Luận văn Thạc sĩ Văn học: Sự đổi mới trên bình diện phong cách của bộ phận thơ trào phúng chính trị trong văn học Việt Nam những thập niên đầu tiên của thế kỷ XX

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA XÃ HỘI & NHÂN VĂN

LÊ THỊ DUNG

SỰ ĐỔI MỚI TRÊN BÌNH DIỆN PHONG CÁCH CỦA

BỘ PHẬN THƠ TRÀO PHÚNG CHÍNH TRỊ TRONG

VĂN HỌC VIỆT NAM NHỮNG THẬP NIÊN ĐẦU

TIÊN CỦA THẾ KỶ XX

LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC

Hà Nội, 2011

MôC LôC

PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài

2. Lịch sử vấn đề ........................................................................................... 2 3. Phạm vi, đối tượng và mục đích nghiên cứu của đề tài .......................... 4 3.1. Phạm vi nghiên cứu ................................................................................... 4 3.2. Đối tượng nghiên cứu ................................................................................ 4 3.3. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................ 5 3.4. Đóng góp của luận văn............................................................................... 6 3.5. Bố cục của luận văn ................................................................................... 6 PHẦN THỨ HAI: NỘI DUNG ĐỀ TÀI ......................................................... 7 Chương 1: Tiến trình vận động phát triển của thơ trào phúng Việt Nam trước thế kỷ XX .......................................................................................................... 7 1. Thơ trào phúng – Sự khác nhau cơ bản giữa thơ trào phúng với thơ trữ tình .......................................................................................................... 7 1.1 Thơ trào phúng ............................................................................................ 7 1.2. Sự khác nhau cơ bản của thơ trào phúng với thơ trữ tình............... 12 1.2.1. Thơ trữ tình: .......................................................................................... 12 1.2.2. Sự khác nhau cơ bản giữa thơ trào phúng và thơ trữ tình ................... 13 2. Sự ra đời và phát triển của bộ phận thơ trào phúng Việt Nam trước thế kỷ XX .................................................................................................... 14 2.1. Các tiền đề phát triển................................................................................ 15 2.1.1. Tiền đề văn học .......................................................................... 15 2.1.2 .TiÒn ®Ò xã hội............................................................................. 18 3. Diện mạo thơ trào phúng chính trị Việt Nam 30 năm đầu thế kỷ XX..... 20 Chương 2: ĐẶC ĐIỂM NỘI DUNG – NGHỆ THUẬT ............................... 24

1. Những đặc điểm nổi bật về kinh tế - chính trị - xã hội Việt Nam những năm đầu thế kỷ XX cơ sở ra đời của mảng thơ trào phúng giai đoạn này.... 24 2. Sù ®æi míi trªn b×nh diÖn phong c¸ch cña bé phËn th¬ trµo phóng chÝnh trÞ ®Çu thÕ kØ XX : ........................................................................... 29 2.1.Th¬ trµo phóng tr íc thÕ kØ XX: ............................................................. 29 2.2.Th¬ trµo phóng tõ nh÷ng thËp niªn ®Çu tiªn cña thÕ kØ XX. ................. 31 3.Nh÷ng ®æi míi cô thÓ trªn b×nh diÖn phong c¸ch cña th¬ trµo phóng chÝnh trÞ trong nh÷ng thËp niªn ®Çu tiªn cña thÕ kØ XX: ......................... 34 3.1. §Ò tµi: §¶ kÝch nh÷ng tªn b¸n n íc ®Õn lªn ¸n quan tr êng, phª ph¸n x· héi: .................................................................................................................. 34 3.2.1. §èi t îng ®¶ kÝch: ..................................................................... 34 3.2.1.1 Téi theo T©y cña c¸c cô lín: ............................................... 34 3.2.1.2. C¸c nhµ khoa b¶ng: ........................................................... 39 3.2.1.3. Téi ph¶n ®¶ng vµ lµm mËt th¸m: ...................................... 47 3.2.1.4. giíi quan tr êng: ............................................................... 51 4. Th¬ trµo phóng – C«ng cô ®Êu tranh chÝnh trÞ s¾c bÐn: ...................... 56 4.1 Bãc trÇn nh÷ng ©m m u chÝnh trÞ vµ sù xÊu xa cña x· h«Þ thuéc ®Þa nöa phong kiÕn. ...................................................................................................... 56

5. NghÖ thuËt: ............................................................................................. 60 5.1.Trµo phóng lµ ®¶ kÝch b»ng c¸i c êi. ...................................................... 60 5.2.NghÖ thuËt ch¬i ch÷ : ............................................................................... 61 5.3. Thñ ph¸p ng«n ng÷ trµo phóng: ............................................................. 63 5.3.1.Phãng ®¹i( ngoa dô). .................................................................. 63 5.3.2. VËt ho¸: ..................................................................................... 64 6.Mèi quan hÖ gi÷a th¬ ca trµo phóng chÝnh trÞ víi th¬ ca c¸ch m¹ng: .. 65 6.1. Th¬ ca c¸ch m¹ng: .................................................................................. 67 Ch ¬ng 3. ................................................................................................... 72 1. Th¬ trµo phóng chuÈn bÞ cho v¨n häc hiÖn thùc phª ph¸n ra ®êi: ...... 72 2. Th¬ trµo phóng hç trî th¬ ca yªu n íc vµ duy t©n: ............................. 73 PhÇn Thø ba: KÕt luËn. ....................................................................... 79 Th môc tµi liÖu tham kh¶o .......................................................... 83

PHẦN THỨ NHẤT: ĐẶT VẤN ĐỀ

1. Lý do chọn đÒ tài

1.1. Thơ trào phúng là một bộ phận quan trọng của thơ ca Việt Nam. Bắt

nguồn và kế thừa những đặc sắc từ văn học dân gian, sáng tạo và phát huy

nh÷ng truyền thống quý báu của dân gian, bộ phận thơ ca này tạo nên một dòng

văn học riêng biệt, độc đáo và cá tính trong nền văn học bác học.

1.2. “Cho ®Õn cuối thế kỷ XIX, văn chương Việt Nam, bao gồm cả văn

chương bác học và bình dân, tồn tại trong khuôn khổ nhất định – theo những

quan niệm văn học nhất định, truyền bá theo những cách nhất định, phản ánh

cuộc sống “ngủ đêm” của nông thôn và cung đình.

Sự xuất hiện của thơ ca tuyên truyền yêu nước và duy tân đã khuấy động

không khí im lìm, phá vỡ khuôn khổ của văn, thơ, phú, lục cũ. Vào những năm

bản lề của hai thế kỷ XIX và XX, thơ trào phúng phát triển mạnh, không những

số lượng mà chất lượng cũng nâng cao. Có thể nói, đến đây (đầu thế kỷ XX), thơ

trào phúng đã phát triển thành một dòng riêng, có những nhà thơ tiêu biểu và

đặc biệt tài năng có hứng thú viết trào phúng.

Thơ trào phúng phát triển mạnh mẽ như vậy là dấu hiệu phá vỡ khuôn

khổ của văn chương nhà nho. Nó đã vượt qua giai đoạn chỉ là tiếng cười khôi

hài và vặt vãnh để đi vào những vấn đề có nội dung chính trị, xã hội, có ý nghĩa

phê phán, đấu tranh rộng hơn. Tiếng cười trào phúng đã trở thành sắc bén,

hiểm ác và đa dạng, có hiệu quả phê phán cao hơn.

Thơ trào phúng đầu thế kỷ XX thể hiện ở nhiều phương diện: Thay đổi đề

tài, nội dung, nghệ thuật, thay đổi về quan niệm văn học, thay đổi về mối quan

hệ giữa tác giả và công chúng dẫn đến thay đổi cả tính chất chung của nền văn

học dân tộc”.( GS. TrÇn §×nh H îu). Trong luËn v¨n nµy, chóng t«i t¸n thµnh

nhËn xÐt trªn vµ triển khai luận văn theo hướng mô tả, chứng minh sù ®æi míi

trªn b×nh diÖn phong c¸ch cña th¬ trµo phóng chÝnh trÞ trong v¨n häc ViÖt Nam

ba m ¬i n¨m ®Çu thÕ kØ XX mµ cè gi¸o s ch a ®Ò cËp tíi.

Trước thế kỷ XX, trong cuộc sống im lìm của chế độ chuyên chế Phương

Đông, cái cười của người nông dân thường hạn chế trong những đề tài vụn vặt

1

(truyện tiếu lâm thường chế giễu tính keo kiệt, bủn xỉn, tham lam của một tên

phú hào, sợ vợ, tham ăn, thèm rượu của anh tá điền cũng như quan huyện, thói

hống hách, cửa quyền của tên tri huyện; sự ngu dốt, đểu giả của một số loại

thầy: thầy bói, thầy đồ, thầy lang…). Các nhà nho trung đại lại không coi trọng

việc mô tả sự vật khách quan, mà thường chú ý nhiều đến tâm sự của người viết,

thơ chủ yếu là trữ tình, tâm sự của mình, viết cho mình giãi bày, bộc lộ tâm sự

thầm kín của mình chứ không viết cho công chúng. Trước cái xấu, họ thường

làm thơ cảm thán, có chế giễu thì cũng chỉ nói bóng, nói gió, can gián một cách

gián tiếp, khuyên răn nhẹ nhàng.

Với quan niệm như vậy, không thể có thơ trào phúng đích thực, bởi lẽ thơ

trào phúng là một thứ vũ khí sắc bén, lợi hại chĩa vào những đối tượng nằm ở

“mặt đối lập”, tức nhắm chủ yếu vào kẻ thù, nhằm phanh phui, bóc trần sự thật

và tìm sự tán thưởng của công chúng.

Sự thay đổi đầu thế kỷ không chỉ là sự thay đổi trong công chúng. Đội

ngũ tác giả cũng đã khác trước, từ Nguyễn Khuyến, Tú Xương đến Nguyễn

Thiện Kế, Kép Trà, Phan Điện đều là những nhà nho, nhưng cũng đã có sự khác

nhau; trật tự mới cũng đã đủ thời gian để xác lập. Quan trọng hơn phong trào

Duy Tân đã kêu gọi nhân dân học theo phương Tây, định hướng cái nhìn khắt

khe, hẹp hòi, bảo thủ. Sống trong phong trào Đông Du và Đông Kinh nghĩa thục

sục sôi, những nhà thơ căm ghét thực dân và tay sai, dù không hoạt động cứu

nước, thì cũng có cảm tình, ủng hộ và hưởng ứng cũng như chịu ảnh hưởng của

phong trào yêu nước.

2. Lịch sử vấn đề

§· cã kh¸ nhiÒu nhµ nghiªn cøu dµnh t©m huyÕt cho m¶ng nghiªn cøu vÒ

th¬ trµo phóng chÝnh trÞ ®Çu thÕ kØ XX, cã thÓ coi “ th¬ v¨n trµo phóng ph¸t triÓn

thµnh mét dßng”. Bắt đầu từ đầu những năm sáu mươi của thế kỷ XX, nhiÒu bài

nghiên cứu xuất hiện, ®¸nh gi¸ cao c¸c s¸ng t¸c cña c¸c nhµ th¬ trµo phóng giai

®o¹n nµy, chẳng hạn nh :

Trên tạp chí Nghiên cứu văn học số 7/ 1960, NguyÔn §×nh Chó viÕt bµi:

Nguyễn Thiện Kế một nhà thơ trào phúng có giá trị.

2

Trong bµi b¸o nµy, NguyÔn §×nh Chó chØ ra “NguyÔn ThiÖn KÕ lµ ng­êi

hay n«m”, “ chÝnh «ng ®· gãp phÇn t¸c thµnh thi nghiÖp cña T¶n §µ NguyÔn

Kh¾c HiÕu”. Điều quan trọng nhất, là kh«ng thÓ phñ nhËn gi¸ trÞ to lín trong th¬

v¨n trµo phóng cña «ng ®èi víi nÒn th¬ ca d©n téc vµ sù kh¸c biÖt râ rÖt giữa

sáng tác của ông với c¸c nhµ v¨n “cùng trang lứa” như Nguyễn Khuyến (sớm

hơn) hay Trần Tế Xương (muộn hơn).…

Đến số 10 của tờ tạp chí cùng năm, NguyÔn C«ng Hoan viÕt bµi: Mét vµi

ý kiÕn vÒ th¬ cña NguyÔn ThiÖn KÕ. Trong bµi viÕt nµy NguyÔn C«ng Hoan

kh¼ng ®Þnh hơn nữa th¬ trµo phóng cña NguyÔn ThiÖn KÕ, “ bµi nµo còng gi¸ng

mét chuú thËt m¹nh vµo ®Çu bän quan l¹i thèi mät”, vµ còng lµ “ tay biÕt nhiÒu

miÕng vâ, nªn tuú tõng ng­êi mµ ®¸nh tõng kiÓu kh¸c nhau”

Tiếp theo, đến số 3 n¨m 1961, Hoµng Ngäc Ph¸ch viÕt bµi: Gãp thªm ý

kiÕn vÒ th¬ cña NguyÔn ThiÖn KÕ : Ngoµi viÖc ®ång t×nh víi «ng Chó, «ng Hoan

nh ®· nãi ë trªn, «ng Ph¸ch cßn tiếp tục chØ ra c¶ nh÷ng u, nh îc ®iÓm cña th¬

NguyÔn ThiÖn KÕ ®ã lµ: ChØ ®¸nh vµo bän quan l¹i tay sai cña thùc d©n mµ

kh«ng hÒ ®¸nh mét “ có” nµo vµo sä thùc d©n, bän chñ cÇm ®Çu vµ dung tóng

téi ¸c cña bän tay sai ®¾c lùc. TÊt c¶ c¸c bµi th¬ chóng ta ®· ®äc kh«ng cã c©u

nµo “ ®¸nh ®ßn th¼ng” vµo ®Çu bän thùc d©n.

Muộn hơn, về sau trong Tinh tuyÓn v¨n häc ViÖt Nam, tËp 6: v¨n häc thÕ

kØ XIX, nhà nghiên cứu hoµng H÷u Yªn viÕt: Th¬ NguyÔn thiÖn KÕ lµ th¬ hay,

nhÊt lµ th¬ trµo phóng, ®¶ kÝch t¸o b¹o bän quan l¹i cao cÊp, tay sai ®¾c lùc cña

thùc d©n Ph¸p.

Về tác giả phan §iÖn, nhµ s u tÇm, tuyÓn chän vµ giíi thiÖu Th¸i Kim §Ønh

viÕt: Phan §iÖn lµ mét «ng ®å NghÖ, kh¸ ®iÓn h×nh: Lµ ng êi cã tµi häc nh ng

lËn ®Ën m·i chèn khoa tr êng. §iÒu ®ã lµm cho «ng phÉn chÝ day døt ®Õn giµ:

“Ở ®êi chØ tøc nçi thua ®êi!”, lµ ng êi cã t©m huyÕt, mang trong m¸u truyÒn

thèng yªu n­íc, lu«n lu«n muèn gi÷ trän phÈm c¸ch, nªn ë c¸i buæi “T©y - tµu

nhè nh¨ng”, «ng chÞu kh«ng næi : “Ngoµi ®au cña n­íc T©y, Tµu chÐn’’, “ phó

quý ngµy nay mét côc ngu” vµ v× thÕ mµ «ng ®iªn. Nh­ng “ ®iªn v× ch÷ nghÜa

v¨n bµi m·i say”.

3

Với KÐp Trµ - nhµ th¬ trµo phóng xuÊt s¾c – Träng V¨n ( nguyÔn Duy

My) viÕt vÒ «ng víi niÒm c¶m kÝch bëi c©y bót cũng khá lõng lÉy mét thêi vÒ lèi

th¬ trµo phóng, hay ®¶ kÝch nh÷ng kÎ quyÒn thÕ h¸ch dÞch, nh÷ng tªn giµu sang

hîm hÜnh, lµm cµn, lµm bËy, h¹i n íc h¹i d©n. Th¬ Kép Trà ngoµi tÝnh trµo léng

s©u s¾c cßn rÊt hiÖn thùc vµ thêi sù.

Đến TrÇn §×nh H îu với bài viết Th¬ trµo phóng ph¸t triÓn thµnh mét

dßng, ®· nhËn ®Þnh vÒ sù ®ét ph¸ ë ph ¬ng diÖn phong c¸ch còng nh néi dung

ph¶n ¸nh cña th¬ trµo phóng – th¬ trµo phóng chÝnh trÞ. ¤ng ®· ph©n chia ranh

giíi vµ sù t ¬ng t¸c cña th¬ trµo phóng chÝnh trÞ ®èi víi th¬ c¸ch m¹ng, v¨n häc

hiÖn thùc phª ph¸n.

GÇn ®©y nhÊt, trong luËn ¸n tiÕn sÜ cña m×nh, TrÇn ThÞ Hoa Lª ®· nghiªn

cøu vÒ Th¬ trµo phóng ViÖt Nam nöa sau thÕ kØ XIX – nöa ®Çu thÕ kØ XX ë

mÆt diÖn m¹o vµ ®Æc ®iÓm. LuËn ¸n còng ®· chØ râ cã hai quan niÖm ph©n k× lÞch

sö th¬ trµo phóng ViÖt Nam giai ®o¹n nöa sau thÕ kØ XIX, nöa ®Çu thÕ kØ XX.

Tuy nhiªn cè gi¸o s TrÇn §×nh H îu vµ nhµ nghiªn cøu TrÇn ThÞ

Hoa Lª ®Òu ch a thËt sù chó ý ®Õn sù vËn ®éng vµ ®Æc biÖt lµ sù ®ét ph¸ ®æi míi

ë ph ¬ng diÖn phong c¸ch cña th¬ trµo phóng chÝnh trÞ trong V¨n häc ViÖt Nam

nh÷ng thËp niªn ®Çu tiªn cña thÕ kØ XX, ®Æc biÖt kho¶ng tõ 1900 ®Õn 1930. V×

vËy luËn v¨n cña chóng t«i lµ nç lùc nh»m chØ râ vÒ sù ®æi míi nµy.

3. Phạm vi, đối tượng và mục đích nghiên cứu của đề tài

3.1. Phạm vi nghiên cứu

Từ cái nhìn tổng quát về quá trình phát triển của thơ trào phúng Việt

Nam, đề tài tập trung nghiên cứu mảng thơ trào phúng chính trị Việt Nam trong

những năm đầu thế kỷ XX, chủ yếu là 30 năm đầu thế kỷ: từ 1900 đến 1932

dừng trước ngưỡng 1932. Khi phong trào thơ mới có mặt trên thi đàn văn học

dân tộc.

3.2. Đối tượng nghiên cứu

- Thơ trào phúng chính trị Việt Nam 30 năm đầu thế kỷ XX.

- Các tác giả: Nguyễn Thiện Kế ( 1858- 1917)

Kép Trà ( 1873- 1928)

4

Từ Diễn Đồng ( 1866- 1922)

Phan Điện ( 1874- 1945)

- Các tác phẩm: - “Thơ văn Kép Trà”.

- “Thơ văn Phan Điện”

- “Đại viên thập vịnh, tiểu viên tam thập vịnh”.

* Nhiệm vụ chính:

- Sưu tầm, tập hợp các tác phẩm thơ trào phúng Việt Nam 30 năm đầu thế kỉ

XX( Từ 1900-1930) hiện có trên các thư tịch, báo chí Việt Nam từ trước tới nay.

- Chỉ ra sự đổi mới ở phương diện phong cách của bộ phận thơ trào phúng chính

trị trong Văn học Việt Nam 30 năm đầu tiên của thế kỉ XX.

- Khẳng định vị trí của thơ trào phúng chính trị 30 năm đầu thế kỉ trong lịch sử

thơ trào phúng Việt Nam nói chung.

* Nhiệm vụ phụ:

- Tìm hiểu cơ sở xã hội , tư tưởng đã làm nền cho sự phát triển và quy định tính

đặc thù của thơ trào phúng chính trị đầu thế kỉ XX.

- Mở rộng đối tượng nghiên cứu tới thơ trào phúng chính trị là tiền đề cho văn

học hiện thực phê phán ra đời.

* Phạm vi tư liệu khảo sát:

- Tuyển tập, chùm bài của các nhà thơ trào phúng chính trị Việt Nam giai

đoạn 30 năm đầu thế kỷ XX đã được giới nghiên cứu khẳng định: Nguyễn

KhuyÕn,TrÇn TÕ X ¬ng, Kép Trà, Nguyễn Thiện Kế, Từ Diễn Đồng, Phan

Điện,...

- Tác phẩm thơ trào phúng chính trị của các tác giả giai đoạn 30 năm đầu

thế kỷ XX được đăng tải trên các báo, tạp chí ở cả 3 miền.

3.3. Phương pháp nghiên cứu

Do đề tài của luận văn là một vấn đề lịch sử văn học, nên phương pháp sử

dụng chủ yếu là phương pháp phân tích văn học sử gồm các phương pháp bộ phận:

- Phương pháp văn bản học: (chủ yếu là sưu tầm, phân loại).

- Phương pháp phân tích tác phẩm theo đặc trưng thể loại.

- Phương pháp phân tích tổng hợp theo yêu cầu của văn học sử

5

- Phương pháp thống kê, phân loại.

- Phương pháp liên ngành ngôn ngữ văn học – văn hóa.

4. Đóng góp của luận văn

- Sưu tầm một khối lượng thơ trào phúng chính trị 30 năm đầu thế kỉ XX.

- Tìm ra đặc trưng nội dung, nghệ thuật của thơ trào phúng 30 năm đầu

thế kỉ XX.

- Tạo nên một cách so sánh có tính hệ thống, tổng thể về các tác giả trào

phúng.

5. Bố cục của luận văn

- Ngoài các phần mở đầu - kết luận – Tài liệu tham khảo. Phần chính của

luận văn gồm 3 chương:

Chương1: Tiến trình vận động phát triển của thơ trào phúng Việt Nam

trước thế kỉ XX.

Chương 2: Đặc điểm nội dung, nghệ thuật thơ trào phúng chính trị 30 năm

đầu tiên của thế kỉ XX.

Chương 3: Nh÷ng thµnh tùu næi bËt, nh÷ng ®ãng gãp cã ý nghÜa s©u s¾c

cña bé phËn th¬ trµo phóng chÝnh trÞ ®Çu thÕ kØ XX ®èi víi nÒn v¨n häc d©n téc.

6

PHẦN THỨ HAI: NỘI DUNG ĐỀ TÀI

Chương 1: Tiến trình vận động phát triển của thơ trào phúng Việt Nam trước

thế kỷ XX

1. Thơ trào phúng – Sự khác nhau cơ bản giữa thơ trào phúng với

thơ trữ tình

1.1 Thơ trào phúng

Thơ trào phúng là một thể loại thơ có những đặc điểm phổ quát của thể

loại thơ. Thơ trào phúng dùng tiếng cười để xây dựng tư tưởng, tình cảm cho con

người chống lại cái xấu xa, lạc hậu, thoái hóa, rởm đời hoặc để đ¶ kích, vạch mặt

kẻ thù, đánh vào tư tưởng, hành động mang bản chất thù địch với con người.

Vạch mâu thuẫn của sự vật – mâu thuẫn giữa cái bên ngoài và cái thực

chất bên trong để làm cho người đọc nhận thấy sự mỉa mai, trào lộng của sự vật

là cách làm chủ yếu trong thơ trào phúng, cho nên thơ trào phúng thường sử

dụng lối nói phóng đại, so sánh, chơi chữ, dí dỏm hay lời nói mát mẻ sâu cay.

(Từ điển thuật ngữ văn học tr. 316).

Trào phúng là một từ gốc Hán bao gồm 2 từ tố: Trào: cười nhạo, giễu cợt;

Phúng: mượn lời bóng bẩy để cảm hóa người, nói mát, nói thác một chuyện

khác. Trào phúng là nói ví để cười nhạo, dùng lời nói có tác dụng gây cười

nhằm châm biếm, phê phán. Trào phúng luôn bao hàm cả hai yếu tố đan xen

trộn lẫn nhau, yếu tố tiếng cười, cái cười và yếu tố văn bản, đấu tranh chống lại

tội lỗi xấu xa.

Thơ trào phúng: còn gọi là thơ châm biếm, thơ đả kích, thơ nhại, thơ vui,

thơ khôi hài, thơ hài hước, thơ phúng thích.

Xét nghĩa gốc: Châm: cái kim khâu, kim tiêm

Biếm: chêm, đè xuống, giáng chức quan.

Như thế châm biếm nguyên nghĩa ban đầu chỉ là lời nói, hành động răn

điều lỗi, trị thói xấu, hoàn toàn không có yếu tố tiếng cười trong đó. Ngày nay

7

người Việt Nam coi châm biếm gần nghĩa như trào phúng (chữ la tinh: Satira,

TiÕngViÖt có nghĩa là châm biếm, nhưng cũng có nghĩa trào phúng).

Văn học trào phúng nói chung, thơ trào phúng nói riêng, có thể coi là

“một loại hình đặc biệt của sáng tác văn học, gắn liền với phạm trù mĩ học “cái

hài” với các cung bậc tiếng cười...”. Cái hài – một phạm trù mĩ học phản ánh

một hiện tượng phổ biến của thực tế đời sống vốn có khả năng tạo ra tiếng cười

ở những cung bậc sắc thái khác nhau. Nhà văn, nhà tư tưởng Nga Secnưsépxki

định nghĩa: “Cái hài là sự trống rỗng và sự vô nghĩa bên trong được che đậy

bằng một cái vỏ huênh hoang tự cho rằng có nội dung và ý nghĩa thực sự”.

Cái hài gắn với cái buồn cười, nhưng không phải cái buồn cười nào cũng

trở thành cái hài. Mà cái hài bao hàm một ý nghĩa xã hội gắn liền với sự khẳng

định lý tưởng thẩm mĩ cao cả. Nó là sự phê phán mang tính cảm xúc sáng tạo

tích cực, và có sức công phá mạnh mẽ đối với những cái xấu xa lỗi thời. Sức

mạnh phê phán của nó vừa có tính phủ định lại mang ý nghĩa khẳng định. Nó

phủ định cái lỗi thời xấu xa nhân danh cái cao đẹp.

Cái hài là cơ sở quy định đặc trưng của xung đột nghệ thuật trong thể loại

hài kịch. Trong văn học nghệ thuật, tiếng cười thường có nhiều cung bËc và

mang nh÷ng sắc thái khác nhau. Người ta coi hài hước là cung bậc đầu tiên và

châm biếm là cung bậc cuối cùng. Trong hài hước có phép biện chứng của trí

tưởng tượng phóng khoáng hé mở cho ta thấy đằng sau cái tầm thường là cái cao

quý, sau cái điªn rồ là cái anh minh, sau cái buồn cười là nỗi đau. Trái lại, trong

châm biếm, đối tượng của tiếng cười là thói hư tật xấu, nên nổi bật lên là giọng

đả kích, phủ định, tố cáo. Tiếng cười còn mang nh÷ng sắc thái phong phú đa

dạng: cười khinh bỉ, cười thiện cảm, cười nghiêm khắc, cười chua chát…

Đối với cái hài, dù ở cung bậc nào của tiếng cười cũng cần có ba yếu tố

tạo thành sau đây: Một là: Bản chất mang tính hài của đối tượng mà ai cũng dễ

dàng cảm nhận được. Đây là yếu tố cơ bản. Hai là: Sự cường điệu những đường

nét, kích thước và những liên hệ của chúng trong việc mô tả đối tượng. Ba là: Sự

sắc bén ý nhị, hóm hỉnh của người thể hiện nhằm làm tăng thêm hiệu quả của

tiếng cười.

8

Bên cạnh cái hài - Cái bi - một phạm trù mĩ học phản ánh hiện tượng có

tính quy luật của thực tế đời sống xã hội thường diễn ra trong cuộc đấu tranh

không ngang sức giữa cái thiện và cái ác, cái mới và cái cũ, cái tiến bộ với cái

phản động ... trong ®iÒu kiÖn nh÷ng c¸i sau cßn m¹nh h¬n nh÷ng c¸i tr íc. §ã lµ

sù tr¶ gi¸ tù nguyÖn cho nh÷ng chiÕn th¾ng vµ sù bÊt tö vÒ tinh thÇn b»ng nçi ®au

vµ c¸i chÕt cña nh©n vËt chÝnh diÖn. C¸i bi t¹o ra mét c¶m xóc thÈm mÜ phøc hîp

bao gåm c¶ nçi xãt xa, niÒm h©n hoan lÉn nçi sî h·i khñng khiÕp. C¸i bi th êng

®i liÒn víi nçi ®au vµ c¸i chÕt, song nçi ®au vµ c¸i chÕt ch a ph¶i lµ c¸i bi.

Chóng chØ trë thµnh c¸i bi khi h íng tíi vµ kh¼ng ®Þnh c¸i bÊt tö vÒ mÆt tinh

thÇn cña con ng êi.

Theo Secnưsépxki, cái xấu là nguồn gèc của cái hài. Thật vậy, cái hài

trong nghệ thuật bao giờ cũng hiện ra như là “một sự phê phán đặc biệt” mà chủ

thể phê phán luôn giương cao quan điểm thÈm mĩ cao quý, với cảm xúc mãnh

liệt, tấn công mạnh mẽ vào cái đáng bị phê phán do những thuộc tính khách

quan của chúng.

Các lý thuyết về văn học trào phúng nhìn chung thống nhất trong cách

phân chia giọng điệu tiếng cười về các cấp độ: hài hước, mỉa mai, châm biếm và

cái lớn là đ¶ kích.

* Hài hước

Là một phạm trù thẫm mĩ, một dạng cña cái hài, mang sắc thái cười nhạo

nhẹ nhàng, nụ cười vui đùa, thiện ý trước những mâu thuẫn buồn cười vô hại.

Gôgôn cho rằng: qua tiếng cười hài hước chúng ta nhìn thấy được những giọt

nước mắt thầm lặng, nó thanh lọc tâm hồn, nhân tính. Vì vậy, tiếng cười hài

hước là dấu hiệu của tài năng và tinh thần lạc quan của con người. Gôgôn (1809

- 1852) và Sêđrin (1826 - 1889) hai nhà văn Nga đều chĩa mũi nhọn ngòi bút

trào phúng vào chế độ nông nô và chuyên chế Nga, nhưng mỗi nhà văn lại được

định danh khác nhau, một người được coi là “nhà hài hước vĩ đại nhất” (Gôgôn),

người kia là “Nhà châm biếm vĩ đại nhất” (Sêđrin), bởi vì hai ông khác nhau

trong cách thể hiện, mức độ tiếng cười của mình. Gôgôn thiên về quan điểm lý

tưởng đạo đức – công dân; còn Sêđrin bộc lộ trong tiếng cười của mình về

9

những suy tư chính trị, những trăn trở tìm lối thoát để triệt phá chính quyền

chuyên chế địa chủ, cải tạo xã hội theo con đường dân chủ cách mạng. Bên cạnh

đó “hài hước” cũng còn bao hàm giai điệu vui đùa, vô tư, mang tính giải trí, giải

phóng con người khỏi khó khăn, trang nghiêm đời thường, cũng có khi con

người muốn hoàn thiện mình, hoặc một cái mới nào đó vừa ra đời còn chưa

mang tính hoàn chỉnh.

Mỉa mai (irony) bắt nguồn từ tiếng Hy Loạp cổ Eironia – nghĩa gốc bắt

nguồn từ tên một thằng hề luôn giả vờ nói những lời ngốc nghếch trước những

kẻ thông thái, nhưng những lời ngốc nghếch đó là chân lý còn những lời của

những kẻ thông thái kia lại hết sức ngốc nghếch. Vì vậy “Eironia” còn mang

nghĩa là giả vờ, là thái độ của một người làm ra vẻ ngốc nghếch. Trong ng«n

ng÷ học, “mỉa mai” là một dạng của cái hài, mà ở đó sự khôi hài ẩn nấp dưới vẻ

nghiêm túc để ngầm dấu đi thái độ chê bai, giễu cợt đối với đối tượng.

“Mỉa mai” là một phương thức thể hiện của cái hài trong văn học trào

phúng. Lối nói ngược của mỉa mai như nén sức mạnh phản đối lại để cho nó

bùng lên mạnh mẽ trong ý thức người tiếp nhận, nhưng lại tạo được một bề

ngoài “mát mẻ”, “dí dỏm”, “nhẹ nhàng”.

Các nhà lãng mạn Đức đã nâng mỉa mai lên thành nguyên tắc sáng tác,

khi họ có lý tưởng hóa các nhân vật hiện thực bất chấp trạng thái khách quan

của nó để hạ thấp hiện thực đó. Nhiều nhà văn hiện thực, trong đó có B.Brếch

n©ng mỉa mai lên thành nguyên tắc “lạ hóa”, tạo hiệu quả mỉa mai với thực tại

quen thuộc. “Chủ nghĩa hiện sinh” tạo hiệu quả mỉa mai bằng cách nhìn toàn bộ

tri thức chủ quan của con người dưới ý thức về sự tồn tại. (TĐVH – Tr. 196).

Khoa học về ngôn ngữ và ngôn ngữ nghệ thuật, mỉa mai còn là “phản

ngữ”, “nói ngược”, là những hình thức ngôn ngữ gắn liền với tư tưởng mĩ học

chân chính, coi trọng phương diện tiếng cười của đời sống. Nổi bật của mỉa mai

là “giọng điệu tán dương vờ vĩnh”; “sự châm chọc cay độc”, “sự châm biếm chí

tử” thành thứ vũ khí mạnh mẽ, sắc bén.

Châm biếm: (Tiếng la tinh: Satura, tiếng Pháp: Satire: cười cợt). Xuất

phát điểm ban đầu dùng để đặt tên cho những tác phẩm văn học thời Cổ đại La

10

Mã có đặc điểm chế nhạo, răn dạy, những truyện ngụ ngôn, tiếu lâm, hài kịch.

Về sau, nói được định nghĩa là: “một dạng thức của cái hài”, “một phương thức

miêu tả thực tại”, “một phương thức xây dựng mang tính ước lệ cao.” Nó khác

với hài hước, mỉa mai bởi ngay từ định nghĩa nó đã được khẳng định là: “Một

dạng của văn học trào phúng” dùng lời lẽ sắc sảo, cay độc, thâm thúy để vạch

trần thực tại xấu xa của những đối tượng vµ những hoạt động này hay hoạt động

khác trong xã hội. Châm biếm gắn liền với tính chất xã hội như yêu nước, yêu lẽ

phải, tình yêu con người. Châm biếm khác với mỉa mai, hài hước ở mức đé của

sự phê ph¸n gay gắt hơn, ý nghĩa sâu sắc của hình tượng nghệ thuật.

“Về phương diện xã hội, phần lớn những tác phẩm châm biếm thường

chĩa mũi nhọn vào kẻ thù của nhân dân, của tư tưởng tiến bộ trong lịch sử. Các

nhà văn, nhà thơ trào phúng thường có tài châm biếm và đã viết nhiều tác phẩm

có giá trị đã kích bọn thống trị tàn bạo, hà khắc, bọn xâm lược và bè lũ phản

bội, bán nước cầu vinh…” (TĐVH – tr. 54).

Về phương diện nghệ thuật: Châm biếm mang đặc điểm cơ bản là “màu

sắc tiêu cực được tô đậm của khách thể thÈm mĩ”. Thông qua các biện pháp:

Cường điệu, phóng đại, ngoa dụ, nghịch dị…, hình tượng châm biếm có chủ

đích, từ đó “kích thích và làm sống dậy cái trí nhớ về những giá trị cao (chân,

thiện, mỹ)”. Đặc tính nổi bật là châm biếm không khoan nhượng, đúng như

Gôgôn nói: “Cái cười hệ trọng và sâu sắc hơn người ta tưởng rÊt nhiều… cái

cười đào sâu vào đối tượng, buộc nó phải bộc lộc rõ ra những gì mà nếu thiếu

một sức mạnh xuyên thấm qua nó, thì nó sẽ trôi tuột đi và những điều nhỏ nhặt,

trống rỗng sẽ không làm cho người ta kinh sợ” (G«g«n Toµn tËp, tập1, tr. 195,

chuyển dẫn theo…).

