết các khoa Tài chính - Ngân hàng ở các trường Đại học trên thế giới đều có

chuyên ngành này. Tuy nhiên, ở Việt Nam thì chưa có chuyên ngành Tài chính một

cách đúng nghĩa mà thay vào đó là chuyên ngành Tài chính doanh nghiệp. Chuyên

ngành quan trọng số hai là chuyên ngành Ngân hàng. Ở Việt Nam thì chúng ta hầu

hết đào tạo chuyên ngành này. Bên cạnh các chuyên ngành Tài chính và chuyên

ngành Ngân hàng thì có rất nhiều chuyên ngành chuyên sâu khác. Chẳng hạn như,

chuyên ngành Phân tích tài chính; Kinh tế học tài chính…

Ngành Tài chính - Ngân hàng đòi hỏi sự sáng tạo và tính năng động. Vì vậy

yêu cầu đầu tiên đối với người học ngành này là phải có sự đam mê và thích làm

việc tới các lĩnh vực liên quan đến tiền. Niềm đam mê rất quan trọng, vì nếu có đam

mê thì mới có khả năng sáng tạo. Yêu cầu thứ hai là đòi hỏi người học cần có tính

sáng tạo. Làm trong lĩnh vực Tài chính - Ngân hàng mà không có tính sáng tạo thì

chỉ có thể trở thành nhân viên làm các công việc hết sức đơn giản như thu ngân

chẳng hạn. Yếu tố thứ ba cũng khá là quan trọng đó là tính năng động. Sinh viên

ngoài việc học các kiến thức về Tài chính - Ngân hàng thì cần phải có các kỹ năng

mềm như giao tiếp với khách hàng, giới thiệu sản phẩm, thuyết phục khách hàng…

do đó nếu có tính năng động thì người học sẽ rất thành công với ngành này.

Khoa Tài chính - Ngân hàng của trường Đại học Tài Chính - Marketing được

thành lập năm 2006, tính đến nay khoa Tài Chính- Ngân hàng là một trong những

khoa có số lượng sinh viên theo học đông nhất với số lượng tăng bình quân 10% -

15% mỗi năm. Khoa Tài chính - Ngân hàng là một trong những khoa có chất lượng

đầu vào rất cao. Với tiêu chí tập trung nâng cao chất lượng dạy và học, khoa không

ngừng triển khai các chương trình gắn kết với thực tiễn nhằm tạo điều kiện cho sinh

viên ra trường đều nhanh chóng nhận được việc làm trong lĩnh vực tài chính, ngân

hàng, kinh tế khác,… và đều được các cơ quan đánh giá cao không chỉ về khả năng

chuyên môn mà còn về phẩm chất đạo đức tốt.

1.2.2.2. Thực tập nghề nghiệp

Theo quan điểm giáo dục học, thực tập nghề nghiệp một trong những khâu

thực hành tập trung, tương đối hoàn chỉnh trong quy trình đào tạo ở các trường dạy

nghề, trường Đại học và chuyên nghiệp, có tác dụng rất quan trọng đối với việc

hình thành năng lực hoạt động nghề nghiệp của học sinh nói chung, nhất là đối với

các cán bộ kỹ thuật. Để thực tập nghề nghiệp có kết quả, người tham gia nhất thiết

phải nắm vững những hệ thống lý luận có liên quan, làm cơ sở cho việc tập luyện

trong thực tế. Trong điều kiện hiện nay, quan niệm về thực tập nghề nghiệp rất đa

dạng và linh hoạt để phù hợp với sự đổi mới và phát triển nhanh chóng về khoa học

và công nghệ.

1.2.3. Sinh viên và đặc điểm tâm lý của sinh viên

1.2.3.1. Sinh viên

Sinh viên là một nhóm xã hội đặc biệt, là những người đang theo học bậc

Cao đẳng, Đại học để chuẩn bị cho hoạt động sản xuất vật chất hay tinh thần của xã

hội. Nhóm xã hội đặc biệt này là nguồn bổ sung cho đội ngũ tri thức, được đào tạo

cho lao động trí óc với nghiệp vụ cao và tham gia tích cực vào hoạt động đa dạng có

ích cho xã hội. Sinh viên trường Đại học Tài chính – Marketing cũng thuộc là một

bộ phận của sinh viên trong các trường Cao đẳng, Đại học trên cả nước.

