Luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Nghiên cứu so sánh thơ Thiền Lý - Trần với thơ thiền Đường

ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VAØ NHAÂN VAÊN

------------------------- LEÂ THÒ THANH TAÂM

NGHIEÂN CÖÙU SO SAÙNH

THÔ THIEÀN LYÙ - TRAÀN (VIEÄT NAM)

VAØ THÔ THIEÀN ÑÖÔØNG - TOÁNG

(TRUNG QUOÁC)

LUAÄN AÙN TIEÁN SÓ NGÖÕ VAÊN

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH – 2007

ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VAØ NHAÂN VAÊN

-------------------- LEÂ THÒ THANH TAÂM

NGHIEÂN CÖÙU SO SAÙNH

THÔ THIEÀN LYÙ - TRAÀN (VIEÄT NAM)

VAØ THÔ THIEÀN ÑÖÔØNG - TOÁNG

(TRUNG QUOÁC)

LUAÄN AÙN TIEÁN SÓ NGÖÕ VAÊN

NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC: PGS. MAI CAO CHÖÔNG

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH – 2007

LÔØI CAM ÑOAN

Toâi xin cam ñoan ñaây laø coâng trình nghieân cöùu cuûa rieâng toâi. Caùc soá

lieäu, keát quaû neâu trong luaän aùn laø trung thöïc vaø chöa töøng ñöôïc ai coâng boá

trong baát kyø coâng trình naøo khaùc.

TP. Hoà Chí Minh, ngaøy thaùng naêm 2007

Leâ Thò Thanh Taâm

KYÙ HIEÄU CAÙC TÖØ VIEÁT TAÉT

1. ÑH

: Ñaïi hoïc

: Haø Noäi 2. H .

: Khoa hoïc 3. KH

4. KHXH vaø NV : Khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên

: Nhaø xuaát baûn 5. NXB

: Saøi Goøn (tröôùc 1975) 6. SG

: Taïp chí Vaên hoïc 7. TCVH

8. TCNCVH : Taïp chí Nghieân cöùu vaên hoïc

9. TP.HCM : Thaønh phoá Hoà Chí Minh

10. tr. : trang

11. Ví duï: [3] :Taøi lieäu soá 3 ôû muïc Taøi lieäu tham khaûo

12. Ví duï: [3; 12] : Taøi lieäu soá 3 ôû muïc Taøi lieäu tham khaûo

trang 12

MỤC LỤC

DẪN NHẬP

1. 2. 3. 4. 5. 6.