* Thơ trào phúng: gồm các yếu tố: Thơ – trào – phúng

- Thơ: (Tiếng Pháp: Poesie) – hình thức sáng tác văn học phản ảnh cuộc

sống, thể hiện những tâm trạng, những xúc cảm mạnh mẽ bằng ngôn ngữ hàm

súc, giàu hình ảnh và có nhịp điệu: Sóng Hồng viết: “thơ là một hình thái nghệ

thuật cao quý, tinh vi. Người làm thơ phải có tình cảm mãnh liệt thể hiện sự

nồng cháy trong lòng. Nhưng thơ là tác phẩm mà tình cảm và lí trí kết hợp một

11

cách nhuần nhuyễn và có nghệ thuật. Tình cảm và lý trí ấy được diễn đạt bằng

những hoạt động đẹp đẽ qua những lời thơ trong sáng vang lên nhạc điệu khác

thường” (TĐVH, tr.310).

Thơ thiên về biểu hiện cảm xúc, hàm súc, cô đọng, ngôn ngữ có nhịp điệu

là đặc trưng cơ bản của thơ, phân biệt với các thể loại tự sự như truyện, ký, tiểu

thuyết, kịch…

Trào: Trào lộng, cười cợt, tiếng cười: “Một trong những cơ chế tâm lý chủ

yếu tạo nên tiếng cười là mối kết hợp giữa sự mâu thuẫn cộng với sự hạ giá,

giáng cấp” (TS. Trần Thị Hoa Lê).

Phúng: Phúng thích, phúng dụ bằng ngụ ngôn, giáo huấn, mang tính chất

đạo đức xã hội, hướng tới một đối tượng nhất định.

Như vậy, “Thơ trào phúng là loại tác phẩm hợp nguyên các trạng thái hết

sức trái ngược nhau, những rung động cảm xúc sáng tạo, sự phê phán và tiếng

cười. Các trạng thái tâm lý này hòa trộn, thẩm thấu lẫn nhau, triệt tiêu nhau tạo

nên hiệu quả cataxit nghệ thuật. Và như vậy, về mặt định vị thể loại, thơ trào

phúng mang tích phức hợp, pha trộn nhiều loại hình, thể loại, vừa trữ tình, vừa

tự sự, vừa mang cả “chất kịch”. Trong đó, tiếng cười là yếu tố cơ bản quyết

định những loại hình (văn) thơ trào phúng khác nhau”. (TS. Trần Thị Hoa Lê).

Đa số các nhà nghiên cứu cho rằng: Thơ trào phúng là một dạng đặc biệt

của thơ trữ tình, nghĩa là hội tụ những đặc trưng của thơ trữ tình: hình tượng,

cảm xúc, giọng điệu, tâm trạng, nhân vật trữ tình, vần và nhạc điệu… song thực

chất do mang yếu tố tiếng cười và nhằm mục phóng thích xã hội rõ rệt, thơ trào

phúng có điểm gặp gỡ một số thể loại văn học (không vần) khác ở tính chất trí

tuệ, triết lý.

1.2. Sự khác nhau cơ bản của thơ trào phúng với thơ trữ tình

1.2.1. Thơ trữ tình: (Tiếng Pháp: Poésie lyrique): “Những cảm xúc và suy

tư của nhà thơ hoặc nhân vật trữ tình trước các hiện tượng được sống, được thể

hiện một cách trực tiếp. Tính chất cá thể hóa của cảm nghĩ và tính chất chủ

quan hóa của sự thể hiện là những dấu hiệu tiêu biểu của thơ trữ tình. Là tiếng

hát của tâm hồn, thơ trữ tình có khả năng thể hiện những biểu hiện phức tạp của

12

thế giới nội tâm, từ các cung bậc của tình cảm cho tới những chính kiến, những

tư tưởng triết học” (TĐVH – tr.317).

Thơ trữ tình bộc lộ rõ thế giới nội tâm, với những cảm xúc, suy tư nỗi

niềm sâu lắng từ chính tâm hồn nhà thơ. Thơ trữ tình là thơ của tâm trạng, của

cảm xúc, là tiếng nói của trái tim, ngoại cảnh là điểm tựa, là cái cớ để nhà thơ tự

giãi bày, tự nói về mình.

1.2.2. Sự khác nhau cơ bản giữa thơ trào phúng và thơ trữ tình

Như trên đã nói, thơ trào phúng có điểm gặp gỡ, giao thoa với một số thể

loại văn học; Thơ trào phúng vừa là thơ trữ tình lại vừa vượt khái phạm vi thơ

trữ tình thông thường, theo tôi – cái khác biệt cơ bản trước hết là “quan niệm về

đối tượng phản ánh của tác phẩm”. Thơ trữ tình thuần túy coi thế giới nội tâm,

cảm xúc, tâm trạng, tiếng nói của trái tim là đối tượng phản ánh chủ yếu. Còn

tác giả trào phúng – thường chủ yếu nhằm vào đối tượng và chủ yếu là khái quát

lên một vấn đề mang ý nghĩa nhân sinh – đạo lý. Cái khác biệt thứ hai: đó là

quan niệm về đối tượng thưởng thức. Thơ trữ tình đến với người đọc bởi những

“rung động”, “đồng cảm”, “đồng điệu” nhằm được giải bày, chia sẻ gửi gắm tâm

tư, tình cảm, cảm xúc thì đối tượng của thơ trào phúng phức tạp hơn, trước hết

viết cho người “đồng minh” để cùng nhìn nhận, đánh giá, tán thưởng vào cái

nhìn sắc sảo, thông minh, hóm hỉnh; mặt khác viết cho tiếng cười đối tượng chủ

yếu là những kẻ “bất đồng”: từ quan niệm sống, quan niệm thẩm mĩ, chí hướng,

tư cách đạo đức, lối sống, thói quen sinh hoạt đời thường…

Thơ trào phúng trong một phạm vi hẹp, chứa đựng thái độ, quan điểm

phản kháng trước những điều xấu xa – là một thứ vũ khí sắc bén, lợi hại. Căn cứ

trên thực tế thơ trào phúng đầu thế kỷ XX, đặc biệt trong các sáng tác của Phan

ĐiÖn, NguyÔn ThiÖn KÕ, KÐp Trµ, Tõ DiÔn Đång… Chúng tôi quan niệm: thơ

trào phúng bao hàm nhiều cung bậc khác nhau của tiếng cười, từ tiếng cười phản

kháng nhằm mục đích phóng thích chính trị xã hội cho đến tiếng cười chủ yếu

mang ý nghĩa giải trÝ, giải thoát năng lượng hoặc chứng tỏ sự tự do về tinh thần,

từ tiÕng cười “đậm chất cười” đến tiếng cười pha nước mắt (nụ cười cảm thán);

tiếng cười hiện rõ trên câu chữ, tiếng cười ẩn sâu đằng sau hình tượng phúng dụ,

13

đến tiếng cười là thứ vũ khí lợi hại sắc bén chĩa thẳng vào kẻ thù, làm cho kẻ thù

phải run sợ, kinh hãi. Với định nghĩa, tính chất “trào phúng” rộng như trên,cã

thÓ đưa ra các tiêu chí nhận diện cơ bản về thơ trào phúng, chúng tôi cho đó là

xác đáng, trên 3 phương diện:

Thứ nhất, thơ trào phúng có ý nghĩa vui chơi, gi¶i trÝ, giải thoát con người

khỏi trạng thái trang nghiêm, quan phương thông thường.

Thứ hai, tiếng cười được bộc lộ qua các kỹ thuật gây cười khác nhau, mà

trong đó nổi bật là kỹ thuật nhào nặn biến đổi một cách sáng tạo, bất ngờ mối

quan hệ - tương quan tỉ lệ giữa các chất liệu lấy từ hiện thực đời sống, nói cách

khác là kỹ thuật “đắp mặt nạ” cho đối tượng khiến người thưởng thức bật cười

khoái trá bởi vẫn phát hiện được đối tượng “giấu” đằng sau cái “mặt nạ” méo

mó, kỳ quặc tưởng như không thể nhận ra.

Thứ ba, đối với thơ trào phúng, các kỹ thuật gây cười luôn gắn liền với

các thủ pháp ngôn ngữ trào phúng như: chơi chữ, phóng đại (ngoa dụ), nói mỉa,

vật hóa…

Như đã nói về mặt lý luận và mỹ học mà nói, mối quan hệ giữa “cái hài”

và “cái bi” trong tác phẩm văn học là mối quan hệ có tính chất nhân quả tạo nên

giá trị nhân bản cho tác phẩm. Mặt khác, xét về hoàn cảnh xã hội - văn hóa Việt

Nam, khi Pháp bình định từ 1896, 1897, phong trào Cần Vương bị dập tắt, cả

dân tộc bị đánh bại, uất ức nhưng không cam chịu bước một cách nhục nhã vào

xã hội hiện đại, người dân yêu nước tự hào quyết không chịu nhục làm nô lệ của

kẻ thù mới. Vì vậy, tạo ra đỉnh cao trạng thái: cái cũ, cái mới lẫn lộn, không tiêu

diệt lẫn nhau. Trong đời thường người ta chưa thể giết nhau được thì bới móc,

rña xả. Tác động đó đã “phản ánh chính cái bi đã làm nền tảng cảm xúc cho cái

hài, giọt nước mắt thấm sâu trong nỗi đau thất bại, mất chủ quyền dân tộc đã đúc

rút lại thành tiếng cười trào phúng – vũ khí chiến đấu. Cái bi – cái hài đan xen,

trộn lẫn vào nhau, cái bi ẩn sâu làm thi vị, mạnh mẽ hơn cái hài trong sự thưởng

thức của công chúng.

2. Sự ra đời và phát triển của bộ phận thơ trào phúng Việt Nam

trước thế kỷ XX

14

2.1. Các tiền đề phát triển

2.1.1. Tiền đề văn học

Tiếp thu ảnh hưởng của văn học dân gian (ca dao, truyện cười dân gian,

truyện tiếu lâm, khôi hài…, cách diễn đạt mộc mạc, hồn nhiên, giàu trí tuệ, khái

quát cao. Phê phán những gì trái với quy luật cuộc sống, trái với đạo lý của nhân

dân).

Thơ trào phúng Việt Nam ra đời (loại văn học thành văn – văn học viết)

từ khi chế độ phong kiến Việt Nam cơ bản đã chấm dứt vai trò lịch sử đối với

lịch sử dân tộc, đi ngược lại với quyền lợi của dân tộc, càng về sau càng bộc lộ

rõ bản chất xấu xa đê tiện đáng lên án của nó. Từ thế kỷ XVI bắt đầu sự đi

xuống, sự suy thoái của Nhà nước phong kiến chế độ phong kiến Việt Nam (từ

thời Lê Uy Mục, Lê Tương Dực trở đi…).

Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491 - 1585) cây đại thụ của thơ ca dân tộc thế kỷ

XVI cũng là người khởi xướng, mở đầu cho loại thơ ca trào phúng Việt Nam.

Những bài thơ Nôm ẩn chứa tiếng cười còn được lưu lại đầu tiên. Những suy

ngẫm chua chát của một nhà đạo đức kiêm triết gia về thói đời mặn nhạt. Thơ

ông bộc lộ rõ thái độ chính trị của nhà nho, một người trí thức có tài năng lớn,

nhân cách lớn, đã từng làm quan 8 năm dưới triều nhà Mạc, nhưng đành cáo

quan về bảo toàn danh tiết. Thơ ông bộc lộ rõ thái độ bất hợp tác với chế độ

phong kiến đương thời bằng những bài thơ vừa giàu chất triết lý, vừa giàu chất

trào lộng sâu xa.

“Đời nay nhân nghĩa tựa vàng mười

Có của thì hơn hết mọi lời

Trước đến tay không, nào thốt hỏi

Sau vµo gánh nặng , lại vui cười

Anh anh chú chú, mừng hơ hải

Rượu rượu chè chè, thết tả tơi

Người của lấy cân ta thử nhắc

Mới hay rằng của nặng hơn người”.

(Thơ Nôm, bài 74)

15

Tuy chưa có thể khẳng định Nguyễn Bỉnh Khiêm sáng tác thơ trào phúng

theo định nghĩa nêu trên, song không thể phủ nhận yếu tố “trào” mỉa mai, kín

đáo ẩn hiện trong lối so sánh “cân” giữa “nhân nghĩa” và “vàng mười” giữa

“người” và “của” cũng như trong phương thức miêu tả hành động thái quá, vị

của cải đến mức lố bịch:

“Anh anh chú chú, mừng hơ hải

Rượu rượu chè chè, thết tả tơi”.

Sang giai đoạn nửa cuối thế kỷ XVIII - đầu thế kỷ XIX, trên thi đàn dân

tộc xuất hiện một hiện tượng vô song của nền thi ca dân tộc, nữ sĩ Hồ Xuân

Hương – Bà chúa thơ Nôm, bên cạnh đó hàng loạt các tác giả khác Ph¹m Th¸i,

Nguyễn Công Trứ, Cao Bá Quát. Nguyễn Quý Tân… đều khởi sắc víi tên tuổi

trên thi đàn. Riêng Hồ Xuân Hương được coi là tác giả đỉnh cao của thơ trào

phúng trung đại cho đến giữa thế kỷ XIX với khoảng 50 bài thơ Nôm truyền

tụng. Thơ bà thường trào phúng các đối tượng nam quyền, cường quyền, thần

quyền, hoặc hài hước trước đời sống sinh lý phản tự nhiên. Đặc biệt, có thể coi

đây là tác giả thơ trào phúng đầu tiên tập trung tiếng cười vào giới s s·i, mở

đầu cho những tràng cười giòn giã tiếp theo trong thơ Tú Xương, Kép Trà, Phan

§iện, Từ Diễn Đồng… khi thực tại ngày càng nảy sinh nhiều kẻ mượn danh

Phật để kiếm lợi. Đặc biệt hơn, ngoài giá trị nhân đạo sâu sắc, thơ bà lên tiếng

bênh vực cho quyền sống, quyền hạnh phúc của người phụ nữ dưới chế độ

phong kiến, nhiều bài thơ của bà còn có ý nghĩa phê phán những thói đời giả

dối, bịp bợm nhân cách đạo đức mọi hạng người trong xã hội, kể cả bọn vua

chúa, sư s·i, trÝ thức rởm phong kiến.

Giọng điệu, cách thể hiện của Xuân Hương rất gần với thơ ca dân gian ở

sự bình dị, mộc mạc nhưng sâu sắc qua những hình ảnh ẩn dụ, mang ý nghĩa

biểu tượng.

Bài thơ: “VÞnh cái quạt”, với việc nhấn mạnh hành vi “Chúa dấu vua yêu

một cái này” phê phán thói đạo đức giả của vua, chúa phong kiến.

“Đầu sư há phải gì….. bà cốt” §¶ kích bọn sư sãi, giả danh vô đạo đức…

16

Bên cạnh Hồ Xuân Hương, Nguyễn Công Trứ (1778 - 1858) và Cao Bá

Quát (1809 - 1854) một người chuyên thơ Nôm, một người chuyên chữ Hán,

vốn xưa nay không được coi là nhà thơ trào phúng. Song qua tìm hiểu thơ văn

của hai ông, đặc biệt qua tập “Thơ văn Nguyễn Công Trứ ” ( NXB văn học Hà

Nội năm 1983), lại thấy có tới 60 bài mang sắc thái trào phúng trên tổng số 108

bài, nội dung trµo phúng đa dạng, phong phú như: Tự trào: 12/60; châm biếm

thói đời: 16/60, giễu cợt quan niệm sống của nhà nho 20/60, cười cợt tạo hóa

5/60, chơi chữ hài hước: 5/60….( TS. TrÇn ThÞ Hoa Lª) Qua khảo sát trên ta

thấy Nguyễn Công Trứ đặc biệt hứng thú trong việc trào phúng “thói đời đen

bạc” cũng như thế lực đồng tiền và đặc biệt quan niệm sống bó buộc của nhà

nho. Bµi h¸t nãi “ VÞnh ®ång tiÒn” cã thÓ coi lµ tiªu biÓu cho phong c¸ch trµo

phóng NguyÔn C«ng Trø bëi giäng ®iÖu hµi h íc phãng tóng, l¹i còng rÊt mØa

mai r¸t mÆt.

H«i tanh ch¼ng thó vÞ g×

ThÕ mµ ai còng kÎ v× ng êi yªu

T¹o vËt bÊt thÞ v« ®Ó sù

Bßn chµi ra mét thø quÊy ch¬i

§ñ vu«ng, trßn, t îng ®Êt, t îng trêi

Kh¼m ho¹, phóc, yªn nguy, tö ho¹t.

Trong th¬ ch÷ H¸n Cao B¸ Qu¸t còng cã tíi 32 bµi trµo phóng víi tæng

sè 156 bµi, bao gåm nhiÒu néi dung trµo phóng nh : tù trµo 17/32, ch©m biÕm

chÝnh trÞ 8/32, nh×n ®êi ng¹o nghÔ 4/32 , con mắt hµi h­íc 5/32 … Ngoµi ra cßn

NghÌ T©n (NguyÔn Quý T©n 1811- 1856) víi t¸c phÈm : “ Tuý tiªn thi tËp” ch a

® îc s u tÇm, hiÖn cßn l u l¹i mét sè bµi th¬ N«m trµo phóng ® îc gi¸o s Vò

Ngäc Kh¸nh s­u tÇm vµ in trong tËp “ Th¬ v¨n trµo phóng ViÖt Nam”.

Nh×n chung, v¨n häc giai ®o¹n nµy cµng ngµy cµng thiªn vÒ ý

phóng thÝch x· héi, c êi nh¹o nh÷ng sù trí trªu cña ng êi ®êi, cña cuéc m u

sinh hoÆc cña nÒn chÝnh trÞ suy tho¸i. NghÖ thuËt trµo phóng nghiªng vÒ tiÕng

c êi hµi h íc mØa mai, lèi nãi bãng giã, ch a ®Õn møc ch©m biÕm trùc tiÕp gay

g¾t. Giäng ®iÖu m¹nh mÏ vµ t¸o b¹o cã ë hai t¸c gi¶ Hå Xu©n H ¬ng vµ NguyÔn

17

C«ng Trø . Còng cã thÓ do quan niÖm v¨n ch ¬ng nhµ nho coi träng tÝnh tr÷ t×nh,

®iÓn nh· cña th¬ ca . Th¬ trµo phóng trung ®¹i ViÖt Nam xuÊt hiÖn muén mµng,

ph¸t triÓn chËm ch¹p, kh«ng cã ¶nh h ëng s©u réng trong c«ng chóng nh th¬ ca

trµo phóng d©n gian. Song kh«ng thÓ phñ nhËn gÝa trÞ cña nh÷ng nÐt c êi ph¶ng

phÊt ®©y ®ã ®· Èn hiÖn trong th¬ ch÷ H¸n vµ ch÷ N«m c¸c thÕ kØ XIV, XVI … vµ

tiÕng c êi râ nÐt tõ thÕ kØ XVIII lµm nªn tiÒn ®Ò thiÕt yÕu cho dßng th¬ trµo

phóng ph¸t triÓn lín m¹nh, ®¹t thµnh tùu rùc rì khi xuÊt hiÖn nh÷ng yÕu tè x·

héi ®Æc biÖt vµo nöa sau thÕ kØ XX.

2.1.2 .TiÒn ®Ò xã hội

Cuối thế kỷ XIX, tình hình xã hội có ý nghĩa biến đổi căn bản, từ nhiều

góc độ: Kinh tế, chính trị, văn hóa cũng như tín ngưỡng. Nó gắn liền với những

bước thăng trầm của triều đại phong kiến Việt Nam cuối cùng; Thực dân Pháp

xâm lược nước ta, triều đình nhà Nguyễn từng bước đầu hàng, bán nước làm tay

sai cho thực dân Pháp, những biến động âm Ø trong lòng đất nước trên con

đường chuyển từ chế độ trung đại Phương Đông sang hình thái xã hội chịu sức

ép chính trị và ảnh hưởng của văn hóa Phương Tây. Xã hội Việt Nam từng bước

tư sản hóa, quá trình đô thị hóa phát triển, hình thành các đô thị dẫn đến sự ra

đời của nhiều tầng lớp xã hội trong đó có trí thức tư sản, tiểu tư sản.

Vào những năm đầu của thế kỷ XX, các nhà nho thất thế, cũng như các

nhà nho gặp thời, cùng với toàn xã hội đã lần đầu tiên tiếp xúc với một luồng gió

mới theo chân người Pháp đến luồng gió vừa văn minh, vừa cÆn bã “Văn minh”

du nhập qua con đường “Tân thơ”, còn “Cặn bã” chính là hậu quả của chính

sách khai thác thuộc địa ngày càng tàn khốc, dã man của chế độ thực dân. Các

tầng lớp mới với đời sống đô thị hóa cũng hoàn toàn mới lạ, đương nhiên nảy

sinh những tâm lý xã hội khác trước, lối sống, thói quen, quan niệm cũng khác

trước, không phù hợp với truyền thống. Xã hội Việt Nam trải qua một cuộc đổi

thay tận gốc rễ và không thuận chiều. Các nhà nho từng thể nghiệm trí lực của

đất nước trước nạn đụng độ “tàu thiếc, tàu đồng, súng nổ” nay lại chứng kiến

nền Hán học cổ truyền bị ép chết với lối ch íng tai gai mắt phô bày một cách lố

lăng, kệch cỡm. Đặc biệt, việc chính quyền mới chấm dứt việc thi chữ Hán ở

18

Bắc Kỳ vào năm 1915 và ở Trung Kỳ 1919 đã đặt tầng lớp nhà nho trước tình

trạng “cáo chung”. Tuy nhiên, tư tưởng Nho giáo chưa vì thế mà chấm dứt ngay,

bởi cả thế hệ nhà nho còn sống đến mấy thập niên sau đó của thế kỷ XX. Bên

cạnh đó, tư tưởng Tây học đã hình thành và chiếm ưu thế trong xã hội. Mâu

thuẫn bùng phát ở nhiều phương diện: ở tầng lớp cũ – mới, giữa các luồng tư

tưởng, nền văn hóa. Những hiện tượng “dựa gió bẻ măng”, “đục nước, béo cò”,

nhố nhăng, điên đảo, mất đạo lý, tình người… Tất cả khiến nhà nho bất bình,

tìm đến vũ khí duy nhất còn lại trong tay họ là tiếng cười. Tiếng cười bật lên

nhằm từ chối thực tế phũ phàng, chối bỏ thực trạng bế tắc, tự trấn an tinh thần,

chống lại việc đồng hóa - mua chuộc của các thế lực đến từ hoặc theo chân Phương

Tây, cứu vớt truyền thống.

Cơ cấu giai tầng phân hóa, cũ mới đan xen, xáo trộn, dẫn đến sự biến đổi

trong nhân sinh quan, quan niệm sáng tác và đội ngũ tác giả cũng như độc giả

thay đổi cả về số lượng và chất lượng.

Trên đây là những tiền đề xã hội - văn hóa ở bề sâu tư tưởng làm nở rộ

tiếng cười cña thơ trào phúng chính trị đầu thế kỷ XX. Cũng còn phải kể đến

một số điều kiện xã hội cụ thể ở phương diện hình thức. Ảnh hưởng to lớn, đáng

kể đó là thành tựu báo chí những năm đầu của thế kỷ XX. Một loạt các tòa soạn

báo, tạp chí xuất hiện nối tiếp từ Nam ra Bắc. Trung Kỳ có “Tiếng dân”, Bắc kỳ

phong phú hơn cả với các báo Đại Nam (Đăng cổ tùng báo); Ngày nay, Phong

Hóa, Tiểu thuyết thứ bảy, Đông Pháp thời báo, các tạp chí Đông Dương, Nam

Phong, An Nam, Tri Tân, Thanh Nghị… Mục đích chính trị cũng như giá trị ảnh

hưởng của các báo và tạp chí có thể khác nhau, song tất cả có điểm chung là

thực hiện vai trò “kết nối” giữa thơ ca trào phúng với độc giả, vai trò “tuyên

truyền cổ động” này ở các thế kỷ trước ch a có. “Nam Phong T¹p ChÝ” là cơ

quan xuất bản đầu tiên phát hành rộng rãi trong công chúng những tác phẩm thơ

Nôm của Nguyễn Khuyến và Tú Xương, mà trước đó mới chỉ lưu hành quanh

hai vùng Yên §æ, Vị Xuyên. Rồi liên tiếp suốt 30 số tạp chí trong vòng 14 năm

(1918 - 1932) trên mục Văn uyển, Nam Phong đã giới thiệu cho chúng ta khoảng

120 tác giả với hơn 400 bài thơ trào phúng.

19

Nói tóm lại, ở phương diện xã hội – văn hóa, đây là thời kỳ tập trung

nhiều mâu thuẫn, các mâu thuẫn đều lên tới đỉnh điểm mà chưa có hướng giải

quyết tạo nên những nghịch lý trên nhiều phương diện của đời sèng chính trị,

văn hóa, xã hội. Tiếng cười châm biếm cất lên từ giới trí thức cho đến giới bình

dân trở thành một thứ vũ khí đắc lực, phương thuốc hữu hiệu chống lại cái ác,

cái xấu.

3. Diện mạo thơ trào phúng chính trị Việt Nam 30 năm đầu thế kỷ XX

Việc thực dân Pháp xâm lược, chiếm nước ta, áp đặt chế độ thống trị thực

dân, uy hiếp vận mệnh đất nước và đời sống nhân dân, tác động sâu sắc đến mọi

tầng lớp xã hội và do đó gây một chuyển biến quan trọng trong văn học nước ta

từ 1858. Đất nước từ độc lập trë thành nô lệ, từ thời bình sang thời chiến. Điều

đó thấy rõ trong cả văn học thành văn, văn học dân gian.

Bàn về lịch sử văn học, theo PGS.TS Trần Ngọc Vương là: “Vạch ra sự

vận động, sự chuyển biến, sự phát triển của một đối tượng là văn học; bàn về

văn học thì phải căn cứ vào tác phẩm, vào đời sống văn học, liên quan đến nó là

tác giả, là thể loại, là nội dung, hình thức, là thị hiếu công chúng, là môi

trường…”.

Bên cạnh văn học yêu nước quan hệ trực tiếp với cuộc đấu tranh dân tộc,

với đời sống chính trị, xã hội nên ta dễ thấy 3 chặng đường của lịch sử đấu tranh

cho độc lập dân tộc.

- Văn học yêu nước của v¨n thân Cần Vương.

- Văn học yêu nước cña các chí sĩ Duy Tân.

- Văn học yêu nước chịu ảnh hưởng tư tưởng Cộng sản và Đảng cộng sản.

thì văn học trào phúng ra đời cùng các tên tuổi chói loà trang văn học

như: Nguyễn Khuyến, Tú Xương, Nguyễn Thiện Kế (1858- 191), Kép Trà

(1873- 1928), Phan Điện (1874-1945), Tõ DiÔn Đồng (1866- 1922) cũng là hiện

tượng mới. Thơ trào phúng hình thành chậm hơn, vào cuối thế kỷ XIX, chỉ phát

triển thành một dòng vào đầu thế kỷ XX, ở miền Nam có thể kể thêm Cử Trị,

Nhiêu Tâm, Học Lạc, … mà đặc điểm sáng tác có khác với những Tú Mỡ, Đồ

Phồn …sau này.

20

Xuất hiện trên thi đàn văn học dân tộc, với không ít các tên tuổi lớn, thơ

trào phúng chính trị có một vị thế đặc biệt trong lòng công chúng; bởi nó thay

lời cho những người có “tâm - đạo” (GS. TrÇn Đình H îu) để đả phá những gì

bị coi là “dơ dáng dại hình”, đã giáng những đòn chí mạng, mạnh mẽ đến đối

tượng ®¶ kích..

Tú Xương chế giễu:

“Khăn là bác nọ to tày rế

Váy lĩnh cô kia quét sạch hÌ.

Công đức tu hành sự có läng

Xu hào rñng rỉnh mán ngồi xe”

Cái lố lăng, hîm của, trái tôn ti trật tự ấy trông chướng tai gai mắt, gây ra

bất bình phản ứng không phải cho riêng ai mà cho cả xã hội vốn tôn trọng tục lệ,

tôn trọng lễ giáo, phận vị trên dưới. Nhưng về sau khi quyền của “kẻ có của”

được thừa nhận, sự hưởng thụ thú vui vật chất được coi là quyền lợi tự nhiên - lễ

giáo tục lệ lùi bước - thì cái ngon, cái đẹp, cái tiện lợi, cái hào nhoáng trở thành

có sức hấp dẫn. Người ta không chê việc: “… làm ông Phán” ®Ó cã ® îc “tối

rượu sâm banh, sáng sữa bò” nữa mà giờ đây thành phố là n¬i:

“Nhà ngói bát úp đường bàn cờ

Đèn điện sao sa, nước máy dội”

Tất cả cái xã hội nhố nhăng, nhặng xị ấy, được đưa vào các trang viết của

Nguyễn Thiện Kế, Kép Trà, Phan Điện, Tõ DiÔn Đång… trở thành thứ vũ khí để

tiếp tục chinh phục ng êi ®äc vµ gãp søc giải phóng dân tộc.

Phần lớn các tác giả trào phúng thuộc giai đoạn đó là những nhà nho, nhà

khoa bảng:

Nguyễn Khuyến: Đậu Hoàng Giáp, tam nguyên năm 1871, làm quan trải

các chức Đốc học, ăn sát, Bố chánh, Toàn tu sử quán, cáo quan về làng ở ẩn.

Tú Xương: Đi thi 8 lần, đỗ tú tài một lần dạy học ở nhà.

Kép Trà: (Hoàng Thôy Phương), đỗ tú tài hai lần, dạy học và bốc thuốc.

Phan Điện: Hỏng liền mấy khoa thi, dạy học chủ yếu ở Hà Đông (quê gốc

Đức Thọ - Hà Tĩnh).

21

Nguyễn Thiện Kế: Đậu cử nhân năm 1888, từng làm quan tri huyện, tri

phủ, huấn đạo, bị cách chức mấy lần vì khinh thường quan trên.

Sáng tác của các ông chủ yếu bằng truyền khẩu, sau đó được người thân

hoặc đời sau sưu tầm, giới thiệu bằng chữ quốc ngữ.

Dù sáng tác bằng Nôm hoặc qua truyền khẩu, sự xuất hiện của thơ trào

phúng chính trị đầu thế kỷ XX một khi đã “văn bản hóa”, thì chủ yếu đều ở dưới

dạng chữ quốc ngữ (được in ấn trên các tạp chí, sách, báo), sáng tác bằng chữ

Hán cũng dần được giới thiệu và dịch ra chữ quốc ngữ.

Một bộ phận các tác giả được xếp vào phong cách “Nho lì” (TS. Trần Thị

Hoa Lê), đó là nhóm tác giả học mà không hoặc ít thành đạt trên con đường

công danh, hoạn lộ, phong cách thiên về sử dụng tiếng cười dân gian, giọng điệu

chủ yếu là mỉa mai, châm biếm, ngôn từ sắc nhọn gay gắt, chØ trích trực tiếp vào

đối tượng. Các tác giả phần lớn sinh khoảng nửa sau thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX.

* Tiểu kết chương 1

Xét đặc điểm thể loại cũng như quá trình vận động, thơ trào phúng là một

khuynh hướng văn học phức tạp, nhưng lại là một dạng đặc biệt của thơ trữ tình

– bên cạnh đó lại khác thơ trữ tình ở sự đan xen, pha trộn, tổng hợp nhiều yếu

tố: Cảm xúc, tâm trạng (thơ) tư duy phân tích duy lý, kỹ thuật gây cười bằng

hình tượng, nhân vật (trào) và thái độ khuyên răn, phê phán (phúng). Trong đó,

yếu tố tiếng cười đóng vai trò cơ bản để phân biệt thơ trào phúng với thơ trữ tình

thuần túy.

Thời kỳ văn học trung đại Việt Nam chưa có khái niệm thơ trào phúng,

nhưng thơ chữ H¸n thấp tho¸ng nét cười giải trí, trào từ cuối thế kỷ XIII đầu thế

kỷ XIV tiếng cười phê phán nhân tình thế thái đã có trong thơ Nôm thế kỷ XVI

và bùng lên, khởi sắc từ thế kỷ XVIII nửa đầu thế kỷ XIX.

Kế thừa truyền thống thơ ca trung đại mang yếu tố “trào” tiếp thu tinh hoa

phong phú của văn học dân gian, vận động trên cơ sở xã hội kinh tế đặc thù của

thời đại, thơ trào phúng đã phát triển “thành một dòng” với đội ngũ tác giả đông

đảo, phong cách đa dạng, số lượng tác phẩm đạt kỷ lục so với truyền thống.

22

Trong đó nổi trội một số cây bút trào phúng – trào phúng chính trị xuất

sắc của thời đại, ngoài Tú Xương, Nguyễn Khuyến ra phải nói đến Nguyễn

Thiện Kế, Kép Trà, Tõ DiÔn Đång, Phan Điện.

23

Chương 2: ĐẶC ĐIỂM NỘI DUNG – NGHỆ THUẬT

THƠ TRÀO PHÚNG CHÍNH TRỊ 30 NĂM ĐẦU TIÊN CỦA THẾ KỶ XX

1. Những đặc điểm nổi bật về kinh tế - chính trị - xã hội Việt Nam những

năm đầu thế kỷ XX cơ sở ra đời của mảng thơ trào phúng giai đoạn này

Thực dân Pháp đã làm xong công cuộc “bình định”, đánh dẹp các phong

trào yêu nước chống Pháp (cuối thế kỷ XIX) và bắt đầu công cuộc làm tay sai

cho thực dân Pháp. Vua quan, mà phần lớn là những bậc sĩ phu nhanh chóng

biết tìm cách ngoan ngoãn đua nhau tá lòng tận tụy trung thành để cầu xin ân

huệ. Họ bị tước hết mọi quyền hành thực tế. Chỉ cần học mấy tiếng Tây “vâng

dạ”, “xin lỗi”, “cám ơn” là đủ làm được việc. Nhưng “hai ChÝnh phñ, được tổ

chức theo lối hiện đại, chặt chẽ hơn, có quyền lực hơn, chi phối sâu và toàn diện

mọi hoạt động phá dần cái thế tự trị của làng xã ngày trước”.

Để tuyên truyền hòa bình chiến thắng, cho văn minh nước Pháp, ngay từ

năm 1886 Paul Bee đã bày tÊn tuồng Hội đồng tư vấn, lắp cho nước bị xâm lược

một mặt nạ dân chủ, lập Viện Hàn lâm Bắc Kỳ, quét cho nó một nước sơn hòa

bình bảo vệ và phát triển văn hóa. Đến đầu thế kỷ XX, cuộc bình định đã thành

công, chúng tổ chức hội chợ thuộc địa, xây dựng một số công trình lớn trang sức

cho cảnh thái bình: Nhà hát lớn, Trường Đại học, cầu Long Biên, cầu Tràng

Tiền… Ngoài ý nghĩa thực tế là ý nghĩa lừa gạt, uy hiếp về chính trị. Cái vẻ đồ

sộ, bề thế sừng sững của cái công trình đó vừa tuyên truyền cho sự tài tình của

kỹ thuật Pháp vừa phô trương sự cượng thịnh của nước Pháp, đe dọa tinh thần

người dân bản xứ đã mất nước mà không chịu khuất phục. Nhưng cái mà thực

dân Pháp để tâm nhất, nóng ruột nhất là khai thác xứ Đông Dương giàu có để

bóc lộ, vơ vét về kinh tế.

Kết quả của chính sách đó là nền kinh tế tự nhiên cổ xưa bị phân giải, sự

lưu thông hàng hóa phát triển, tỉ trọng kinh tế tư bản chủ nghĩa tăng nhanh, nước

ta bị dày xéo vào quỹ đạo chủ nghĩa tư bản nhưng không được công nghiệp hóa

mà lại biến thành một thị trường tiêu thụ và cung cấp nguyên liệu, hàng xuất

khẩu cho thương nghiệp Pháp. Lợi nhuận vào túi tư bản còn nhân dân ta bị bần

cùng hóa, phá sản và trở thành nguồn nhân công đông đảo, rẻ mạt cho các h·ng

24

buôn bán, các chủ thầu, chủ đồn điền của thực dân Pháp và quan lại tay sai. Chế

độ thực dân nửa phong kiến hình thành, tiếp tục kìm hãm sự phát triển của nước

ta. Việc mở mang giao thông buôn bán, phát triển kinh tế hàng hóa tạo ra một thị

trường thống nhất từ Bắc chí Nam.