1.2.3.2. Đặc điểm tâm lý của sinh viên

Trong tâm lý học lứa tuổi và tâm lý học sư phạm, độ tuổi của sinh viên dao

động từ 18 đến 25, tương ưng với thời kỳ thứ ba của giai đoạn thanh niên. Các nhà

nghiên cứu thường chia giai đoạn thanh niên thành ba thời kỳ chủ yếu: 1) 11/12 tuổi

– 14/15 tuổi là thời kỳ “một nửa trẻ con”; 2) 14/15 tuổi – 17/18 tuổi là thời kỳ “một

nửa người lớn” và 3) 17/18 tuổi – 23/25 tuổi là thời kỳ tiền trưởng thành.

Tuổi sinh viên là giai đoạn hết sức đặc biệt trong đời sống con người. Đây là

thời kỳ của sự trưởng thành xã hội, bắt đầu có quyền của người công dân, hoàn

thiện học vấn để chuẩn bị cho một nghề nghiệp chuyên môn nhất định, có quan

điểm chính trị, có được nghề ổn định, bắt đầu lao động, giảm phụ thuộc kinh tế,

bước vào hôn nhân,…

Sinh viên là người lớn cả về phương diện sinh vật và xã hội. Mặc dù vẫn còn

là đối tượng đang được tiếp tục giáo dục nhưng xã hội nhìn nhận sinh viên như chủ

thể có trách nhiệm của hoạt động sản xuất xã hội và đánh giá các kết quả hoạt động

của họ theo tiêu chuẩn người lớn.

1.2.4. Thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp của sinh viên

1.2.4.1. Thích ứng nghề nghiệp

Dưới góc độ tâm lý học, hướng nghiệp không chỉ gắn với khâu chọn nghề

của học sinh trường phổ thông mà còn gắn với khâu thích ứng nghề ở bất kỳ trường

chuyên nghiệp (dạy nghề, Trung học chuyên nghiệp, Cao đẳng, Đại học) và tại các

cơ sở sản xuất kinh doanh - nơi các em đến làm việc sau khi tốt nghiệp [2]. Nếu

hiểu như vậy, công tác hướng nghiệp không chỉ được tiến hành ở các loại trường

học mà còn thực hiện ở các cơ quan, các cơ sở sản xuất kinh doanh; không chỉ tiến

hành với thế hệ trẻ mà còn tiến hành với cả người lớn tuổi không có nghề hoặc vì lý

do nào đó phải thay đổi nghề, cần phải hướng nghiệp lại lần thứ hai, thứ ba. Nói

cách khác, hướng nghiệp được bắt đầu từ khi học sinh đến trường đến khi các em có

một nghề trong tay.

Mục tiêu chủ yếu của hướng nghiệp là phát hiện và bồi dưỡng tiềm năng

sáng tạo của cá nhân, giúp họ hiểu mình, hiểu yêu cầu của nghề, trang bị sự sẵn

sàng tâm lý đi vào những nghề có thành phần kinh tế đang cần nhân lực, trên cơ sở

bảo đảm sự phù hợp nghề, vì nếu không có sự phù hợp nghề thì không thể nói tới sự

sẵn sàng tâm lý.

Theo sơ đồ các giai đoạn hướng nghiệp thì hướng nghiệp được tiến hành qua

2 thời kỳ đó là thời kỳ chọn nghề và thời kỳ thích ứng nghề với 4 giai đoạn: giáo

dục nghề, tư vấn nghề, tuyển chọn nghề, thích ứng nghề. Trách nhiệm chính ở hai

giai đoạn đầu là của các trường phổ thông, ở hai giai đoạn cuối là của các trường

dạy nghề, Trung học chuyên nghiệp, Cao đẳng, Đại học và cơ sở tuyển dụng. Tuy

nhiên, các trường Đại học, chuyên nghiệp và toàn xã hội cũng cần phải giúp trường

phổ thông làm công tác hướng nghiệp.