............................................................................................................3 Lyù do choïn ñeà taøi...................................................................................... 3 Lòch söû nghieân cöùu vaán ñeà ...................................................................... 4 Ñoái töôïng, phaïm vi nghieân cöùu vaø nguoàn tö lieäu .................................. 21 Phöông phaùp nghieân cöùu: ..................................................................... 22 Ñoùng goùp môùi cuûa luaän aùn:................................................................... 22 Caáu truùc luaän aùn: .................................................................................. 23 CHÖÔNG 1: THÔ THIEÀN VÔÙI VAÊN HOÏC PHAÄT GIAÙO THIEÀN TOÂNG THÔØI LYÙ-TRAÀN (VIEÄT NAM) VAØ THÔØI ÑÖÔØNG-TOÁNG (TRUNG QUOÁC) ............................................................................................25 1.1 Xung quanh khaùi nieäm “thô thieàn” ôû Vieät Nam vaø Trung Quoác ......... 25 Nguoàn goác thô thieàn........................................................................... 25 1.1.1 1.1.2 Thô thieàn vôùi vaên hoïc Thieàn toâng Trung Quoác thôøi Ñöôøng-Toáng....... 37 Thô thieàn vôùi Vaên hoïc Thieàn toâng Vieät Nam thôøi Lyù-Traàn ................. 46 1.1.2 1.1.2 Moät soá khaùi nieäm ñöôïc söû duïng trong luaän aùn coù lieân quan ñeán quaù trình nghieân cöùu so saùnh thô thieàn ..................................................... 55 1.2 Quan nieäm saùng taùc vaø tö duy ngheä thuaät............................................. 64 1.2.1 Quan nieäm saùng taùc ........................................................................... 64 Tö duy ngheä thuaät .............................................................................. 67 1.2.2 1.3 Kieåu taùc giaû Thieàn gia ........................................................................... 73 1.3.1 Taùc giaû Thieàn gia trong heä thoáng loaïi hình taùc giaû vaên hoïc trung ñaïi73 1.3.2 Moät soá tính chaát loaïi hình taùc giaû Thieàn gia thôøi Lyù Traàn vaø Ñöôøng Toáng .................................................................................................. 74 CHÖÔNG 2: HÌNH TÖÔÏNG THIEÂN NHIEÂN VAØ ÑIEÅM NHÌN BAÛN THEÅ LUAÄN PHAÄT GIAÙO THIEÀN TOÂNG TRONG THÔ THIEÀN LYÙ - TRAÀN VAØ THÔ THIEÀN ÑÖÔØNG - TOÁNG .................................83 2.1 Veà moái quan heä giöõa hình töôïng thieân nhieân vaø ñieåm nhìn baûn theå luaän Phaät giaùo Thieàn toâng trong thô thieàn ................................................... 83 Thieân nhieân vaø nhöõng kinh nghieäm thieàn ........................................... 83 2.1.1 Thieân nhieân vaø nhöõng bieåu töôïng thieàn hoïc ...................................... 85 2.1.2 2.2 Caûm höùng baûn theå trong thô thieàn Lyù - Traàn vaø Ñöôøng - Toáng ........... 89 Caûm höùng baûn theå trong thô thieàn Lyù - Traàn...................................... 90 2.2.1 Caûm höùng baûn theå trong thô thieàn Ñöôøng - Toáng............................... 97 2.2.2

2.4.7

........................................................................................................239 .................................................................................................... 239 .................................................................................................... 254

2.3 Khaûo saùt moät soá hình aûnh thieân nhieân tieâu bieåu töø ñieåm nhìn baûn theå luaän Phaät giaùo Thieàn toâng................................................................... 106 2.4.1 Hoa vaø Phaùp .................................................................................... 106 2.4.2 Nuùi non, soâng suoái vaø caûm thöùc nguoàn coäi....................................... 114 2.4.3 Maây traéng vaø khoâng gian baûn theå .................................................... 126 Traêng, aùnh saùng vaø caûm höùng soi chieáu baûn theå .............................. 128 2.4.4 AÂm thanh thieân nhieân nhö söï vang voïng baûn theå .............................. 132 2.4.5 Thieân nhieân trong moái lieân heä vôùi “khoâng gian meï”, khoâng gian cuûa 2.4.6 thieân chöùc taïo taùc, nuoâi döôõng vónh vieãn.......................................... 140 Thieân nhieân trong chieàu kích cuûa chaân khoâng – moät phöông dieän baûn theå luaän cuûa Thieàn toâng Phaät giaùo nhìn töø lyù thuyeát Tính khoâng...... 149 CHÖÔNG 3: HÌNH TÖÔÏNG CON NGÖÔØI VAØ NHAÂN SINH QUAN PHAÄT GIAÙO THIEÀN TOÂNG TRONG THÔ THIEÀN LYÙ – TRAÀN VAØ THÔ THIEÀN ÑÖÔØNG - TOÁNG ..................................................161 3.1 Veà quan nieäm con ngöôøi trong vaên hoïc Phaät giaùo noùi chung ............ 161 3.2 Quan nieäm con ngöôøi trong thô thieàn.................................................. 162 3.3 Nhaân sinh quan Phaät giaùo trong thô thieàn Lyù - Traàn vaø Ñöôøng - Toáng – tìm hieåu moät soá hình töôïng con ngöôøi tieâu bieåu .................................. 163 Con ngöôøi haønh höông..................................................................... 165 3.3.1 Con ngöôøi giaûi thoaùt ........................................................................ 175 3.3.2 Con ngöôøi moäng huyeãn .................................................................... 183 3.3.3 KEÁT LUAÄN ........................................................................................................204 TÖ LIEÄU THAM KHAÛO ......................................................................................210 PHUÏ LUÏC PHUÏ LUÏC 1 PHUÏ LUÏC 2