Sự phát triển buôn bán và giao thông như thế làm mọc lên nhiều thành thị

tư bản chủ nghĩa. Các hải cảng như Sài Gòn, Hải Phòng, Đà Nẵng được xây

dựng, các khu công nghiệp mới như Nam Định, Vinh mọc ra. Sự xuất hiện thị

trường đông đúc đóng vai trò trung tâm kinh tế, sự tiếp xúc với phương Tây là

những nhân tố rất mới. Tuy bị chính sách phản động của thực dân kìm hãm,

nhưng nguyên tố đó khách quan ngoài ý muốn của thực dân vẫn gây tác dụng

tích cực đến sự phát triển của nước ta.

Xã hội ta, trước khi thực dân Pháp sang là một xã hội phong kiến phương

Đông. Trong xã hội đó con người sống gắn bó với làng xóm. Họ hàng nội ngoại

không những gắn bó với nhau bằng tình máu mủ mà bằng cả một tổ chức có thứ

bậc chặt chẽ, bằng cả đạo lý có tính chất tôn giáo. Tình máu mủ được cñng cố

b»ng những cơ sở vật chất, những nghi lễ, tập tục tạo thành những quan hệ ràng

buộc, những trách nhiệm tinh thần, ®oµn kết, bà con họ hàng thành một đơn vị

che chở, đùm bọc lấy nhau theo tinh thần “chết cha còn chú, sẩy mẹ bú dì”, “một

giọt máu đào hơn ao nước lã”. Họ hàng hầu như thành đơn vị của lµng xã. Làng

xã có tính chất tự trị là đơn vị về kinh tế hành chính của chính quyền Trung ương,

chính quyền Trung ương tập trung chuyên chế, dựa vào bộ máy quan liêu và quân

sự để duy trì sự thống trị, bắt thần dân theo đơn vị làng xã nộp thuế và đi phu.

Chính quyền thuéc về một dòng họ triều đình, quan lại là thân thuộc, tôi

tớ của dòng họ cầm quyền. Vua quan và họ hàng của họ trở thành một tầng lớp

quý tộc có đặc quyền, chia nhau hưởng số tô thuế và các quyền lợi chính trị tinh

thần khác được phân phối theo thứ bậc thân, sơ, trên, dưới. Cả hệ thống đó - về

mặt Nhà nước là chính quyền, về mặt xã hội là đẳng cấp, về mặt huyết thống là

họ hàng - thống trị “tứ dân”. Bốn tầng lớp nh©n d©n: sĩ, nông, công, thương mà

quan trọng nhất về số lượng cũng như về vai trò kinh tế là nông dân, cách này

hay cách khác đều bị khinh rẻ, đều bị áp bức, đều bị bóc lột. Đó là những tầng

25

lớp bị trị. Sĩ - nhà nho có thể coi như là một đẳng cấp đặc biệt. Họ tự nhận và

được xã hội thừa nhận là kẻ: “cầm chính đạo”, “truyền bá”, “giáo hóa” của triều

đình cho nhân dân, trong một nước tôn giáo không có giáo hội, không có nhà

thờ, không có tầng lớp giáo sĩ có đặc quyền - Phật giáo và §ạo giáo chỉ có các

chùa quán mang tính chất địa phương có ảnh hưởng từng vùng và không gắn

một cách hợp pháp với chính quyền - nhà nho trong đời sống tinh thần của nhân

dân, có trách nhiệm “chăn dắt” như người giáo sĩ. Nhà nho đỗ đạt rồi làm quan

và nếu như bất đắc chí không làm quan thì cũng được hưởng những đặc quyền

kinh tế và tinh thần, trở thành thân hào. Sĩ - là tầng lớp không có những đặc

quyền nhưng không thuộc nhân dân lao động. Nó là một đẳng cấp xã hội đặc

biệt trong tứ dân.

Thực dân Pháp sang nước ta, thì đầu tiên là phải có những người bản xứ

làm môi giới kiếm giúp chúng thức ăn, vật dụng, giúp chúng giao thiệp, buôn

bán, giúp việc cho các hãng buôn, làm công chức cho bộ máy cai trị. Những con

buôn chạy việc, cung cÊp thức ăn, vật dụng cho các trại lính, chạy việc mua

hàng bán hàng, thông ngôn, kÝ lục giúp việc giao thiệp, giấy tờ là những nhân

vật đầu tiên, rồi đến các me tây, các ông thầu khoán, những người học trò các

trường thông ngôn, hậu bổ, những kẻ:

“Tham đồng bạc trắng con cò

Bỏ cha bỏ mẹ đi phò Lang sa”

tập hợp đông đúc quanh quân xâm lược nước ngoài, là lớp thị dân đầu tiên của

thµnh phè nhượng địa.

Kinh tế hàng hóa kích thích sự phát triển của công thương nghiệp, làm

cho thành thị phát triển, làm xuất hiện nhiều nhu cầu mới, nghề nghiệp mới,

thành thị thu hút ngày càng nhiều những người dân chạy loạn, những người

nông dân phá sản và cả những người bỏ nông thôn ra thành thị mong kiếm ăn dễ

dàng hơn.

Chính sách kinh tế của thực dân tuy có kích thích nhưng chủ yếu là kìm

hãm công nghiệp phát triển. Sự xơ xác của làng xóm, sự phá sản của nông

nghiệp, sự xuất hiện các thành thị đổi chiều hướng lưu tán của người nông

26

dân… Một tầng lớp tiểu tư sản dân nghèo đông đảo, phình to ra mãi, một cách

sống bấp bênh ở thành thị, cùng nguồn và không dứt được dây mơ rễ má với dân

nghèo ở nông thôn, sống bữa đực bữa cái, không ngớt mùa đi tha phương kiếm

việc làm ăn.

Đó là những nét biến động cơ bản của xã hội Việt Nam đầu thế kỷ XX

Sự đổi thay trong thực tế xã hội phản ánh vào văn học, kéo theo sự đổi

thay trong văn học. Trước thế kỷ XX trong lịch sử văn học nước ta có hai dòng

rõ rệt: Bác học và bình dân. Mọi dòng đều có người sáng tác, cùng chung đề

tài, đời sống, phương thức truyền bá riêng, đều được sáng tác theo những quan

niệm văn học, những lý tưởng thẫm mĩ riêng, và theo những thể loại nhất định.

Sự đổi thay bắt đầu với việc đổi thay vị trí của cung đình và nông thôn so

với thành thị tư bản chủ nghĩa, của nhà nho và người nông dân – những nhân

vật nông thôn – so với người thị dân.

“Chiếc lương tây” hậu hĩnh đang lôi cuốn đám thanh thiếu niên đến các

trường Pháp – Việt. Các trường học chữ Nho xưa kia tấp nập đến cả nơi thôn

cùng, xóm vắng thì nay là cảnh tàn tạ của buổi vãn chiều:

“Đạo học ngày nay đã chán rồi

Mười người đi học chín người thôi

Cô hàng bán sách lim dim gật

Thầy khóa tư lương nhấp nhổm ngồi”

(Tú Xương)

Trong cảnh loạn li không ai còn nghĩ đến chuyện lËp thi xã. Bè bạn thân

thích cũng ngại gặp nhau. Quan hệ thầy trò, bạn bè không còn chặt chẽ như

trước. Nhà nho, người đại biểu tinh thần của xã hội trước đây, trải qua một sự

đảo lộn về số phận. Ở nông thôn dưới cặp mắt thiếu thiện cảm của thực dân,

nhà nho – thân sĩ hay nho sĩ – đã nép mình, nhường chỗ cho những người chức

sắc mới. Tiếng nói của họ không còn được coi trọng và họ cũng biết thân phận,

không dám nói nhiều. Văn học bác học, chung số phận với người sản sinh ra nó,

mất cả sinh khí và đất sống, không có điều kiện phát triển ngày càng tàn lụi.

(TuyÓn tËp TrÇn §×nh H îu).

27

Ở các thành thÞ ngày càng đông đảo những con người mới, sống hoàn

toàn khác trước, có nhu cầu văn học hoàn toàn khác trước. Ở đây, người công

chức sau giờ làm việc ở công sở, về nhà rỗi rải, cần đọc báo, đọc tiểu thuyết, đi

xem hát… Những nhà kinh doanh cần biết tin tức, cần tiêu khiển. Những cô gái

ngồi trông cửa hàng, những cậu bồi, anh xe ngồi chờ chủ, những cô sen ngồi chờ

lấy nước bên giếng máy, cần xem truyện. Người ta đòi hỏi biết nhiều truyện có

tình tiết cụ thể, hấp dẫn, ly kỳ, gây xúc động. Người ta cần phải giải trí, cần

cười, cần mơ màng. Ở đây không có những buổi hát hò dưới trăng và thứ văn

nghệ thôn dã ấy cũng không thỏa mãn được thị hiếu, thị dân của họ nữa. Lớp

công chúng mới ra đời đó đòi hỏi một nền văn học thị dân.

Không phải văn học thị dân đã có thể lấn át ngay văn học nông thôn. Nhà

nho vẫn tự hµo về thơ phú, chữ nghĩa, đạo thánh hiền, vẫn làm thơ, làm phú đọc

cho nhau nghe. Nhiều vị khoa bảng có tiếng tăm, quan lại cao cấp được thực dân

khuyến khích tổ chức những buổi xướng ho¹, thi thơ lớn. Nhiều người công bố

cả sáng tác lên báo chí. Nam triều vẫn tồn tại, vẫn có những ông quan ngồi viết

chiếu, biểu. Người ta vẫn nhai lại thứ văn chương giáo huÊn vÒ vua t«i th¸nh

hiÒn, đạo lý cương thường… nhưng không còn ai thích thứ văn chương dối trá,

trơ trẽn viết chỉ để tiêu sầu và kiếm cơm ấy. Những nhà nho yêu nước, trong

sạch dùng văn thơ để nói khí tiết bất khuất, để vạch mặt bọn phản bội, ca tụng

những người anh hïng hy sinh, cũng có thể để cười cợt những cái trái tai, gai

mắt, xấu xa, bỉ ổi của cái xã hội nhố nhăng.

Văn học thành thị thay cho văn học nông thôn, người trí thức tân học thay

cho nhà nho làm chủ văn đàn. Nhưng sự thay đổi đó xảy ra không giống như sự

thay đổi trong quân sự, chính trị: Đấu tranh, tiêu diệt, thay thế mà trải qua một

cuộc cạnh tranh âm thầm, lặng lẽ, chuyển hóa dần. Văn học cũ cách tân, thích

ứng với công chúng mới nhưng bất lực, dừng lại, héo mòn dần. Văn học mới ra

đời, dựa vào sự phát triển nhanh chóng của thành thị, vào sự tích lũy tri thức

văn học cũ vào một góc trong từng người, trên tờ báo, trong cả xã hội, cho đến

lúc nó mờ nhạt dần.(TuyÓn tËp TrÇn §×nh H îu)

28

Ở giữa dòng văn học bác học – văn học dân gian: Văn học trào phúng –

thơ trào phúng chính trị đầu thế kỷ XX xuất hiện một cách kịp thời trên thi đàn,

đông đúc về số lượng tác giả, khổng lồ về khối lượng tác phẩm. Một cái nhìn

hiện thực đối với xã hội, một tư tưởng nhân đạo đối với cảnh bất công, đối với

những người khổ cực, lên án bọn bán nước, bọn cướp nước, bọn vua quan bù

nhìn can tâm làm tay sai cho giặc. Nó không đi vào xu hướng chống lại sự gò bó

của lễ giáo mà đi vào hướng chống lại sự xâm lược, bóc lột. Thơ trào phúng

chính trị chế giễu, nguyền rủa bọn thống trị mới và bọn theo ®ãm ăn tàn từ

hương lý, quan lại các cấp huyện, tỉnh đến bọn đại thần, phát triển làm dấu nối

giữa hai dòng văn học yêu nước và dân gian, thay cho vai trò các truyện Nôm tài

tử của văn học bác học và văn học bình dân trước đây. “Nó nối liền tiếng rên

xiết uất ức, lời tố cáo căm phÉn của nhân dân lao động với lời thương cảm đạo

lý, với lời kêu gọi cứu nước của nhà nho. Nó nối cái kể lể của vè tự sự với cách

giáo huấn đạo nghĩa của văn chương bác học. Nó cũng đi dần đến thống nhất

với văn học yêu nước và tiên đề cho văn học hiện thực phê phán ra đời”

(PGS.TS Trần Ngọc Vương).

Líp ng êi trÝ thøc tiÓu t s¶n lµ lùc l îng nßng cèt trªn v¨n ®µn c«ng

khai, nhµ nho dÇn lÐp vÕ tr íc thêi cuéc, tÇng líp trÝ thøc tiÓu t s¶n nhê tiÕp thu

¶nh h ëng v¨n ho¸ Ph ¬ng T©y ( đặc biÖt lµ v¨n ho¸ Ph¸p) ®· gãp phÇn thóc ®Èy

qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ nÒn v¨n häc d©n téc trong nh÷ng thËp niªn ®Çu tiªn cña

thÕ kØ XX, ph¸ vì dÇn tÝnh chÊt quy ph¹m cña v¨n ch ¬ng cò tr íc ®ã. Phong

trµo v¨n häc ph¸t triÓn trªn c¬ së phong trµo chÝnh trÞ: yªu n íc vµ duy t©n. ë

®©y cã nh÷ng nhµ nho tiÕng t¨m, cã uy tÝn yªu n íc mµ l¹i cã ®iÒu kiÖn tiÕp xóc

víi t t ëng míi, cã thùc tÕ t s¶n ho¸ ë thµnh thÞ mµ l¹i cã ®iÒu kiÖn sèng trong

mét phong trµo kh¸ng chiÕn … §Çu thÕ kØ XX cã ba ®Þa bµn cã ®iÒu kiÖn nh­

vËy : B¾c Bé, NghÖ TÜnh vµ Nam Ng·i . Nh÷ng nhµ nho tiªu biÓu cña giai ®o¹n

v¨n häc nµy ®Òu cã nh÷ng t¸c phÈm tiªu biÓu cho thêi ®¹i.

2. Sù ®æi míi trªn b×nh diÖn phong c¸ch cña bé phËn th¬ trµo phóng chÝnh

trÞ ®Çu thÕ kØ XX :

2.1.Trở lại với phong cách thơ trào phúng trước thế kỷ XX:

29

TiÕp nèi v¨n häc truyÒn thèng - v¨n häc d©n gian, th¬ trµo phóng tr íc thÕ kØ

XX vÒ c¬ b¶n mang phong c¸ch “Nho cò”. §ã lµ thiªn vÒ phong c¸ch c êi cña

nhµ nho: phª ph¸n, phñ nhËn thùc t¹i x· héi phong kiÕn ®· lçi thêi, víi h×nh thøc

vµ ng«n ng÷ nhÑ nhµng, kÝn ®¸o ®i liÒn víi ý nghÜa phóng thÝch th©m s©u. Néi

dung c êi còng ®a d¹ng, giäng ®iÖu c êi phong phó víi c¶ 3 cÊp ®é: hµi h íc,

mØa mai, ch©m biÕm. Víi c¸c giäng th¬ chñ yÕu lµ vÞnh vËt vµ ngô ý.

Th¬ vÞnh vËt vµ ngô ý, ngoµi th¬ truyÒn thèng, hÇu hÕt c¸c t¸c gi¶ ®Òu dùa

vµo c¸c h×nh t îng nghÞch dÞ nh : tiÕn sÜ giÊy, «ng phçng ®¸, anh gi¶ ®iÕc, mÑ

Mèc… mµ ng êi næi lªn ë giai ®o¹n tr íc thÕ kØ XX nµy lµ NguyÔn KhuyÕn.

C¸c h×nh t îng trong th¬ NguyÔn KhuyÕn nh­ “ tiÕn sÜ giÊy”, “ vua chÌo” “ quan

chÌo” “ th¹ch l·o nh©n” … t¹o nªn mét tr­êng nh×n trµo phóng tr­íc giíi ¸o mò

n íc nhµ b»ng con m¾t trµo léng. NguyÔn KhuyÕn ®· ®¸nh gi¸ x¸c ®¸ng “vai

trß” t­îng gç cña «ng quan triÒu ®×nh ®èi víi vËn héi ®Êt n­íc :

Trong bµi “ ¦u phô tõ” ( lêi vî anh ph­êng chÌo) t¸c gi¶ m­în cuéc ®èi tho¹i

gi÷a hai vî chång ng êi lµm nghÒ h¸t chÌo ®Ó ch©m biÕm:

§«ng l©n gia h÷u u nh©n tró

D¹ b¸n u nh©n ng÷ u phô

“ Ng· diÖc thêi th­êng tè h¶o quan

Nh­ hµ nh©n giai bÊt ng· cô?”

T¸c gi¶ tù dÞch:

Xãm bªn ®«ng cã ph êng chÌo trä

§ ¬ng nöa ®ªm gäi vî chuyÖn trß

R»ng: “ Ta th­êng lµm quan to

Sao ng êi coi ch¼ng ra trß trèng chi”

Nh©n vËt ng­êi kÐp h¸t gièng nh­ “ chµng ngèc” trong truyÖn cæ tÝch,

®ang nöa ®ªm phµn nµn cïng vî vÒ nçi lµm quan mµ kh«ng ai sî cña m×nh.

Bµi “ TiÕn sÜ giÊy” - còng tiÕp tôc bæ sung cho c¶m høng vÒ b¶n chÊt bï

nh×n cña vua chóa quan l¹i phong kiÕn thêi buæi “ ®Çu T©y” , bµi “ TiÕn sÜ giÊy”

cïng víi “Lêi vî anh ph êng chÌo” dùng nªn h×nh ¶nh phóng dô vÒ thùc chÊt

«ng quan triÒu ®×nh, lèi t îng tr ng hµi h íc lµm næi bËt m©u thuÉn gi÷a vá

ngoµi hµo nho¸ng vµ ruét rçng tuÕch cña bËc khoa b¶ng còng nh nh·n m¸c «ng

30

quan mµ kh«ng ai sî. §©y lµ hai bµi th¬ tiªu biÓu cho tiÕng c êi trµo phóng hãm

nhÑ mµ s©u cay ® îc nhiÒu thÕ hÖ ®éc gi¶ ®ãn nhËn, t©m ®¾c.

Th¬ trµo phóng tr íc thÕ kØ XX, còng xuÊt hiÖn næi tréi h¬n ë th¬ tù trµo ë

møc ®é : tù trµo ®¬n thuÇn vµ tù trµo kÕt hîp. Tù trµo ®¬n thuÇn lµ tù c êi m×nh :

cuêi søc kháe, h×nh d¸ng bªn ngoµi vµ c êi th©n thÕ, c«ng danh. Tù trµo kÕt hîp

lµ c êi th©n thÕ, c«ng danh ®Ó kh¼ng ®Þnh c¸i “ tiÕt sạch” “ gi¸ trong”. C¸c bµi

th¬ ch÷ H¸n nãi chung ®Òu mang dÊu Ên tù thuËt, tõ viÖc tuæi t¸c cô thÓ ë c¸c

c©u cho ®Õn viÖc miªu t¶ thËm x ng hµi h íc c¸c chi tiÕt c¬ thÓ nh : r©u, r¨ng,

m¾t, tãc.. khiÕn ng êi ®äc võa buån c êi tr íc vÎ k× quÆc dÞ th êng, nh ng còng

th ¬ng c¶m sù l·o hãa. Th¬ tù trµo lu«n ®an xen, x¸o trén 2 giäng ®iÖu: phñ

®Þnh vµ kh¼ng ®Þnh, chØ kh¸c nhau ë møc ®é giäng ®iÖu: Phñ ®Þnh th êng thËm

x ng qu¸ møc, kh¼ng ®Þnh th× kÝn ®¸o h¬n.

Nãi tãm l¹i : Th¬ trµo phóng tr íc thÕ kØ XX ch a phong phó vÒ néi dung,

h×nh thøc còng nh phong c¸ch. Bëi th¬ trµo phóng giai ®o¹n nµy chñ yÕu xoay

quanh tÇng líp quan l¹i còng nh thÞ d©n, c êi cît, c«ng kÝch ®¶ ph¸ c¸i xÊu, c¸i

ch a tèt. Chø ch a béc lé ® îc tÝnh d©n téc, giai cÊp tr íc mét x· héi rèi ren,

thay cò ®æi míi, tr¾ng ®en lÉn lén. MÆc dï dßng “ vÞnh vËt vµ ngô ý” vµ “tù trµo”

®· xuÊt hiÖn ®Ëm nÐt, ®Æc s¾c nh ng sè l îng t¸c phÈm míi tËp trung ë mét sè

nhµ th¬, trong ®ã NguyÔn KhuyÕn lµ tiªu biÓu cho giai ®o¹n giao thêi ch¹m ®Õn

thÕ kØ XX. Tuy vËy, giäng ®iÖu còng chØ míi can gi¸n, bãng giã, nhÑ nhµng vµ

Èn ý.

2.2.Th¬ trµo phóng tõ nh÷ng thËp niªn ®Çu tiªn cña thÕ kØ XX.

Nh×n tõ gãc ®é tæng qu¸t th× ®Õn cuèi thÕ kØ XIX, v¨n ch ¬ng ViÖt Nam vÉn

tån t¹i trong mét khu«n khæ nhÊt ®Þnh : ph¶n ¸nh cuéc sèng im l×m cña n«ng

th«n vµ cung ®×nh. Cho ®Õn khi th¬ ca tuyªn truyÒn yªu n íc vµ duy t©n ®·

khuÊy ®éng kh«ng khÝ im l×m ®ã, ph¸ vì khu«n khæ cña v¨n th¬, phó, lôc cò.

Gi÷a giai ®o¹n b¶n lÒ nµy, th¬ trµo phóng ph¸t triÓn m¹nh, kh«ng nh÷ng sè

l îng mµ chÊt l îng còng ® îc n©ng cao. Cã thÓ nãi, ®Õn ®©y th¬ trµo phóng

ph¸t triÓn thµnh mét dßng riªng .

Th¬ trµo phóng ra ®êi, ph¸ vì v¨n ch ¬ng nhµ nho ® îc thÓ hiÖn kh«ng

ph¶i chØ ë sù thay ®æi ®Ò tµi, néi dung, nghÖ thuËt mµ chñ yÕu ë sù thay ®æi quan

31

niÖm v¨n häc, sù thay ®æi quan hÖ t¸c gi¶ víi c«ng chóng- sù thay ®æi ®ã lµm

thay ®æi c¶ tÝnh chÊt chung cña v¨n häc d©n téc.

“ BiÓu thÞ th¸i ®é ph¶n ®èi c¸i tr¸i tai gai m¾t, c¸i xÊu, c¸i phi nghÜa, phi

lÝ lµ mét nhu cÇu cña cuéc sèng vµ c êi ®ïa còng lµ mét nhu cÇu cña cuéc

sèng”(GS: TrÇn §×nh H îu).

NÕu nh trong cuéc sèng im l×m, chËt hÑp cña chÕ ®é chuyªn chÕ Ph ¬ng

§«ng, c¸i c êi cña ng êi n«ng d©n th êng h¹n chÕ trong nh÷ng ®Ò tµi vôn vÆt th×

®Õn th¬ trµo phóng “tÇm m¾t cña nhµ nho réng h¬n”. Hä biÕt chuyÖn lµng,

chuyÖn x·, chuyÖn d©n, chuyÖn n íc, chuyÖn vua quan râ rµng h¬n. X· héi thay

®æi cò míi lµ dÞp tèt cho th¬ trµo phóng ph¸t triÓn. Nh÷ng ng êi thÞ d©n cña c¸c

thµnh phè b íc vµo ®êi sèng x· héi: hä cã c¸i nh×n míi, nh ng lµ mét ®èi t îng

l¹ ho¾c ®èi víi nhµ nho vµ n«ng d©n: ®Ò tµi kh«i hµi, ch©m biÕm, ®¶ kÝch xuÊt

hiÖn kh¾p n¬i. C¸i cò lçi thêi trë thµnh lè bÞch vµ c¸i míi ch a quen m¾t trë

thµnh ngê nghÖch. Ng êi cò c êi chÕ giÔu c¸i míi vµ ng êi míi còng c êi chÕ

giÔu c¸i cò. Cã c¸ch c êi ®Ó lªn ¸n, cã c¸ch c êi ®Ó giÔu cît, ®Ó ®ïa. Cã c¸i tù

trµo cña c¸i giµ nua ®¬n chiÕc vµ còng cã c¸i tù trµo hÓ h¶ cña c¸i h·nh tiÕn hîm

hÜnh.

Th¬ trµo phóng ®Çu thÕ kØ XX: Ph¶n ¸nh nh÷ng nh©n vËt míi, lèi ¨n mÆc

míi, sinh ho¹t míi, nh÷ng thÓ chÕ míi do bän thùc d©n ®em l¹i ViÖt Nam, ph¸

vì nhÞp sinh ho¹t b×nh th êng cña x· héi thùc d©n ®em l¹i cuéc sèng x· héi. V×

vËy néi dung chÝnh trÞ – x· héi, ý nghÜa phª ph¸n réng h¬n. Còng theo con m¾t

d©n téc, ng êi ta ®¶ kÝch lèi sèng ch íng tai gai m¾t, kh¸c víi phong tôc cæ

truyÒn, häc theo qu©n c íp n íc, häc theo ph ¬ng T©y, theo lèi sèng t s¶n ë

phè ph êng xa l¹. C¸i ®¹o nghÜa ®èi víi nhµ nho vµ c¸i kh¸c cha «ng ®èi víi

n«ng d©n ®Òu tËp trung ë nh÷ng kÎ ®¹i biÓu cho chÕ ®é phong kiÕn, ®· bÞ trãc hÕt

n íc s¬n uy nghiªm gi¶ t¹o, tËp trung vµo nh÷ng kÎ ®¹i biÓu cho chÕ ®é thùc d©n

dÞ h×nh, dÞ d¹ng. ChÝnh v× vËy th¬ trµo phóng ®Çu thÕ kØ XX mang ®Æc tr ng

riªng cña m×nh- trµo phóng chÝnh trÞ.

Th¬ trµo phóng chÝnh trÞ ®Çu thÕ kØ ra ®êi, thay ®æi h¼n quan niÖm v¨n

häc; v¨n ch ¬ng kh«ng cßn lµ v¨n ch ¬ng nhµ nho viÕt chØ ®Ó cho m×nh mµ viÕt

cho nhiÒu ng êi, viÕt cã chñ ®Ých râ rµng, trë thµnh mét thø c«ng cô ®Ó tù vÖ, ®Ó

32

lªn ¸n… Quan niÖm v¨n häc thay ®æi kÐo theo sù thay ®æi m¹nh mÏ vÒ ®Ò tµi vµ

néi dung còng nh h×nh thøc nghÖ thuËt. TÊt c¶ ®Òu míi, ®Òu ®Æc s¾c vµ ® îc

®ãn nhËn bëi ®éi ngò c«ng chóng ®«ng ®¶o, m¹nh mÏ vµ toµn diÖn.( GS. TrÇn

§×nh H îu).

T¸c gi¶ th¬ trµo phóng ®Çu thÕ kØ XX lµ líp ng êi ®· quen thuéc ®êi sèng

thµnh phè, lèi sèng thÞ d©n. Hä sèng ë m«i tr êng thµnh thÞ ®«ng ®óc vµ x« bå,

ng êi ta biÕt nhiÒu chuyÖn, nh×n thùc tÕ c¸ch kh¸c, nãi n¨ng, c êi cît tho¶i m¸i

h¬n, hä nh×n cuéc sèng hoµn toµn kh¸c víi c¸c cô NguyÔn KhuyÕn, Tó X ¬ng

tr íc ®ã. Hoµn c¶nh míi ¶nh h ëng ®Õn t¸c gi¶ vµ c«ng chóng, quy ®Þnh néi

dung phª ph¸n vµ c¸ch phª ph¸n, lµm cho tiÕng c êi kh«ng cßn hiÒn lµnh, kÝn

®¸o nh tiÕng c êi cña nhµ nho vµ n«ng d©n tr íc ®©y.

DiÖn m¹o míi, phong c¸ch míi dÉn ®Õn thay ®æi ®èi t îng vµ quan ®iÓm

phª ph¸n. §Çu thÕ kØ víi hµng lo¹t c©y bót trµo phóng chÝnh trÞ xuÊt s¾c xuÊt

hiÖn trªn thi ®µn v¨n häc d©n téc, trong ®ã næi lªn bèn c©y bót xuÊt s¾c víi c¸c

thi phÈm cña m×nh tËp trung vµo c¸c chñ ®Ò, chñ ®iÓm gièng nhau.

NguyÔn ThiÖn KÕ ( 1858 – 1917): Tôc gäi lµ «ng huyÖn Mãm, ®ç cö nh©n

n¨m 1888, ng êi lµng NÎ (NÔ §é), huyÖn Tiªn L÷, TØnh H ng Yªn. Lµm tri phñ

c¸c huyÖn ThuËn Thµnh vµ Tõ S¬n, B¾c Ninh, råi bÞ c¸ch chøc. Sau ® îc cö lµm

huÊn ®¹o Hoµn Long (Hµ Néi) vµ tri huyÖn Tïng ThiÖn, S¬n T©y råi l¹i bÞ c¸ch

chøc lÇn n÷a. ¤ng cã rÊt nhiÒu th¬ trµo phóng, toµn chÜa mòi nhän vµo bän quan

l¹i ®ñ mäi cÊp bËc. (§¹i viªn thËp vÞnh, tiÓu viªn tam thËp vÞnh) (Theo gs: Vò

Ngäc Kh¸nh).

Tõ DiÔn §ång( 1866 – 1922): HiÖu Long Tµi, ng êi lµng H¹ Håi, huyÖn

Th êng TÝn, Hµ §«ng, Hµ Néi, «ng ®ç tó tµi n¨m 1906. ¤ng kh«ng hîp t¸c víi

ng êi Ph¸p, chØ lµm nghÒ d¹y häc vµ bèc thuèc. §au xãt vÒ c¶nh n íc nhµ,

nh ng còng kh«ng cã ®iÒu kiÖn tham gia c¸ch m¹ng, «ng chØ lµm th¬ v¨n tá mèi

bÊt b×nh, cã tiÕng lµ nhµ th¬ ch©m biÕm tài năng. Mét sè bµi cña «ng bÞ lÇm víi

th¬ cña tó X ¬ng, song thùc ra cã nhiÒu ý vÞ chua ch¸t h¬n lµ th¬ trµo phóng.

KÐp Trµ (1873 – 1927). ChÝnh tªn Hoµng Thôy Ph ¬ng, ng êi lµng Lª X¸,

nay thuéc x· Ch©u S¬n, huyÖn Duy Tiªn, tØnh Hµ Nam, ®ç hai khãa tó tµi, lµm

33

nghÒ d¹y häc ë th«n quª. NhiÒu th¬ v¨n trµo phóng xuÊt s¾c vµ phæ biÕn, ®· lµm

th¬ «ng trë thµnh nhµ th¬ ch©m biÕm rÊt ® îc nh©n d©n a thÝch.

Phan §iÖn ( 1874 – 1945) : Quª ë x· Phong Ch©u, huyÖn §øc Thä, Hµ

TÜnh. ¤ng kh«ng ®ç ®¹t g× nh ng ®i d¹y ch÷ Nho qua nhiÒu tØnh nh Nha Trang,

Hµ §«ng… vµ rÊt næi tiÕng vÒ th¬ ca trµo phóng, ®­îc nh©n d©n truyÒn tông

nhiÒu. Ngay trong cuéc sèng, «ng còng cã nhiÒu cö chØ, hµnh ®éng phãng

kho¸ng, ng îc ®êi.

TÊt c¶ hä ë m«i tr êng thµnh thÞ hoặc ít nhất cũng có những giai đoạn không

ngắn trong đời tiếp xúc đến mức am tường môi trường mới đó. BiÕt nhiÒu chuyÖn

cña cuéc sèng, hä nh×n cuéc sèng theo c¸ch kh¸c, nãi n¨ng, c êi cît tho¶i m¸i. Bªn

c¹nh ®ã, sèng gi÷a c¸c phong trµo yªu n íc sôc s«i, hä c¨m ghÐt thùc d©n tay sai

nªn hä chÞu ¶nh h ëng s©u s¾c cña c¸c phong trµo yªu n íc còng nh tÊm lßng yªu

n íc cña hä trµo d©ng, v× thÕ hä biÕn ngßi bót cña m×nh thµnh thø vò khÝ s¾c bÐn.

3.Nh÷ng ®æi míi cô thÓ trªn b×nh diÖn phong c¸ch cña th¬ trµo phóng chÝnh trÞ

trong nh÷ng thËp niªn ®Çu tiªn cña thÕ kØ XX:

3.1. §Ò tµi:Từ việc đả kích nh÷ng tªn b¸n n íc ®Õn lªn ¸n quan tr êng, phª

ph¸n x· héi:

Qu¸ tr×nh thiÕt lËp chÕ thùc d©n lµ qu¸ tr×nh chÐm giÕt, ®èt ph¸, lµng xãm

®iªu tµn, tiªu ®iÒu, x¬ x¸c, bªn c¹nh ®ã lµ sù giµu sang, phÊt lªn cña bän tay sai,

bän ®Çu c¬ trôc lîi. Khi côc diÖn ®· æn ®Þnh, bän chóng chia nhau chiÕm c¸c vÞ

thÕ x· héi nh các chức trưởng quan Văn minh,Võ hiển, Thái bảo, Thượng thư

trô cét cña Nam triÒu, ®Õn tæng ®èc, tuÇn vò, tri huyÖn ë c¸c ®Þa ph ¬ng. C¶

nh÷ng tªn ®Çy tí, tr íc chØ lµ lÝnh hÇu, tªn «m tr¸p, ch©m ®ãm nay còng ® îc

® a lªn hµng “ cha mÑ d©n”. ChÝnh quyÒn thùc d©n cÊp cho chóng l ¬ng cao,

bæng hËu. Bän chóng còng t×m mäi c¸ch v¬ vÐt cho thªm nÆng tói vµ ®µng hoµng

h ëng vinh hoa, phó quý. Bän lín x©y phñ ®Ö, sinh tõ, sinh phÇn, bän bÐ tõ lµ “

trai anh X­ît”, “ g¸i mÑ Ngo»ng”, “ quan lín L¹i” nay còng “ C©n ®ai xóng

xÝnh”, “ xe ngùa tung t¨ng” . C¶nh ®iªn ®¶o ®ã thµnh ®Ò tµi cho th¬ trµo phóng.

3.2.1. §èi t îng ®¶ kÝch:

3.2.1.1 Téi theo T©y cña c¸c “cô lín”:

34

§øng ®Çu c¸c téi ¸c lµ bän ViÖt gian lµm tay sai. Nh÷ng kÎ “ r­íc voi vÒ

giµy m¶ tæ”, l¹y giÆc, d©ng ®Êt, kÝ hiÖp ­íc b¸n n­íc, nh÷ng kÎ ®em qu©n ®¸nh

dÑp phong trµo CÇn V­¬ng, nay ®Òu thµnh “ cô lín”, “ cha mÑ d©n”. Bän chóng

nghªnh ngang, ph« tr ơng, h¹ thä, x©y sinh phÇn … thËm chÝ lè bÞch, hèng h¸ch,

kiªu sa:

Hái ®¸m nhµ ai Êp Th¸i Hµ?

Ng êi xem n« nøc kh¾p gÇn xa:

Toµn quyÒn , Thèng sø n©ng tay cô

Nam §Þnh, Hµ §«ng nÓ mÆt cha

Xe ®iÖn ®ãng nªm ng êi tø xø

¤ t« ®Ó chËt b·i tha ma

Tµu bay vÆn c¸nh bay qua l¹i

Con g¸i lµng B«ng đ· s íng a!