Sơ đồ: Các giai đoạn hướng nghiệp [3]

Cần nhấn mạnh rằng, trong những năm gần đây, sinh viên ra trường vẫn còn

hạn chế về năng lực thực hành, khả năng tư duy sáng tạo. Điều này phần nào nói lên

mức độ thích ứng nghề nghiệp của sinh viên chưa được quan tâm đúng mức. Thuật

ngữ “thích ứng” dưới góc độ tâm lý học, là một quá trình con người luôn tích cực,

chủ động hòa nhập, lĩnh hội các điều kiện, các yêu cầu, phương thức mới của hoạt

động nhằm đạt được mục đích của hoạt động đã đề ra. Thông qua đó, chủ thể của

hoạt động liên tục phát triển và hoàn thiện về mặt nhân cách, đáp ứng được những

yêu cầu của xã hội [3].

Thích ứng nghề nghiệp là quá trình thích ứng của người lao động với các

điều kiện bên ngoài và bên trong của quá trình lao động. Trong xã hội học và tâm lý

học người ta chia thành thích ứng xã hội và thích ứng nghề nghiệp. Trong đó, thích

ứng nghề nghiệp là vấn đề thu hút sự quan tâm của các nhà quản lý, nhà tuyển dụng

vì đó là công cụ để giải quyết vấn đề năng suất và chất lượng công việc ở người lao

động.

Theo chúng tôi, Thích ứng nghề nghiệp là hiện tượng biến đổi của con người

ở hai mặt. Một mặt là sự thích ứng của người lao động với vị thế nghề nghiệp mới

của mình, với các điều kiện, đòi hỏi của môi trường làm việc, với bản thân hoạt

động nghề nghiệp; mặt khác, là sự thích ứng của họ với những đặc trưng nhân cách

của nghề nghiệp.

1.2.4.2. Thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp của sinh viên

a. Khái niệm

Quá trình thích ứng nghề nghiệp chia ra làm bốn giai đoạn có mối quan hệ

tương hỗ lẫn nhau:

- Giai đoạn trước khi vào các trường Cao đẳng, Đại học, đây là giai đoạn

hình thành định hướng nghề nghiệp trong quá trình học tập ở các các trường phổ

thông.

- Giai đoạn những học kỳ đầu của khóa học tại trường Cao đẳng, Đại học,

đây là giai đoạn đào tạo nghề nhằm củng cố hoặc điều chỉnh định hướng nghề

nghiệp.

- Giai đoạn học kỳ cuối của khóa học tại trường Cao đẳng, Đại học, đây là

giai đoạn sinh viên tham gia thực tập nghề nghiệp, “thâm nhập” nghề nghiệp và

nhân cách vào lao động nhằm hình thành, phát triển và hoàn thiện nhân cách phù

hợp với nghề được đào tạo.

- Giai đoạn sau khi tốt nghiệp khóa học tại trường Cao đẳng, Đại học, đây là

giai đoạn sinh viên sau tốt nghiệp tích cực, chủ động tham gia vào hoạt động nghề

nghiệp, học hỏi và lĩnh hội những kỹ năng, phẩm chất nhân cách cần có của nghề

nhằm đạt được sự cân bằng và tự nguyện gắn bó lâu dài với lĩnh vực nghề nghiệp

mà mình tham gia.

Xuất phát từ quan điểm duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa

Mac-Lênin, từ cơ sở của tâm lý học hoạt động, từ đặc điểm hoạt động của sinh viên

và từ những đặc điểm tâm lý cũng như quá trình nhận thức trong hoạt động thực tập

nghề nghiệp của sinh viên, chúng tôi có thể hiểu: Thích ứng ban đầu đối với nghề

nghiệp là là hiện tượng biến đổi của sinh viên tích cực, chủ động thâm nhập vào

hoạt động thực tập nghề nghiệp, học hỏi và lĩnh hội những kỹ năng, phẩm chất

nhân cách cần có của nghề. Kết quả của quá trình này là sinh viên đạt được sự cân

bằng và vun đắp thêm nhiệt huyết nghề và niềm đam mê công việc.

b. Biểu hiện của sự thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp

Sự thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp của sinh viên được biểu hiện ở các

mặt: nhận thức, thái độ, hành vi trong hoạt động thực tập nghề nghiệp của sinh viên.