DẪN NHẬP

1. Lyù do choïn ñeà taøi:

Thô thieàn laø moät ñoái töôïng nghieân cöùu phöùc taïp, vöøa lieân quan ñeán toân

giaùo, trieát hoïc, vöøa haøm chöùa nhöõng nguyeân taéc theå loaïi vaên hoïc thuoäc veà moät

giai ñoaïn lòch söû nhaát ñònh. Thô thieàn ôû moät nghóa roäng môû nhaát laø thô Phaät giaùo

đã coù maët trong nhieàu kinh ñieån nguyeân thuûy cuûa Phaät giaùo döôùi caùi teân chung laø

“Keä”. Noù cuõng tieáp tuïc haønh trình theå loaïi cuûa mình ôû khaép caùc quoác gia coù

truyeàn thoáng Phaät giaùo Ñaïi Thöøa nhö Trung Quoác, Vieät Nam, Nhaät Baûn, Haøn

Quoác… Vì ñaëc tính keùp vöøa phoå bieán vöøa ñoäc ñaùo, thô thieàn luoân luoân laø ñoái töôïng

caàn ñöôïc soi chieáu töø nhieàu phöông dieän.

Vieäc nghieân cöùu so saùnh thô thieàn treân theá giôùi hieän nay haàu nhö taäp

trung vaøo hai quoác gia Trung Quoác vaø Nhaät Baûn, trong khi ñoù nhöõng coâng trình

giôùi thieäu thô thieàn thuoäc caùc nöôùc khu vöïc Ñoâng AÙ nhö Vieät Nam, Haøn Quoác…

haàu nhö chöa ñöôïc quan taâm. Böùc tranh thô thieàn phöông Ñoâng töø tröôùc ñeán nay

ñoái vôùi caùc nhaø nghieân cöùu AÂu Myõ raát coù theå chæ ñöôïc hình dung vôùi hai nguoàn

thô thieàn: thô thieàn Ñöôøng Toáng cuûa Trung Quoác vaø thô Haiku (cuõng ñöôïc xem laø

moät bieåu hieän ñaëc saéc cuûa thô thieàn) Nhaät Baûn, nghóa laø thieáu soùt maûng thô thieàn

cuûa caùc nöôùc coù truyeàn thoáng vaên hoùa Phaät giaùo khaùc. Vì theá, so saùnh thô thieàn

Vieät Nam vôùi thô thieàn caùc nöôùc, ñaëc bieät vôùi Trung Quoác, laø moät höôùng nghieân

cöùu nhieàu höùa heïn. Vieäc so saùnh naøy khoâng chæ laøm noåi baät phaàn naøo ngheä thuaät

vaø tö töôûng thô thieàn hai nöôùc maø coøn goùp phaàn chæ ra nhöõng daáu veát giao löu vaên

hoùa, toân giaùo ôû khu vöïc Ñoâng AÙ – maûnh ñaát vaãn coøn thu huùt maõi nhöõng ai quan

taâm ñeán caùc giaù trò saâu beàn vaø coå xöa cuûa noù.

Vieät Nam vaø Trung Quoác laø hai quoác gia coù beà daøy giao löu vaên hoùa laâu

daøi vaø phöùc taïp. Thô thieàn laø moät ví duï soáng ñoäng veà con ñöôøng aûnh höôûng cuûa

vaên hoïc Thieàn toâng Trung Quoác ñoái vôùi heä thoáng vaên hoïc Thieàn toâng Vieät Nam.