( Phan §iÖn - §¸m bµ B«ng)

§©y lµ c¶nh ®¸m ma ng êi vî ba cña hoµng Cao Kh¶i – ThËt t ng bõng,

n¸o nhiÖt, rén r· vµ “ n« nøc kh¾p gÇn xa”. Hay, ngµy 18/3 (ch a râ n¨m) lÔ sinh

nhËt Hoµng Cao Kh¶i ® îc tæ chøc long träng t¹i Êp Th¸i Hµ (Hµ Néi ). Tr íc

mÆt quan kh¸ch, anh em hä Hoµng c·i cä, råi Èu ®¶ nhau, biÕn lÔ thä thµnh mét

trß c êi cho thiªn h¹.

Sinh nhËt n¨m nay l·o TÊn Lai

Th îng Nam suýt chÕt thiÖt lµ vui

Anh em cïng ruét chia ®«i c¸nh

Phñ huyÖn ®Çy s©n nÝn mét h¬i

D©n n íc ®Òu khen con cô QuËn

Ng êi T©y vÉn quý bè thằng Giai

ë trong cèt nhôc mµ nh thÕ

Ch¼ng háng nay th× còng háng mai

( Phan §iÖn – Sinh nhËt QuËn Hoµng)

Tr íc nh÷ng n¨m ®Çu cña thÕ kØ XX, khi nãi ®Õn Hoµng Cao Kh¶i, cïng

c¸i x· héi nhè nh¨ng, nhÆng xÞ ®ã, mét x· héi x« bå, nhèn nh¸o, mµ Tó X ¬ng ,

35

NguyÔn KhuyÕn tõng nãi ®Õn cã c¶ : th«ng ph¸n, kÝ lôc, me T©y thËm chÝ cã c¶

tri phñ Xu©n Tr­êng, nh­ng còng kh«ng “ ®iÓm mÆt chØ tªn” ®Ých danh nh­ thÕ,

mµ chØ nhÑ nhµng can gi¸n, bãng giã, m¸t mÎ:

Vua chÌo cßn ch¼ng ra g×

Quan chÌo vai nhä, kh¸c chi th»ng hÒ

Đến thời điểm này, các nhà thơ trào phúng không còn gượng nhẹ, tránh né,

không “kỵ húy” như trước. Phan §iÖn ®Ëp th¼ng vµo mÆt Hoµng M¹nh TrÝ- Con

trai Hoµng Cao Kh¶i:

§iÖn ë Hµ §«ng míi tíi nhµ

Nghe tin cô lín thËt lµ ngoa

Löa gan toan ®èt nhµ V¨n Th¸nh

Thuæng miÖng ngăm ®µo m¶ ®¹i khoa

Ba th¸ng truyền giam em bè vî

Trăm roi đe đánh cô th«ng gia

nghe đồn cô lín r»ng hay c¸u

C¸u ® îc T©y kia míi gäi lµ

Trong c¸i x· héi nhè nh¨ng cña nh÷ng ng êi theo T©y cã ®ñ h¹ng ng êi nh ®·

nãi ë trªn, song tÊt c¶ ®Òu nh»m vµo ch÷ “ lín” ®Ó ®ay nghiÕn:

Ngoµi ®· lín h×nh thªm lín x¸c

Trong thêi kh«ng ruét l¹i kh«ng gan.

( Con ném nan, Th¬ ®¶ kÝch NguyÔn Th©n)

Lín x¸c gµ cå b ¬i bÕp n¸t

To r¨ng chã d¸i gËm hư nåi

( Lª §×nh CÇu - Th¬ ®¶ kÝch §oµn §×nh Nhµn)

Bän “ cô lín” Êy chØ cã lín x¸c nh­ con bï nh×n, cµng lín cµng ph¸ ho¹i

kháe: TÊt nhiªn ®ã chØ lµ chöi rña cho bâ ghÐt, chø kh«ng g©y c êi. Ng êi ta t×m

mäi c¸ch ®Ó nãi chç ®¸ng nãi, chç hiÓm ai còng biÕt, mµ chóng cè giÊu kÝn: lµm

tay sai cho Thùc d©n Ph¸p . Nhằm tới nguyÔn Th©n - mét nhµ th¬ trµo phóng

viÕt trong mét cÊu ®èi “®iÕu” khi hắn mất nh sau :

36

“ ¤ng ®i ®©u? bá vî, bá con, bá nhµ, bá cöa, bá xe, bá ngùa, bá h u bæng léc

®iÒu, bá h¸t béi, thÇy t¨ng, bá hÕt trÇn duyªn råi mét kiÕp”

Khi tªn tæng ®èc ®¹i thÇn Hoµng Cao Kh¶i chÕt, nh©n d©n rÊt vui mõng v×

®ã thùc sù lµ mét tªn chã s¨n cho bän thùc d©n Ph¸p, trÊn an d©n theo giÆc.

TriÒu ®×nh nhµ NguyÔn vµ thùc d©n (T©y) thì “tiÕc th ¬ng” ra mÆt. C©u ®èi viÕng

Hoµng Cao Kh¶i d íi ®©y nghe nãi lµ cña ng êi ®ång h ¬ng xø NghÖ víi Kh¶i:

¤ng ra B¾c lµ may, quyÒn kinh l îc, t íc quËn c«ng bèn biÓn kh«ng

nhµ mµ nhÊt nhØ?

Cô vÒ T©y còng tiÕc, trong triÒu ®×nh, ngoµi th«n d·, mét lßng v× n íc

cã hai ®©u.

§Õn ®©y chóng ta thÊy c©u ch÷ thËt s©u cay “ Cô vÒ t©y còng tiÕc” cã thÓ hiÓu

theo hai c¸ch : “Cô vÒ” ( dïng dÊu phÈy ng¨n c¸ch) “ T©y còng tiÕc” : Lµ mét

c©u nhiÕc mãc s©u cay, th©m ®éc, chöi vµo mÆt: Thùc d©n Ph¸p (bän T©y) còng

tiÕc th ¬ng mét con chã trung thµnh víi chñ: “ Cô vÒ T©y còng tiÕc” ( viÕt liÒn)

lµ ý chØ T©y ph ¬ng cùc l¹c, n¬i mµ ®¹o PhËt cho lµ hån ng êi cã phóc lín míi

® îc lªn câi ®ã.

“ Mét lßng v× n­íc cã hai ®©u” còng ®­îc hiÓu theo hai nghÜa. Thø nhÊt:

Con ng êi yªu n íc, chØ mét lßng v× ®Êt n íc kh«ng ¨n ë hai lßng, lóc th©n T©y,

lóc th©n “ta”. Thø hai: ¤ng mét lßng v× T©y chø cã hai n íc hai chÝnh quyÒn

®©u. CËp c©u ®èi thËt cao tay ®»ng sau lêi tiÕc th ¬ng, ca tông thÝch hîp víi c©u

®èi phóng viªng nÕu ai lËt mÆt tr¸i l¹i b»ng c¸ch nãi l¸i hai tiÕng “ ThÇy t¨ng” ë

c©u thứ nhÊt vµ thay ®æi dÊu ngắt câu ë vÕ ®èi thø hai , ng êi ®äc mØm c êi mét

c¸ch thó vÞ. BÝ mËt hÐ ra: Chóng lµ ng­êi cña “ th»ng T©y”; chóng chÕt chø

kh«ng ph¶i sang T©y Ph ¬ng cùc l¹c ®Êt PhËt – th× chØ cã T©y míi tiÕc mµ th«i.

Trong bµi “ ChÕ Th îng Nam”, Phan §iÖn viÕt nh¾n Hoµng M¹nh TrÝ –

Tæng ®èc Nam §Þnh, con trai Hoµng Cao Kh¶i nh sau:

“ Th©n thÕ ai b»ng cô lín ta

Mét nhµ nghiªng n íc h·y cßn cha

Nh÷ng cô lín cã chøc t íc Nam triÒu h¼n hoi mµ l¹i lµ tay sai cña Thùc

d©n Ph¸p, kh«ng chØ cã c¸i m©u thuÉn bªn trong mµ hä cßn mang mét c¸i bªn

37

ngoµi hèng h¸ch ®Çy oai quyÒn vµ mét bªn trong hÌn h¹ v« ®¹o nghÜa n÷a.

Nh÷ng bµi th¬ cña Phan §iÖn, cña NguyÔn ThiÖn KÕ v¹ch trÇn thùc chÊt c¸i gäi

lµ “Sù b¶o hé cña Thùc d©n Ph¸p”. Th¬ cña c¸c «ng chÜa mòi nhän ®¶ kÝch m¹nh

mÏ vµo thãi “bî ®ì” , “ bª ®Ýt T©y” cña tÇng líp quan l¹i phong kiÕn tay sai.

Phan §iÖn cã c¶ mét chïm th¬ c êi cha con Hoµng Cao Kh¶i, ®Æc biÖt chØ trÝch

lèi sèng xa hoa trªn må h«i n íc m¾t cña nh©n d©n cña cha con cô QuËn.

“ Quan nh­ cô QuËn còng lµ to

NghÜ kÜ cßn nhiÒu c¸i viÖc lo

Nay h¹t Hµ §«ng cßn biÕu lîn

Mai d©n Nam §Þnh l¹i d©ng bß

Gäi ng êi lµm cç sao cho chãng

ThÕt kh¸ch cßn thõa liÖu ph¶i lo”

ThËt nùc c êi cho “c¸i viÖc lo” to t¸t cña bËc “ cha mÑ d©n” lµ lo ¨n tiªu sao cho

chãng lîn, bß mµ d©n d©ng, biÕu. Rèt côc danh gi¸ cô QuËn thùc ch¼ng b»ng

“Th»ng bè §iÖn” “ Say råi «m vî ng¸y kho kho”. Tó Mì - mét nhµ nho trµo

phóng sau NguyÔn ThiÖn KÕ, KÐp Trµ, Phan §iÖn còng cã nhiÒu bµi ®Ých ®¸ng

vµo tÇng líp nghÞ viªn d©n biÓu - mét lo¹i h×nh quan l¹i míi xuÊt th©n tõ chÕ ®é

chÝnh trÞ cña nhµ n íc thùc d©n, c«ng viÖc còng nh hµnh tr¹ng cña hä ®Òu g¾n

víi c¸c chÝnh s¸ch mÞ d©n cña “chÝnh phñ b¶o hé”. T¸c gi¶ lÊy ®èi t îng nµy

lµm ®èi t îng ®¶ kÝch chÝnh nh»m bãc trÇn mÆt tr¸i bé m¸y nhµ n íc thùc d©n

phong kiÕn. Quan NghÞ - KiÓu quan míi : T¸c gi¶ Tó Mì còng ph©n chia “ Ng«i

thø c¸c «ng NghÞ” tõ khi cã cô Thèng (Quan thèng sø ng êi Ph¸p thñ hiÕn B¾c

k×) - “ ra ©n”, c¸c quan NghÞ nhµ ta míi cã ng«i thø nh sau:

“ ¤ng trïm ®¹i biÓu nh©n d©n

S¸nh vai cô Th îng, cô TuÇn nghªnh ngang

Lau nhau NghÞ nhÐp, NghÞ xoµng

XÕp trªn Phñ, HuyÖn, vµo hµng thø hai”

Lóc b»ng nh÷ng h×nh ¶nh cô thÓ, khi dïng lèi ch¬i ch÷, Tó Mì ®Òu c êi thËt

tróng tõ nguån gèc cho ®Õn thùc chÊt tÇng líp nghÞ viªn d©n biÓu – Mét mÆt lµ

“c¸i ®u«i” ®­îc nÆn bëi thùc d©n v× vËy ® ¬ng nhiªn lµ rÊt tËn tôy vµ trung thµnh

víi “nhµ n­íc b¶o hé”, mÆt kh¸c còng lµ mét lo¹i h×nh “ n¹n nh©n” kiªm “ téi

38

nh©n”, “ b¸n c¶ gia tµi” ®Ó mua chót danh vÞ víi mét chç ngåi kh«ng lÊy g× lµm

sang träng hay “s¹ch sÏ” c¶, bëi thÕ c¸c quan nghÞ lu«n biÕt c¸ch “ bßn khè d©n”

®Ó bï l¹i kho¶n tiÒn ®· mÊt. Ch¼ng thÕ trong bµi “ VÞnh tri huyÖn Vò Tu©n”, KÐp

Trµ viÕt thËt gai gãc, thËt tôc nh ng còng thËt ®anh thÐp, ®Ëp nh÷ng ®ßn chÝ

m¹ng vµo Vò Tu©n:

“ Quan qu¸ch g× mµy phã b¶ng Tu©n

Lµm cho h¹i n íc l¹i tµn d©n

Trãi th»ng ®¸nh giËm lÇn l ng khè

B¾t ®øa hoang thai liÕm ®òng quÇn.

Lªn mÆt nhµ nho cho hæ phËn

Nhê ®å con ®Ü míi nªn th©n

Th«i th«i cßn nãi lµm chi n÷a

Nã l¹i th«ng gia víi ®èc TrÇn”

Vò Tu©n ® êng ® êng lµ mét tri huyÖn, quyÒn cao chøc träng nh ng thËt

ra “ quan qu¸ch g×”. Vò Tu©n lµ ng êi lµng L ¬ng § êng -tØnh H¶i D ¬ng, thi

h ¬ng ®ç thñ khoa, thi héi ®ç phã b¶ng. Sau khi ®ç, Tu©n lµm huÊn ®¹o huyÖn

Th Tr×, nay lµ huyÖn Vò Th , tØnh Th¸i B×nh. Nhê xu nÞnh, luån lät, Tu©n ® îc

chuyÓn sang chÝnh giíi lµm tri huyÖn Duy Tiªn. Vî h¾n lµ con g¸i Lª Duy Phan,

®· cã mét ®êi chång, mô l¼ng l¬, d©m dËt nªn bÞ chång bá. BiÕt nh ng Tu©n vÉn

lÊy. Trªn ® êng c«ng danh, Tu©n tiÕn th©n lµ nhê “ tµi” cña vî.

§Õn ®©y chóng ta thÊy râ nÐt vÒ ®èi t îng thèng trÞ ® îc ® a vµo th¬ trµo

phóng giai ®o¹n nµy. C¸c “ cô lín” theo T©y ch­a ®­îc nãi ®Õn hoÆc mê nh¹t ë

giai ®o¹n tr íc, th× ë ®©y “ ch©n dung c¸c cô” ®­îc “ kh¾c häa râ nÐt”. BÌ lò

thùc d©n ®Õ quèc cïng nh÷ng trß hÒ v¨n minh gi¶ nh©n nghÜa cña chóng vµ tÇng

líp nghÞ viªn d©n biÓu cïng “ ®Þa vÞ” tay sai th¶m h¹i. §iÒu nµy chøng tá song

song víi th¬ v¨n yªu n íc vµ th¬ v¨n c¸ch m¹ng, th¬ trµo phóng ®Çu thÕ kØ XX

®· theo s¸t thêi ®¹i, c¸c t¸c gi¶ trµo phóng kh«ng nh÷ng cã ®Þnh h íng chÝnh trÞ

®óng ®¾n, cã quan ®iÓm d©n téc s©u s¾c mµ cßn nh¹y bÐn chän lùa vµ ph¸t huy

thËt hiÖu qu¶ mét bót ph¸p nghÖ thuËt ®éc ®¸o so víi bót ph¸p phæ biÕn cña th¬

ca truyÒn thèng.

3.2.1.2. C¸c nhµ khoa b¶ng:

39

C¸c nhµ khoa b¶ng lµ giíi ® îc x· héi nÓ träng vµ t«n kÝnh nhÊt th× ®Õn

giai ®o¹n nµy, th¬ trµo phóng còng ®ãng vai trß lµ “ nhµ xÐt nghiÖm häc”, nh×n

nhËn vµ ®¸nh gi¸ chÝnh x¸c ch©n dung cña c¸c “rõng nho”. TÊn hµi kÞch cña h×nh

th¸i ý thøc x· héi ®· giµ cçi lóc nµy tËp trung ë nh÷ng «ng quan, nhÊt lµ nh÷ng

tªn xuÊt th©n khoa b¶ng. Cã kẻ ®Ëu ®Õn Th¸m hoa, Hoµng gi¸p - tiªu biÓu cho

danh gi¸o nh ng ®· kh«ng gi÷ ® îc khÝ tiÕt, l¹i kh«ng gi÷ ® îc nh©n c¸ch:

kh«ng nh÷ng hä hÌn nh¸t ®Çu hµng mµ cßn xun xoe bî ®ì tõ thùc d©n cho ®Õn

bän tay sai ®Ó kiÕm vinh hoa, phó quý. Hä ch a ®¸ng bÞ nguyÒn rña v× téi chèng

ph¸ phong trµo yªu n íc, giÕt h¹i ®ång bµo, nh ng bé mÆt ph¶n béi ®¹o nghÜa, t

c¸ch hÌn kÐm cña hä lµm næi bËt sù tr¸i ng îc gi÷a danh vµ thùc, gi÷a nãi vµ

lµm, gi÷a bªn trong vµ bªn ngoµi, lµm cho nh÷ng ng êi d©n tha thiÕt yªu n íc,

hä thùc sù khñng ho¶ng vÒ tinh thÇn:

“ §ªm sao m·i tèi mß mß

§ªm ®Õn bao giê míi s¸ng cho

§µn trÎ u ¬ chõng muèn dËy

¤ng giµ thóng th¾ng vÉn th êng ho

Ngän ®Ìn gi÷ trém khªu cßn bÐ

TiÕng chã nghi ngê vÉn c¾n to

Hµng xãm bèn bÒ ai dËy chöa

DËy th× lªn tiÕng gäi nhµ Nho…”

( §ªm dµi, Tõ DiÔn §ång )

Nh ng còng chÝnh sù tr¸i ng îc ®ã lµ mét mµn hµi h íc, dÔ g©y c êi.

Ng­êi ta chÕ giÔu mét «ng “ T¹ Thóc §Ønh ®i sø T©y”. Nhµ khoa b¶ng tr­íc khi

sang “ mÉu quèc” ®· söa sang ®Çu tãc cho chu ®¸o:

¤ng c¹o ®Çu «ng ®i,

¤ng dãc tãc «ng l¹i

¤ hay! ThËt nùc c êi; ®· c¹o l¹i dãc! Mang bói tãc cñ hµnh th× kh«ng hîp

m«i tr­êng vµ phong tôc “ mÉu quèc”, nh­ng c¾t tãc ®i th× cßn ®©u lµ c¸i danh

nhµ Nho lµ ¸o the, kh¨n xÕp, bói tãc cñ hµnh, guèc méc mang ch©n nh thÇy

Khæng, thÇy M¹nh n÷a: “ Tãc, da, th©n thÓ lµ do cha mÑ trao cho kh«ng d¸m ®Ó

nã bÞ tæn th­¬ng. §ã lµ b­íc ®Çu cña ®¹o hiÕu”. ¤ng ®· suy nghÜ chÝn ch¾n,

40

nh ng mang thân làm một sứ giả thời này, thế này, đâu còn có thể “giữ giá”, với

khí phách “đầu có thể chặt nhưng tóc không thể cắt” như một người Việt Nam

thuở trước, cho dù đó chỉ là một bề tôi tòng vong của Lê Chiêu Thống!

Tr íc khi ra ®i «ng ®Õn tõ biÖt quan Thñ hiÕn:

¤ng l¹y Toµn quyÒn n¨m l¹y

¤ng l¹y bµ ®Çm n¨m l¹y

L¹y toµn quyÒn?- T×nh thÕ nã ph¶i vËy - Thôi thì cũng được đi! Nhưng l¹y bµ

®Çm? hµ cí g×? mµ l¹y nh÷ng “n¨m l¹y” chø cã ph¶i hai ®©u! Sø gi¶ - ng êi cã

tr¸ch nhiÖm t«n träng luËt lÖ cña nhµ n íc nhÊt; nhµ nho vèn gi÷ lÔ, ph©n biÖt

trai g¸i nghiªm ngÆt nhÊt, dïng lÔ triÒu yÕt chØ dïng cho mét m×nh vua, ®Ó ®èi

xö víi c¶ «ng t©y lẫn bµ ®Çm! Sø gi¶ tù xö nh kÎ t«i tí.

Mét nhµ Nho kh¸c nÞnh Hoµng Cao Kh¶i, bµy m u cho tªn ph¶n quèc nµy

vµo hµng ® îc t«n thê nh c¸c anh hïng : NguyÔn Tri Ph ¬ng, Hoµng DiÖu b»ng

c¸ch ®æi tªn ®Òn Trung LiÖt thµnh ®Òn Trung L ¬ng. §æi ®i nh vËy, hòng khi

Hoµng Cao Kh¶i chÕt cã thÓ r íc y víi t c¸ch lµ l ¬ng t íng, vµo thê chung víi

NguyÔn Tri Ph ¬ng, Hoµng DiÖu - nh÷ng trung thÇn - chø kh«ng ph¶i liÖt sÜ, anh

hïng bá m×nh v× n íc. Bắt trúng ý đồ ấy, Phan §iÖn lớn tiếng tố cáo:

C¸c cô ®em th©n bá chiÕn tr êng

Ai ®em Trung liÖt ®æi Trung L ¬ng?

Bªn thê trung trùc bªn gian nÞnh

ThÕ còng ®Òn ®µi còng miÕu h ¬ng

Th¬m thèi lÉn nhau mïi t¾c häng

Ngät ngµo ®Çu miÖng l ìi kh«ng x ¬ng

Nhµ nho l¹i cã th»ng nµo ®ã

Luån cói vµo ra nÞnh cô Hoµng?

(Phan §iÖn – “ §Ò ®Òn Trung LiÖt” )

§Òn Trung LiÖt ë quËn §èng §a - Hµ Néi, do vua Tù §øc sai lËp ra ®Ó thê hai

trung thÇn nghÜa liÖt lµ : §oµn Thä ( BÞ qu©n Tµu giÕt ë L¹ng S¬n, n¨m 1871) vµ

NguyÔn Tri Ph ¬ng (tö tiÕt n¨m 1873). Khi Thùc d©n Ph¸p ®¸nh thµnh Hµ Néi

lÇn thø hai, Hoµng DiÖu tö tiÕt theo thµnh n¨m 1882. Nh©n d©n Hµ Néi ® a x¸c

«ng ®Æt vµo V¨n MiÕu vµ ® a «ng vµo thê chung ë ®Òn Trung LiÖt. §ã kh«ng chØ 41

lµ sù t ëng nhí nh÷ng anh hïng hy sinh v× ®Êt n íc, mµ cßn lµ sù th¸ch thøc víi

qu©n x©m l îc. Hoµng Cao Kh¶i lăm le ® a bµi vÞ cña m×nh cïng tªn tay sai,

®ång thêi còng lµ th«ng gia víi y lµ TrÇn L u HuÖ vµo thê, ®æi tªn ®Òn Trung

LiÖt thµnh ®Òn Trung L ¬ng, lµ mét sù ®æi tr¾ng thay ®en l¸o x îc, vµ l¹i lµ ®æi

tr¾ng thay ®en ë chç nghiªm ngÆt nhÊt cña ®¹o nghÜa nhµ nho. M¸ch n íc cho

Hoµng Cao Kh¶i lµm viÖc ®ã lµ mét nhµ nho, mét bËc ®¹i khoa h¼n hoi. §ã lµ sù

lËt läng, ph¶n béi, ®¸nh lén sßng thËt - gi¶, trung - nÞnh. Víi n¨m c©u th¬ ®Çu t¸c

gi¶ muèn nhÊn m¹nh ch÷ “ liÖt” - ®¸nh giÆc, bá m×nh v× n íc - ®Ó ®èi lËp, v¹ch

mÆt Hoµng Cao Kh¶i. Ba c©u d íi chÜa mòi nhän ®¶ kÝch, nh ng kh«ng ph¶i chØ

Hoµng Cao Kh¶i n÷a mµ vµo “ th»ng nhµ nho” nµo ®ã, lóc bÊy giê ai còng biÕt,

v× luån cói nÞnh bî Hoµng Cao Kh¶i, nã ®· ph¶n béi ®¹o nghÜa ®Õn møc ®ª tiÖn

nh thÕ.

“Cuéc ®Êu tranh gi÷a yªu n­íc vµ ph¶n béi vÉn tiÕp tôc, nh­ng hµnh vi

ph¶n béi ®· ®i vµo nh÷ng m¸nh khãe kÝn ®¸o, nh÷ng chi tiÕt tinh vi, nh÷ng

chuyÖn cña cuéc sèng b×nh th êng, chø kh«ng ph¶i hµnh ®éng chÝnh trÞ, qu©n sù

nh tr íc. V¹ch trÇn những hµnh vi ph¶n béi kiÓu ®ã vµ dïng c¸i c êi ®Ó tiªu

diÖt, lµ c¸ch giµnh sù ®ång t×nh cña d­ luËn vµ ®Êu tranh cã hiÖu qu¶ nhÊt”

(PGS.TS TrÇn Ngäc V ¬ng)

Ngµy x a ng êi ta th êng ph©n biÖt «ng quan nhµ nho ra hai lo¹i :đường

quan vµ häc quan. § êng quan coi viÖc cai trÞ, cßn häc quan chØ gi÷ viÖc d¹y

häc. § êng quan n¾m trong tay viÖc h×nh, viÖc hộ, cã uy quyÒn, dÔ t¸c oai, t¸c

phóc, dÔ kiÕm ch¸c bæng léc. Nh©n d©n sợ họ vµ nhiÒu nhµ nho còng ng¹i lµm

® êng quan. Häc quan th êng hay ch÷, Ýt cã thÕ lùc vµ quyÒn hµnh ®Ó lµm h¹i ai,

th êng ® îc x· héi quý mÕn h¬n. Víi c¸i bæng léc mµ Cao B¸ Qu¸t ®· mØa:

“®Ønh chung chiÕc r ìi c¸i l ¬ng vµng” céng thªm mét sè quµ c¸p vµo nh÷ng

ngµy lÔ tÕt nhÊt ®Þnh ®· thµnh lÖ th× häc quan sèng kh¸ ®¹m b¹c. Trong x· héi

thÇy häc ®­îc t«n kÝnh vµ v× danh nghÜa “ s­ biÓu”, hä sèng m« ph¹m, g­¬ng

mÉu. §Çu thÕ kØ nµy vÉn cßn c¶ ® êng quan vµ häc quan. Tuy c«ng viÖc c¸i trÞ

®Òu do Thùc d©n Ph¸p n¾m gi÷ , nh ng cßn viÖc trÞ an, viÖc thu thuÕ, viÖc xö

kiÖn, ® êng quan vÉn cã c¬ héi l¹m quyÒn, ra oai vµ kiÕm ch¸c. Bé m¸y cña

Nam triÒu ®· bÞ thu gän, nªn c¸c nhµ khoa b¶ng lín th êng gi÷ chøc häc quan.

42

Tuy nhiên, một bộ phận trong họ vẫn thèm được “chuyển ngạch” sang làm

“đường quan”. Kh«ng ph¶i v× nh©n d©n ch¸n ®¹o häc mµ coi th êng hä, cèt yÕu

h¬n khi đã tự biết rằng mình chỉ là quan l¹i cña mét triÒu ®×nh tay sai, bän hä ®·

c¹o s¹ch n­íc s¬n ®¹o nghÜa, xÐ bá tÊm biÓn danh gi¸ “ s­ biÓu” ®Ó ch¹y chät

luån cói chuyÓn sang ® êng quan, hoặc thi ®ua kiÕm ch¸c vµ ¨n ch¬i víi ® êng

quan. Kh«ng cã quyÒn lùc ®Ó ®ôc khoÐt d©n th× hä ®ôc khoÐt häc trß, ¨n hèi lé

trong nh÷ng dÞp thi cö:

“ m în c¸i b¶ng vµng treo nhÞ gi¸p

KhoÐt th»ng mÆt tr¾ng lÊy tam nguyªn”

( NguyÔn KhuyÕn)

Hay

“ Th¸m hoa g× nã, th¸m: hoa xße

Mçi quyÓn tam nguyªn nÝch chÎ hoe

(NguyÔn ThiÖn KÕ – VÞnh Vò Ph¹m Hµm)

Vò Ph¹m Hµm- ng êi lµng §«n Th , huyÖn Thanh Oai, Hµ §«ng, Hµ Néi,

đç th¸m hoa n¨m 1892. NguyÔn ThiÖn KÕ ®· rÊt tµi t×nh trong dïng tõ gi÷a

“th¸m hoa” vµ “hoa xße”. “ Hoa xße” lµ ®ång b¹c §«ng D ¬ng, b¹c thật, trªn

mÆt cã h×nh bµ ®Çm xße. NguyÔn ThiÖn KÕ muèn nãi Vò kh«ng ph¶i «ng Th¸m

hoa mµ lµ kÎ ®i “ th¸m” ®ång b¹c, ®i ®¸nh h¬i xem ®©u cã b¹c hoa xße! Råi ®·

“th¸m hoa xße” mµ l¹i cßn “nÝch chÎ hoe”: tµi t×nh thËt - mét th¸m hoa mµ

“ nÝch chÎ hoe”, ¨n tiÒn th¼ng tay, thËt mÆt. Cø mçi quyÓn thi häc trß Vò “ nÝch”

lÔ ba ®ång.

Vụ ăn tiÒn khi kh¶o h¹ch chän thÝ sinh vµ ¨n tiÒn khi chÊm thi H ¬ng

khoa thi BÝnh Tý ë Thõa Thiªn thµnh næi tiÕng:

Thñ khoa TrÇn C¸p tiÕng ch a ®ån

ba cËu La Hµ còng mét m«n

TÝch ®· thiÖp råi Tõ ®iÓm lÊp,

V¨n nh t ¬ng n¸t T¹ khuyªn dån

Con nªn khoa gi¸p cha mßn tr¸n

Em ® îc c«ng danh, chÞ n¸t l…

43

H¨m hai «ng cö ®µ ra d¸ng,

L¹i khéo lß ra mét cËu T«n.

¤ng quan nhµ nho ® îc th¬ trµo phóng nãi ®Õn nhiÒu nhÊt lµ D ¬ng L©m.

D ¬ng L©m ®ç phã b¶ng, lµm ®Õn quan th îng th , hµm thiÕu b¶o. §Æc ®iÓm

cña y lµ nÞnh hãt vµ gi¶ dèi, x¶o tr¸. Y chÝnh lµ “ th»ng nhµ nho” “ Luån cói vµo

ra nÞnh cô Hoµng”. Khi nghe tin Thµnh Th¸i bÞ truÊt ng«i vµ ® a ®i ®µy, D ¬ng

l©m khãc lãc, nh­ng l¹i luån lät víi “ cô Hoµng” vµ ®­îc tham gia vµo ban Tu

th – mét c«ng viÖc mang ý nghÜa ®èi phã víi §«ng Kinh nghÜa thôc. NguyÔn

ThiÖn KÕ viÕt:

“ Phen nµy kÕt ruét vÒ m«ng häc

MÊy chèc kÒ ch©n ®Õn Th¸i s­”

Tõ hµm ThiÕu b¶o, cã lªn Th¸i s th× còng trong hµm tam thiÕu lªn tam

th¸i, kh«ng ph¶i hoµn toµn kh«ng cã kh¶ n¨ng. Nh ng lªn Th¸i s v× c«ng tr¹ng

m«ng häc – viÕt s¸ch gi¸o khoa cho líp tiÓu häc – th× thËt khã tin. Th¸i s lµ

chøc vÞ cao nhÊt trong quan chÕ ngµy x a, nh ng ®ång thêi còng lµ nÞnh thÇn

trong tuång. Cã lÏ t¸c gi¶ muèn nãi ®Õn theo nghÜa thø hai ch¨ng?

Gia ®×nh D ¬ng L©m ® îc sè phËn u ®·i ®Æc biÖt : mÑ sèng l©u, hai anh

em ®Òu ®ç ®¹i khoa, ®Òu lµm ®Õn quan th îng th , con ®ç cö nh©n, ch¸u ®ç tiÕn

sÜ, … Y ®· vªnh vang nãi:

Giät vò lé nghiªng bÇu t¹o ho¸

G ¬ng ty tuyÕt treo gi¸ cÇm th

Muèn sao trêi ®Êt còng õ

§ong phóc tr¹ch ®· d th¨ng ®Êu lÎ.

Trong dÞp ¨n mõng gia ®×nh hä D ¬ng gÆp nhiÒu “may m¾n” ®­îc lµm quan,

tham gia vµo héi ®ång tu th . Con lµ D ¬ng Tù Phan ®ç cö nh©n, ch¸u lµ D ¬ng

ThiÖu T êng ®ç tiÕn sÜ. B¶n th©n D ¬ng L©m ® îc th¨ng chøc ThiÕu b¶o, v× quª

ë V©n §×nh, Hµ §«ng, Hµ Néi nªn th êng gäi lµ Cô ThiÕu V©n §×nh. NguyÔn

Th îng HiÒn ë lµng Liªn B¹t, cïng tØnh, ®ç Hoµng Gi¸p nªn gäi lµ «ng Hoµng

Liªn B¹t – c¶nh nhµ neo ®¬n, chång vî xa nhau, thËt th¶m c¶nh. Phan §iÖn khi

viÕt c©u ®èi mõng D ¬ng L©m ®· đặt đối lập hoàn cảnh của hai “người nổi

tiếng” ấy, để công chúng “tự mình rút ra kết luận”:

44

VÎ vang thay cô ThiÕu V©n §×nh, quyÒn th× cao, chøc th× träng, con ®Ëu

cèng, ch¸u ®Ëu nghÌ, l¹i thªm mÒ ®ay T©y ph¸t, s¾c chØ vua phong, phóc ®øc

toµn nhµ, gÆp héi “ B«ng dua” nhiÒu sù tèt.

§au ®ín nhÏ «ng Hoµng Liªn B¹t, nay qua rõng, mai qua biÓn, chång mét

n¬i, vî mét nÎo, ch¼ng tham phÈm hµm quan lín, bæng léc l ¬ng t¨ng, ®Êt chung

c¶ n íc, mét m×nh g¸nh v¸c cã ai khen.

Qu¶ lµ D ¬ng L©m ®· gÆp nhiÒu may m¾n. Kh«ng hẳn đã ph¶i v× tµi n¨ng

hay v× ¬n trêi, ¬n vua g× mµ lµ v× “ gÆp héi b«ng giua” . Hai ch÷ “ b«ng giua” lµ

phiªn ©m tiÕng Ph¸p “ bonjour”, tiÕng chµo. “Héi b«ng dua” cã nghÜa lµ héi ®­a

®ãn, tiÖc tïng, gÆp mÆt «ng c¶, bµ lín, b¾t tay mêi chµo lia lÞa (cã ý mØa mai viÖc

giao thiÖp cÇu vinh víi bän Thùc d©n Ph¸p) “ nay ®¾c téi, mai c¶m ¬n c¸i th©n

t«i thÕ lµ toµn mét th©n” ( Phan béi Ch©u- h¶i ngo¹i huyÕt th ). §em ®èi lËp

c¶nh“phóc ®ñ mét nhµ” cña D­¬ng L©m víi c¶nh vî chång tan t¸c cña NguyÔn

Th îng HiÒn, hai nhµ khoa b¶ng cïng thêi vµ cïng quª, ng êi lµm c©u ®èi l¹i

“chª” NguyÔn Th îng HiÒn lµ “d¹i”, “ ®Êt chung c¶ n íc” mµ v¬ lÊy g¸nh nÆng

mét m×nh “ cã ai khen”! Cho nªn cô ThiÕu V©n §×nh cã vÎ vang th× còng kh«ng

ph¶i chØ v× ngÉu nhiªn gÆp héi b«ng giua, mà còn nhờ khéo toan tính, “khéo ăn

thì no khéo co thì ấm”, khôn ngoan theo lối người đời, lối tiểu nhân vị kỷ!