* Mặt nhận thức:

Hoạt động thực tập nghề nghiệp là hoạt động phức tạp, đa dạng với nhiều

công việc chuyên môn, nghiệp vụ,…hết sức mới mẻ. Vì vậy, để sinh viên thích ứng

ban đầu đối với nghề nghiệp tốt, trước hết sinh viên phải có nhận thức đúng đắn và

đầy đủ về khó khăn, tầm quan trọng, ý nghĩa, nội dung, tính chất của hoạt động thực

tập nghề nghiệp. Điều này sẽ tạo ra nhu cầu và động cơ nghề nghiệp của sinh viên.

* Mặt thái độ:

Trên cơ sở sự hiểu biết đã được hình thành, sinh viên được những thái độ tích

cực đối với hoạt động thực tập nghề nghiệp để sẵn sàng tham gia hoạt động nghề

nghiệp sau khi ra trường một cách nghiêm túc. Sinh viên cũng phải thể hiện tính

tích cực, tự giác để vượt qua những khó khăn nhất định trong quá trình hình thành

thái độ cần thiết với hoạt động thực tập nghề nghiệp.

* Mặt hành vi:

Đây là mặt thể hiện rõ nhất khả năng huy động chức năng tâm lý của bản

thân một cách tự giác, tích cực để vượt qua những khó khăn nhất định nhằm thực

hiện nhiệm vụ thực tập nghề nghiệp.

Như vậy, khi sinh viên ý thức được đầy đủ khó khăn, tầm quan trọng, ý

nghĩa của hoạt động thực tập nghề nghiệp, từ đó cũng có thái độ thực tập đúng đắn,

tự nguyện, tự giác tham gia hoạt động đồng thời thực hiện các hành vi tương ứng

với thái độ đó, thì khi đó họ đã có sự thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp. Đây là

cơ sở lý luận để chúng tôi xây dựng hệ thống điều ra, mẫu phiếu trưng cầu ý kiến,

nội dung phỏng vấn,…trong nghiên cứu của mình về sự thích ứng ban đầu đối với

nghề nghiệp của sinh viên. Tất cả các mặt của sự thích ứng ban đầu đối với nghề

nghiệp của sinh viên có mối quan hệ biện chứng với nhau. Bởi vậy, khi nghiên cứu

về sự thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp của sinh viên chúng tôi tiến hành

nghiên cứu ở tất cả các mặt trên.

1.2.5. Các yếu tố ảnh hưởng đến sự thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp

của sinh viên

1.2.5.1. Nhóm các yếu tố thuộc về chủ quan:

- Trình độ nhận thức của sinh viên: trình độ nhận thức và khả năng tự giáo

dục, tự rèn luyện của sinh viên là các yếu tố đảm bảo họ thích ứng được với điều

kiện thực tập, yêu cầu và nhiệm vụ thực tập. Đối với những sinh viên có trình độ

nhận thức tốt thì dễ có hứng thú trong thực tập. Ngược lại, khả năng nhận thức

không tốt, thua kém người khác cũng có thẻ dẫn đến tình trạng bi quan, chán nản,

thiếu phấn đấu trong thực tập.

- Nhu cầu, động cơ nghề nghiệp của sinh viên: thể hiện ở việc sinh viên

thường nhận thức được khá rõ mình cần hoàn thành tốt công việc được giao để thỏa

mãn những nhu cầu về kết quả thực tập, để vận dụng những điều mình tích lũy được

trong quá trình học tập, để tích lũy kinh nghiệm nghề nghiệp,… Đồng thời, nó còn

phản ánh mức độ cố gắng vượt qua những khó khăn, trở ngại trên con đường hướng

tới những mục đích đó của sinh viên.

- Hứng thú nghề nghiệp: hứng thú nói chung và hưng thú nghề nghiệp nói

riêng có ý nghĩa quan trọng trong đời sống, trong hoạt động của con người. Thực

tập nghề nghiệp là hoạt động tích cực, là quá trình căng thẳng, đòi hỏi phải nỗ lực

thường xuyên. Nếu trong quá trình đó, sinh viên hứng thú sẽ có tác dụng như một

sự thúc đẩy bên trong làm giảm sự căng thẳng, mệt nhọc, mở đường dẫn đến hiểu

biết. Ngược lại, khi không có hứng thú nghề nghiệp sinh viên dễ rơi vào tâm trạng

rất bất lợi cho việc tiếp thu kiến thức, họ sẽ sớm cảm thấy mệt mỏi, làm giảm hiệu

quả của hoạt động.