Thô thieàn Ñöôøng - Toáng vaø Lyù - Traàn coøn coù söï töông ñoàng ñaëc bieät veà nhöõng

ñoùng goùp giaù trò cuûa noù cho neàn vaên hoïc Phaät giaùo moãi nöôùc. Thô thieàn ñôøi

Ñöôøng - Toáng laø tinh hoa cuûa thô ca ñôøi Ñöôøng - Toáng vaø cuûa vaên hoïc Phaät giaùo

Trung Quoác. Thô thieàn ñôøi Lyù – Traàn laø ñoùa hoa ñaàu muøa cuûa vaên hoïc vieát, ñoàng

thôøi cuõng laø di saûn quí giaù cuûa doøng vaên hoïc Phaät giaùo Vieät Nam. Vieäc nghieân

cöùu so saùnh thô thieàn hai nöôùc, trong caùc giai ñoaïn ñænh cao cuûa Phaät giaùo Ñaïi

Thöøa (thôøi Lyù – Traàn ôû Vieät Nam vaø thôøi Ñöôøng – Toáng ôû Trung Quoác), truøng

khôùp vôùi caùc giai ñoaïn phaùt trieån cöïc thònh cuûa hai nhaø nöôùc phong kieán, naèm

trong aûnh höôûng cuûa tö töôûng Tam giaùo vaø nhöõng nguyeân lyù myõ hoïc tinh teá xuaát

phaùt töø neàn taûng Thieàn toâng laø moät löïa choïn böôùc ñaàu coù tính vaán ñeà vaø nhieàu gôïi

môû.

Töø nhieàu lyù do cô baûn nhö treân, chuùng toâi tieán haønh thöïc hieän luaän aùn

“Nghieân cöùu so saùnh thô thieàn Lyù Traàn (Vieät Nam) vaø thô thieàn Ñöôøng Toáng

(Trung Quoác)”, vôùi mong muoán ñoùng goùp theâm moät caùi nhìn môùi veà ñaëc ñieåm thô

thieàn Vieät Nam trong moái töông quan vôùi thô thieàn Trung Quoác, ñaëc bieät töø goùc

ñoä aûnh höôûng myõ hoïc Phaät giaùo, myõ hoïc Thieàn toâng.

2. Lòch söû nghieân cöùu vaán ñeà

Ñeå hình dung moät caùch toaøn dieän vaán ñeà, chuùng toâi khoâng chæ giôùi thieäu

nhöõng coâng trình lieân quan ñeán vieäc “so saùnh thô thieàn Lyù Traàn vaø thô thieàn

Ñöôøng Toáng” maø höôùng ñeán giôùi thieäu toång quaùt tieán trình nghieân cöùu vaø pheâ

bình vaên hoïc Lyù Traàn noùi chung cuûa giôùi nghieân cöùu Vieät Nam. Trong phaïm vi

khaûo saùt tö lieäu cuûa mình, chuùng toâi chöa tìm ñöôïc coâng trình naøo hay baøi baùo

naøo tröïc tieáp baøn rieâng veà vieäc so saùnh hai neàn thô thieàn Lyù - Traàn vaø Ñöôøng -

Toáng. Do vaäy, trong quaù trình toång thuaät, chuùng toâi seõ nhaán maïnh “ñieåm nhìn so

saùnh” cuûa caùc nhaø nghieân cöùu trong khi khaûo saùt, tìm hieåu thô thieàn Lyù Traàn noùi

rieâng, thô vaên Lyù Traàn noùi chung.

2.1. Quaù trình tìm hieåu vaø so saùnh thô Lyù Traàn vaø Ñöôøng Toáng trong giai ñoaïn

trung ñaïi:

Vieäc söu taàm vaø nghieân cöùu thô vaên Lyù Traàn thôøi trung ñaïi ñöôïc baét ñaàu

töø ñaàu theá kyû XV, vôùi Vieät aâm thi taäp cuûa Phan Phu Tieân naêm 1433 (sau ñöôïc

Chu Xa hieäu ñính, boå sung, Lyù Töû Taán pheâ bình, khaéc in naêm 1459). Traûi qua

hôn nöûa theá kyû, vaên hoïc Lyù Traàn ñaõ xuaát hieän laàn löôït ít nhieàu trong caùc coâng

trình sau: Quaàn hieàn phuù taäp (Hoaøng Saàn Phu), Coå kim cheá töø taäp (Löông Nhö

Hoäc), Vieät ñieän u linh tuïc boå (Nguyeãn Vaên Chaát), Tinh tuyeån chö gia luaät thi

(Döông Ñöùc Nhan), Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö (Ngoâ Só Lieân), Quoác trieàu chöông

bieåu taäp (Traàn Vaên Moâ), Lónh Nam chích quaùi (Vuõ Quyønh vaø Kieàu Phuù söu taàm),

Trích dieãm thi taäp (Hoaøng Ñöùc Löông) soaïn xong khoaûng naêm 1497.