Tr íc ®ã th× ng­êi ta cßn ph©n biÖt “quan ta”, vua Nam triÒu víi nh÷ng

«ng th«ng, «ng ph¸n “ Tèi r îu s©m banh, s¸ng s÷a bß” sèng sung s­íng, nh ng

nhôc nh· v× ®i lµm cho T©y. Sù ph©n biÖt cã hµm ý th«ng c¶m, v× tuy ®· ®Çu

hµng vµ còng lµm cho T©y, nh ng ®ã lµ do c¸i thÕ chung cña triÒu ®×nh ®Çu hµng

chø kh«ng ph¶i hä tù ý ®i lµm cho Ph¸p vµ v× vËy c¸c nhµ khoa b¶ng lµm “quan

ta” ch­a đến nỗi mất tÝn nhiÖm. §Õn ®©y “quan ta” kh«ng nh÷ng “¨n tiªu nhê

®­îc chiÕc l­¬ng T©y” ( NguyÔn KhuyÕn- TÆng ®èc häc Hµ Nam), mµ luån cói

nÞnh T©y. C¸c nhµ khoa b¶ng còng bá ®¹o nghÜa, ®Õn nçi kh«ng cßn gi÷ ® îc c¶

nh©n c¸ch. TÊt c¶ ®Òu nhËp vµo mét côc, ®Òu lµ quan, ®Òu lµ thø “quan qu¸ch”

nh­ KÐp Trµ ®· vÏ ch©n dung “ Phã b¶ng Tu©n”, hay “ tri huyÖn §oµn Ng­ng” –

tri huyÖn Kim B¶ng, lµm viÖc quan mµ nh­ ®i bu«n, “ mÆc c¶” nh­ mét mãn

hµng.

45

Kim B¶ng phï hoa cã huyÖn §ïn

Cß kÌ mÆc c¶, lèi ph êng bu«n

D©n vµo Ýt lÔ sang måm chöi

B¹n ®Õn th¨m nhau gië giäng chuån

( KÐp Trµ - VÞnh Tri huyÖn §oµn Ng ng)

Nh÷ng h¹ng th¸m hoa … xoÌ, phã b¶ng quan… qu¸ch, tri huyÖn … ®ïn

nh vËy, cã thÓ phª ph¸n theo quan ®iÓm d©n téc vÒ téi ph¶n béi tæ quèc, cã thÓ

phª ph¸n theo quan ®iÓm ®¹o nghÜa vÒ téi ph¶n béi danh gi¸o. Nh ng nh÷ng yªu

cÇu nh thÕ thùc ra lµ rÊt cao. Chóng ®· biÕn chÊt ®Õn møc nhµ th¬ trµo phóng

chØ ® a nh÷ng chØ tiªu chuÈn cña con ng êi b×nh th êng, th× còng lµm næi râ sù

tr¸i ng îc gi÷a thùc vµ danh, gi÷a bªn ngoµi vµ bªn trong. Quan l¹i kh«ng cßn bÞ

®¶ kÝch vÒ téi ®Çu hµng n÷a. Hä bÞ lªn ¸n v× téi tham nhòng, v× luån cói nÞnh hãt.

NguyÔn ThiÖn KÕ chöi th¼ng vµo mÆt chóng vÒ c¸i téi ¨n tiÒn cña d©n.

§©y lµ “ch©n dung” tri huyÖn Lª V¨n ChÊn:

“ Cô huyÖn nhµ ta mÑo ®· cao

Ch¼ng thêi chÌ l¸, chØ thêi mao

D©n sê khè r¸ch, bªn tai g·i

Quan gËt ®Çu v¬, nÝch tr¸p vµo”

( NguyÔn ThiÖn KÕ – VÞnh quan huyÖn ChÊn)

Mao: hµo ( tøc tiÒn b¹c), còng cã nghÜa lµ l«ng . T¸c gi¶ dïng tõ ®ång ©m, kh¸c

nghÜa nµy võa nãi sù thËt, võa ngô ý chöi mét c¸ch thËm tÖ quan huyÖn ChÊn.

Hay lµ bøc “ kÝ ho¹” cô ¸n Tõ §¹m, cã c¸i tói tham to t íng:

Ph¸p mét lÇn sang ch¬i s íng chöa

Nam hai håi ë, tói ®Çy phÌ”

Tõ §¹m ®· tõng ®i Ph¸p vµ hai lÇn lµm quan ë Nam §Þnh. ChØ víi hai c©u t¶

thùc mµ lét t¶ ®Çy ®ñ bé mÆt tham lam, tµn b¹o cña Tõ, y kh«ng bá qua mét c¬

héi v¬ vÐt nµo cña m×nh, cèt sao “tói ®Çy phÌ” . Råi ®Õn tri huyÖn Hoµng §Æng

Quýnh :

“ Chît thÊy tin «ng vÒ ®é tr­íc

Ba hån «ng T¶n ®æ må h«i”

46

Lµm quan trë thµnh mét c¸i nghÒ kiÕm ¨n bÐo bë, NguyÔn ThiÖn KÕ nhËn thÊy

sù thùc tai h¹i ®ã, nªn «ng vÝ sù “ ¨n tiÒn”, “ khoÐt tiÒn” cña h¾n mµ ®Õn thÇn

nói T¶n Viªn còng ph¶i sî “®æ må h«i” khi nghe tin Hoµng §Æng Quýnh ® îc

bæ vÒ lµm quan ë mét huyÖn cña S¬n T©y.

Hay nh NguyÔn Kh¾c Xøng ®ang lµm ¸n s¸t Hµ §«ng, bÞ ® a vÒ lµm tu

th , ý chõng kh«ng vui l¾m v× c¸i nghÒ tu th khã mµ kiÕm ¨n b»ng lóc lµm ¸n

s¸t. NguyÔn ThiÖn KÕ ®· cÇu chóc cho l·o nµy :

“ Nay mai nhµ n­íc tu th­ ®o¹n

Sù kiÕm ¨n «ng l¹i gi¶ «ng”

( NguyÔn ThiÖn KÕ – Mõng NguyÔn Kh¾c Xøng)

Bän quan l¹i ®ôc khoÐt nh©n d©n khè r¸ch ¸o «m hÕt chç nãi. Víi sè tiÒn kiÕm

ch¸c bÊt chÝnh, chóng lao vµo cuéc sèng xa hoa, cê b¹c, r îu chÌ, trai g¸i ®Ü

bîm. Qu¶ thËt lµ sù b«i nhä nÆng nÒ ®èi víi c¸c nhµ khoa b¶ng - tÇng líp cha mÑ

d©n, ® îc träng väng.

3.2.1.3. Téi ph¶n ®¶ng vµ lµm mËt th¸m:

Cã rÊt nhiÒu kiÓu ph¶n béi, kh«ng ph¶i ph¶n béi lµ téi ® îc tha thø, nh ng

th¬ trµo phóng chó ý ®Õn hai lo¹i ph¶n béi cô thÓ míi xuÊt hiÖn ë giai ®äan nµy

®ã lµ ph¶n ®¶ng vµ lµm mËt th¸m, trong số họ có người từng tham gia phong trµo

§«ng Du, Duy T©n, ®· xuÊt d ¬ng ho¹t ®éng. Tuy gia nhËp phong trµo song khi

c¸c phong trµo nµy gÆp khã kh¨n, bÞ b¾t vÒ ®Çu thó, hä quay ra chØ ®iÓm cho

Thùc d©n Ph¸p lïng b¾t ®ång chÝ cña m×nh. Hä ® îc Thùc d©n Ph¸p träng dông.

Trong sè ®ã ph¶i kÓ ®Õn NguyÔn Phong Di ® îc ®Ëu §×nh nguyªn; NguyÔn B¸

Tr¸c ® îc giao cho chñ tr× phÇn ch÷ H¸n trong t¹p chÝ “ Nam Phong”, råi vµo

HuÕ lµm quan tõ ThÞ Lang cho ®Õn Tæng ®èc. Bän chóng còng lµ quan nh ng

quan “th¸ng lÜnh l ¬ng toµ n¨m b¶y l ît”, chø kh«ng ph¶i chØ l ¬ng th¸ng! Khi

NguyÔn B¸ Tr¸c vÒ lµm Tæng ®èc B×nh §Þnh, cã c©u ®èi mõng y nh sau:

Th©n bå ®µo n íc §«ng H¶i tr«i xu«i, tr«i Th îng H¶i, tr«i Hoµnh T©n,

tr«i kh¾p hai miÒn L­ìng Qu¶ng”

“ Duyªn tÕ ngé giã Nam Phong thæi ng­îc, thæi H­êng L«, thæi Binh Bé,

thæi ngay vÒ trÊn Quy Nh¬n’

47

§em hai h×nh ¶nh “n íc tr«i xu«i” vµ “giã thæi ng îc”, nhµ th¬ trµo

phóng ®· t×m h×nh t ¬ng cô thÓ vÒ sù quay ngo¾t, ph¶n béi cña NguyÔn B¸ Tr¸c

– ph¶n ®¶ng lµ mét téi ¸c míi. Loại người phạm vào tội ®ã tuy kh«ng nhiÒu,

nh­ng còng lµm cho quan tr­êng thªm mµu s¾c míi. Trong hµng ngò “ cha mÑ

d©n” lÇn ®Çu cã mét tªn mËt th¸m - mét nh©n vËt míi. Tr íc ®©y, th¸m tö chØ lµ

trinh s¸t qu©n sù. víi chÝnh quyÒn thùc d©n, mËt th¸m lµ h¹ng tay sai trung

thµnh, ® îc tin cËy, u ®·i, dung tóng cho lµm bËy. ®ã lµ h¹ng ng êi r×nh mß ®Ó

tè c¸o nh÷ng ng êi yªu n íc, kh«ng nh÷ng ®¸ng khinh, ®¸ng ghÐt mµ cßn ®¸ng

sî. Bän ®ã kh«ng chØ ph¸ ho¹i c¸ch m¹ng, mµ cßn vu oan gi¸ ho¹, øc hiÕp vµ

lµm tiÒn ®Ó h·m h¹i ng êi kh¸c. §Æc tÝnh cña mËt th¸m kh«ng ph¶i lµ nÞnh hãt

mµ lµ nham hiÓm, th©m ®éc, kÝn ®¸o, “ mai danh Èn tÝch” .

§Õn ®©y chóng ta thÊy cã kiÓu ®¸nh s¾c bÐn, hiÓm ¸c kh¸c. Nã kh«ng lµ

mét ®äan phim ng¾n quay chíp nho¸ng, trän c¶nh, còng kh«ng lµ mét cuèn

phim dµi quay mét qu¸ tr×nh lÞch sö cña mét con ng êi. mét c¶nh hay mét lÞch

sö chØ lµ hiÖn t îng bÒ ngoµi nhiÒu ng êi cã thÓ không tr«ng ®­îc râ. Bµi “ VÞnh

Ph¹m V¨n Thô” lµ mét cuéc mæ xÎ tØ mØ, l¸ch mòi dao vµo n¬i thËt s©u kÝn bªn

trong, ®Ó ph¬i gan ruét, tøc lµ t t ëng, t©m lÝ, thñ ®o¹n, c¸i b¶n chÊt gi¶ dèi mµ

ngµy th êng vÉn ® îc che ®Ëy b»ng c¸i vá bÒ ngoµi nguþ t¹o.

“ Quan mÊy m ¬i n¨m tØnh Th¸i B×nh

V× toµ liªm phãng ph¶i vêi anh

ChØ h ¬u thï tiÕp ® êng giao thiÖp

Cã cãc c«ng phu viÖc häc hµnh

Buæi buæi trèng hÇu , c©u diÔn thuyÕt

§ªm ®ªm ®Ìn phiÖn, chuyÖn v¨n minh

Quan T©y ai ch¼ng kinh xõ §¹c

Kh«n ®Õn nh anh míi lät vµnh”

Bé mÆt ® îc che dÊu bªn ngoµi cã thÓ ®Ó ng êi ta lÇm lÉn, nh ng chØ

riªng mét viÖc y kh«ng kinh, ®ã lµ lµm viÖc ®­îc víi “ xõ §¹c” - tªn mËt th¸m

gian ¸c khÐt tiÕng ®øng ®Çu “ tø hung” : NhÊt §¹c ( Darles), nh× Ke ( Eckert),

tam §e (De amarre), tø BÝch ( Bride: tõng lµm Ch¸nh ¸n phiªn toµ xö cô Phan

48

Béi Ch©u n¨m 1925) ( Tinh tuyÓn v¨n häc ViÖt Nam, tËp 6, v¨n häc thÕ kØ XIX-

PGS. Hoµng H÷u Yªn).

§äc bµi th¬ chóng ta thÊy Ýt lêi lÏ bèp ch¸t, quyÕt liÖt, chóng ta t ëng nh

ng êi bÞ ®ßn kh«ng ®au, nh ng tr¸i l¹i: nhµ gi¶i phÉu thiÖn nghÖ ®· mæ xÎ b»ng

con dao thËt s¾c, c¾t ngät xít, cho nªn chóng ta cho lµ nhÖ nhµng. Nh ng ®Õn

khi phanh c¸i phñ t¹ng ®Çy ung nhät, thèi tha ra, ta míi kinh tëm. Ph¹m V¨n

Thô lµ mét tªn quan gi¶ ®¹o ®øc. ® ¬ng thêi ng êi ta vÉn khen h¾n lµ thanh

liªm, lµ tiÕt th¸o, lµ th­¬ng d©n, lµ cøng víi T©y… Nh­ng sù thùc tªn nµy v×

kh«n ngoan qu¸, nªn gian tham kh«ng tr¾ng trîn nh Lª Hoan, ®ª tiÖn kh«ng lé

liÔu nh Phñ Qu¶ng. Cho nªn NguyÔn ThiÖn KÕ ph¶i ®¸nh h¾n b»ng c¸i ®ßn -

còng kh«ng tr¾ng trîn, kh«ng lé liÔu nh ng lét trÇn ® îc mÆt n¹ cña th»ng gi¶

®¹o ®øc. Tøc lµ tuy nh÷ng ch÷, nh÷ng c©u trong bµi th¬ cã vÎ hiÒn lµnh, nh ng

®· moi mãc ® îc biÕt bao sù viÖc, biÕt bao hµnh ®éng xÊu xa nh¬ nhuèc.

Ph¹m V¨n Thô ®· tõng lµm tri huyÖn TiÒn H¶i vµ tri phñ KiÕn X ¬ng -

Th¸i B×nh. ë hai n¬i nµy h¾n ®· c íp kh«ng cña n«ng d©n ®Õn hai ngµn mÉu

ruéng. V× nÞnh hãt, luån lät giái, h¾n ® îc phong chøc Liªm phãng sø - mét

chøc quan ViÖt Nam trong Së MËt th¸m cña Ph¸p. Th¸ng 4 n¨m 1913, tuÇn phñ

Th¸i B×nh lµ NguyÔn Duy Hµn bÞ những người c¸ch m¹ng nÐm tạc đạn giết

chÕt, thùc d©n ph¶i chän ng êi thay. Bän cÇm quyÒn thÊy Ph¹m V¨n Thô võa lµ

bËc ®¹i khoa, tuy lµ cùu häc nh­ng “ thøc thêi”, võa cã tiÕng lµ ®¹o ®øc (®¹o ®øc

gi¶), l¹i quen nghÒ lµm mËt th¸m, nªn chóng cho lµ h¾n cã ®ñ tiªu chuÈn lµm

tuÇn phñ Th¸i B×nh, ®Ó dÑp c¬n sãng giã ®ang bïng dËy, xoa dÞu phong trµo c¸ch

m¹ng vµ phñ dô nh÷ng ng êi cã ®Çu ãc ph¶n ®èi. Hai c©u vµo ®Ò cña bµi th¬ ®·

nãi râ ý Êy: “Tuy anh ®· lµm quan l©u ë Th¸i B×nh, ¨n bÉm råi, nh ng nay toµ

liªm phãng cÇn, nªn míi l¹i ® a anh vÒ ®Êy, v× anh lµnh nghÒ mËt th¸m, ®èi phã

®­îc víi c¸ch m¹ng, chø kh«ng ph¶i ®Ó anh thu t«, ruéng cña anh”.

Hai c©u thÝch thùc tè c¸o c¸i cÇu thang thùc tÕ, nã gióp cho Ph¹m V¨n

Thô leo lªn chøc quan to, kh«ng ph¶i v× h¾n cã c«ng phu häc hµnh, mµ chÝnh v×

h¾n biÕt thï øng, giao thiÖp, nghÜa lµ nÞnh hãt, luån lät.

Hai c©u luËn nãi c«ng viÖc hµng ngµy cña tªn quan ® îc tiÕng lµ tiÕt th¸o.

§Õn buæi hÇu ®¸ng lÏ anh xö kiÖn cho nh÷ng ng êi d©n ®en bÞ ¸p bøc bãc lét, th×

49

anh l¹i diÔn thuyÕt. DiÔn thuyÕt c¸i g×? Cố nhiªn lµ khuyªn nhñ d©n An- nam

ph¶i ¬n vµ trung thµnh víi n íc mÑ! Vµ ®Õn ®ªm “ anh hay nãi chuyÖn v¨n

minh” - v× anh thøc thêi mµ - nh ng chØ nãi chuyÖn v¨n minh vµo lóc anh hót

thuèc phiÖn !”

Con ® êng tiÕn th©n, c¸i gäi lµ ®¹o ®øc thanh liªm, tiÕt th¸o cña Ph¹m

v¨n Thô bÞ ph¬i ra ¸nh s¸ng råi, ®Õn c©u kÕt, dï lµ kÕt th× NguyÔn ThiÖn KÕ

còng vẫn tiếp tục v¹ch cho ta thÊy thñ ®o¹n th«ng th êng, dèi trªn lõa d íi cña

con ng êi x¶o quyÖt. ChØ cÇn kÓ mét viÖc h¾n lät ® îc th»ng §¹c lµ th»ng c«ng

sø hung ¸c khÐt tiÕng B¾c K×, ng êi ta ®ñ thÊy Ph¹m V¨n Thô kh«n ngoan, khÐo

lÐo, chÞu luån lät vµ l¾m m¸nh khoÐ.

N¨m 1913, khi tuÇn vò Th¸i B×nh lµ NguyÔn Duy Hµn chÕt, d luËn rÊt s«i

næi tr íc c¸i chÕt cña tªn mËt th¸m tõng lïng b¾t r¸o riÕt chiÕn sÜ c¸ch m¹ng,

nhiÒu th¬ v¨n ®¶ kÝch l u hµnh rÊt réng r·i. Mét ng êi nµo ®ã lµm c©u ®èi viÕng

y:

“ Thêi ? MÖnh ? C«ng lÝ ? M¶ chóa bÞ ®µo, lßng nghÜa h¼n chÕt theo

n¹n n­íc”

“ Th¶m tuyÖt! ¸c tuyÖt! §¸o ®Ó tuyÖt ! §Ò Hoµng cßn sèng, hån trinh

tr íc ®· xuèng ©m ty.”

(Bản dịch, nguyªn v¨n Ch÷ H¸n)

NguyÔn Duy Hµn bÞ ¸m s¸t. Lý do c¸i chÕt cña y, đối với số đông, ch a râ

rµng. Cïng vµo thêi gian ®ã, thùc d©n võa ®µo Khiªm l¨ng, m¶ Tù §øc để lÊy

vµng. §iÒu nµy g©y xóc ®éng cho nhiÒu ng êi. Tr íc sù viÖc qu©n giÆc lµm nhôc

hoµng gia, x©m ph¹m ®Õn n¬i linh thiªng cña tiªn ®Õ nh thÕ, mét vÞ quan to

®øng ®Çu tØnh v× trung nghÜa chÕt theo n¹n n íc. ThËt lµ c¸i chÕt ®óng lóc, hîp

®¹o lÝ. ThÕ nh ng, có vẻ thế mà kh«ng ch¾c ®· thÕ. Suy nghÜ của người viết câu

đối s©u s¾c h¬n nhiÒu, bëi trong n íc nghÜa qu©n c¸c n¬i ®· ®Òu bÞ tan r· nh ng

“ hïm thiªng Yªn ThÕ”, §Ò Hoµng - tức Hoàng Hoa Thám - vÉn l în lê, gÇm

thÐt . R×nh mß, l íi bÉy m·i vÉn kh«ng b¾t ® îc. Ph¶i tÝnh ®Õn việc mai phôc

chç nµo mµ Hoµng Hoa Th¸m dï kh«n ngoan mÊy còng cø ph¶i ®i qua. “¢m ty”!

Đó chính là nơi thế nào Hoàng Hoa Thám cũng phải “lai đáo”. Phục chỗ đó thì

50

mới là “đắc sách”, người bị mai phục sớm muộn cũng phải bị bắt, bởi “không

thể chạy đi đâu được nữa”!ThÕ míi lµ b¶n lÜnh mét tªn mËt th¸m chuyªn nghiÖp.

H×nh dung mét ng êi bÞ ¸m s¸t c©n nh¾c, lùa chän lÝ do c¸i chÕt ®· buån

c êi. Mét ng êi theo T©y nh vËy, mµ cßn bÞ nghi lµ v× nghÜa, chÕt theo n¹n

n íc, ®· lµ kh«i hµi. Nh ng ®o¸n ra ® îc t©m ®Þa lÆn léi xuèng phôc s½n d íi

©m ty (nguyên văn chữ Hán” “trinh hồn tiên dĩ đáo âm ty”) ®Ó ®ãn b¾t §Ò

Hoµng ®Ó lÜnh th ëng, th× míi thËt lµ trµo phóng xuÊt s¾c.

C¶ nh÷ng tªn ph¶n §¶ng, nh÷ng tªn mËt th¸m nh thÕ còng lµ quan vµ “lµ

quan th× còng ph¶i cã tÝnh chÊt ph¶n ®éng, mËt th¸m nh­ vËy.”

3.2.1.4. giíi quan tr êng:

“ Ng­êi ta thµnh quan tõ nhiÒu c¸ch, xuÊt th©n tõ nhiÒu nguån. TÝnh c¸ch

cña bän quan l¹i còng phøc t¹p ®a d¹ng. Nh ng cã nh÷ng nÐt chung quy tÊt c¶

bän chóng thµnh thµnh mét giíi x· héi: Quan tr êng. Chç thèng nhÊt cña quan

tr êng lµ hÕt lßng theo T©y, lµ nÞnh hãt, lµm mËt th¸m, lµ cËy quyÒn, cËy thÕ,

tham nhòng, ¨n ch¬i. §©u ®©u chóng còng lóc nhóc nh­ gißi bä.” ( TuyÓn tËp –

TrÇn §×nh H îu)

VÝ nh chØ mét huyÖn Duy Tiªn mµ ba tªn tri huyÖn nèi tiÕp nhau trÞ nhËm

ë ®©y ®Òu lµ h¹ng gian tham:

“ Tông tÕch, Tu©n ®i, téi ®· qua

MÇn r¨ng l¹i gÆp tróng th»ng choa”

( KÐp Trµ - VÞnh Lª H÷u TÝch)

“ Tông” : Lª Tông - Con trai Lª Hoan ; Tu©n : Vò Tu©n lµ hai ng êi lµm

tri huyÖn Duy Tiªn tr íc Lª H÷u TÝch - Lª H÷u TÝch quª ë NghÖ An - KÐp Trµ

dïng Ph ¬ng ng÷ xø NghÖ ®Ó nãi : “ mÇn r¨ng” cã nghÜa lµ lµm sao, “ th»ng

choa” (cã b¶n chÐp lµ “ BÇy choa”) ; cã nghÜa lµ chóng tao, bän tao. Y ë xø

NghÖ, cïng quª víi Hoµng Cao Kh¶i, nªn ra “ b­ng bª”, “ tr¸p ®iÕu” trong dinh

Hoµng Cao Kh¶i. Do “ c«ng lao” ®ã mµ TÝch ®­îc hä Hoµng cho ®i coi phu ®¾p

®ª råi cho lµm tri huyÖn. Víi con ®­êng “ hoan lé” nh­ vËy nªn y chØ biÕt:

“ CËy thÇn “ Cô lín” khoe khoang riÕt

û thÕ Nho con bãc lét giµ”

51

Nho con: tªn th l¹i. Quan huyÖn dùa vµo thÕ lùc “ cô lín” Hoµng Cao

Kh¶i vµ m¸nh khoÐ v¬ vÐt cña Nho con. Nho con dùa vµo thÕ quan huyÖn vµ “ cô

lín” l¹i dùa vµo ®¸m ch©n tay ®ã ®Ó :

“ Nay h¹t Hµ §«ng cßn biÕu lîn

Mai d©n Nam §Þnh l¹i d©ng bß”

( Phan §iÖn – VÞnh Hoµng Cao Kh¶i)

Tõ d íi lªn trªn, quan l¹i chØ lo mét chuyÖn : v¬ vÐt bªn d íi vµ biÕu xÐn

bªn trªn, mét c«ng viÖc “lo l¾ng”, “ vÊt v¶” ®Õn møc Phan §iÖn “qu¸ th­¬ng”

Hoµng Cao Kh¶i, ®ªm ngµy mÊt ngñ, quªn ¨n v×: ®· cã lîn, bß ph¶i lo giÕt thÞt,

thÕt ®·i, biÕu xÐn sao cho chãng:

“ Gäi ng êi thÕt ®·i sao cho chãng

ThÕt kh¸ch cßn thõa liÖu ph¶i lo”

Sù lo l¾ng cña “ cha mÑ d©n” ®ã, t¹o ra khã kh¨n chung cho c¶ n¨m phñ,

huyÖn cña tØnh Hµ Nam; KÐp Trµ viÕt:

N¨m quan phñ huyÖn rÊt nh©n tõ

D©n ®Êt Hµ Nam ®éi phóc d

MiÖng chöi chó §oµn nghe r¸o ho¶nh

Ngãn chim cô Phông ®äc tr¬n lõ

§õng khinh Kim B¶ng tay non choÑt

Còng gím Thanh Liªm mÆt chÝn dõ

Nuèt bóa to gan ai ®ã t¸?

Duy Tiªn h¬n h¼n c¸c me xõ.

( KÐp Trµ - VÞnh c¸c quan tØnh Hµ Nam)

ChØ víi t¸m c©u th¬, KÐp Trµ ®· ph¸c ho¹ ch©n dung cña c¸c quan: §oµn

Ng ng- Tri phñ Nam Sang - m¾ng chöi d©n rÊt thËm tÖ; Hoµng TÝch Phông - tri

huyÖn phñ phñ B×nh Lôc: giái t¸n g¸i; Vò ThiÖn §¹m, tri huyÖn Kim B¶ng, trÎ

tuæi, míi ë tr êng HËu bæ ra, song đã học ngay được nhiÒu thñ ®o¹n ¨n hèi lé;

Ph¹m Huy Thµnh - Tri huyÖn Thanh Liªm, nghiÖn r îu, mÆt lóc nµo còng ®á;

NguyÔn H÷u HËu - tri huyÖn Duy Tiªn : ¨n bÈn tiÒn mua quèc tr¸i cña d©n. C¸c

vÞ quan phñ huyÖn mµ giê ®©y cã thÓ gäi chung b»ng tiÕng dë T©y, dë ta “ c¸c

me xõ” Êy, t©n häc cã, cùu häc cã nh­ng “ «m tr¸p”, “ ch©m ®ãm”, còng kh«ng

52

Ýt; ®ã lµ mét lo¹i quan phô mÉu kiÓu míi, míi c¶ diÖn m¹o, míi c¶ cung c¸ch trÞ

d©n. Kh«ng cßn lµ chuyÖn quan tèt, quan xÊu n÷a. Tªn nµy, tªn kia liªn kÕt, dùa

dÉm, t×m thÕ lùc. Vò Tu©n bá vî, lÊy con g¸i §ç V¨n T©m ®Ó “ nhê ®å con ®Ü

míi nªn th©n”. §· cã thÕ lùc bè vî, y l¹i “ th«ng gia víi ®èc TrÇn” ®Ó thªm

m¹nh c¸nh. Vũ Ph¹m Hµm “ th¸m hoa … xoÌ”, nhËn ®Õn hai bè nu«i ®Ó “Ba

cha cậy thế thừa lên mặt”. Lª H÷u TÝch khoe khoang th©n cËn víi Hoµng Cao

Kh¶I, dùa thÇn “ Cô lín” ®Ó bãp nÆn nh©n d©n. §ã lµ mét c¸ch tÝnh to¸n, mét lÏ

xö thÕ, mét con ® êng tiÕn th©n míi: xu phô ng êi quyÒn thÕ, ra søc t©ng c«ng

víi thùc d©n Ph¸p vµ liªn kÕt víi nhau. C¸i xÊu trµn lan trong ®¸m khoa b¶ng,

trong x· héi th îng l u, trong tÇng líp thèng trÞ x· héi. X· héi th îng l u lóc

nµy kh¸ ®«ng ®¶o. Ngoµi c¸c lo¹i quan võa kÓ, ®ång tiÒn cßn “s¶n sinh”’ ra mét

lo¹i quan kh¸c, kh«ng ph¶i “ ®Ëu l¹y, quan xin” nh­ Tó X­¬ng nãi mµ lµ “mua

quan”: cã quan mua c«ng khai vµ quan mua bÝ mËt. Khi cã tiÒn, ng­êi ta kh«ng

chØ vui lßng lµm t s¶n ; t©m lÝ “chµo «ng ch¼ng thÝch, thÝch chµo quan”, lµm

xuÊt hiÖn trong x· héi th­îng l­u ti tiÖn c¶ nh÷ng “ Cô lín Hµn” ( Hµn l©m ) mµ

dèt ®Æc hÕt chç chª, hay “ Quan lín L¹i” ( Th»ng l¸i lîn lªn lµm quan) …

KÐp Trµ viÕt: “ §µi c¸c nh­ ai tÝnh khÝ gµn

“ Chµo «ng” ch¼ng thÝch, thÝch “chµo quan”

GËt gï vÓnh bé r©u quai nãn,

Vªnh v¸o d¬ khu«n mÆt c¸n tµn

B¹c tói, nÆng ®«i vai phÈm gi¸

Thuèc bå, nhÑ mét g¸nh giang san

Trß ®êi l¾m nçi buån c êi nhØ,

Vç bông vÒ c©u “ cô lín Hµn”

( KÐp Trµ - VÞnh “cô lín Hµn”)

H¾n tªn lµ §µi, cã cöa hiÖu thuèc b¾c ë phè chÝnh, l¹i cã x ëng gç ë chî

BÇu, thÞ x· Phñ LÝ. §µi bá tiÒn ra ch¹y chät vµ ® îc nhµ vua ban cho c¸i chøc :

Hµn l©m ®·i chiÕu ( Chøc hµn l©m ®îi chiÕu chØ cña vua), nªn gäi lµ Hµn §µi.

h¾n thÝch mäi ng êi chµo h¾n lµ quan, mặc dï tr íc ®©y khi ch a cã cöa hiÖu

thuèc b¾c ë phè chÝnh Phñ LÝ h¾n chØ lµ mét tªn g¸nh hai bå thuèc ®i b¸n rong ë

c¸c chî, c¸c lµng.

53

Kh«ng ph¶i nh÷ng thµnh phÇn r¸c r ëi lµm cho x· héi th îng l u « uÕ.

§ång tiÒn vµ hµng ho¸ mµ thùc d©n ® a vµo cuéc sèng ®· lµm tha ho¸ giai cÊp

thèng trÞ cò. §¹o nghÜa vµ c¶ danh vÞ kh«ng chi phèi hµnh ®éng cña hä n÷a.

§ång tiÒn vµ quyÒn lùc t¹o ra ®ång tiÒn, kÝch thÝch ®Õn c¸c nhµ khoa b¶ng bá c¶

l ¬ng t©m, danh dù ®Ó giµnh giËt lÊy ©n huÖ cña thùc d©n, ®Ó bãp nÆn cña d©n.

Sù tµn b¹o, bÊt nh©n ®ã ph¶i bÞ lªn ¸n mét c¸ch gay g¾t, quyÕt liÖt. Th¬

trµo phóng ®· ra tay, gi¸ng nh÷ng ®ßn chÝ m¹ng vµo sù ®ª tiÖn, xÊu xa ®ã.

ChuyÖn kÓ r»ng: t¹i mét b÷a cç sang träng cã nhiÒu nh©n vËt tai to, mÆt lín cña

huyÖn Duy Tiªn, KÐp Trµ ®· cho bän tri huyÖn Bïi §èng, trî t¸ Gi¶ng vµ thõa

ph¸i Xøng mét phen mÊt mÆt. KÐp Trµ phÉn né ví lÊy chiÕc gèi ®Ëp th¼ng vµo

mÆt thõa Xøng. Chóng Êm øc véi lµm biªn b¶n ®Ó kiÖn «ng ë toµ ¸n tØnh. ¤ng ®·

b¶o th¼ng vµo mÆt chóng mµ chóng còng ch¼ng lµm g× ® îc «ng:

Th ¬ng thay lò c¸ hau

GÆp ph¶i th»ng ãc bã ( hãc bóa)

§ îc thua cã lµm chi

KiÖn nã lµm g× nã!

( KÐp Trµ - “ §i ¨n cç”)

Cã lóc KÐp Trµ kh«ng ngÇn ng¹i ®¶ kÝch tÝnh xÊu xa cña bän quan l¹i,

ch¹y theo ®ång tiÒn ®Ó m u cÇu lîi Ých riªng, nh¬ nhíp cña hai tªn ®Ò §¹t, ®Ò

Gi¶ng ë huyÖn Thanh Liªm. «ng c¶nh c¸o chóng:

Chî chiÒu liÖu ®Êy mµ mua b¸n

Th¹o l¾m «ng cho chÕt bá xõ.

( KÐp Trµ - “ Chî chiÒu liÖu ®Êy”)

Tæng ®èc B¾c Ninh lµ mét tªn th« lç, côc c»n, v« häc mµ l¹i thï dai. H¾n

chöi d©n nh t¸t n íc vµo mÆt. NguyÔn ThiÖn KÕ mét bËn cïng Tæng ®èc B¾c

Ninh ®i “ kiÓm tra” t×nh h×nh ®¾p ®ª V¨n Giang. §Ó tá vÎ ta ®©y rÊt quan t©m

®Õn c«ng viÖc ®ª ®iÒu, h¾n gië giäng côc c»n, m¾ng chöi hÕt søc thËm tÖ, bän

hµo lÝ, sai dÞch nh©n ®ã l¹i ®¸nh ®Ëp d©n phu rÊt d· man. NguyÔn ThiÖn KÕ tøc

m×nh kh«ng chÞu ® îc, ®äc ngay tr íc mÆt tªn Tæng ®èc nµy mét c©u ®èi :

“ Trªn ®ª cô lín v¨ng con c…

D­íi ruéng th»ng phu chÞu c¼ng tay”

54

C©u ®èi nh chöi vµo mÆt tªn tæng ®èc. H¾n tøc l¾m nh ng kh«ng cã c¸ch

g× ®èi phã. L¹i mét bËn kh¸c, tØnh ® êng B¾c Ninh më tiÖc chiªu ®·i c¸c quan

l¹i, nha thuéc. Bän hµo lÝ trong TØnh ® a lÔ tªn Tæng ®èc mét m©m x«i vµ mét

c¸i sá lîn. H¾n ®¾c ý, liÒn ra c©u ®èi th¸ch bän quan thuéc ®èi. H¾n ra ba ch÷:

“ c¸i thá nîn” ( chÝnh lµ: “ c¸i sá lîn”, võa lµ ng­êi Nam §Þnh th êng ph¸t ©m

“l” thµnh “n”, l¹i nãi ngäng nªn “ s” thµnh “ th” ). Kh«ng ai muèn phô ho¹ vµo

c¸i thø v¨n ch­¬ng “ n­íc m¾m chÊm dïi ®ôc” Êy. Riªng NguyÔn ThiÖn KÕ cø

®èi, «ng ®èi : “ C¸i nån t©u” ( “ n” tøc lµ “l” , “t” tøc lµ “ tr”). Mäi ng­êi bËt

c êi lªn nh ng råi cè ph¶i nhÞn. Tªn Tæng ®èc thªm mét lÇn bÞ vè ®au nh ng

vÉn cè nuèt giËn, xuÒ xoµ chê c¬ héi b¸o thï. Qu¶ nhiªn sau ®ã nh©n dÞp C«ng

sø B¾c Ninh vÒ phñ Tõ S¬n, NguyÔn ThiÖn KÕ, nh©n cã viÖc vÒ Hµ Néi tõ h«m

tr íc, kh«ng biÕt nªn kh«ng cã mÆt ®Ó tiÕp ®ãn, tªn Tæng ®èc ® îc dÞp, quy téi

«ng lµ khinh miÖt th îng cÊp, sao nh·ng nhiÖm vô, kÝ nghÞ ®Þnh c¸ch chøc.