- Thái độ đúng đắn đối với hoạt động nghề nghiệp, đối với nội dung rèn

luyện nghề nghiệp là điều kiện cần thiết để hình thành động cơ nghề nghiệp. Thái

độ với việc rèn luyên nghiệp vụ nghiêm túc sẽ suy trì và phát triển động cơ học tập,

giúp sinh viên thích ứng tốt hơn trong rèn luyện nghiệp vụ để chuẩn bị cho nghề

nghiệp tương lai.

- Ý chí vươn lên trong thực tập: hoạt động thực tập nghề nghiệp là hoạt động

biến kinh nghiệm xã hội thành kinh nghiệm cá nhân. Để làm được điều đó, sinh

viên không thể hoạt động một cách thụ động mà đòi hỏi phải tích cực, chủ động,

sáng tạo, phải có sự nổ lực cả về trí tuệ, thể lực và ý chí. Mặt khác, hoạt động thực

tập nghề nghiệp của sinh viên không phải lúc nào cũng diễn ra trong điều kiện thuận

lợi mà luôn gặp những khó khăn, trở ngại. Do đó, đòi hỏi sinh viên phải có sự kiên

trì, nỗ lực cao về mặt ý chí.

- Tình trạng sức khỏe: vấn đề sức khỏe có ảnh hưởng rất lớn đến sự thích

ứng nghề nghiệp của sinh viên. Sinh viên có sức khỏe tốt có thể tiến hành các công

việc một cách nhanh chóng và có hiệu quả, mới duy trì được sự tập trung chú ý,

tăng sự dẻo dai, niềm say mê, hứng thú,…Vì vậy, sinh viên cần phải quan tâm tới

việc rèn luyện để có sức khỏe tốt nhất.

1.2.5.2. Nhóm các yếu tố thuộc về khách quan:

- Vai trò, ý nghĩa của hoạt động thực tập nghề nghiệp: hoạt động thực tập

nghề nghiệp giúp sinh viên củng cố lại kiến thức, vận dụng kiến thức để giải quyết

các vấn đề thực tiễn ở các đơn vị thực tập. Rèn luyện khả năng tự nghiên cứu, tiếp

cận với hoạt động nghề nghiệp trên thực tế và khả năng giải quyết vấn đề trong lĩnh

vực nghề nghiệp. Có nhiều sinh viên nhận thức được điều này nên đã thực hiện rất

tốt kế hoạch thực tập nghề nghiệp. Bên cạnh đó, còn một số sinh viên chưa nhận

thức đúng đắn vai trò, tầm quan trọng của hoạt động thực tập nghề nghiệp nên chưa

thực hiện tốt kế hoạch thực tập nghề nghiệp.

- Phương pháp hướng dẫn của giảng viên: có thể nói rằng sự thích ứng ban

đầu đối với nghề nghiệp của sinh viên thông qua hoạt động thực tập chịu ảnh hưởng

rất lớn từ phía người dạy, đặc biệt là phương pháp hướng dẫn. Trong quá trình thực

tập nghề nghiệp, nếu giảng viên sử dụng các phương pháp hướng dẫn phù hợp với

đặc điểm tâm sinh lý, đặc điểm nhận thức, nội dung thực tập,… thì có thể khơi gợi

được hứng thú, lòng say mê nghề nghiệp, khả năng tư duy sáng tạo của sinh viên,

nâng cao được sự thích ứng đối với nghề nghiệp của sinh viên.

- Điều kiện và phương tiện thực tập nghề nghiệp: điều kiện, phương tiện

thực tập có ảnh hưởng rất lớn đến niềm say mê, hứng thú, sự thích ứng nghề nghiệp

của sinh viên. Trong đó, đáng chú ý là hệ thống phòng thực hành nghiệp vụ, cơ điều

kiện làm việc của đơn vị thực tập,… Vì vậy, cần quan tâm trang bị đầy đủ và từng

bước hiện đại hóa các phương tiện học tập để sinh viên thực hành nghiệp vụ.

- Thời gian: trong quá trình thực tập, sinh viên phải vừa làm việc tại đơn vị

thực tập vừa báo cáo kết quả và viết khóa luận tốt nghiệp. Do vậy, sinh viên phải

biết phân phối thời gian và có kế hoạch hợp lý để họ thích ứng tốt hơn đối với nghề

nghiệp.