Ñeán theá kyû XVIII, nhaø baùc hoïc Leâ Quí Ñoân ñaõ bieân soaïn Toaøn Vieät thi

luïc bao goàm thô vaên cuûa nöôùc ta töø thôøi Lyù ñeán ñôøi Hoàng Ñöùc. Cuøng vôùi thieân

Vaên ngheä chí trong Ñaïi Vieät thoâng söû, Leâ Quí Ñoân ñöôïc ghi nhaän laø “ngöôøi ñaàu

tieân cung caáp cho ta muïc luïc caùc saùch cha oâng ta saùng taùc töø thôøi Lyù Traàn” (trang

61- TCVH soá 6/1976, baøi cuûa Tröông Chính). Trong cuoán Kieán vaên tieåu luïc,

Quyeån chi töù, Thieân Chöông, Leâ Quí Ñoân vieát nhö sau: “Thôøi Lyù thôøi Traàn, nöôùc

nhaø, ñoái chieáu chính vaøo khoaûng thôøi Toáng thôøi Nguyeân beân Trung Hoa. Hieàm

moät noãi, nhöõng vôû bieân cheùp veà vaên hoùa baáy giôø, sô soùt khoâng töôøng. Toâi may

coùp nhaët trong taäp Kim thaïch di vaên ñöôïc vaøi chuïc thieân, thì thaáy vaøo thôøi Lyù

phaàn nhieàu duøng loái bieàn ngaãu lôøi vaên vaên hoa vaø töôi ñeïp, coøn gioáng nhö theå

vaên ñôøi Ñöôøng. Ñeán thôøi nhaø Traàn thì vaên chænh teà, löu loaùt, ñaõ gioáng khí phaåm

ngöôøi ñôøi Toáng” [61; 240]. Döïa vaøo nhöõng tröôùc taùc lôùn coøn laïi trong di saûn vaên

hoïc coå nöôùc nhaø, coù theå noùi, ñaây laø ñieåm nhìn so saùnh vaên hoïc Lyù Traàn vôùi

Ñöôøng Toáng ñaàu tieân trong lòch söû vaên hoïc Vieät Nam. Tuy Leâ Quí Ñoân khoâng

nhaán maïnh tröôøng hôïp “thô thieàn” trong khi so saùnh, nhöng khaùi nieäm “vaên” maø

oâng söû duïng vaãn coù theå bao haøm caû thô vaên noùi chung.

Tieáp ñoù, trong saùch Vuõ trung tuøy buùt, muïc Vaên theå, Phaïm Ñình Hoå coù ñöa

ra nhaän ñònh: “Ta thöôøng xeùt veà vaên hieán nöôùc ta, vaên ñôøi Lyù thì coå aùo xöông

kính, phaûng phaát nhö vaên ñôøi Haùn…, ñeán ñôøi Traàn laïi hôi keùm hôn ñôøi Lyù, nhöng

cuõng coøn ñieån nhaõ hoa thieäm, nghò luaän phoâ baøy ñeàu coù sôû tröôøng caû, so vôùi

nhöõng vaên caùc danh gia ñôøi Haùn, Ñöôøng khoâng ñeán noãi keùm laém. Giaùn hoaëc coù

ñoâi ba baøi ñeå laãn vaøo trong taäp vaên Haùn, Ñöôøng cuõng khoâng khaùc gì, chöa deã

maáy ngöôøi ñaõ phaân bieät ñöôïc” [88; 136]; hoaëc moät ñoaïn khaùc naèm trong phaàn

Theå thô: “Nöôùc ta thô ñôøi Lyù giaø daën, suùc tích, thô ñôøi Traàn tinh vi, trong treûo,

ñeàu coù sôû tröôøng toät böïc, cuõng nhö thô ñôøi Haùn, Ñöôøng beân Trung Hoa…”[88;

144].

