Múa rối nước
Một màn biểu diễn múa rối nước ở Việt Nam
Các con rối nước
Múa rối nước (hay còn gọi là trò rối nước) là một loại hình nghệ thuật sân khấu dân
gian truyền thống độc đáo, một sáng tạo đặc biệt của người Việt.
Múa rối nước đã ra đời chừng hơn 10 thế kỷ trước ở vùng châu thổ sông Hồng. Loại
hình này thường diễn vào dịp lễ, hội làng, ngày vui, ngày Tết, dùng con rối diễn trò,
diễn kịch trên mặt nước. Trò rối nước cũng được coi là nét văn hóa phi vật thể đặc sắc
của dân tộc Việt Nam.
Nghệ thuật trò rối nước có những đặc điểm khác với múa rối thông thường: dùng
mặt nước làm sân khấu (gọi là nhà rối hay thủy đình), phía sau có phông che, xung
quanh trang trí cờ, quạt, voi, lọng, cổng hàng mã... trên "sân khấu" này là những con
rối (được làm bằng gỗ) biểu diễn nhờ sự điều khiển của những người phía sau phông
thông qua hệ thống sào, dây... Biểu diễn rối nước không thể thiếu những tiếng trống,
tiếng pháo phụ trợ.
Con rối làm bằng gỗ sung, loại gỗ nhẹ nổi trên mặt nước, được đục cốt, đẽo với những
đường nét cách điệu riêng sau đó gọt giũa, đánh bóng và trang trí với nhiều màu sơn
khác nhau để làm tôn thêm đường nét tính cách cho từng nhân vật. Hình thù của con
rối thường tươi tắn, ngộ nghĩnh, tính hài và tính tượng trưng cao.
Phần thân rối là phần nổi lên mặt nước thể hiện nhân vật, còn phần đế là phần chìm
dưới mặt nước giữ cho rối nổi bên trên và là nơi lắp máy điều khiển cho quân rối cử
động.
Máy điều khiển và kỹ xảo điều khiển trong múa rối nước tạo nên hành động của quân
rối nước trên sân khấu, đó chính là mấu chốt của nghệ thuật trò rối nước.
Máy điều khiển rối nước có thể được chia làm hai loại cơ bản: máy sào và máy dây
đều có nhiệm vụ làm di chuyển quân rối và tạo hành động cho nhân vật. Máy điều
khiển được giấu trong lòng nước, lợi dụng sức nước, tạo sự điều khiển từ xa, cống
hiến cho người xem nhiều điều kỳ lạ, bất ngờ.
Buồng trò rối nước là nhà rối hay thủy đình thường được dựng lên giữa ao, hồ với
kiến trúc cân đối tượng trưng cho mái đình của vùng nông thôn Việt Nam.
Người nghệ nhân rối nước đứng trong buồng trò để điều khiển con rối. Họ thao tác
từng cây sào, thừng, vọt... hoặc giật con rối bằng hệ thống dây bố trí ở bên ngoài hoặc
dưới nước Sự thành công của quân rối nước chủ yếu trông vào sự cử động của thân
hình, hành động làm trò đóng kịch của nó.
Sân khấu rối nước là khoảng trống trước mặt buồng trò . Buồng trò, sân khấu được
trang bị cờ, quạt, voi, lọng, cổng hàng mã...Buổi diễn rất nhộn nhịp với lời ca, tiếng
trỗng, mò, tù và, chen tiếng pháp chuột, pháo thăng thiên, pháo mở cờ từ dưới nước
lên, trong ánh sáng lung linh và màn khói huyền ảo.
Trò rối nước là trò khéo lấy động tác làm ngôn ngữ diễn đạt, rối nước gắn bó với âm
nhạc như nghệ thuật múa. Âm nhạc điều khiển tốc độ, giữ nhịp, dẫn dắt động tác, gây
không khí với tiết tấu truyền thống giữ vai trò chủ đạo của trò rối nước, nhạc rối nước
thường sử dụng các làn điệu chèo hoặc dân ca đồng bằng Bắc Bộ.
Theo các truyền thuyết, huyền thoại lịch sử, trò rối nước ra đời từ thời xây thành Cổ
Loa, Kinh An Dương Vương, năm 255 trước công nguyên. Còn theo sử sách, văn bia
trò rối nước ra đời năm 1121 (đời Lý).
Trong kho tàng trò rối nước của Việt Nam, có 30 tiết mục cổ truyền và hàng trăm tiết
mục rối hiện đại kể về những sự tích dân gian và cuộc sống hàng ngày của người dân
Việt. Các trò diễn thường được mở đầu bằng sự giới thiệu của chú Tiễu,mô tả:
Những sinh hoạt đời thường như: công việc nhà nông, câu ếch, cáo bắt vịt,
Lễ hội: múa rồng, múa sư tử, rước kiệu, đấu vật, đánh võ, chọi trâu.
Trích đoạn một số tích cổ: Thạch Sanh, Tấm Cám...
Nghệ thuật rối nước là đặc phẩm văn hoá bản địa dân tộc Việt, phát triển ở hầu hết các
làng xã quanh kinh thành Thăng Long như Đào Thục, Đào Xá - Huyện Đông Anh,
chùa Nành - Gia Lâm,Phường rối nước xã Thanh Hải - Thanh Hà - Hải Dương và
nhiều phường rối ở hầu hết các tỉnh đồng bằng Bắc Bộ.
Năm 1992, Nhà hát Múa rối Thăng Long phục hồi 17 trò rối nước làm sống dậy trò rối
nước trên toàn quốc gồm 17 trò: Bật cờ, Chú Tễu, Múa rồng, Em bé chăn trâu, Cày
cấy, Cậu ếch, Bắt vịt, Đánh cá, Vinh quy bái tổ, Múa sư tử, Múa phượng, Lê Lợi trả
gươm, Nhi đồng vui chơi, Đua thuyền, Múa lân, Múa tiên, Tứ linh.
Thơ
Thời con nít, mê trò rối nước
Reo ầm lên: Giỏi quá ! Tài ghê!
Các chú rối úp nơm, bắt cá
Các cô rối múa đều, hết chê!
Xem, cứ tưởng Trời ban phép lạ
Biến đất thó, gỗ vụn thành người
Nghĩ, càng thấy lắm điều bí ẩn
Lại reo toáng: Tuyệt vời! tuyệt vời!
Xem trò rối nước - Trường Giang
Đặc trưng múa rối
Múa rối là nghệ thuật tạo hình không gian biểu cảm thông qua ngôn ngữ hành động
con rối. Múa rối giống như âm nhạc, xiếc có đặc tính dân tộc và quốc tế, tồn tại dưới
nhiều hình thức trình diễn rối dây, rối que, rối bóng… chia thành hai loại: rối cạn, rối
nước.
Cảnh trong vở rối Trấn Cổ Loa thành. Nhà hát múa
rối Thăng Long
Theo các truyền thuyết, huyền thoại lịch sử, múa rối ra đời từ thời xây thành Cổ Loa,
Kinh An Dương Vương, năm 255 trước công nguyên, là giả thuyết muốn nói múa rối
một hình thức nghệ thuật cổ xưa. Còn theo sử sách, văn bia ghi lại múa rối nước ra đời
năm 1121, diễn các trò múa rối, con rối cử động như người thật, đây là bằng chứng
xác thực múa rối ra đời trong triều đại phong kiến Việt Nam phát triển vững mạnh.
Nghệ thuật rối nước phát triển trò diễn khá hoàn chỉnh các mặt tạo hình con rối, kỹ
thuật biểu diễn sống thực. Múa rối lúc mới ra đời mang biểu tượng tâm linh cả hai
hình thức rối nước, rối cạn. Nghệ thuật rối nước gắn với lễ hội đình chùa, diễn phục
vụ nghi lễ, sau là vui chơi giải trí trước mọi đối tượng khán giả tham dự hội làng. Rối
cạn xuất hiện ở hầu hết các dân tộc thiểu số, con rối là vật hiển linh trừ tà ma treo
trước cửa nhà, mộ người mới chết, trong các lễ hội... Các dân tộc phía Bắc: Tày,
Nùng, Thái… có rối dây, rối que, thường diễn các trò Trung Quốc cổ xưa như Quan
Công, Trương Phi, Sơn Hậu, Ngọc Phù Dung... Đây là nghệ thuật rối do các dân tộc di
cư từ Trung Quốc sang nước ta vào thế kỷ III sau công nguyên. Các dân tộc phương
Nam, Miền Trung và Tây Nguyên, người Chăm có rối tay, rối bóng, nguồn gốc Ấn Độ
giáo thường diễn các tích thần thoại Ấn Độ. Đồng bào Tây Nguyên, Khơ Me Nam Bộ
có các trò rối que, rối dây, mang dấu tích văn hoá vùng Đông Nam Á. Qua khảo sát
thực tiễn, múa rối các dân tộc đã mai một gần hết bởi nhiều nghệ nhân giỏi đã ra đi,
rối cạn chỉ còn lại trong các đền chùa, ngôi mộ cổ, một số lễ hội các dân tộc treo con
rối biểu trưng, ít có nghệ thuật diễn. Nghệ thuật rối nước là đặc phẩm văn hoá bản địa
dân tộc Việt, phát triển ở hầu hết các làng xã quanh kinh thành Thăng Long như Đào
Thục, Đào Xá - Huyện Đông Anh, chùa Nành - Gia Lâm và nhiều phường rối ở hầu
hết các tỉnh đồng bằng Bắc Bộ. Dù nguồn gốc văn hoá dân tộc bản địa, nhưng rối
nước bị quên lãng gần nửa thế kỷ. Các đoàn, nhà hát chỉ dựng và diễn rối cạn của các
dân tộc nâng lên thành vở diễn hoành tráng, kịch nói hoá rối cạn như một phát hiện
mới, đánh mất bản thể, đặc trưng múa rối. Vào những năm cuối thế kỷ XX, năm 1992,
Nhà hát Múa rối Thăng Long phục hồi 17 trò rối nước trở thành trào lưu sống dậy
múa rối nước trên toàn quốc. Nhiều đoàn, nhà hát lưu diễn ra nước ngoài, khán giả
khâm phục nghệ thuật độc đáo, khác lạ hấp dẫn, kỳ ngộ cuốn hút họ đến xem múa rối
nước. Nghệ thuật rối nước lấy mặt nước làm sân khấu trình diễn, các nghệ nhân chỉ
diễn trò vui giải trí, mô tả lại những nét sinh hoạt người nông dân ở đồng bằng Bắc
Bộ. Hiện nay, Nhà hát sưu tầm phục hồi 17 trò múa rối nước:
1. Bật cờ
2. Chú Tễu
3. Múa rồng
4. Em bé chăn trâu
5. Cày cấy
6. Cậu ếch
7. Bắt vịt
8. Đánh cá
9. Vinh quy bái tổ
10. Múa sư tử
11. Múa phượng
12. Lê Lợi trả gươm
13. Nhi đồng vui chơi
14. Đua thuyền
15. Múa lân
16. Múa tiên
17. Tứ linh
Cảnh trong vở rối Chuyện tò he của Nhà hát múa
rối Việt Nam
Liên kết 17 trò rối nước thành một chương trình hấp dẫn luôn thay đổi không khí, hình
thức trình diễn. Chú Tễu giữ vai trò nổi bật là người dẫn truyện nói rằng: Thấy sự đời
bối rối đa đoan, nên tôi phải lặn lội để lo toan sự rối! Đấy bà con ạ. Chú Tễu đã gỡ rối
cho nhiều đoàn nghệ thuật múa rối, sống dậy bằng văn hoá Việt Nam, nghệ thuật rối
dân tộc. Múa rối dù là rối nước hay rối cạn phương thức trình diễn sân khấu, kỹ thuật
khác nhau nhưng có chung những nét đặc trưng:
- Nghệ thuật xếp trò
- Nghệ thuật tạo hình con rối
- Kỹ thuật điều khiển con rối sống thực kỳ ngộ.
Dù là rối nước hay rối cạn, múa rối chung một khoảng không gian trình diễn, âm nhạc
phù trợ chắp cánh cho con rối biểu cảm nội tâm, tình huống sân khấu. Âm nhạc rối
nước thường sử dụng các làn điệu chèo hoặc dân ca đồng bằng Bắc Bộ. Âm nhạc rối
cạn do nghệ nhân ghép nhạc có trích đoạn nhạc tuồng theo các trò diễn tuồng, nhạc
dân ca các dân tộc theo trò diễn dân gian. Hiện nay, các đoàn, nhà hát trình diễn
những vở rối cạn, sáng tác nhạc mới kết hợp với dân ca vào vở diễn.
Nghệ thuật múa rối đang sống dậy mạnh mẽ dưới hai hình thức rối nước, rối cạn, phát
triển hài hoà đặc tính dân gian hiện đại. Mỗi hình thức thể hiện nhiều hướng nghệ
thuật khác lạ, đổi mới phương thức sân khấu ngang tầm nghệ thuật thế kỷ, đáp ứng
công chúng thời đại.