- Các mối quan hệ với mọi người tại đơn vị thực tập: các mối quan hệ với

mọi người tại đơn vị thực tập tốt đẹp sẽ tạo cho sinh viên cảm giác thoải mái, vui

vẻ, phấn khởi, hăng say với công việc. Ngược lại, nếu trong quan hệ với mọi người

không có sự đồng tình, hỗ trợ thì họ sẽ cảm thấy căng thẳng, chán nản, mệt mỏi.

Các mối quan hệ đó ảnh hưởng rất lớn đến quá trình thích ứng nghề nghiệp ban đầu

của sinh viên.

TIỂU KẾT CHƯƠNG 1

Để nghiên cứu thực tiễn sự thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp của sinh

viên trường Đại học Tài chính – Marketing, đề tài đã hệ thống hóa các vấn đề lý

luận cơ bản và sử dụng các khái niệm cơ bản sau:

Thích ứng là hiện tượng biến đổi của con người nhằm lĩnh hội những kinh

nghiệm xã hội - lịch sử để hình thành những hành vi mới. Trên cơ sở đó, điều khiển,

điều chỉnh hành vi phù hợp với yêu cầu, điều kiện mới của môi trường.

Thích ứng nghề nghiệp là hiện tượng biến đổi của con người ở hai mặt. Một

mặt là sự thích ứng của người lao động với vị thế nghề nghiệp mới của mình, với

các điều kiện, đòi hỏi của môi trường làm việc, với bản thân hoạt động nghề nghiệp;

mặt khác, là sự thích ứng của họ với những đặc trưng nhân cách của nghề nghiệp.

Sinh viên là một nhóm xã hội đặc biệt, là những người đang theo học bậc

Cao đẳng, Đại học để chuẩn bị cho hoạt động sản xuất vật chất hay tinh thần của xã

hội. Nhóm xã hội đặc biệt này là nguồn bổ sung cho đội ngũ tri thức, được đào tạo

cho lao động trí óc với nghiệp vụ cao và tham gia tích cực vào hoạt động đa dạng có

ích cho xã hội. Sinh viên trường Đại học Tài chính – Marketing cũng thuộc là một

bộ phận của sinh viên trong các trường Cao đẳng, Đại học trên cả nước.

Thực tập nghề nghiệp một trong những khâu thực hành tập trung, tương đối

hoàn chỉnh trong quy trình đào tạo ở các trường dạy nghề, trường Đại học và

chuyên nghiệp, có tác dụng rất quan trọng đối với việc hình thành năng lực hoạt

động nghề nghiệp của học sinh nói chung, nhất là đối với các cán bộ kỹ thuật. Để

thực tập nghề nghiệp có kết quả, người tham gia nhất thiết phải nắm vững những hệ

thống lý luận có liên quan, làm cơ sở cho việc tập luyện trong thực tế.

Thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp là hiện tượng biến đổi của sinh viên

tích cực, chủ động thâm nhập vào hoạt động thực tập nghề nghiệp, học hỏi và lĩnh

hội những kỹ năng, phẩm chất nhân cách cần có của nghề. Kết quả của quá trình

này là sinh viên đạt được sự cân bằng và vun đắp thêm nhiệt huyết nghề và niềm

đam mê công việc.

Chương 2

THỰC TRẠNG SỰ THÍCH ỨNG BAN ĐẦU ĐỐI VỚI

NGHỀ NGHIỆP CỦA SINH VIÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC

TÀI CHÍNH – MARKETING

2.1. Tổ chức nghiên cứu

2.1.1. Mục đích và nội dung nghiên cứu

Mục đích: Thiết kế công cụ khảo sát thực trạng thích ứng ban đầu đối với nghề

nghiệp của sinh viên ĐHTCM thông qua hoạt động thực tập nghề nghiệp. Các yếu tố

ảnh hưởng đến sự thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp của sinh viên ĐHTCM. Đánh

giá thành công – hạn chế, thuận lợi – khó khăn của sinh viên khi lần đầu tiếp xúc với

môi trường nghề nghiệp.

Nội dung khảo sát:

Căn cứ vào cơ sở lý luận của đề tài nghiên cứu cũng như mục đích, giới hạn của

đề tài, chúng tôi tập trung khảo sát thực trạng về vấn đề thích ứng ban đầu đối với nghề

nghiệp của sinh viên ĐHTCM. Từ đó, tìm ra nguyên nhân của thực trạng.