Phan Huy Chuù trong Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí ñaõ daønh rieâng phaàn

Vaên tòch chí ñeå giôùi thieäu vaên hoïc nöôùc nhaø töø thôøi Lyù Traàn ñeán nöûa ñaàu theá kyû

XIX. Coù ñeán ba laàn taùc giaû so saùnh thô ca ñôøi Traàn vôùi ñôøi Ñöôøng, nhöng laïi taäp

trung vaøo thô vaên cuûa nhaø nho. Ví duï nhö caùc nhaän ñònh sau: “Lôøi thô huøng hoàn,

maïnh meõ vaø phoùng khoaùng, khoâng keùm gì ñôøi Thònh Ñöôøng” [42; 90] (nhaän xeùt

baøi thô “Baïch Ñaèng Giang” cuûa Traàn Minh Toâng trong Minh Toâng thi taäp); “Lôøi

thô phaàn nhieàu haøo maïi phoùng khoaùng, coù khí khaùch vaø coát caùch Ñoã Laêng” [42;

95]. “Nhöõng caâu hay raát nhieàu khoâng keå heát. Thô töù tuyeät laïi caøng hay, khoâng

keùm gì ñôøi Thònh Ñöôøng” [42; 97] (nhaän xeùt thô Nguyeãn Trung Ngaïn). Caùc taäp

thô ngoä ñaïo hoaëc mang thi höùng Phaät giaùo haàu nhö ñöùng ngoaøi moái quan taâm so

saùnh cuûa taùc giaû. Ñaëc bieät thô ñôøi Lyù (haàu heát laø thô Phaät giaùo) khoâng hieåu sao

laïi vaéng maët hoaøn toaøn trong muïc Vaên tòch chí cuûa Phan Huy Chuù.

2.2. Quaù trình tìm hieåu vaø so saùnh thô Lyù Traàn vaø Ñöôøng Toáng giai ñoaïn

1900-1945:

Do ñaëc ñieåm cuûa phöông thöùc nghieân cöùu thô vaên Lyù Traàn cuûa caû hai giai

ñoaïn 1900-1945 vaø 1945 ñeán nay, chuùng toâi choïn giôùi thieäu caùc coâng trình nghieân

cöùu, caùc tuyeån taäp thô vaên Lyù Traàn song song vôùi caùc coâng trình khaûo cöùu veà

Phaät hoïc. Ngay trong nhöõng coâng trình khaûo cöùu Phaät hoïc ñoù, caùc taùc giaû ñaõ döøng

laïi khaù laâu ôû nhöõng thi phaåm ví duï coù nguoàn goác töø vaên hoïc Phaät giaùo Lyù Traàn.

Treân taïp chí Nam Phong taäp 20, tieán só Ñinh Vaên Chaáp phieân dòch haøng

loaït thô thôøi Lyù Traàn vôùi chuû yù “ñeå cheùp laïi caâu vaên cuûa Toå quoác keûo laâu ngaøy

thaát thaùc…”. Hoaït ñoäng naøy cuøng vôùi nhieàu baøi dòch vaø giôùi thieäu thô Lyù Traàn cuûa

Thi Nham, Nguyeãn Lôïi, Hoa Baèng… ñöôïc ghi nhaän nhö laø nhöõng noã löïc lôùn cuûa

giôùi nghieân cöùu vaên hoïc Vieät Nam ñoái vôùi “vieäc giôùi thieäu thô vaên cuûa thôøi ñaïi

xa xaêm naøy”. Naêm 1942, Ngoâ Taát Toá noåi baät vôùi hai coâng trình giaù trò Vaên hoïc

ñôøi Lyù vaø Vaên hoïc ñôøi Traàn. Ñieàu ñaùng noùi laø taùc giaû ñaõ maïnh daïn giôùi thieäu (bao

goàm ghi nguyeân vaên chöõ Haùn, phieân aâm, chuù thích, giaûi nghóa, dòch thuaät) maûng

thô vaên Phaät giaùo cuûa caùc nhaø sö ñôøi Lyù vaø ñôøi Traàn, beân caïnh caùc tröôùc taùc ñaäm

neùt Nho hoïc. Tuy nhieân, vieäc so saùnh chæ ñöôïc tieán haønh trong phaïm vi giöõa vaên

hoïc ñôøi Lyù vaø ñôøi Traàn.