C¸c nhµ th¬ trµo phóng ®¶ kÝch tõng tªn, nh ng víi sè l îng lín c¸c tªn

quan hiÖn ra thµnh bÌ, thµnh m¶ng, thµnh mét giíi quan l¹i, lóc nhóc ®i ®©u

còng ®ông ph¶i gi«ng nh «ng Ninh, «ng Nang trong c©u ®ång dao cæ. KÐp Trµ

nãi vÒ chuyÖn ®æi quan huyÖn mét c¸ch thó vÞ:

Kim B¶ng, Duy Tiªn còng mét vïng

Tõ rµy hai huyÖn biÕt hai «ng

S«ng V©n L©m nä, trªn cßn nói

Nói §äi S¬n kia d íi cã s«ng

Ng¸n nçi l ¬n bung, lïng bón sèt

No mïi bón sèt, g¾p l ¬n bung

Nh÷ng khi hai huyÖn chia ®ª phËn,

C¸i chç “ ch»ng cÇy” Êy cña chung.

( KÐp Trµ - “TÆng hai tri huyÖn”)

Lª H÷u TÝch vµ §oµn Ng ng lµ quan phô mÉu ë hai huyÖn l¸ng giÒng,

cïng lóc ph¹m téi ¨n hèi lé, bÞ thuyªn chuyÓn nh ng l¹i chØ lµ TÝch ë Duy Tiªn

®æi vÒ Kim B¶ng, Ng ng ë Kim B¶ng ®æi sang Duy Tiªn. Thay ®æi quÈn quanh

nh vËy ch¼ng t¹o ra c¸i g× kh¸c c¶: c¶nh gièng, ng êi gièng, chØ cã thay ®æi

mãn “ l­¬n bung” vµ “ bón sèt”. ChØ kh¸c tr íc kia lµ mçi huyÖn biÕt mét «ng,

55

giê mçi huyÖn biÕt hai «ng. Dï ®· bÞ thuyªn chuyÓn, hä vÉn cã mét chç chung

®Ó gÆp nhau lµ “ ch»ng cÇy”. “ Ch»ng CÇy” lµ chç ®ª quai gang B×nh Ch¸nh,

n¬i gi¸p giíi cña hai huyÖn Duy Tiªn vµ Kim B¶ng. Lóc ph¶i ®¾p ®ª lµ huyÖn nä

®æ cho huyÖn kia ; kh«ng nh÷ng thÕ “ Ch»ng CÇy” cßn lµ chç mua b¸n ph©n tiªu

cña nh©n d©n B×nh Ch¸nh ®Ó bãn rau. C©u kÕt nµy, KÐp Trµ cã ý b¶o c¶ hai tªn

quan huyÖn ®Òu lµ ph êng ¨n bÈn c¶.

“ V¹ch mÆt hµng ®oµn, hµng ®èng nh­ vËy, vµ v¹ch mÆt chóng víi ®ñ mäi

xÊu xa, ®ª hÌn, cã khi c¶ víi nh÷ng thñ ®o¹n nhá nhÆt, tinh tÕ, th¬ trµo phóng ®·

lµm c«ng viÖc phª ph¸n quan l¹i vÒ mÆt x· héi, tiªu diÖt mét tÇng líp x· héi

b»ng c¸i c­êi” ( G.S TrÇn §×nh H îu)

4. Th¬ trµo phóng – C«ng cô ®Êu tranh chÝnh trÞ s¾c bÐn:

4.1 Bãc trÇn nh÷ng ©m m u chÝnh trÞ vµ sù xÊu xa cña x· h«Þ thuéc ®Þa nöa

phong kiÕn.

Phª ph¸n quan l¹i, bãc trÇn nh÷ng ©m m­u thñ ®o¹n xÊu xa cña bän “ cha

mÑ d©n”, nhÊt lµ nh÷ng tªn tay sai quan träng cña thùc d©n lµ ®Êu tranh chÝnh trÞ.

ThÕ nh ng, th¬ trµo phóng vµo nh÷ng n¨m ®Çu cña thÕ kØ nµy ®· thµnh thø v¨n

ch ¬ng tèc t¶, thµnh ®éi qu©n tiªn phong, lÝnh xung kÝch cña v¨n häc, ph¶n øng

nhanh nh¹y, cã tiÕng nãi rÊt kÞp thêi tr íc ©m m u chÝnh trÞ vµ v¨n ho¸ cña thùc

d©n. NhiÒu trß hÒ ® îc th¬ trµo phóng bãc trÇn g©y ra trong d luËn x· héi

nh÷ng trËn c êi kho¸i ch¸.

Tr íc hÕt ph¶i nãi ®Õn nh÷ng trß c¶i c¸ch d©n chñ – Mét kiÓu mÞ d©n rÊt

cao thñ. Thùc d©n Ph¸p lËp ra héi ®ång t vÊn B¾c K×, héi ®ång hµng TØnh, héi

®ång c¶i l ¬ng h ¬ng chÝnh ë th«n x·. Chóng muèn tá ra thùc t©m khai ho¸,

muèn t¹o ra mét bé mÆt d©n chñ, høa hÑn nh÷ng c¶i c¸ch, ®Ó lÊy lßng d©n, tr¸nh

®ßn c«ng kÝch cña th¬ v¨n yªu n íc. Nh ng c¸c “«ng NghÞ”, “ «ng Héi” l¹i ®­îc

lùa chän cÈn thËn trong ®¸m quan l¹i, c êng hµo l©u nay vÉn lµm viÖc cho thùc

d©n Ph¸p, trong ®¸m ng êi cã cña, cã thÕ lùc h¸o høc muèn cã danh vÞ. NguyÔn

ThiÖn KÕ “ t¸n d­¬ng” chøc tr¸ch vinh quang cña “ NghÞ viªn” :

NghÞ viªn h¸ ph¶i viÖc con con

N íc cã quyÒn d©n, n íc míi cßn

Rµy ® îc më måm nªn nhøc ãc,

56

DÉu ai bãp bÑp còng vo trßn

Thay n¨m triÖu r ìi ng êi ¨n nãi,

Më bèn ngh×n n¨m mÆt n íc non.

Hai ch÷ duy t©n ghi t¹c lÊy,

§õng tranh x«i thÞt lò quan hßn.

Lµ nh÷ng ng êi ®¹i biÓu cho d©n, th× ®iÒu tr íc hÕt hä ph¶i nhí lµ “ n íc

cã quyÒn d©n, n­íc míi cßn”. Cho nªn «ng nh¾n nhñ hä “ dÉu ai bãp bÑp còng

vo trßn”. Hä lµ NghÞ viªn. NghÞ lµ bµn luËn th× ph¶i më måm nãi cho to. Cßn

viªn? cã nghÜa lµ hßn “Quan hßn” : b¸o Phô n÷ t©n v¨n gi¶i thÝch tõ “ quan

hßn” lµ mÊy «ng chức sắc lµng ë th«n quª ngoµi B¾c, hay giµnh ¨n x«i thÞt. T¸c

gi¶ nh©n ®ã ®Ó ch©m biÕm mét c¸ch th« b¹o. Cßn Héi ®ång c¶i l ¬ng h ¬ng

chÝnh th× ® îc KÐp Trµ m« t¶:

Nhµ n íc håi nµy míi c¶i l ¬ng

KÐo ra mét lò mÊy th»ng m êng

MÆt ngay c¸n thuæng anh th kÝ

Dèt ®Æc ®Ìn cï b¸c ch¸nh h ¬ng

Biªn b¶n dù trï biªn b¶n h·o

Héi ®ång tÝnh sæ héi ®ång su«ng

ViÖc quan nh thÕ mµ xong nhØ

QuÊy rèi trong lµng lò c¸ mu¬ng

TÊt c¶ chØ cã danh mµ kh«ng cã thùc. Víi nh÷ng ng êi nh vËy, c¸ch lµm viÖc

nh vËy th× kÕt qu¶ cña c¸i viÖc “Nhµ n­íc håi nµy míi c¶i l­¬ng” chØ ®Î thªm

trong h­¬ng th«n mét lò hµo c­êng “quÊy rèi trong lµng”. Tr íc ®©y h ¬ng th«n

do ch¸nh tæng, lÝ t ëng cai qu¶n. Cã viÖc g× th× nh©n d©n ph¶i nhê hä “ soi xÐt”

nªn Tæng lÝ trë thµnh: “Bèn ngän ®Ìn giêi soi … mãc x·”. Nay cã thªm “lò c¸

m­¬ng”, héi ®ång c¶i l­¬ng h ¬ng chÝnh, cuéc sèng cña ng êi d©n còng kh«ng

v× thÕ mµ ® îc d©n chñ h¬n.

Mét chñ tr ¬ng kh¸c cña thùc d©n lµ bµy ra nh÷ng tæ chøc, nh÷ng ho¹t

®éng v¨n ho¸. Chóng lËp viÖn Hµn l©m, më b¸o chÝ, söa sang V¨n MiÕu, lËp Héi

Khai TrÝ TiÕn §øc … Ngay tõ ®Çu thÕ kØ, chóng ®· cho tay sai tæ chøc nh÷ng

57

cuéc thi th¬, nµo vÞnh, nµo ho¹, nµo dÞch. Bµi dù thi ® îc ®¨ng b¸o, ng êi tróng

gi¶i ® îc lÜnh th ëng. Kh«ng khÝ rÊt rÇm ré, n¸o nøc. Tæ chøc c¸c ho¹t ®éng v¨n

ho¸ nh vËy, chóng mong kÐo nhµ nho, nh÷ng kÎ vèn say mª v¨n ch ¬ng vµo

nh÷ng c«ng viÖc hiÒn lµnh ®Ó khái bÞ l«i cuèn vµo nh÷ng ho¹t ®éng chÝnh trÞ

nguy hiÓm. §Ò tµi ng©m vÞnh ® îc lùa chän kh«n khÐo, võa cã thÓ hÊp dÉn c¸c

nhµ nho chÝnh trùc, võa cã kh¶ n¨ng cho ng êi dù thi ca tông c«ng ¬n b¶o hé

nÞnh hãt nh÷ng nh©n vËt ® ¬ng quyÒn. ThÕ nh ng nh÷ng m u m« nh vËy l¹i

cung cÊp thªm ®Ò tµi cho th¬ trµo phóng.

Tr­íc ®©y, NguyÔn KhuyÕn còng ®· “ VÞnh Thuý KiÒu” ®Ó nãi mãc tÖ n¹n

tham nhòng cña quan l¹i vµ trß hÒ thi th¬ “lµm cho bËn ®Õn cô viªn giµ”. Tõ

DiÔn §ång còng ®· h ëng øng cuéc thi dÞch bµi “ Thu høng” cña §ç Phñ. §©y lµ

bµi dÞch cña «ng:

Nghe nãi trong kinh l¾m chuyÖn ®ïa,

N íc ®êi sao l¾m nçi cay chua

Nh÷ng con nhµ kh¸ ®i ®©u c¶

Mét bé ®å tuång rÆt míi mua

TiÕng trèng vang lõng tin B¾c ® îc.

M¶nh tê sao ch¼ng b¸o T©y thua?

Rång n»m bÓ c¹n, heo may l¾m.

N íc cò ai mµ ch¼ng nhí vua

bµi dÞch kh«ng thÓ coi lµ hay, lµ ®óng, lµ dÞch s¸t ® îc. Nh ng dÞch thËt

tµi t×nh! Bëi cïng vµo thêi gian ®ã trong n íc cã phong trµo §«ng Du, §«ng

Kinh nghÜa thôc, cã chuyÖn vua Thµnh Th¸i bÞ phÕ truÊt ®i ®µy, ë ngoµi n íc cã

phong trµo c¸ch m¹ng Trung Quèc ®ang s«i næi, ®em bµi “ Thu høng” ra thi

nhau dÞch, thËt lµ kh«ng hîp thêi. Ng êi dÞch b¸m vµo ch÷ cña nguyªn t¸c ®Ó

dÞch chø kh«ng thay ®æi hay thªm vµo, chØ cã dÞch theo mét nghÜa nµo ®ã mµ

th«i. VÝ dô “c«ng hÇu ®Ö tr¹ch giai t©n chñ” ( Nhµ cöa cña c«ng hÇu tr­íc ®©y

®Òu do chñ míi ë); “ v¨n vò y quan dÞ tÝch th×” ( mò ¸o cña quan v¨n, quan vâ ®·

kh¸c x a). C©u trªn nãi vua quan nhµ § êng v× giÆc chiÕm kinh ®« ph¶i bá ®i,

nhµ cöa bÞ giÆc chiÕm ë. C©u d íi nãi chÝnh quyÒn nhµ § êng ®· bÞ thay thÕ, ¸o

58

mò cña triÒu ®¹i míi ®· kh¸c x a. Nhµ th¬ dÞch: “ Nh÷ng con nhµ kh¸ ®i ®©u c¶

- Mét bé ®å tuång rÆt míi mua”. TÊt nhiªn ®ã kh«ng ph¶i lµ nguyªn ý vµ kh«ng

ph¶i lµ t×nh c¶m cña §ç Phñ. Nh ng ®ã lµ chuyÖn ®ïa ë trong kinh! Xuyªn t¹c

bµi th¬ cña §ç Phñ ®· thÊm vµo ®©u so víi sù xuyªn t¹c cña viÖc dÞch bµi th¬ ®ã!

B¸o “ Nam Phong” tæ chøc thi th¬ ca trong V¨n MiÕu, Hµ Néi. C©u ph¸

®Ò b¾t buéc lµ “ Ngµn n¨m v¨n vËt ®Êt Th¨ng Long”. §ã lµ chç h­íng dÉn ng­êi

nãi ®Õn hiÖn t¹i. Mét nhµ th¬ viÕt:

Ngµn n¨m v¨n vËt ®Êt Th¨ng Long

V¨n MiÕu x©y tõ Lý Th¸nh T«ng

Sau ®ã TrÇn Lª tu bæ l¹i

GÇn ®©y Ph¸p – ViÖt b¶o tån chung

TiÖc trµ Khai TrÝ n¨m x a më

Tuång diÔn Kim – KiÒu buæi häp ®«ng

L©n ch¼ng thÊy ®©u dª vÉn thÊy

Nghe quyªn kªu biÕt ®¹o ta cïng.

Muèn ng êi ta nãi ®Õn ®Êt v¨n vËt, ®Õn hiÖn t¹i th× ng êi ta còng lµm

®óng nh vËy. Mét ng êi kh¸c viÕt:

Du c«n mËt th¸m ®Çy s«ng NhÞ

Gi¨ng h¸ ma c« chËt nói Nïng

Trõ miÕu Khæng kia kh«ng tiÖn nãi,

Cßn th× v¨n vËt ®Êt Th¨ng Long.

Trong V¨n MiÕu kh«ng thÊy l©n - con thó cña ®øc nh©n, mµ chØ thÊy dª

m¾t xanh r©u xåm! BiÕt ®¹o ta cïng, kh«ng v× con l©n bÞ s¨n chÕt, mµ v× nghe

cuèc kªu!

Råi ®Õn mét trß kh¸c cña Thùc d©n Ph¸p, ®ã lµ vµo nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kØ,

chóng muèn ph« tr ¬ng chiªu bµi “ khai ho¸ v¨n minh” cña m×nh, chóng tËp hîp

mét bän quan l¹i khoa b¶ng, cho ®ãng “ tÊn trß hÒ” lµ biªn so¹n s¸ch gi¸o khoa

mµ bän chóng gäi lµ “ ban tu th­” ®Ó viÕt s¸ch gi¸o khoa nh»m n« dÞch nh©n d©n

ta. NguyÔn ThiÖn KÕ nh×n vµo ch¼ng nh÷ng khinh bØ mµ cßn c¨m phÉn v× môc

®Ých nham hiÓm cña chóng, «ng viÕt: “ VÞnh ban tu th ”:

KhÐo khÐo tu th mét lò m êng

59

Còng th× ch÷ nghÜa víi v¨n ch ¬ng

Bâ giµ gi÷ mùc T©m lµ sá

Tuæi trÎ ngåi kh«ng §¹i còng l ¬ng

N íc b¹c cha Thµnh, men chó TÝch

Giäng c êi cu TriÓn, khãc anh D ¬ng

Thªm th»ng Héi dèt, th»ng Ng« d¹i

MÊt n íc giêi ¬i rÆt mét ph êng.

( NguyÔn ThiÖn KÕ – VÞnh ban tu th )

Thùc d©n vµ tay sai muèn ng êi kh¸c ra lµm trß hÒ, nh ng nh÷ng nhµ th¬ trµo

phóng l¹i biÕn bän bµy chuyÖn thµnh nh÷ng tªn hÒ thùc sù. Nh÷ng ©m m u

chÝnh trÞ trë thµnh hµi kÞch lè bÞch. Th¬ trµo phóng ® îc dïng lµm c«ng cô ®Êu

tranh chÝnh trÞ.

5. NghÖ thuËt:

5.1.Trµo phóng lµ ®¶ kÝch b»ng c¸i c êi.

NghÖ thuËt cña nã lµ g©y c êi, giµnh sù ®ång t×nh cña c«ng chóng víi

môc ®Ých ®¶ kÝch cña nhµ th¬ trµo phóng b»ng c¸ch lµm cho c«ng chóng c êi

theo. Nhµ th¬ trµo phóng nµo th× còng lµ lêi chª tr¸ch. NÕu nhµ th¬ trµo phóng

chän ®óng ®èi t îng, chän ®óng chç ®¸ng c êi, h íng dÉn g©y c êi mét c¸ch

th«ng minh, th× c«ng chóng sÏ thÝch thó c êi theo. §Ó ®¹t môc ®Ých g©y c êi, cã

khi th¬ trµo phóng v¹ch trÇn mét c¸i xÊu xa ® îc che dÊu kÝn ®¸o, cã khi dùng

lªn mét h×nh ¶nh lè bÞch, s¾p xÕp mét ho¹t c¶nh kh«i hµi, lµm cho nÐt b¶n chÊt

cña ®èi t îng bÞ chép ®óng, lé nguyªn h×nh. Còng cã khi lµ dùng lªn mét sù ®èi

lËp, g©y ra mét sù liªn t ëng, ®Ó so s¸nh; cã khi nãi ® îc mét ý, dïng mét ch÷

®¾c ®Þa. Nh©n d©n ViÖt Nam vèn hãm hØnh, thÝch c êi. Nh ng ng êi n«ng d©n bÞ

h¹n chÕ vÒ tÇm m¾t, cßn nhµ nho bÞ h¹n chÕ vÒ quan niÖm sèng, quan niÖm v¨n

häc. C¸i c êi kh«ng ® îc trau dåi thµnh mét nghÖ thuËt phª ph¸n x· héi s¾c bÐn.

Mét bªn dõng l¹i ë møc kh«i hµi, mét bªn dõng l¹i ë tr¸ch mãc, than thë vÒ

nh©n t×nh, thÕ th¸i. C¸i c êi th êng kh«ng v ît qua ® îc møc hÒ hay khai th¸c

c¸i c êi xung quanh nh÷ng h×nh ¶nh tôc tÜu. Trong nh÷ng bµi th¬ phª ph¸n ®¶

kÝch, ta th êng gÆp việc phản ánh những hiện tượng g©y phÉn né nhiÒu h¬n g©y

c êi. V¨n ch ¬ng trµo phóng trong truyền thống ph¸t triÓn kh«ng cao, mét mÆt,

60

kh«ng gióp cho c«ng chóng cã c¸i nh×n s¾c s¶o ®èi víi hiÖn thùc, mÆt kh¸c,

kh«ng lµm cho ®èi t îng bÞ phª ph¸n hiÖn ra d íi d¹ng lè bÞch, mÊt tÝn nhiÖm

tr íc c«ng chóng.

Ph¶i ®Õn Tó X ¬ng, trong v¨n häc ViÖt Nam míi cã mét nhµ th¬ høng thó

thùc sù víi trµo phóng. Ông kh«ng nh÷ng ®Æc biÖt chó ý ®Õn nh÷ng c¶nh ch íng

tai gai m¾t trong thùc tÕ, mµ cßn thÝch thó dïng c¸i c êi ®Ó ®¶ kÝch. Víi «ng, th¬

trµo phóng thµnh mét dßng riªng vµ «ng ®Ó l¹i trong ®ã mét phong c¸ch riªng,

mét c¸i c êi mang b¶n s¾c Tó X ¬ng.

§Õn ®Çu thÕ kØ XX, víi sù xuÊt hiÖn cña nh÷ng tÇng líp thùc d©n, thay ®æi

vÒ chÝnh trÞ, x¸o trén vÒ bé m¸y cai trÞ, thay ®æi trong ®êi sèng, nhiÒu chuyÖn trë

thµnh ®Ò tµi trµo phóng. Tuy ®Ò tµi cña hÇu hÕt c¸c nhµ th¬ trµo phóng ®Çu thÕ kØ

®Òu tËp trung vµo mét ®èi t îng chÝnh lµ quan tr êng, ®Òu cã ý nghÜa phª ph¸n

x· héi, ®¶ kÝch chÝnh trÞ, nh ng vÒ nghÖ thuËt l¹i sö dông nhiÒu biÖn ph¸p nghÖ

thuËt kh¸c nhau.

5.2.NghÖ thuËt ch¬i ch÷ :

chÝnh lµ biÖn ph¸p quan träng ®Çu tiªn t¹o nªn tiÕng c êi cña c¸c thÓ lo¹i v¨n

häc trµo phóng, ®Æc biÖt lµ lèi th¬ ca. Lèi ch¬i ch÷ phæ biÕn lµ ch¬i ch÷ ®ång

©m, bao gåm ®ång ©m N«m vµ ®ång ©m trùc dÞch H¸n - N«m. Lèi ch¬i ch÷ ®ång

©m lu«n ® îc biÕn ®æi linh ho¹t nhiÒu mµu, nhiÒu vÎ. Cã khi nã biÕn ®æi thµnh

kiÓu ch¬i ch÷ liªn t ëng, ®¸nh ®ång nh÷ng tõ gÇn ©m hoÆc cã mét bé phËn ®ång

©m. KiÓu ch¬i ch÷ liªn t ëng nµy th êng gÆp trong th¬ NguyÔn ThiÖn KÕ. Khi

ngµi huyÖn NÎ vÞnh quan th¸m hoa Vò Ph¹m Hµm , mét lo¹t thñ ph¸p ch¬i ch÷

nh nh÷ng ngãn ®ßn hiÓm ®· hoµn toµn xo¸ sæ ®èi t îng: ch¬i ch÷ liªn t ëng “

th¸m hoa xoÌ” - ®¸nh ®ång hai tõ “ Th¸m hoa” ( tªn häc vÞ nhµ nho) vµ “ hoa

xoÌ” ( ®ång b¹c §«ng D­¬ng), HoÆc lóc vÞnh tri huyÖn Lª V¨n ChÊn , chØ víi tõ

“ mao” mµ cã rÊt nhiÒu c¸ch hiÓu; hiÓu theo nghÜa lµ “ l«ng” còng ®óng, mµ hiÓu

theo nghÜa lµ “ hµo” còng ch¼ng sai, bëi hµo dïng trong phÐp c©n ®o, tøc lµ mét

phÇn cùc nhá, hµo = li, … hiÓu theo nghÜa nµo ta còng cã thÓ h×nh dung ra tÝnh

c¸ch tham lam, bÇn tiÖn cña quan huyÖn hä Lª nh t¸c gi¶ miªu t¶. Lèi ch¬i ch÷

®ång ©m trùc dÞch H¸n – N«m tiÕp tôc ® îc ph¸t triÓn khi «ng huyÖn Mãm nh¾n

nhñ c¸c ngµi NghÞ viªn b»ng th¬ NghÞ viªn, tuy kh«ng c êi tho¸ m¹ nh KÐp

61

Trµ, kh«ng vç mÆt nh Phan Châu Trinh, mµ c êi b»ng ph¶n ng÷. Tr íc tiªn «ng

phñ ®Çu b»ng viÖc n©ng cao gi¸ trÞ, tÇm quan träng cña vÞ trÝ quan nghÞ viªn

trong x· héi :

NghÞ viªn h¸ ph¶i viÖc con con

N íc cã quyÒn d©n n íc míi cßn.

Bèn c©u gi÷a cña bµi th¬ chia lµm hai “phe”, c·i nhau kÞch liÖt. Mét phe gi¸ng

cho thÕ giíi c¸c quan nghÞ nh÷ng qu¶ ®Êm trêi gi¸ng “ rµy ®­îc më måm nªn

nhøc ãc/ Ai mµ bãp bÑp còng vª trßn” , cßn phe kia l¹i “ xoa” dÞu b»ng nh÷ng

lêi lÏ thËt ngät ngµo, ªm dÞu: “ Thay ba triệu r ëi ng êi ¨n nãi/ Më bèn ngh×n

n¨m mÆt n­íc non” . nghÖ thuËt t ¬ng ph¶n ® îc sö dông kh¸ triÖt ®Ó trong hai

liªn th¬ gi÷a cña bµi th¬ b¸t có ( T ¬ng ph¶n ë cÊp ®é c©u, më måm – nhøc ãc,

bãp bÑp – vª trßn; t ¬ng ph¶n ë cÊp ®é liªn c©u, liªn hai gi¸ng xuèng, liªn ba

kÐo lªn) cã t¸c dông kh¾c ho¹ sù ®èi nghÞch gi÷a c¸i danh vµ c¸i thùc cña c¸c

quan nghÞ. C¸i danh ®¹i diÖn cho “ ba triệu r ëi” d©n víi “ bèn ngh×n n¨m” n­íc

kh«ng che ®Ëy næi c¸i thùc “ x«i thÞt”. ThÕ nªn lóc ®Çu chóng ta cßn ®­îc gÆp

“ nghÞ viªn”, sau mét håi quan s¸t chóng ta thÊy “ nghÞ viªn” ®· ®­îc “ vª trßn”

thµnh “ nghÞ hßn” hÕt c¶. Hai c©u th¬ kÕt t¹o nªn mét tÇng t­¬ng ph¶n n÷a víi

hai c©u më ®Çu: “ Ghi chóc Duy T©n hai ch÷ míi/ ®õng nh x«i thÞt lò quan

hßn”.

KÐp Trµ l¹i thÝch ch¬i ch÷ víi c¸c tªn quan tri huyÖn. Tri huyÖn Kim

B¶ng, §oµn Ng ng th× ® îc gäi b»ng huyÖn §ïn, ¸m chØ thãi tham ¨n l¹i keo

bÈn cña y. Tri huyÖn Duy Tiªn, NguyÔn H÷u HËu l¹i ® îc ®æi tªn lµ V« HËu. Tri

huyÖn Lª H÷u TÝch biÕn thµnh V« TÝch. Quan Hµn trong “ VÞnh cô lín Hµn”

còng t ¬ng tù nh c¸c ®èc häc Hµ Nam, tri huyÖn Lª Liªm, quan Th¸m, quan

TuÇn … kh¸c còng mét ph­êng “”phÈm gi¸ b¹c “ nÆng vai tiÒn” mµ “ nhÑ g¸nh

n­íc”. H×nh t­îng “ g¸nh giang san” cßn trë ®i trë l¹i trong th¬ trµo phóng cña

c¸c t¸c gi¶ Phan Béi Ch©u, T¶n §µ, TrÇn TuÊn Kh¶i… nh­ng kh«ng g¾n liÒn víi

c¶m høng ®¶ kÝch nh KÐp Trµ mµ ng¶ sang c¶m høng hµi h íc lÉn c¶m th¸n vÒ

nh÷ng vÊn ®Ò non s«ng ®Êt n íc.

62

Ch¬i ch÷ tiÕp theo lµ ch¬i ch÷ víi tõ m în: Cã hai lo¹i tõ m în chñ yÕu lµ

tõ phiªn ©m tiÕng Ph¸p vµ tõ H¸n. Trong c¸c nhµ th¬ giai ®o¹n nµy ®Òu høng thó

víi viÖc sö dông tõ m în, bëi ngay tõ c¸ch dïng tõ, ch÷ cña t¸c gi¶ còng béc lé

râ nÐt b¶n chÊt cña c¸c quan l¹i lµ “bî ®ì”, “ bª ®Ýt”, “ «m hé v¸y” cho T©y.

C¸c tõ ® îc dïng nhiÒu nh : b«ng dua, s©m banh, mÒ ®ay, lôc x×, …

Cã thÓ nãi ch¬i ch÷ víi tõ m în, c¸c t¸c gi¶ trµo phóng ®Çu thÕ kØ XX

ngÉu nhiªn trë thµnh c¸c nhµ s¸ng chÕ, ph¸t minh vµ tuyªn truyÒn ng«n ng÷, cã

c«ng lµm giµu vèn tõ vùng TiÕng ViÖt.

Ch¬i ch÷ tôc: c¸c tõ th«ng tôc, tiÕng chöi, tiÕng lãng b¾t ®Çu xuÊt hiÖn kh¸

®Ëm nÐt, ngay tõ th¬ N«m NguyÔn KhuyÕn trë ®i, sau ®ã cµng ®Ëm h¬n trong

th¬ Tó X ¬ng, ®Õn Tó Mì, Tó Poanh th× tiÕng lãng vµ tõ nãi l¸i ( tôc) trë thµnh

phæ biÕn.

5.3. Thñ ph¸p ng«n ng÷ trµo phóng:

XÐt nghÖ thuËt g©y c êi, nÕu nh c¸c thÓ v¨n xu«i trµo phóng u tiªn thñ

ph¸p x©y dùng t×nh huèng xung ®ét hoÆc kh¾c ho¹ nh©n vËt trµo phóng th× víi

c¸c thÓ th¬ (v¨n vÇn) trµo phóng, nghÖ thuËt t¹o tiÕng c êi kh«ng ngoµi nh÷ng

thñ ph¸p ng«n ng÷, bëi ph¹m vi ng¾n gän, nhá hÑp cïng vÇn ®iÖu chÆt chÏ cña

th¬ khã cho phÐp th¬ cã thÓ x©y dùng nªn nh÷ng t×nh huèng vµ nh©n vËt hoµn

chØnh. Thñ ph¸p ng«n ng÷ trµo phóng sö dông nhiÒu nhÊt trong v¨n häc giai

®o¹n nµy lµ ch¬i ch÷. NghÖ thuËt ch¬i ch÷ phong phó, ®a d¹ng cña TiÕng ViÖt ®·

® îc c¸c t¸c gi¶ sö dông vµ ph¸t huy tèi ®a hiÖu qu¶ g©y c êi trong h×nh thøc bµi

th¬ trµo phóng, víi ®ñ c¸c lo¹i h×nh: Ch¬i ch÷ ®ång ©m, ch¬i ch÷ víi tõ m în,

ch¬i ch÷ tôc, ch¬i ch÷ víi tõ l¸y, ch¬i ch÷ Èn ng÷… lèi ch¬i ch÷ thËt tµi t×nh vµ

s¾c bÐn vµ bæ sung cho kho tõ vùng sè l îng tõ ng÷ dåi dµo, v« tËn.

5.3.1.Phãng ®¹i( ngoa dô) : lèi nãi phãng ®¹i nµy ® îc xÕp vµo ®Æc tr ng

thø hai ( vÒ mÆt h×nh thøc) cña t¸c phÈm trµo phóng, sau ch¬i ch÷. NguyÔn ThiÖn

KÕ sö dông phãng ®¹i nh­ mét “ ngãn nghÒ” h÷u dông, «ng phãng ®¹i qu¸ møc

c¸i xÊu xa trong c¸c ch©n dung quan l¹i mµ «ng dùng nªn. Tõ Th¸m hoa Vò

Ph¹m Hµm, quan Kh©m sai Lª Hoan, quan Án sát Tõ §¹m, cho ®Õn lò quan l¹i

lau nhau bªn d íi nh tuÇn phñ Th¸i B×nh Ph¹m V¨n Thô, tri phñ Qu¶ng Oai, tri

huyÖn Lª V¨n ChÊn… tÊt c¶ ®Òu bÞ b«i ®en kÞt, mçi quan mét vÎ, kÎ tham lam

63

bßn rót cña d©n, kÎ h¹ m×nh «m ch©n Ph¸p, kÎ cê b¹c rong ch¬i ®ñ mäi ngãn

nghÒ, ng­êi ®ªm ®ªm ®Ìn phiÖn… §Ó t« ®Ëm b¶n chÊt nÞnh T©y hÌn h¹ cña tri

phñ Qu¶ng Oai, t¸c gi¶ dùng nªn ho¹t c¶nh ®Æc s¾c lµ mét anh nhµ nho èm yÕu

cßm câi, câng trªn l ng mÑ ®Çm bÐo ó, víi ®ñ bé phËn tÕ nhÞ ph« bµy ra. ThËt lµ

kinh tëm vµ h·i hïng. T ¬ng tù nh NguyÔn ThiÖn KÕ, KÐp Trµ phãng ®¹i nhiÒu

nhÊt khi ch©m biÕm tÇng líp quan l¹i ë quª h ¬ng «ng.

NghÖ thuËt phãng ®¹i hÇu nh th êng trùc trong mäi bµi th¬ trµo phóng,

g¾n liÒn víi c¸c thñ ph¸p ch¬i ch÷, nãi mØa, vËt ho¸. Lèi ngoa dô mét mÆt gióp

nhµ th¬ trµo phóng t« ®Ëm ® îc ch©n dung biÕm ho¹, lµm næi bËt nghÞch c¶nh,

khiÕn ®éc gi¶ bËt c êi kho¸i ch¸ t¸n th ëng c¸i nh×n tinh qu¸i mµ s©u s¾c cña

chñ thÓ tiÕng c êi, nh ng mÆt kh¸c nã còng nh con dao hai l ìi, ®«i khi nã g©y

ph¶n c¶m, lµm cho ®éc gi¶ cã thÓ ®ång ý nh ng thiÕu ®ång t×nh víi t¸c gi¶.

5.3.2. VËt ho¸:

Mét thñ ph¸p nghÖ thuËt kh«ng kÐm phÇn ®Æc s¾c n÷a lµ vËt ho¸. ë thñ

ph¸p nghÖ thuËt nµy, KÐp Trµ cã thÓ ®­îc coi lµ “ bËc thÇy”, «ng dïng tiÕng c êi

tho¸ m¹ chØ trong chèc l¸t xo¸ sæ ®èi t îng. Sù chuyÓn h íng tõ ph ¬ng thøc

phóng dô sang ph ¬ng thøc vËt ho¸ ®¸nh dÊu mét b íc chuyÓn quan träng trong

quan niÖm trµo phóng cña c¸c t¸c gi¶. KÐp Trµ gäi c¸c viªn quan tri huyÖn, tri

phñ, quan nghÞ héi ®ång lµ chã sãi, d¬i giµ, tiÕt ho¶ tÝnh dª, qu©n chã m¸, bÇy

cß ke, lò c¸ hau, lò c¸ m­¬ng quÊy rèi… Cïng víi kh¸i niÖm “ nhµ n íc” lµ mét

hÖ thèng danh vÞ míi, nµo “ anh th­ kÝ”, “ chó ch¸nh h­¬ng”, nµo “ c¶i l ¬ng”,

“ biªn b¶n”, “ héi ®ång” … DÔ thÊy th¸i ®é “ tÈy chay” kÞch liÖt cña c¸c nhµ nho

®èi víi lo¹i quan l¹i míi xuÊt th©n g¾n liÒn víi chÕ ®é thùc d©n “b¶o hé” . D íi

m¾t nhµ nho, tÇng líp quan l¹i nµy rÆt nh÷ng kÎ ®èt n¸t, dÞ d¹ng “ ãc ®Æc ®Ìn

cï”, “ mÆt ngay c¸n thuæng” , c«ng viÖc cña chóng toµn “ h·o” víi “ su«ng”,

ch¼ng cã Ých lîi quèc d©n g× hÕt. Lèi nãi giÔu nh¹i vËt ho¸ ® îc «ng sö dông tõ

®Çu tíi cuèi bµi th¬ khiÕn cho bé d¹ng c¸c “ quan héi ®ång” hiÖn lªn nh­ “ mÊy

th»ng m­êng” vµ lµm c«ng viÖc “ lò c¸ m­¬ng” quÊy rèi trong lµng. §Õn ®©y

phÈm chÊt c¸c quan ® îc béc lé râ nÐt h¬n mäi lêi nãi. Sù dèt n¸t kÐm cái ® îc

c êng ®iÖu thµnh vÎ ng« ngäng ngí ngÈn, th¸i ®é lµm viÖc mét c¸ch l¨ng x¨ng,

64

thô ®éng vµ hÕt søc ngu dèt ® îc vËt ho¸ thµnh hµnh ®éng ®íp måi v« thøc cña

lò c¸ m ¬ng.

§Õn ®©y chóng ta thÊy c¸c ng«n ng÷ t¹o hiÖu qu¶ trong th¬ trµo phóng rÊt

phong phó. Ngoµi ra, nghÖ thuËt trµo phóng cßn thÓ hiÖn ë c¶ cÊp ®é cÊu tróc vµ

kÕt cÊu bµi th¬ .

6.Mèi quan hÖ gi÷a th¬ ca trµo phóng chÝnh trÞ víi th¬ ca c¸ch m¹ng:

Trµo phóng, ®¶ kÝch g¾n víi thêi sù, chÝnh trÞ ®· tõ thÕ kØ XIX. Nh÷ng tªn

quan v¨n, quan vâ hÌn nh¸t, bän tay sai, bän ®Çu c¬ ®¾c chÝ, nh©ng nh¸o lóc

thùc d©n Ph¸p míi ®¸nh chiÕm Gia §Þnh, Hµ Néi, lµ nh÷ng kÎ ®· nhËn mòi tªn

®Çu tiªn. Nh ng ®Õn Tó X ¬ng th¬ trµo phóng míi trë thµnh mét dßng. Tó

X ¬ng sèng vµo lóc ë thµnh phè Nam §Þnh ng êi ta míi b¾t ®Çu x©y phè gi÷a

lµng. VÒ ®¹i thÓ x· héi ViÖt Nam cßn lµ nh cò. Mét sè rÊt Ýt nh÷ng «ng Th«ng,

«ng Ph¸n, nh÷ng me T©y, con bu«n nhê ®Çu c¬, s½n tiÒn ¨n mÆc, ®i l¹i, ch¬i bêi

kh¸c ng êi, næi bËt lªn kh«ng ph¶i nh nh÷ng con chim ph îng gi÷a ®µn gµ, mµ

lµ nh÷ng con có gi÷a bÇy chim. Tó X ¬ng mØa mai: “ChÝ cha chÝ ch¸t khua giµy

dÐp - §en thñi ®en thui còng l ît lµ”. Nh÷ng ng êi ®ã bÞ chÕ giÔu còng kh«ng

ph¶i lµ oan : ®»ng sau c¸i bÒ ngoµi ¨n diÖn lµ chuyÖn ®ång tiÒn mµ hä ®em ra

phung phÝ lÊy tõ tói qu©n giÆc ra. §iÒu ®¸ng nãi lµ nã lµm t¸c gi¶ thÊy ch íng tai

gai m¾t bëi nã xa la víi tËp tôc, nghi lÔ cña ta. Tó X ¬ng mØa mai:

Nµo cã ra g× c¸i ch÷ nho,

¤ng NghÌ, «ng Cèng còng n»m co

Sao b»ng ®i häc lµm «ng Ph¸n,

Tèi r îu s©m banh, s¸ng s÷a bß.

ThiÖn c¶m cña «ng h íng vÒ c¸c «ng NghÌ, «ng Cèng bÞ thêi thÕ b¹c ®·i. Tó

X ¬ng chèng c¶nh nhè nh¨ng, ¸c c¶m víi «ng Ph¸n, «ng Th«ng vµ nh÷ng ng êi

cã xu hµo rñng rØnh ®i läng, ngåi xe, kh«ng kÓ hä lµm ra tiÒn b»ng bu«n b¸n,

lµm c«ng chøc hay phôc vô qu©n c íp n íc hoÆc b»ng c¸ch nµo kh¸c.

§Õn ®Çu thÕ kØ, trËt tù míi ®· æn ®Þnh, thµnh thÞ ®· ph¸t triÓn, lèi sèng t

s¶n ®· x¸c lËp. Nhµ t s¶n kiÕm ra nhiÒu tiÒn, dï cã x©y dùng dinh c¬ ®å sé, ¨n

mÆc sang träng, ch¬i bêi phung phÝ, còng kh«ng ® a ra chÕ giÔu n÷a. ¤ng

Th«ng, «ng Ph¸n còng tho¸t ® îc c¶nh lµm trß c êi. NhiÒu ng êi ®· ®i häc ch÷

65

Ph¸p ®Ó kiÕm viÖc lµm. §éi ngò c«ng chøc ®· thµnh mét lùc l îng x· héi. Me

T©y kh«ng cßn lµ nh©n vËt cña th¬ trµo phóng. Thêi ®¹i nh÷ng c« T Hång, bµ

§éi Chãp cã uy quyÒn ®Õn møc b¾t “ NhÊt phÈm Kh©m giµ d¹ ran” ®· qua råi.

Sè me T©y t¨ng lªn nhiÒu, thµnh nh÷ng g¸i m¹i d©m vµ m¹i d©m lµ mét nghÒ,

c«ng khai trong thµnh phè t b¶n chñ nghÜa. Me T©y bÞ x· héi khinh bØ, nh ng

kh«ng cÇn tíi sù phª ph¸n cña th¬ trµo phóng n÷a. Quan niÖm nghÒ lµm ¨n,

quyÒn h ëng thô cña lµm ra, quyÒn cña kÎ cã ®· ® îc chÊp nhËn thay cho quan

niÖm nÒ nÕp, t«n ty trËt tù cña x· héi ®¼ng cÊp phong kiÕn. C¸i mµ NguyÔn

KhuyÕn b¶o vÖ, Tó X ¬ng cã thiÖn c¶m, th× b©y giê ®· trë thµnh lçi thêi. ChÝnh

ë chç tr íc ®©y lµ trang nghiªm, th× nay l¹i bèc ra mïi h«i thèi. Theo lËp tr êng

ch©n chÝnh d©n téc, ng êi ta ph¶i chèng kh«ng chØ thùc d©n, mµ c¶ quan ta, c¶

ng êi hñ nho. Th¬ trµo phóng tËp trung mòi nhän vµo bän khoa b¶ng biÕn chÊt,

vµo giíi quan tr êng kh«ng chØ v¹ch mÆt bän tay ai cho thùc d©n, mµ cßn lµ v¹ch

mÆt c¸i cæ hñ, lçi thêi, xÊu xa trong x· héi. Bãc trÇn c¸i xÊu xa cña quan tr êng

lµ ®¸nh sËp mét tÇng líp trô cét, chç dùa cña x· héi phong kiÕn ph ¬ng §«ng.

C¸i c êi cña th¬ trµo phóng dÇn v ît ra khái nh÷ng ®Ò tµi vôn vÆt, khái c¸i hµi

h íc tÇm th êng, s¶n vËt cña cuéc sèng b ng bÝt, chËt hÑp cña lµng x·, ®Ó h íng

vµo nh÷ng vÊn ®Ò cã ý nghÜa x· héi, cã ý nghÜa chÝnh trÞ, trong ph¹m vi réng lín.

Th¬ trµo phóng cÇn sù kiÖn, cÇn chi tiÕt cô thÓ. Trong cuéc sèng im l×m ë

n«ng th«n, t¹i cung ®×nh, nã kh«ng cã ®ñ ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó ph¸t triÓn. Khi

cã giao l u réng r·i, b¸o chÝ ® a tin nhanh chãng th× th¬ trµo phóng cã c¬ héi

n¾m b¾t ® îc nhiÒu thùc tÕ vµ còng cã ®iÒu kiÖn truyÒn b¸ réng h¬n. Cã nh÷ng

nh©n vËt, cã nh÷ng sù kiÖn hÇu nh thu hót tÊt c¶ c¸c nhµ th¬ trµo phóng vµ nh

vËy chóng thµnh bia c êi. Khi ®i vµo c¸c vÊn ®Ò chÝnh trÞ - x· héi nh vËy th¬

trµo phóng giµnh ® îc c«ng chóng ®«ng ®¶o, thµnh tiÕng nãi cã søc m¹nh, dÇn

dÇn kh«ng cßn lµ tiÕng c êi lÎ tÎ, ph¸t tiÕt sù bùc däc bÊt lùc, mµ thµnh tiÕng

c êi chiÕn ®Êu. C¶ t¸c gi¶ vµ c«ng chóng ®Òu chÞu ¶nh h ëng cña phong trµo yªu

n íc vµ duy t©n, nªn th¬ trµo phóng víi v¨n häc yªu n íc vµ c¸ch m¹ng hç trî

cho nhau. Th¬ trµo phóng ®¶ kÝch Hoµng Cao Kh¶i, D ¬ng L©m vµ ®¸m quan

l¹i, th× th¬ yªu n íc còng phª ph¸n bän ®ã. Cuèi cïng, c¸c nhµ yªu n íc l¹i

66

dïng biÖn ph¸p trµo phóng ®Ó ®¶ kÝch hñ nho, ®¶ kÝch mª tÝn, hñ tôc…. V¨n

ch ¬ng trµo phóng tiÕp cËn, th«ng dßng víi th¬ v¨n yªu n íc.

§Õn ®©y chóng ta cÇn ph©n biÖt r¹ch rßi gi÷a th¬ ca c¸ch m¹ng vµ th¬ trµo

phóng chÝnh trÞ, bëi tuy gÇn nhau, hç trî cho nhau nh ng gi÷a hai dßng cã sù

kh¸c biÖt râ nÐt.

6.1. Th¬ ca c¸ch m¹ng:

Lµ nh÷ng s¸ng t¸c cña c¸c chÝ sÜ yªu n íc, chiÕn sÜ c¸ch m¹ng. Kªu gäi tÇng líp

nh©n d©n yªu n íc ®øng lªn chèng Ph¸p. Trong lÞch sö c¸c n íc kh¸c, ng êi yªu

n íc vµ ng êi c¸ch m¹ng, ng êi d©n chñ vµ ng êi céng s¶n xuÊt hiÖn trong

nh÷ng hoµn c¶nh lÞch sö kh¸c nhau. Nh ng ë ViÖt Nam tÊt c¶ xuÊt hiÖn trªn

cïng mét thùc tÕ, thêi gian rÊt Ýt xa nhau, nhiÒu khi chØ lµ sù chuyÓn biÕn trong

cïng mét con ng êi, theo sù chuyÓn biÕn vÒ nhËn thøc. V× c¸c nhiÖm vô lÞch sö

ph¶i tiÕn hµnh ®ång thêi, v× qu¸ tr×nh x¶y ra nhanh nªn c¸c kh¸i niÖm “ yªu

n­íc”, “ d©n chñ”, “ c¸ch m¹ng” tuy thuéc ph¹m trï kh¸c nhau nh ng kh«ng

t¸ch ra mµ liªn kÕt, tÝch tô l¹i, kh«ng ®èi lËp nhau mµ bæ sung cho nhau, theo

yªu cÇu hµng ®Çu lµ giµnh ®éc lËp. V¨n häc c¸ch m¹ng ®Çu thÕ kØ XX còng n»m

trong quü ®¹o chung ®ã, ®ã lµ g¾n liÒn víi mét phong trµo chÝnh trÞ. Néi dung

phong trµo lµ kÕt hîp yªu n íc, giµnh ®éc lËp víi duy t©n t s¶n ho¸.Tr íc ®ã,

cuèi thÕ kØ XIX, v¨n ch ¬ng yªu n íc c¸ch m¹ng còng ®· ® îc s¸ng t¸c hµng

lo¹t, néi dung cña c¸c t¸c phÈm còng kh¸ gièng nhau. Nh ng mçi t¸c phÈm lµ

s¸ng t¸c tù ph¸t cña mét ng êi riªng lÎ, trong mét hoµn c¶nh riªng lÎ ®ãng kÝn,

chØ ® îc l u hµnh ë ®ã. Tuy nã cã mÆt ë nhiÒu bµi ca dao, nhiÒu bµi vÌ bªn c¹nh

c¸c bµi hÞch vµ th¬ phó, v¨n tÕ, nh ng vÉn lµ hai dßng b¸c häc vµ b×nh d©n râ

rµng. Sù ph©n biÖt nhµ nho vµ n«ng d©n trong ®êi sèng x· héi vµ trong ®êi sèng

v¨n häc ch a cã g× thay ®æi, nh ng nÕu ®i xa h¬n vÒ sau th× chóng ta l¹i t×m thÊy

c¸c nhµ nho yªu n íc ®ang b¾t ®Çu c¸ch t©n, mét cuéc c¸ch t©n, thay ®æi gi÷a

v¨n häc b¸c häc vµ v¨n häc b×nh d©n.

V¨n häc c¸ch m¹ng tiÕp tôc ph¸t triÓn m¹nh vµ trë thµnh tiÕng nãi cña giai

cÊp v« s¶n. T¸c gi¶ cña nã lµ nh÷ng chiÕn sÜ. Nh©n vËt trung t©m cña nã lµ nh÷ng

con ng êi míi cña thêi ®¹i say mª lÝ t ëng, s½n sµng chiÕn ®ấu ®Ó gi¶i phãng ®Êt

n íc. Tr íc hÕt hä lµ nh÷ng ng êi c¸ch m¹ng:

67

“T«i vÉn h»ng tù nghÜ: MiÔn quªn th©n

D©ng tÊt c¶ ®Ó t«n thê chñ nghÜa”

(Tố Hữu - Tr¨ng trèi)

V¨n häc c¸ch m¹ng, v¨n häc bÝ mËt, ë mét x· héi bÞ c©u thóc, kiÓm so¸t cña

chÝnh quyÒn thùc d©n còng ®· gÆp kh«ng Ýt khã kh¨n. Nã ® îc s¸ng t¸c, truyÒn

b¸ chñ yÕu ë n«ng th«n, nhµ tï vµ mét bé phËn ë thµnh phè. Nh ng chÝnh viÖc

v¨n ch ¬ng trong t×nh huèng ®Æc biÖt ®· ph¶i thùc thi mét sø mÖnh ®Æc biÖt v ît

qu¸ tÇm møc vµ kh¶ n¨ng hoµn thµnh nhiÖm vô cña m×nh, b¶n th©n nã l¹i ch a

ph¶i lµ mét thùc thÓ “ tù t©n, tù c¶i”. Nã còng kh«ng cã t¸c gi¶ chuyªn nghiÖp,

v× thÕ n©ng cao chÊt l îng nghÖ thuËt, gi¸ trÞ thÈm mÜ ch a ® îc nhiÒu. Bëi

ng êi ta còng míi chØ quan niÖm “ v¨n” ®Ó “ t¶i ®¹o” nh ng “ ®¹o” kh«ng cã

tr¸ch nhiÖm g× víi “ v¨n”. Nh ng nh÷ng g× v¨n häc c¸ch m¹ng ®Ó l¹i vÉn lµ di

s¶n v« cïng quý gi¸, “ lµ mét b­íc tiÕn quan träng trong nhËn thøc vµ h×nh

t îng v¨n häc ® îc x©y dùng thùc sù thµnh c«ng, trë nªn lµ sè thµnh, mµ còng

lµ mẫu sè chung cña mét thêi ®¹i míi”. ( PGS.TS TrÇn Ngäc V ¬ng).

Ng êi ®¹i diÖn cho v¨n häc c¸ch m¹ng ®Çu thÕ kØ nµy lµ Phan Béi Ch©u

(1867 - 1940 ) Trong “ H¶i ngo¹i huyÕt th­” Cô Phan ®· viÕt :

Ng êi, d©n ta.Cña, d©n ta

D©n lµ d©n n íc, n íc lµ n íc d©n.

S«ng phÝa B¾c, bÓ ph ¬ng §«ng

NÕu kh«ng d©n còng lµ kh«ng cã g×.

Sù ph©n chia ranh giíi gi÷a yªu n íc ch©n chÝnh vµ gi¶ dèi, gi÷a c¸ch

m¹ng vµ c¶i l ¬ng tøc lµ ph©n biÖt cã quyÕt t©m gµnh ®éc lËp hay kh«ng lµ cÇn

thiÕt mµ sù ph©n ranh giíi gi÷a c¸ch m¹ng vµ d©n chñ, gi÷a c¸ch m¹ng vµ yªu

n íc lóc ®ã th× võa khã kh¨n võa cã khi kh«ng cÇn thiÕt. Tuy vËy bªn c¹nh

nh÷ng bµi th¬ c¶m hoµi, tøc sù, vÞnh c¶nh, vÞnh vËt, mét thÓ lo¹i kh¸ quan träng,

sè l îng lín lµ nh÷ng bµi diÔn ca, tuyªn truyÒn cæ ®éng, gi¸o dôc yªu n íc, kªu

gọi cøu n íc, phæ biÕn ® êng lèi chÝnh trÞ cøu n íc vµ d©n chñ, nh ng thùc tÕ

c¸c bµi nµy ® îc xÕp vµo nhãm v¨n häc bÊt hîp ph¸p, ph¶i che dÊu, truyÒn tay

nhau ®äc trém, chø kh«ng thÓ c«ng khai nh v¨n häc hîp ph¸p. V¨n ch ¬ng yªu

n íc c¸ch m¹ng v× vËy kh«ng nh÷ng ph¸t triÓn mµ nã cßn ph¸t triÓn réng kh¾p,

68

m¹nh mÏ nh sãng dËy, thµnh dßng, thµnh trµo l u v¨n häc, cßn ®ãng mét vai

trß to lín lµ chñ l u trong c¸c dßng v¨n häc kh¸c n÷a. Bëi nã kh«ng chØ ®¹i ®iÖn

cho tiÕng nãi d©n téc mµ cßn chñ l u cho xu h íng tiÕn bé nhÊt cña x· héi. T

t ëng yªu n íc næi dËy nh vò b·o, lµm cho c¸c nhµ nho còng ®Æt ra vÊn ®Ò viÕt

sao cho phï hîp víi c«ng chóng, nh ng còng l u truyÒn ® îc réng r·i h¬n ®ã

chÝnh lµ thay ®æi quan niÖm v¨n häc, tiªu chuÈn thÈm mÜ, cã ý thøc c¸ch t©n

nghÖ thuËt.

ë thêi ®iÓm quyÕt ®Þnh, gië lÞch sö cuéc ®êi m×nh sang trang kh¸c, lóc

xuÊt d ¬ng Phan Béi Ch©u viÕt nçi lßng m×nh göi g¾m bÌ b¹n:

“ lµm trai ph¶i l¹ ë trªn ®êi

H¸ ®Ó cµn kh«n t chuyÓn dêi

Trong kho¶ng tr¨m n¨m cÇn cã tí.

Sau nµy mu«n thuë, h¸ kh«ng ai?

Non s«ng ®· chÕt, sèng thªm nhôc.

HiÒn th¸nh cßn ®©u, häc còng hoµi”

( XuÊt d ¬ng l u biÖt - T«n Quang PhiÖt dÞch)

Ng êi hµo kiÖt tuyªn bè tõ gi· th¸nh hiÒn Nho gi¸o. Qu¸ tr×nh ly khai

kh«ng ph¶i diÔn ra nhanh chãng vµ døt kho¸t. vµ vÒ sau còng ch a døt kho¸t. Lµ

ng êi häc s©u, thÊm nhuÇn ®¹o lÝ “ cöa Khæng, s©n Tr×nh”, nh­ng sèng trong

phong trµo CÇn V ¬ng ë NghÖ TÜnh, Phan Béi Ch©u béi phôc, say s a ca ngîi

nh÷ng g­¬ng trung nghÜa. Trong bµi “ Vµo nhµ ngôc Qu¶ng §«ng c¶m t¸c”, «ng

viÕt:

VÉn lµ hµo kiÖt, vÉn phong l u.

Ch¹y mái ch©n th× h·y ë tï

§· kh¸ch kh«ng nhµ trong bèn bÓ

L¹i ng êi cã téi gi÷a n¨m ch©u

Giang tay «m chÆt bå kinh tÕ

Më miÖng c êi tan cuéc o¸n thï

Th©n Êy h·y cßn, cßn sù nghiÖp

Bao nhiªu nguy hiÓm sî g× ®©u.

69

MÆc dï trong chèn lao tõ nh ng «ng vÉn kh«ng n¶n lßng, «ng coi sù vµo tï cña

m×nh còng chÝnh lµ qu¸ tr×nh dõng ch©n, t¹m nghØ sau chÆng ® êng ch¹y ®ua dµi

h¬i, qu¶ thËt lµ chÝ khÝ anh hïnh cña “ ng êi hµo kiÖt”.

6.2.Th¬ trµo phóng chÝnh trÞ:

Sù ra ®êi cña chñ nghÜa hiÖn thùc phª ph¸n lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh

chuyÓn ®æi ®Çy khã kh¨n tõ tr¹ng th¸i v¨n häc trung ®¹i sang hiÖn ®¹i. §ã lµ sù

thay ®æi lÝ t­ëng thÈm mÜ, quan niÖm v¨n häc, hÖ thèng thi ph¸p…

V¨n häc trµo phóng phñ nhËn lÝ t ëng thÈm mÜ cña v¨n häc nhµ nho. KÕ

thõa quan ®iÓm tiÕn bé cña v¨n ch ¬ng trµo phóng thÕ giíi ®Ó tiÕn vµo quü ®¹o

riªng cña lo¹i h×nh míi – Trµo phóng chÝnh trÞ. Nhµ th¬ trµo phóng h íng vµo

nh÷ng sù kiÖn næi bËt ®Ó t¹o t×nh huèng g©y c êi nhê bót ph¸p c êng ®iÖu vµ

phãng ®¹i th× v¨n häc yªu n íc nh»m th¼ng vµo chÕ ®é chÝnh trÞ, nh»m th¼ng

vµo thùc d©n vµ vua quan, v¨n ch ¬ng trµo phóng ®i tõ viÖc v¹ch mÆt nh÷ng «ng

quan cô thÓ, bãc trÇn nh÷ng hµnh vi c¸ biÖt, cuèi cïng, nã còng cho thÊy thùc

chÊt cña quan tr êng vµ ©m m u chÝnh trÞ cña thùc d©n. Nh ng trong th¬ trµo

phóng ®Çu thÕ kØ XX vua vµ thùc d©n vÉn ch a ® îc kh¾c ho¹ thµnh nh©n vËt hµi

h íc. NÕu nh v¨n ch ¬ng yªu n íc chó ý con ng êi trong quan hÖ víi ®Êt

n íc, gièng nßi vµ Ýt chó ý tíi quan hÖ x· héi th× v¨n ch ¬ng trµo phóng khai

th¸c nh÷ng chi tiÕt, nh÷ng c©u chuyÖn cña ®êi sèng cô thÓ vµ chó ý tíi vÊn ®Ò

tr¸i ng îc, v« lÝ trong x· héi nhiÒu h¬n. Sù kh¸c nhau nh vËy gi÷a hai dßng cã

nguyªn nh©n tõ lËp tr êng chÝnh trÞ cña ng êi viÕt; nh ng quan träng h¬n lµ do

sù quy ®Þnh cña nghÖ thuËt thÓ lo¹i; th¬ trµo phóng chØ cã thÓ chän nh÷ng sù

viÖc, chi tiÕt cô thÓ vµ cã tÝnh hµi h íc. §iÒu ®ã dÉn ®Õn vai trß kh¸c nhau cña

hai dßng trong viÖc chuÈn bÞ cho nÒn v¨n häc hiÖn ®¹i.

* TiÓu kÕt ch ¬ng 2:

Víi néi dung trµo phóng ®a d¹ng, th¬ trµo phóng chÝnh trÞ ®Çu thÕ kØ XX

®· lu«n b¸m s¸t t×nh h×nh thêi sù x· héi, thêi ®¹i, gi¸n tiÕp ph¶n ¸nh nh÷ng vÉn

®Ò nãng báng nhÊt cña ®Êt n íc, nh vÊn ®Ò vÒ gi¸ trÞ con ng êi, sù sèng cßn

cña vËn mÖnh d©n téc, sè phËn gièng nßi, lèi sèng x· héi, phÈm c¸ch quan l¹i….

ViÖc më réng ®èi t îng trµo phóng cña th¬ trµo phóng chÝnh trÞ, song

song víi viÖc gia t¨ng sè l îng t¸c phÈm ph¶n ¸nh vÒ ®èi t îng quan l¹i ®· ® a

70

th¬ trµo phóng , ®Æc biÖt lµ trµo phóng chÝnh trÞ b íc sang mét lèi míi, víi

phong c¸ch s¸ng t¸c ®éc ®¸o, ®a d¹ng vÒ h×nh thøc còng nh ®èi t îng ph¶n ¸nh.

B»ng bót ph¸p th¬ ca ®Ëm chÊt trÝ tuÖ h íng vµo hiÖn thùc, dµnh cho sè ®«ng

c«ng chóng, mang tham väng nªu lªn vµ gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn n¹n nhøc nhèi cña

®Êt n íc.

Cïng víi mét sè thñ ph¸p nghÖ thuËt ®Æc tr ng cña dßng v¨n häc nµy, c¸c

®èi t îng ® îc ®Æc t¶ qua ngßi bót cña c¸c nhµ th¬ trµo phóng còng mang nh÷ng

d¸ng dÊp ®Æc biÖt, ®¹i diÖn cho nh÷ng thÕ lùc thï ®Þch, nh÷ng líp quan l¹i lµm

cho : “h¹i n íc l¹i tµn d©n”. TÊt c¶ lÇn l ît hiÖn lªn d íi c¸c thñ ph¸p nghÖ

thuËt nh : vËt ho¸, phãng ®¹i, ch¬i ch÷, ®¶ kÝch b»ng c¸i c­êi…. ThËt thi vÞ

nh ng còng thËt s¾c nÐt, ®iÓn h×nh.

Sù kh¸c nhau c¬ b¶n gi÷a th¬ v¨n yªu n íc vµ th¬ trµo phóng chÝnh trÞ ®Çu

thÕ kØ nµy ®· lµm cho th¬ trµo phóng chÝnh trÞ cã thÕ m¹nh ®Æc biÖt h¬n h¼n th¬

v¨n yªu n íc trong viÖc tiÕp cËn c«ng chóng, më réng sù chµo ®ãn cña nhiÒu

giai tÇng x· hé còng nh qua mÆt kÎ thï mét c¸ch nhanh nhÑn, nh ng còng ®Çy

søc “ c«ng ph¸” ®èi víi kÎ thï.

71

Ch ¬ng 3.

Nh÷ng thµnh tùu næi bËt, nh÷ng ®ãng gãp cã ý nghÜa

s©u s¾c cña bé phËn th¬ trµo phóng chÝnh trÞ

®Çu thÕ kØ XX ®èi víi nÒn v¨n häc d©n téc.

1. Th¬ trµo phóng chuÈn bÞ cho v¨n häc hiÖn thùc phª ph¸n ra ®êi:

NÕu vµo thÕ kØ XVI, dßng v¨n häc trµo phóng trªn thÕ giíi ®· ®¹t ® îc

nh÷ng thµnh tùu ®¸ng kÓ, ®Æt nÒn mãng cho sù ra ®êi cña chñ nghÜa hiÖn thùc,

th× ë ViÖt Nam, ph¶i ®îi ®Õn cuèi thÕ kØ XIX ®Çu thÕ kØ XX, víi c¸c s¸ng t¸c cña

NguyÔn KhuyÕn vµ TrÇn TÕ X ¬ng, v¨n häc trµo phóng míi chÝnh thøc kh¬i

dßng, t¹o dßng ch¶y ®éc lËp víi mét giäng ®iÖu riªng. Tõ v¨n häc d©n gian ®Õn

v¨n häc thµnh v¨n, giai ®o¹n nµo còng cã sù hiÖn diÖn cña c¸i c êi. ChØ cã ®iÒu

møc ®é ®Ëm nh¹t cña c¸i c êi mçi thêi k× vµ mçi bé phËn kh¸c nhau. TiÕng c êi

trµo phóng trong v¨n häc d©n gian xuÊt hiÖn r¶i r¸c ë c¸c thÓ lo¹i, tõ ca dao,

hß,vÌ, c¸c vai hÒ trong chÌo cho ®Õn nh÷ng c©u chuyÖn tiÕu l©m, truyÖn c êi,

cao h¬n lµ TruyÖn Tr¹ng. Vò khÝ c êi lu«n chÜa vµo thÕ giíi b¹o lùc, bÊt b×nh

®¼ng trong x· héi, chÜa vµo nh÷ng ®iÒu kiÖn sèng cßn kh«ng xøng ®¸ng víi con

ng êi.

TiÕng c êi trong v¨n häc viÕt, vÉn lµ tiÕng nãi phª ph¸n trªn ph ¬ng diÖn

®¹o ®øc, tuy nhiªn th¬ v¨n trµo phóng tõ thÕ kØ XVIII trë vÒ tr íc ch a t¹o ra

diÖn m¹o míi, b¶n s¾c míi. MÆt ao ph¼ng lÆng tuy ®· cã sù cùa quËy, quÉy ®¹p,

bøt ph¸, tho¸t khái truyÒn thèng nh ng ch a ®ñ t¹o nªn lµn sãng lín cuèn tr«i tÊt

c¶. Cho ®Õn thÕ kØ XIX Nhµ nho trµo phóng kh«ng cßn c¸ biÖt nh tr íc n÷a mµ

lµ c¶ mét lµn sãng m¹nh mÏ tõ B¾c vµo Nam, tõ n«ng th«n tíi thµnh thÞ. Trong

Nam cã Phan V¨n TrÞ, Lª Quang ChiÓu, Bïi H÷u NghÜa, Häc L¹c, Nhiªu

T©m…, ngoµi B¾c lùc l­îng s¸ng t¸c trµo phóng ®«ng ®¶o h¬n, ®Æc biÖt ë thµnh

Nam xuÊt hiÖn kh¸ nhiÒu tªn tuæi. Bªn c¹nh NguyÔn KhuyÕn vµ TrÇn TÕ X ¬ng

cßn cã Tõ DiÔn §ång, TrÇn TÝch Phiªn, NguyÔn ThiÖn KÕ, KÐp Trµ, Phan

§iÖn…

NguyÔn KhuyÕn lµ ng êi më ®Çu cho dßng v¨n ch ¬ng trµo phóng vµ TrÇn TÕ

X ¬ng lµ ng êi ® a dßng v¨n häc nµy lªn ®Ønh cao. Con ® êng tõ NguyÔn

KhuyÕn ®Õn TrÇn TÕ X ¬ng cña dßng v¨n häc trµo phóng lµ con ® êng cña sù 72

r¹n vì tõ lÝ t ëng thÈm mÜ Nho gi¸o ®Õn sù khëi ®Çu cña mÜ häc hiÖn thùc chñ

nghÜa. Mét trong sè nh÷ng ng êi më ®Çu cho chñ nghÜa hiÖn thùc phª ph¸n ViÖt

Nam 1930 – 1945 lµ NguyÔn C«ng Hoan. C¸c nhµ th¬ trµo phóng NguyÔn ThiÖn

KÕ, KÐp Trµ, Phan §iÖn … Thuéc thÕ hÖ nhµ th¬ trµo phóng sau NguyÔn

KhuyÕn vµ TrÇn TÕ X ¬ng. §Õn giai ®o¹n nµy hä ®· biÕt nhiÒu chuyÖn vµ nh×n

thùc tÕ b»ng c¸ch kh¸c. Hä nãi n¨ng c êi cît tho¶i m¸i h¬n tr íc. Th¬ trµo

phóng cña giai ®o¹n nµy nghiªng vÒ ®¶ kÝch, tè c¸o h¬n lµ ch©m biÕm. Nh÷ng

n¨m 30 ®Çu thÕ kØ nµy, th¬ trµo phóng thµnh thø v¨n ch ¬ng tèc t¶, thµnh lÝnh

xung kÝch cña v¨n häc, ph¶n øng nhanh nh¹y, cã tiÕng nãi kÞp thêi tr íc nhiÒu

©m m u chÝnh trÞ vµ v¨n ho¸ cña thùc d©n, thùc sù trë thµnh c«ng cô ®Êu tranh

chÝnh trÞ. §Ò tµi chñ yÕu cña th¬ trµo phóng giai ®o¹n sau nµy lµ ®¶ kÝch nh÷ng

tªn b¸n n íc, lªn ¸n chÕ ®é quan tr êng vµ phª ph¸n x· héi.

Tuy th¬ v¨n trµo phóng kh«ng trë thµnh bé phËn cña v¨n häc hiÖn thùc phª ph¸n

nh ng nã ®· b íc s¸t ®Õn chñ nghÜa hiÖn thùc, gi÷ vai trß chuÈn bÞ trùc tiÕp cho

sù ra ®êi cña dßng v¨n häc nµy. mÆt kh¸c, v¨n ch ¬ng trµo phóng trë thµnh gi¸

®ì cho v¨n häc c¸ch m¹ng, hç trî cho v¨n häc yªu n íc nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kØ

XX. Nhµ th¬ trµo phóng ®· cã c«ng chuÈn bÞ cho hai dßng v¨n häc nèi liÒn nhau

ra ®êi nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kØ XX.

2. Th¬ trµo phóng hç trî th¬ ca yªu n íc vµ duy t©n:

Víi viÖc v ît qua quan niÖm v¨n häc nhµ nho, v¨n ch ¬ng trµo phóng cã

vai trß quan träng trong viÖc kÐo v¨n häc trë vÒ víi c¸i ®êi th êng, ph¶n ¸nh

nh÷ng vÊn ®Ò mang tÝnh thêi sù nãng hæi trong x· héi. Bót ph¸p trµo phóng

khiÕn v¨n ch ¬ng quan dông bÞ phñ ®Þnh. TÝnh íc lÖ, t îng tr ng thay b»ng bót

ph¸p t¶ thùc ® îc ®Ò cao ®· ® a v¨n ch ¬ng tiÕn dÇn vµo quü ®¹o cña v¨n häc

hiÖn ®¹i. C¸i ta nh©n danh céng ®ång ® îc thay b»ng c¸i t«i ®a s¾c diÖn, phÇn

nµo mang c¸ tÝnh s¸ng t¹o cña nhµ v¨n, më ra thêi k× ph¸t triÓn míi trong v¨n

häc ViÖt Nam. C¸i c êi tr íc ®©y cña NguyÔn BØnh Khiªm chØ míi dõng l¹i ë

c êi c¸i “ thãi ®êi” vµ can gi¸n mét c¸ch nhÑ nhµng, bãng giã; ®Õn Hå Xu©n

H ¬ng còng chØ míi chÜa mòi nhän vµo mét sè tÇng líp trong x· héi nh : s s·i,

th©n phËn ng êi phô n÷; NguyÔn KhuyÕn còng míi chØ mØa mai, kÝn ®¸o:

73

MÆt kh¸c, th¬ trµo phóng biÕt lùa chän nh÷ng sù kiÖn, chi tiÕt cô thÓ,

mang tÝnh hµi h íc lµm ®èi t îng ph¶n ¸nh. §ã lµ ®iÒu cÇn thiÕt ®èi víi chñ

nghÜa hiÖn thùc phª ph¸n 30-45. Tuy nhiªn c¸c nhµ th¬ trµo phóng míi ph¸t tiÕt

sù khinh bØ, sù ch¸n ghÐt b»ng nh÷ng con ng êi mµ hä c¶m nhËn trùc tiÕp chø

ch a thÓ hiÖn ® îc tinh thÇn phª ph¸n nh trong chñ nghÜa hiÖn thùc. V¨n

ch ¬ng trµo phóng phÇn nµo ®· dùng lªn nh÷ng c¶nh sinh ®éng, nh÷ng h×nh

t îng ®iÓn h×nh, song c¸ch lµm cña hä kh«ng gièng víi c¸c nhµ v¨n hiÖn thùc

phª ph¸n giai ®o¹n sau nµy. Hä ®i tõ kÓ lÓ chi tiÕt, ®Õn m« t¶ tÝnh c¸ch c¬ b¶n.

Tuy nãi mét «ng quan, hä còng nghÜ ®Õn c¶ mét giíi quan tr êng, nh ng hä

kh«ng nh c¸c v¨n nghÖ sÜ ngµy nay muèn tõ mét ®iÓn h×nh, kh¸i qu¸t thùc tÕ

réng lín. ThÕ nh ng, khi bá con ® êng b×nh phÈm hµnh vi theo nh÷ng tiªu chuÈn

®¹o lý chung ®Ó tè c¸o b»ng nh÷ng chi tiÕt cô thÓ, th¬ trµo phóng ®· ®i tõ kÓ lÓ

chi tiÕt ®Õn m« t¶ tÝnh c¸ch c¬ b¶n, cã khi dùng thµnh nh÷ng h×nh t îng ®iÓn

h×nh, nh÷ng ho¹t c¶nh sinh ®éng. NguyÔn ThiÖn KÕ viÕt:

Khen thay phñ Qu¶ng khÐo ranh ngÇm

Phß nÞnh anh T©y câng mÑ ®Çm

§«i vó Êp vai, ®Çu nghÓn nghÓn,

Hai tay «m ®Ýt mÆt hÇm hÇm

May mµ v÷ng gèi nhê ¬n tæ,

khÐo ch¼ng sa ch©n chÕt bá bÇm.

Ngo¶nh b¶o huyÖn Hoµ «m v¸y hé

RØ tai, nh¨n mÆt, b¶o nhau thÇm

Tr íc hÕt ph¶i nãi NguyÔn ThiÖn kÕ qu¶ lµ bËc thÇy trong n¨ng khiÕu

quan s¸t thùc tÕ kh¸ tinh vi. X a nay, bÊt cø ®èi víi ai cÇm bót s¸ng t¸c nhÊt lµ

®èi víi c¸c nhµ v¨n hiÖn thùc ( trong ®ã cã hiÖn thùc trµo phóng), kh¶ n¨ng quan

s¸t thùc tÕ v½n lµ yÕu tè quan träng, kh«ng thÓ thiÕu ® îc. ®äc bµi th¬ VÞnh tri

phñ Qu¶ng Oai trªn chóng ta thÊy râ ® îc NguyÔn ThiÖn KÕ ®· quan s¸t tØ mØ,

tinh vi, tõ c¸i t thÕ cña con mô ®Çm bÐo Þ ngåi trªn l ng tªn tri phñ , “ ®«i vó Êp

vai, ®Çu nghÓn nghÓn” cho ®Õn c¸i bé d¹ng, c¸i thÇn th¸i, c¸i cö chØ nhá nhÆt cña

mét con ng êi nhá gÇy câng ng êi nÆng

74

Ngay tõ ®Çu t¸c gi¶ ®· nãi “ Phñ Qu¶ng khÐo ranh ngÇm”. Ranh th­êng lµ

kh«n, ranh th× th êng t×m ® îc c¸ch thu lîi cho m×nh. Ranh ngÇm th× l¹i cµng

kh«n, ®· thu lîi ® îc cho m×nh l¹i che giÊu ® îc dông ý Ých kØ. §äc s¸u c©u liªn

tiÕp, chóng ta chØ thÊy bé mÆt hµi h íc cña anh chµng ranh ngÇm Êy. Anh ta chØ

cã d¹i chø ranh ngÇm nçi g×! C¸i ranh cã lÏ n»m ngoµi nh÷ng c¸i chóng ta thÊy.

ë c©u cuèi cïng, hai «ng phñ, huyÖn “ b¶o nhau thÇm”, l¹i “ rØ tai nh¨n mÆt” mµ

b¶o nhau. T¸c gi¶ kh«ng nãi b¶o nhau c¸i g× . mét anh “ «m ®Ýt”, mét anh “ «m

v¸y” rØ tai nh¨n mÆt mµ b¶o thÇm víi nhau, th× chØ cã thÓ nãi vÒ c¸i mïi cña nã.

C¸i khã hiÓu gì b»ng mét ch÷ “ thèi”. Nh­ng kh«ng ph¶i c¸i thèi cña da thÞt hay

quÇn ¸o, mµ lµ c¸i thèi cña sù “ «m ®Ýt, «m v¸y”, sù xu nÞnh anh T©y vµ s©u s¾c

h¬n lµ c¸i thèi tha, tanh t­ëi vÒ sù “ ranh ngÇm” cña phñ Qu¶ng .

So víi nghÖ thuËt cña Tó X ¬ng, th× ®©y lµ mét thµnh c«ng míi cña th¬

trµo phóng. T¸c gi¶ kh«ng dïng mét lêi ®¶ kÝch nµo mµ chØ dùng lªn mét ho¹t

c¶nh. ta thÊy ë ®©y dÊu hiÖu cña khuynh h íng quan s¸t, m« t¶, cña c«ng phu

x©y dùng, bè côc. Nh©n vËt hiÖn ra d íi d¹ng mét h×nh t îng v¨n häc : Tªn quan

ty tiÖn, kh«i hµi vµ lè bÞch. §ßn ®¶ kÝch võa s©u s¾c, võa hiÓm ¸c. C¸i c êi ® îc

g©y ra b»ng nh÷ng chi tiÕt m« t¶ chÝnh x¸c, b»ng bè côc kh«n khÐo, lµm nã næ

dÇn tõng trËn, nh ng l¹i vÉn dån nÐn ® îc ®Ó cuèi cïng bïng lªn thµnh trËn c êi

vïi dËp. Sù tiÕn bé cña viÖc sö dông ng«n ng÷ còng gãp phÇn quan träng cho sù

thµnh c«ng cña nghÖ thuËt g©y c êi. Nh÷ng tõ nghÓn nghÓn, hÇm hÇm, rØ tai,

nh¨n mÆt ®Òu lµ nh÷ng tõ th«ng dông, nh ng khi ch a cã ý thøc m« t¶ chÝnh

x¸c, th× th¬ ca vÉn Ýt dïng. Nhê ¬n tæ, chÕt bá bÇm còng th«ng dông nh ng trang

nh·, trong th¬ nhµ nho tr íc ®©y kh«ng dïng. ViÖc sö dông ng«n ng÷ nh vËy

còng lµ tiÕn bé ®¸ng kÓ. Khuynh h íng m« t¶, dïng ch÷ t¸o b¹o nh vËy, chóng

ta cßn gÆp ë mét sè bµi th¬ kh¸c cña NguyÔn ThiÖn KÕ vµ KÐp Trµ. Cho nªn nãi

vÒ phong c¸ch th× NguyÔn ThiÖn KÕ vµ KÐp Trµ ch a cã nhiÒu bµi nh VÞnh tri

Phñ Qu¶ng, §æi quan huyÖn ®Ó thµnh mét phong c¸ch ®éc ®¸o nh Tó X ¬ng,

nh ng hai ng êi l¹i cã nh÷ng chç ® a th¬ trµo phóng ®i xa h¬n Tó X ¬ng vµ

NguyÔn KhuyÕn.

D íi chÕ ®é kh¾c nghiÖt, v¨n häc trµo phóng khi ®i vµo h íng ®¶ kÝch

chÝnh trÞ, phª ph¸n x· héi, tÊt c¶ t×m mét con ® êng tr¸nh bóa r×u cña kÎ thï. Nã

75

ph¸t triÓn thµnh mét lèi nãi bãng giã, nÕu kh«ng bít ® îc nguy hiÓm khi truyÒn

b¸ c«ng khai th× c¸ch ®ã còng ® îc c«ng chóng hoan nghªnh ®Õn hai lÇn, hoan

nghªnh v× néi dung vµ hoan nghªnh v× c¸ch nãi kh«n ngoan.

Ng­êi ta tr¸ch “ c« hµng n­íc” :

B©y giê ai ch¼ng kh¸t khao,

Kh« gan, kh« cæ, th êng gµo n íc lu«n.

ThÕ mµ c« cậy c« kh«n,

Thõa c¬ ®em n íc b¸n bu«n kiÕm lêi.

Ng êi ta ím hái ho¹ mi trong lång:

N íc trong g¹o tr¾ng mi ngµy ¨n ch¬i.

Lång son cöa ®á mi ¬i

Mi ¨n, mi ngñ s íng ®êi nhµ mi.

May mi mi còng gÆp th×,

N íc non mi cã nhí g× n÷a kh«ng?

T¸c gi¶ bµi “VÞnh v ên B¸ch thó” viÕt:

D íi rÆng c©y xanh mÊy d·y chuång

Mçi chuång riªng mét gièng chim mu«ng.

Khï kh× vua cäp no n»m ngñ,

Nh¸o nh¸c d©n h ¬u ®ãi ch¹y cuång.

Lò khØ ® îc ¨n bµy l¾m chuyÖn;

§µn chim ná má hãt ra tuång.

L¹i thªm cÇy c¸o d¨m ba chó,

H× hôc tranh nhau mét n¾m x ¬ng!

T¸c gi¶ ®· vÏ rÊt ®óng v ên b¸ch thó n¨m 1932, nh ng còng vÏ rÊt ®óng

c¸i x· héi ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m sau thêi k× cao trµo c¸ch m¹ng 1930-1931.

Vua bï nh×n ¨n no, n»m ngñ vµ d©n ®ãi khæ nhao nh¸c, quan tr êng hçn ®én nh

bÇy khØ bµy chuyÖn tranh ¨n, mÊy con c¸o ®Çu triÒu tranh nhau thÕ lùc, mÊy tªn

båi bót ®­îc cho ¨n no, ná má ca hãt tông c«ng ¬n “ b¶o hé”. §ã lµ mét bøc

tranh x· héi kh¸ chÝnh x¸c.

NguyÔn ThiÖn KÕ lµ ng êi cã thiÖn c¶m s©u s¾c víi c¸c chÝ sÜ yªu n íc,

«ng ®au buån vÒ nçi Phan Béi Ch©u, NguyÔn Th îng HiÒn b«n ba n¬i h¶i ngo¹i,

76

kÕt qu¶ kh«ng biÕt thÕ nµo, ®Ó tr¶ lêi cho nh÷ng nh÷ng ng êi yªu n íc vÒ câi

lßng mong ngãng tin hai «ng mét c¸ch kÝn ®¸o, tr¸nh bóa r×u của thùc d©n, «ng

viÕt ngay trong dÞp lµm th¬ khãc ng êi vî trÎ võa qua ®êi cña m×nh, nh ng còng

lµ nçi lßng nhí th ¬ng tíi «ng Ch©u, «ng HiÒn:

“ Nì bá nhau ®i lóc vắng nhµ

Non xanh mét nÊm bãng hång xa

V« duyªn ng¸n nçi c« cßn trÎ

NÆng nî th ¬ng ¬i Mãm chöa giµ

Th¬ cËu T¸n lµm oan b¹n g¸i

§Êt ngµi §iªu ch¼ng mÊt ®µn bµ

¤ng Ch©u ra bÓ, «ng HiÒn tÕch

§· ng¸n cho ®êi l¹i tiÕc hoa”

( NguyÔn ThiÖn KÕ - Th¬ khãc vî)

NguyÔn ThiÖn KÕ nãi râ tªn «ng Ch©u, «ng HiÒn trong ®iÒu kiÖn bÊy giê,

còng lµ mét ®iÒu ®¸ng chó ý. Tuy ch a ®ñ søc v¹ch trÇn téi ¸c cña thùc d©n Ph¸p

m¹nh mÏ nh v¨n häc c¸ch m¹ng, nh ng nã u thÕ h¬n v¨n häc c¸ch m¹ng trong

c¸ch thÓ hiÖn trªn b¸o giíi.

NghÖ thuËt m« t¶ chi tiÕt bæ sung thªm cho nghÖ thuËt kÝ ngô, dïng “ ý t¹i

ng«n ngo¹i” cña th¬ thÝch thùc, ®Ò vÞnh x­a. Trong nhiÒu bµi th¬ ng­êi ta hÕt søc

khai th¸c mäi lèi sö dông tõ ®ång ©m, ®ång nghÜa, mäi c¸ch nãi bãng, nãi l¸i trî

gióp cho viÖc dïng ®iÓn tÝch, ®èi ý, ®èi lêi. C¸i c êi bËt ra nhiÒu c¸ch, rÊt thó vÞ.

Ngoµi c¸i thó vÞ ® îc c êi, c¸i xÊu bÞ bãc trÇn, ®èi t îng ®¶ kÝch trë thµnh kh«i

hµi, ng êi ta ® îc thªm c¸i thó vÞ lµ nh×n t¸c gi¶ chiÕn th¾ng kÎ thï mét c¸ch

oanh liÖt, mÆc dï kÎ thï cã ®ñ mäi quyÒn thÕ mµ chÞu bÊt lùc, bã tay, kh«ng b¾t

bÎ g× ® îc

Th¬ trµo phóng phª ph¸n c¸i xÊu cã thùc trong x· héi nh ng ch a nh×n

theo c¸ch cña chñ nghÜa hiÖn thùc. Nh©n vËt trung t©m trong th¬ trµo phóng lµ

nh÷ng con ng êi mang t c¸ch cña mét c¸ nh©n nhiÒu h¬n lµ mang tÇm kh¸i

qu¸t. Bän quan l¹i, bu«n d©n b¸n n íc hiÖn ra trong t¸c phÈm kh«ng qua mét ®¹i

diÖn tiªu biÓu, mét ®iÓn h×nh mµ b»ng nhiÒu nh©n vËt céng l¹i. NhiÒu bµi th¬

trµo phóng tËp trung vµo mét ®Ò tµi, sè l îng c¸c nh©n vËt kh¸ dåi dµo khiÕn cho

77

bøc tranh trµo phóng sinh ®éng, bé mÆt x· héi vµ thêi ®¹i hiÖn lªn mét c¸ch cô

thÓ, s¾c nÐt, ®óng nh nã vèn cã.

* TiÓu kÕt ch ¬ng 3:

Th¬ trµo phóng thµnh thø v¨n ch ¬ng tèc t¶, thµnh thø vò khÝ s¾c bÐn cña

v¨n häc, ph¶n øng nhanh nh¹y, cã tiÕng nãi kÞp thêi tr íc nhiÒu ©m m u chÝnh

trÞ vµ v¨n ho¸ cña thùc d©n, thùc sù trë thµnh c«ng cô ®Êu tranh chÝnh trÞ.

Tuy th¬ v¨n trµo phóng kh«ng trë thµnh bé phËn cña v¨n häc hiÖn thùc phª ph¸n

nh ng nã ®· b íc s¸t ®Õn chñ nghÜa hiÖn thùc, gi÷ vai trß chuÈn bÞ trùc tiÕp cho

sù ra ®êi cña dßng v¨n häc nµy. mÆt kh¸c, v¨n ch­¬ng trµo phóng trë thµnh “bµ

®ì” cho v¨n häc c¸ch m¹ng, hç trî cho v¨n häc yªu n­íc nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kØ

XX. Nhµ th¬ trµo phóng ®· cã c«ng chuÈn bÞ cho hai dßng v¨n häc nèi liÒn nhau

ra ®êi nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kØ XX.

78

PhÇn Thø ba: KÕt luËn.

Th¬ trµo phóng chÝnh trÞ lµ mét h×nh thøc th¬ tr÷ t×nh ®Æc biÖt, kh¸c th¬

tr÷ t×nh thuÇn tuý ë hai yÕu tè, ®ã lµ yÕu tè c êi (trµo) vµ yÕu tè khuyªn r¨n,

c¶nh tØnh ng êi ®êi, phª ph¸n thãi h tËt xÊu, ®Æc biÖt h¬n n÷a, th¬ trµo phóng

chÝnh trÞ nh»m th¼ng vµo thùc d©n vµ vua quan, nh»m v¹ch mÆt, bãc trÇn nh÷ng

hµnh vi vµ ©m m u chÝnh trÞ cña thùc d©n lµ c íp n íc vµ b¸n n íc. Tõ nh÷ng

c©u chuyÖn cña ®êi sèng, nh÷ng v« lÝ trong x· héi, th¬ trµo phóng chÝnh trÞ ®·

lùa chän nh÷ng chi tiÕt tiªu biÓu, nh÷ng sù viÖc cô thÓ vµ cã tÝnh hµi h íc ®Ó lµm

®Ò tµi cho t¸c phÈm cña m×nh, biÕn nh÷ng chuyÖn kh«i hµi, nh÷ng nh©n vËt vua

quan thµnh nh÷ng “ nh©n vËt ®iÓn h×nh” cho tõng líp ng êi, ®¹i diÖn cho quan

l¹i, tay sai…

Sù næi tréi vÒ sè l îng, t¸c gi¶ tiªu biÓu còng nh phong c¸ch th¬ chøng

tá th¬ trµo phóng chÝnh trÞ ba m ¬i n¨m ®Çu thÕ kØ XX chÝnh lµ giai ®o¹n ®Ønh

cao cña thÓ lo¹i th¬ nµy. §¹t tíi ®Ønh cao ®ã lµ nhê th¬ trµo phóng chÝnh trÞ ®· cã

Ýt nhÊt hai tiÒn ®Ò ph¸t triÓn, tiÒn ®Ò v¨n häc vµ tiÒn ®Ò v¨n ho¸ x· héi. MÆc dï

“tiÕng c­êi” trong v¨n häc thµnh v¨n thêi trung ®¹i ViÖt Nam lµ vÊn ®Ò rÊt phøc

t¹p, lu«n g©y tranh luËn trong giíi nghiªn cøu, bëi kh«ng thÓ phñ nhËn quan

niÖm v¨n häc “ v¨n ch­¬ng ®iÓn nh·” cïng th¬ ca“ng«n chÝ” ¶nh h­ëng tõ

Trung Hoa cña cha «ng ta vµ mét thùc tÕ lµ thêi trung ®¹i ViÖt Nam kh«ng cã

kh¸i niÖm th¬ trµo phóng, cµng kh«ng cã kh¸i niÖm th¬ trµo phóng chÝnh trÞ, ë

®©y chóng t«i ®· s¬ l îc ®iÓm xuyÕt tiÕng c êi trong th¬ ch÷ H¸n, ch÷ N«m tõ

thÕ kØ XIV, XV, ®Æc biÖt lµ cuèi thÕ kØ XIX, ®Çu thÕ kØ XX, víi nh÷ng tªn tuæi

chãi loµ trang v¨n häc.

Cuéc x©m l îc cña thùc d©n Ph¸p, cuéc giao tranh gi÷a hai nÒn v¨n minh

cò – míi chen lÊn nhau, gi»ng co nhau t¹o ra nh÷ng s¶n phÈm k× qu¸i nöa cò,

nöa míi, nöa ¢u, nöa ¸, lèi sèng thay ®æi, ®¶o ®iªn, mäi truyÒn thèng x· héi bÞ

vi ph¹m, nhµ nho ra søc nói kÐo c¸i cò, c¸i lçi thêi – ThÕ hÖ T©y häc l¹i cho

m×nh lµ lùc l îng tiªn tiÕn còng ra søc ph¶n c«ng .MiÕng ®Êt mµu mì cho thÊy

tiÕng c êi n¶y sinh, në ré c¸c kiÓu c­êi ®a d¹ng , phong phó… c êi gißn gi·,

c­êi ®¾c th¾ng, c­êi tÈy chay, c­êi nhÑ nhµng th©m thuý, c­êi c«ng kÝch….

79

Th¬ trµo phóng chÝnh trÞ ®Çu thÕ kØ XX , ph¶n ¸nh ch©n thùc thêi ®¹i, trá

thµnh nh÷ng t¸c phÈm ®¹t nÒn mãng cho v¨n häc hiÖn thùc phª ph¸n vµ hç trî

®¾c lùc cho v¨n häc c¸ch m¹ng, yªu n íc. NÕu nh nguyÔn KhuyÕn næi bËt víi

phong c¸ch nhµ nho cæ ®iÓn, tao nh·, th× ®Õn Tó X ¬ng ®· thªm mµu s¾c míi,

“mµu s¾c thµnh thÞ”, nh­ng næi bËt h¬n c¶ lµ sù héi tô ®a s¾c cña nhiÒu c©y bót

trong giai ®o¹n nµy víi ®Çy ®ñ mµu s¾c, ® êng nÐt ch©n thùc cña ®êi sèng x· héi

pha t¹p, cïng víi m a ¢u, giã ¸ ®ang thæi m¹nh. Cô thÓ:

KÐp Trµ cã thÓ coi lµ nhµ nho d©n gian bëi sù biÕm ho¹ cô thÓ ho¸, ®Þa

ph ¬ng ho¸ cao ®é c¸c nh©n vËt ph¶n ¸nh. Phan §iÖn, NguyÔn ThiÖn KÕ… vµ

nèi sau lµ Phan Béi Ch©u víi c¸i c êi nh ng lµ c êi g»n, c êi uÊt víi nçi ®au

th©n phËn n íc nhµ.

Sù vËn ®éng cña th¬ trµo phóng chÝnh trÞ ba m ¬i n¨m ®Çu thÕ kØ XX vÒ

mÆt thÓ lo¹i: Song song bªn c¹nh hai thÓ lo¹i phæ biÕn lµ ThÊt ng«n b¸t có

§ êng luËt vµ thÊt ng«n tø tuyÖt cßn xuÊt hiÖn c¸c thÓ th¬ d©n téc lôc b¸t, song

thÊt lôc b¸t. §Æc biÖt cßn ® îc thÓ nghiÖm víi c¸c thÓ th¬ dµi h¬i, cã thÕ m¹nh

vÒ tù sù nh : tr êng thiªn, liªn hoµn, tù do, trong ®ã cã thÓ th¬ tù do còng cã

ng ên gèc tõ th¬ ca d©n téc. Mét sè thÓ cã tÝnh chÊt trµo léng ngay tõ cÊp ®é thÓ

th¬ nh : ThÓ nh¹i, thÓ tø ng«n, thÓ yÕt hËu vµ nhiÒu thÓ thÊt ng«n § êng luËt sö

dông lèi ch¬i ch÷ víi kÕt cÊu bµi th¬ … ®· lµm phong phó thªm diÖn m¹o th¬

trµo phóng chÝnh trÞ ®Çu thÕ kØ. ThÓ b¸t có § êng luËt vµ song thÊt lôc b¸t lµ hai

thÓ kh«ng míi, Ýt thay ®æi h×nh thøc song ®· ® îc c¸c nhµ th¬ trµo phóng biÕn

®æi chÊt l îng vµ n¨ng lùc khi kÕt hîp chóng víi lèi viÕt trµo phóng…

KÕ thõa truyÒn thèng tiÕng c êi trong v¨n ch ¬ng trung ®¹i, ¶nh h ëng

s©u s¾c tiÕng c êi mu«n h×nh, mu«n vÎ cña nÒn v¨n ho¸ d©n gian, n¶y sinh trªn

c¬ së v¨n ho¸ x· héi thêi trung - cËn ®¹i, mang nhiÒu yÕu tè cã ý nghÜa quyÕt

®Þnh ®èi víi sù ph¸t triÓn cña t duy th¬ trµo phóng, do ®ã ®· lµm n¶y sinh mét

quan niÖm míi vÒ v¨n häc. Th¬ trµo phóng chÝnh trÞ ®Çu thÕ kØ ra ®êi trong bèi

c¶nh ®ã vµ ®· lµm tiÒn ®Ò cho v¨n häc hiÖn thùc phª ph¸n ra ®êi, lµm cho nÒ v¨n

häc n íc nhµ héi tô ®Çy ®ñ tinh hoa tiÕng c êi cña cha «ng ta, s¸ng t¹o nªn c¶

mét trµo l u vÒ phong c¸ch trµo phóng ®a d¹ng vµ ®éc ®¸o, mang ®Ëm h¬i thá

thêi ®¹i . §¹t tíi ®Ønh cao khuynh h íng v¨n häc trµo phóng chÝnh trÞ ®Çu thÕ kØ

80

XX lµ c¸c tªn tuæi nh NguyÔn ThiÖn KÕ, KÐp Trµ, Phan §iÖn, Tõ DiÔn

§ång….§· cã nhiÒu ®ãng gãp quan träng ®èi víi sù ph¸t triÓn cña nÒn v¨n häc

d©n téc, hç trî ®¾c lùc cho khuynh h íng th¬ v¨n yªu n íc c¸ch m¹ng ®Çu thÕ

kØ XX, t¹o tiÒn ®Ò cho sù ph¸t triÓn c¸c thÓ tµi v¨n xu«i trµo phóng nh÷ng n¨m

30 – 40 cña thÕ kØ XX, còng nh ®Æt nÒn mãng v÷ng ch¾c cho khuynh h íng v¨n

häc hiÖn thùc phª ph¸n, cung cÊp thÓ lo¹i cho Th¬ míi, ®ång thêi cïng Th¬ míi

vµ v¨n häc hiÖn thùc phª ph¸n hoµn thiÖn nhanh h¬n tiÕn tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ th¬

ca, võa ¶nh h ëng v¨n häc d©n gian võa t¸c ®éng trë l¹i, gãp phÇn chiÕn ®Êu trªn

mÆt trËn v¨n ho¸ cïng c¶ d©n téc ®¸nh ®uæi bÌ lò c íp n íc. Víi nh÷ng ®ãng

gãp to lín ®ã, th¬ trµo phóng chÝnh trÞ ®Çu thÕ kØ XX, thùc sù gi÷ mét vÞ trÝ trong

khuynh h íng v¨n häc träng yÕu, cã vai trß quyÕt ®Þnh trªn b×nh diÖn phong

c¸ch nÒn v¨n häc trµo phóng ViÖt Nam giai ®o¹n 30 n¨m ®Çu thÕ kØ XX.

Cã thÓ nãi, v¨n häc trµo phóng giai ®o¹n nµy gÆt h¸i ® îc nhiÒu thµnh tùu

rùc rì trªn mäi ph ¬ng diÖn, ®Æc biÖt lµ ph ¬ng diÖn phong c¸ch, song còng

kh«ng thÓ kh«ng nhËn thÊy ® îc mét sè khiÕm khuyÕt cßn tån t¹i cña th o trµo

phóng giai ®o¹n v¨n häc nµy:

Th¬ trµo phóng chÝnh trÞ ®Çu thÕ kØ XX, xuÊt s¾c bëi nh÷ng c©y bót trµo

phóng tµi ba nh : NguyÔn ThiÖn KÕ, KÐp Trµ, Tõ DiÔn §ång…, song ®a sè c¸c

«ng míi chØ viÕt c¸c t¸c phÈm cña m×nh d íi d¹ng tù ph¸t, theo lèi d©n gian,

giÔu nh¹i. VÝ nh th¬ trµo phóng cña NguyÔn ThiÖn KÕ cã nhiÒu gi¸ trÞ vÒ néi

dung vµ nghÖ thuËt râ rÖt. Sè l îng th¬ cña «ng viÕt ra, kh«ng ph¶i lµ nhá.

Nh ng tiÕc v× mét nçi, th¬ cña «ng chñ yÕu h íng vÒ mét ®èi t îng cô thÓ lµ

v¹ch mÆt bän quan l¹i, tay sai, h¹i d©n, h¹i n íc, dùa vµo giÆc ®Ó lÊy thÕ lùc, cho

nªn ng êi ® ¬ng thêi chØ d¸m truyÒn tông b»ng miÖng chø Ýt ® îc ghi chÐp ®µng

hoµng, nªn ®Õn giê c¸c s¸ng t¸c cña «ng bÞ thÊt tho¸t vµ khã cã thÓ t×m l¹i ®Çy

®ñ ® îc.

Bªn c¹nh ®ã s¸ng t¸c cña c¸c nhµ th¬ thêi k× nµy còng Ýt trùc tiÕp nãi ®Õn

c¸i khæ cña nh©n d©n lao ®éng do thùc d©n vµ quan l¹i tay sai g©y nªn. Trong c¸c

bµi th¬ trµo phóng mµ chóng ta ®· kh¶o s¸t, ng êi n«ng d©n chØ míi ® îc vÏ mét

nÐt nh¹t, mê mê:

“ D­íi ruéng th»ng d©n hiÕn c¼ng tay”

81

T¸c gi¶ ®Þnh ® a c¸i c¼ng tay ®Ó ®Ëp vµo ®Çu viªn tri huyÖn, nh ng chóng ta c¶m

thÊy giäng nãi tá vÎ giÔu cît bëi tõ ng÷ “ th»ng d©n” . Nhµ th¬ trµo phóng

NguyÔn KhuyÕn nãi nhiÒu ®Õn nçi khæ cùc cña ng êi d©n víi nh÷ng nçi o¸n

hËn. §µnh r»ng tiÕng c êi chua ch¸t cã t¸c dông gi¸o dôc rÊt hay, vµ nÐt hiÖn

thùc trµo phóng gióp ta rÊt nhiÒu vÒ viÖc t×m hiÓu t×nh h×nh x· héi ® ¬ng thêi cña

nh©n lo¹i, lµm xóc ®éng ® îc ng êi ®äc vµ ng êi nghe thÊm thÝa s©u s¾c vµ l©u

dµi h¬n.

82

Th môc tµi liÖu tham kh¶o

[1]. NguyÔn Träng B¸u, §è tôc gi¶ng thanh vµ giai tho¹i ch÷ nghÜa, Nxb V¨n

ho¸ th«ng tin, 2009.

[2]. I U.B«rÐp, Nh÷ng ph¹m trï mÜ häc c¬ b¶n ( Hoµng Xu©n NhÞ dÞch, Tr êng

§¹i häc Tæng Hîp xuÊt b¶n)

[3]. Tr ¬ng ChÝnh – Phong Ch©u, TiÕng c êi d©n gian ViÖt Nam, NXB khoa

häc chÝnh trÞ, Hµ Néi 2004.

[4]. NguyÔn Cõ, truyÖn c êi ViÖt Nam, Nxb V¨n häc – Hµ Néi, 2003

[5].Quúnh C - §ç §øc Hïng, C¸c triÒu ®¹i ViÖt Nam, NXB Tri thøc 2008

[6]. ThiÒu Chöu, H¸n – ViÖt tù ®iÓn, Nxb V¨n ho¸ th«ng tin, 2009

[7]. Vò Dung- Vò Thuý Anh – Vò Quang Hµo, Ca dao tr÷ t×nh ViÖt Nam,

Nxb Gi¸o dôc , 2008

[8] Phan Cù §Ö - TrÇn §×nh H îu – NguyÔn Tr¸c – NguyÔn Hoµnh Khung -

Lª ChÝ Dòng – Hµ V¨n §øc, V¨n häc ViÖt Nam ( 1900 – 1945), NXB gi¸o dôc

2009.

[9]. Lª B¸ H¸n – TrÇn §×nh Sö – NguyÔn Kh¾c Phi, Tõ ®iÓn thuËt ng÷ v¨n

häc, Nxb Gi¸o dôc 2009.

[10]. §µo Duy HiÖp, Phª b×nh v¨n häc tõ lÝ thuyÕt ®Õn hiÖn ®¹i , Nxb Gi¸o dôc

2008.

[11]. TrÇn V¨n HiÕu, Ba phong c¸ch trµo phóng trong v¨n häc ViÖt Nam (1930

– 1945) NguyÔn C«ng Hoan – Vò Träng Phông – Nam Cao, NXB V¨n häc

2000.

[12]. Mai H ¬ng, Th¬ Tó Mì vµ nh÷ng lêi b×nh, NXB v¨n ho¸ th«ng tin, 2006.

[13]. TrÇn §×nh H îu, C¸c bµi gi¶ng vÒ t t ëng ph ¬ng §«ng , Nxb §¹i häc

Quèc gia Hµ Néi, 2002.

[14]. TrÇn §×nh H îu, Nho gi¸o vµ v¨n häc ViÖt Nam trung cËn ®¹i, NXB V¨n

ho¸ th«ng tin Hµ Néi, 1995.

[15]. TrÇn §×nh H îu, §Õn hiÖn ®¹i tõ truyÒn thèng, NXB v¨n ho¸ th«ng tin

Hµ Néi, 1995.

83

[16]. §inh Gia Kh¸nh – Chu Xu©n Diªn – Vâ Quang Nh¬n, V¨n häc d©n

gian ViÖt Nam, NXB Gi¸o dôc, 2000

[17]. Vò Ngäc Kh¸nh, Th¬ v¨n trµo phóng ViÖt Nam, Nxb V¨n ho¸ th«ng tin,

Hµ Néi 2003.

[18]. Vò Ngäc Kh¸nh, Hµnh tr×nh vµo sø së c êi, NXB Gi¸o dôc , 1996.

[19]. Vò Ngäc Kh¸nh, Th¬ v¨n trµo phóng ViÖt Nam tõ thÕ kØ 13 ®Õn n¨m

1945, NXB V¨n häc.

[20]. NguyÔn L©n, Tõ ®iÓn thµnh ng÷ vµ tôc ng÷ ViÖt Nam, Nxb V¨n häc 2006.

[21].TrÇn ThÞ Hoa Lª, Th¬ trµo phóng ViÖt Nam nöa sau thÕ kØ XIX – Nöa ®Çu

thÕ kØ XX ( DiÖn m¹o vµ ®Æc ®iÓm). Luận án Tiến sĩ 2007

[22]. Ng« Quang Nam, Bót Tre, th¬ vµ giai tho¹i, NXB v¨n ho¸ th«ng tin 2006.

[23]. T«n Gia Ng©n, Hµi kÞch Moliere, NXB V¨n häc

[24].NguyÔn Quang Ngäc, TiÕn tr×nh lÞch sö ViÖt Nam, NXB Gi¸o dôc, 2009.

[25]. L÷ Huy Nguyªn, Hå Xu©n H ¬ng th¬ vµ ®êi, Nxb V¨n häc, Hµ Néi 2004.

[26]. Bïi V¨n Nguyªn - Hµ Minh §øc, Th¬ ca ViÖt Nam h×nh thøc vµ thÓ lo¹i,

NXB §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, 2006.

[27].NguyÔn ThÞ Mai Ph ¬ng, C¸i míi trong ng«n ng÷ v¨n häc trµo phóng

(kh¶o s¸t qua hai t¸c gi¶ tiªu biÓu NguyÔn KhuyÕn vµ TrÇn TÕ X ¬ng) (B¸o c¸o

khoa häc), n¨m 2003

[28]. Hoµng Träng PhiÕn, Tõ ®iÓn gi¶i thÝch h tõ TiÕng ViÖt, NXB Tri thøc

2008.

[29]. TrÇn §×nh Sö, MÊy vÊn ®Ò vÒ thi ph¸p V¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam, Nxb

Gi¸o dôc 1999.

[30]. V¨n T©n, V¨n häc trµo phóng ViÖt Nam , NXB V¨n- sö- ®Þa Hµ Néi ,

1958.

[31]. TrÇn Nho Th×n, V¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam d íi gãc nh×n v¨n ho¸, nxb

Gi¸o dôc 2003.

[32]. NguyÔn B¸ Thµnh, B¶n s¾c ViÖt Nam qua giao l u v¨n häc, Nxb §¹i häc

Quèc gia, 2006.

84

[33]. TrÇn Ngäc V ¬ng, TrÇn §×nh H îu, TuyÓn tËp (TËp 1, tËp2). Nxb gi¸o

dôc, 2007.

[34]. TrÇn Ngäc V ¬ng , Lo¹i h×nh häc t¸c gi¶ v¨n häc nhµ nho tµi tö vµ v¨n

häc ViÖt Nam, Nxb gi¸o dôc 2008.

[35]. TrÇn Ngäc V ¬ng, V¨n häc ViÖt Nam dßng riªng gi÷a nguån chung, NXB

§¹i häc Quèc gia, 1999

[36]. TrÇn Ngäc V ¬ng, Thùc thÓ ViÖt nh×n tõ c¸c to¹ ®é ch÷, NXB Tri thøc,

2010.

[37]. TrÇn Ngäc V ¬ng, Gi¸o tr×nh v¨n häc ViÖt Nam ba m ¬i n¨m ®Çu thÕ kØ

XX, NXB §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, 2010

[38]. Hoµng H÷u Yªn, tinh tuyÓn v¨n häc ViÖt Nam, tËp 6 – v¨n häc thÕ kØ XIX,

NXB, KHXH, H.2004

85