Đề xuất một số biện pháp nâng cao mức độ thích ứng ban đầu đối với nghề

nghiệp cho sinh viên trong quá trình học tập ở ĐHTCM.

2.1.2. Phương pháp nghiên cứu

Khảo sát thực trạng thực tập nghề nghiệp và sự thích ứng ban đầu đối với nghề

nghiệp của sinh viên ĐHTCM đề tài sử dụng các phương pháp cơ bản sau:

- Phương pháp nghiên cứu tài liệu: tìm đọc, phân tích và khái quát các tài liệu,

các công trình có liên quan đến đề tài nghiên cứu. Qua đó xây dựng cơ sở lý luận của

đề tài nghiên cứu.

- Phương pháp quan sát: chúng tôi thực hiện phương pháp này bằng cách

tham dự và quan sát hoạt động thực tập nghề nghiệp sinh viên tại đơn vị thực tập

nhằm xây dựng đề cương nghiên cứu và những vấn đề lý luận để làm cơ sở công cụ

cho các giai đoạn nghiên cứu sau này.

- Phương pháp phỏng vấn sâu: chúng tôi thực hiện phương pháp này bằng

cách trao đổi trực tiếp với cán bộ quản lý, giảng viên hướng dẫn, sinh viên thực tập

nhằm làm sáng tỏ các biện pháp nâng cao và các yếu tố ảnh hưởng đến việc thích

ứng của sinh viên với hoạt động thực tập trong quá trình học tập ở ĐHTCM.

- Phương pháp thống kê toán học: chúng tôi sử dụng phần mềm SPSS để xử

lý kết quả nghiên cứu. Các thông số và phép toán thống kê được sử dụng chủ yếu

trong nghiên cứu này là thống kê mô tả và phân tích thống kê suy luận.

Phân tích sử dụng thống kê mô tả:

+ Điểm trung bình cộng (Mean)

+ Tính tần suất (Frequency)

+ Chỉ số phần trăm (Percent)

Phân tích thống kê suy luận sử dụng các phép thống kê sau:

+ Hệ số tương quan Pearson (r)

- Phương pháp điều tra bằng phiếu trưng cầu ý kiến: Đây là phương pháp

chủ đạo để nghiên cứu thực trạng thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp của sinh

viên ĐHTCM thông qua hoạt động thực tập nghề nghiệp. Việc xây dựng phiếu

trưng cầu ý kiến gồm 2 bước:

+ Bước 1: Khảo sát thử trên một nhóm mẫu gồm 54 sinh viên bậc Đại học

chính quy khóa 2008 – 2012 chuyên ngành Thương mại quốc tế thuộc khoa Thương

mại, ĐHTCM với mục đích hoàn thiện và chính xác hóa mẫu phiếu trưng cầu ý

kiến. Xin ý kiến chuyên gia và giảng viên hướng dẫn về mẫu phiếu trưng cầu ý

kiến.

+ Bước 2: Xây dựng chính thức 3 mẫu phiếu trưng cầu ý kiến để khảo sát

thực trạng thực tập nghề nghiệp và sự thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp của

sinh viên ĐHTCM.

Mẫu 1: Khảo sát sự thích ứng ban đầu đối với nghề nghiệp của sinh viên

ĐHTCM thông qua hoạt động thực tập gồm 20 câu hỏi(phụ lục 1), trong đó có các loại

câu hỏi:

+ Câu hỏi đóng: đưa ra các phương án trả lời sẵn để người được hỏi lựa chọn.

+ Câu hỏi mở: để cho người được hỏi tự đưa ra quan điểm của mình về vấn đề

nghiên cứu.

+ Câu hỏi kết hợp: Bao gồm các phương án trả lời có sẵn và phần cho người

được hỏi đưa ý kiến của mình nhằm thu thập thêm thông tin.

- Trong bảng hỏi, những câu hỏi dùng để đánh giá sự thích ứng ban đầu đối

với nghề nghiệp của sinh viên được biểu hiện ở 3 mặt của đời sống tâm lý là nhận

thức, thái độ và năng lực hành vi. Cụ thể chúng tôi chia nhóm câu hỏi theo các chỉ

số sau: