1
ĐẶT VẤN ĐỀ
Canh tác nông lâm kết hợp (NLKH) là một hướng đi có triển vọng ở trung
du và vùng núi Việt Nam, nhằm giải quyết nhu cầu về lâm sản và bảo vệ môi
trường sinh thái. So với một số dạng rừng khác, rừng NLKH có những ưu điểm nổi
trội vì nó là một hệ sinh thái (HST) rừng, có thể cung cấp nguồn sống cho người
dân với thời gian cho thu nhập nhanh và sớm. Vì vậy, phát triển rừng NLKH đã trở
thành một xu thế và một phương thức sử dụng đất được chú ý nhiều.
Tuy nhiên, hiệu quả kinh tế - môi trường (KT – MT) của rừng NLKH cũng
rất khác nhau và phụ thuộc chặt chẽ vào cấu trúc của loại rừng này. Việc nghiên
cứu đồng thời cả ba chỉ tiêu cấu trúc, kinh tế và môi trường không chỉ có ý nghĩa
đánh giá hiện trạng của rừng mà còn giúp cho việc cải thiện cấu trúc, thông qua đó
đạt được những mục tiêu về kinh tế và môi trường. Mặc dù vậy, cho đến nay ở
vùng ven hồ thủy điện tỉnh Hòa Bình vẫn còn thiếu những nghiên cứu về những
vấn đề nêu trên. Hạn chế đó đã làm cho nhiều khu rừng NLKH chưa phát huy tốt
các chức năng kinh tế và phòng hộ, tính ổn định của rừng NLKH chưa cao.
Để góp phần giải quyết những vấn đề bức xúc nêu trên, Đề tài:
“Nghiên cứu một số chỉ tiêu cấu trúc và hiệu quả kinh tế - môi trường
của rừng nông lâm kết hợp tại vùng ven hồ thủy điện tỉnh Hòa Bình” đã
được thực hiện. Phương hướng của Đề tài là: đánh giá cấu trúc rừng NLKH,
xác định một số chỉ tiêu phản ánh hiệu quả kinh tế và môi trường của loại
rừng này. Tiếp theo là đề xuất mô hình cấu trúc rừng hợp lý và giải pháp kỹ
thuật, kinh tế - xã hội (KT – XH) nhằm nâng cao hiệu quả kinh tế và môi
trường của rừng. Vì hạn chế về thời gian và kinh phí, Đề tài chỉ thực hiện tại
hai xã thuộc vùng ven hồ thủy điện tỉnh Hòa Bình là xã Thung Nai – huyện
Cao Phong và xã Vầy Nưa - huyện Đà Bắc, tỉnh Hoà Bình, với sự tập trung
vào bốn loại rừng NLKH phổ biến.
2
Chương 1
TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
1.1. Trên thế giới
1.1.1. Một số quan điểm về cấu trúc, hiệu quả KT - MT của rừng NLKH
(1) Quan điểm về cấu trúc
Bất kỳ một kiểu rừng nào cũng là tập hợp của các loài cây trong lâm
phần. Mặc dù hiện nay còn có những cách hiểu khác nhau về khái niệm lâm
phần, nhưng đều thống nhất coi bộ phận cây gỗ trong lâm phần là quan trọng
hơn cả. Tập hợp cây rừng sinh trưởng và phát triển trên một điều kiện lập địa,
hình thành một mật độ, một tàn che, tức là tạo nên một hoàn cảnh rừng, một
đơn vị sinh vật học hoàn chỉnh. Trong quá trình vận động và phát triển giữa
các cây gỗ với nhau và giữa chúng với hoàn cảnh luôn có một mối quan hệ
hữu cơ. Trong điều kiện xác định nào đó, sự liên hệ này tạo nên những quy
luật gọi là cấu trúc rừng. Theo Bertram Hush (1971) [35]: “cấu trúc rừng là
sự sắp đặt các loài cây và kích thước của chúng trên một đơn vị diện tích
rừng nào đó. Nhìn nhận sự sắp xếp cây rừng theo không gian thẳng đứng sẽ
thấy cấu trúc tầng thứ của lâm phần, nếu xét theo không gian nằm ngang sẽ
được cấu trúc mật độ hay hình thái phân bố của cây rừng trong lâm phần.”
(2) Quan điểm về hiệu quả kinh tế (HQKT)
Hiệu quả của một mô hình canh tác là tổng lợi nhuận thu được từ một
đơn vị diện tích và trong một đơn vị thời gian của mô hình canh tác. Hiệu quả
của một mô hình canh tác thường được xác định bằng cách lấy tổng các
nguồn lợi thu được trừ đi những khoản chi phí cần thiết để thực hiện các hoạt
động canh tác. Theo phương pháp phân tích kinh tế động của P.K.R.Nair
(1993) [44], HQKT là một phạm trù kinh tế phản ánh mặt chất lượng của các
hoạt động kinh doanh. Mục tiêu của sản xuất là đáp ứng nhu cầu ngày càng
3
tăng về vật chất và tinh thần của toàn xã hội, trong khi nguồn lực sản xuất xã
hội ngày trở lên khan hiếm. Việc nâng cao HQKT là một đòi hỏi khách quan
của mọi nền sản xuất xã hội.
(3) Quan điểm về hiệu quả môi trường (HQMT)
Theo G. Fiebiger (1993) [38], HQMT là khả năng của HST hay của loại
hình canh tác trong việc cải thiện môi trường sinh thái, như: môi trường không khí,
đất, nước, v.v…
(4) Quan điểm về rừng NLKH
Thuật ngữ rừng NLKH mới xuất hiện trong khoảng 10 năm trở lại đây,
sau khi thuật ngữ NLKH được nhận thức rõ và phổ biến.
Theo FAO (1996) [37]: “NLKH là tên gọi chung cho các hệ thống và kỹ
thuật sử dụng đất, trong đó những cây thân gỗ sống lâu năm (cây gỗ, cây bụi,
các cây thuộc họ cau dừa, tre nứa) được kết hợp một cách có tính toán trên
cùng một đơn vị kinh doanh với các loài thân thảo và chăn nuôi. Sự kết hợp
này có thể tiến hành đồng thời hoặc kế tiếp nhau về mặt không gian và thời
gian. Trong các hệ thống NLKH, cả hai yếu tố sinh thái học và kinh tế tác
động qua lại lẫn nhau với các bộ phận hợp thành nên hệ thống đó ”.
Theo FAO (1998): “rừng NLKH (Agroforest) là rừng được trồng cây
nông nghiệp với sự tương tác qua lại giữa các thành phần của nông nghiệp
và lâm nghiệp trong một bối cảnh của quản lý tài nguyên thiên nhiên”.
1.1.2. Thành quả nghiên cứu
(1) Nghiên cứu về cấu trúc
Cấu trúc rừng là hình thức biểu hiện bên ngoài của những mối quan hệ qua
lại bên trong giữa thực vật rừng với nhau và giữa chúng với môi trường sống.
Nghiên cứu cấu trúc rừng để biết được những mối quan hệ sinh thái bên trong của
quần xã, từ đó có cơ sở đề xuất các biện pháp kỹ thuật tác động phù hợp.
4
Trong nghiên cứu cấu trúc rừng, người ta chia thành ba dạng cấu trúc:
cấu trúc sinh thái, cấu trúc không gian và cấu trúc thời gian. Cấu trúc của lớp
thảm thực vật là kết quả của quá trình chọn lọc tự nhiên, là sản phẩm của quá
trình đấu tranh sinh tồn giữa thực vật với thực vật và giữa thực vật với hoàn
cảnh sống. Trên quan điểm sinh thái thì cấu trúc rừng chính là hình thức bên
ngoài phản ánh nội dung bên trong của HST rừng.
a) Về cơ sở sinh thái của cấu trúc rừng
Vấn đề về cơ sở sinh thái học nói chung và về cơ sở sinh thái học trong
kinh doanh rừng mưa nói riêng đã được Baur G.N (1964) [2] nghiên cứu.
Trong đó, tác giả tập trung vào việc nghiên cứu các nhân tố cấu trúc rừng, các
kiểu xử lý về mặt lâm sinh áp dụng cho rừng mưa tự nhiên. Từ đó, tác giả đã
đưa ra những tổng kết hết sức phong phú về các nguyên lý tác động xử lý lâm
sinh nhằm đem lại rừng cơ bản là đều tuổi, rừng không đều tuổi và các
phương thức xử lý, cải thiện rừng mưa.
Đến năm 1965, Catinot R [3] đã nghiên cứu cấu trúc hình thái rừng
thông qua việc biểu diễn các phẫu đồ rừng, nghiên cứu các nhân tố cấu trúc
sinh thái thông qua việc mô tả phân loại theo các khái niệm dạng sống, tầng
phiến,v.v…
Đến năm 1971, Odum E.P [20] đã hoàn chỉnh học thuyết về HST trên
cơ sở thuật ngữ HST (ecosystem) của Tansley A.P, năm 1935. Khái niệm
HST được làm sáng tỏ là cơ sở để nghiên cứu các nhân tố cấu trúc trên quan
điểm sinh thái học.
b) Về mô tả hình thái cấu trúc rừng
Kraft (1884), lần đầu tiên đưa ra hệ thống phân cấp cây rừng. Ông chia
cây rừng trong một lâm phần thành 5 cấp dựa vào khả năng sinh trưởng, kích
thước và chất lượng của cây rừng. Phân cấp của Kraft phản ánh được tình
5
hình phân hoá cây rừng, tiêu chuẩn phân cấp rõ ràng, đơn giản và dễ áp dụng
nhưng chỉ phù hợp với rừng thuần loài đều tuổi. Việc phân cấp cây rừng cho
rừng hỗn loài nhiệt đới tự nhiên là một vấn đề phức tạp, cho đến nay vẫn chưa
có tác giả nào đưa ra được phương án phân cấp cây rừng cho rừng nhiệt đới tự
nhiên mà được chấp nhận rộng rãi. Sampion Gripfit (1948), khi nghiên cứu
rừng tự nhiên Ấn Độ và rừng ẩm nhiệt đới Tây Phi có kiến nghị phân cấp cây
rừng thành 5 cấp cũng dựa vào kích thước và chất lượng cây rừng (dẫn theo
Nguyễn Văn Thêm, 1996) [30].
Khi nghiên cứu cấu trúc rừng tự nhiên nhiệt đới, nhiều tác giả có ý kiến
khác nhau trong việc xác định tầng thứ, trong đó có ý kiến cho rằng, kiểu rừng
này chỉ có một tầng cây gỗ mà thôi. Richard P.W (1952) [27] phân rừng ở
Nigeria thành sáu tầng với các giới hạn chiều cao là 6 ÷ 12 m, 12 ÷ 18 m, 18 ÷
24 m, 24 ÷ 30 m, 30 ÷ 36 m, 36 ÷ 42 m, nhưng thực chất đây chỉ là các lớp
chiều cao. Odum E.P (1971) [20] nghi ngờ sự phân tầng rừng rậm nơi có độ
cao dưới 600m ở Puecto-Rico và cho rằng không có sự phân tầng trong khối
tán ở một tầng riêng biệt nào cả.
Như vậy, hầu hết các tác giả khi nghiên cứu về tầng thứ thường đưa ra
những nhận xét mang tính định tính, việc phân chia tầng thứ theo chiều cao
mang tính cơ giới nên chưa phản ánh được sự phân tầng phức tạp của rừng tự
nhiên nhiệt đới.
Tóm lại, trên thế giới các công trình nghiên cứu về đặc điểm cấu trúc
rừng nói chung và rừng nhiệt đới nói riêng rất phong phú, đa dạng, có nhiều
công trình nghiên cứu công phu và đã đem lại hiệu quả cao trong kinh doanh
rừng. Tuy nhiên, các công trình nghiên cứu về đặc điểm cấu trúc rừng NLKH
phục vụ cho công tác phòng hộ tại các vùng hồ còn rất ít.