2.3. Vieäc tìm hieåu vaø so saùnh thô thieàn Lyù Traàn vaø Ñöôøng Toáng giai ñoaïn töø

1945 ñeán nay:

Ñaëng Thai Mai trong baøi Moái quan heä laâu ñôøi vaø maät thieát giöõa vaên hoïc

Vieät Nam vaø vaên hoïc Trung Quoác ñaêng treân Taïp chí Nghieân cöùu vaên hoïc soá 7 -

1961 ñaõ phaùt bieåu veà thô “theo tinh thaàn giaùo lyù Thích Ca” nhö sau: “Töø ngöõ

trong thô, keå caû thô noùi veà ñôøi soáng tinh thaàn theo giaùo lyù Thích Ca, thöôøng

thöôøng vaãn ñöôïc vay möôïn trong saùch vôû thaùnh hieàn, vaø trong ñieån coá vaên

chöông cuûa nho hoïc, cuûa ñaïo hoïc töø thôøi Xuaân Thu Chieán Quoác cho ñeán ñôøi

Ñöôøng, ñôøi Toáng”[135; 10]. Ñoaïn vaên ngaén naøy ñaõ chæ ra khaù roõ nguoàn goác aûnh

höôûng thô ca Phaät giaùo ôû Vieät Nam thôøi coå, ñaëc bieät coù nhaán maïnh aûnh höôûng

ñieån vaên cuûa thôøi Ñöôøng, Toáng. Tieáp ñoù, Kieàu Thu Hoaïch coù baøi Tìm hieåu thô

vaên cuûa caùc nhaø sö Lyù – Traàn ñaêng treân TCVH soá 6 – 1965. Naêm 1972, TCVH soá

5 coù ñaêng baøi vieát Moät vaøi tìm toøi böôùc ñaàu veà vaên baûn “Thô vaên Lyù Traàn” cuûa

Traàn Thò Baêng Thanh. Theo taùc giaû, ba tröôøng hôïp vaên baûn ñöôïc neâu roõ coøn toàn

ñoïng nhieàu vaán ñeà veà lai lòch vaø dò baûn laø Khoùa hö luïc, Tam toå thöïc luïc vaø Thaùnh

ñaêng luïc (ñeàu laø caùc taùc phaåm thuoäc vaên hoïc Thieàn toâng).

Töø ñaàu thaäp kyû 70, vaø nhöõng naêm 80, nhieàu baøi vieát cuûa Nguyeãn Hueä Chi

ñaêng treân Taïp chí Vaên hoïc baøn veà vaên hoïc Lyù Traàn ñaùnh daáu söï theå hieän roõ neùt

cuûa vieäc nghieân cöùu saâu hôn veà theå loaïi vaên hoïc Lyù. Ñoù laø loaït baøi: Töø nghóa roäng

vaø heïp cuûa hai chöõ “vaên hoïc” trong quaù khöù ñeán vieäc phaân loaïi caùc loaïi hình vaên

hoïc Lyù-Traàn, TCVH, soá 5-1976; Traàn Tung, moät göông maët laï trong laøng thô thô

thieàn thôøi Lyù-Traàn, TCVH, soá 4-1977; Caùc yeáu toá Phaät Nho Ñaïo ñöôïc tieáp thu vaø

chuyeån hoùa nhö theá naøo trong ñôøi soáng tö töôûng vaø vaên hoïc thôøi ñaïi Lyù-Traàn,

TCVH, soá 6-1978, tr.76-94; Maõn Giaùc vaø baøi thô thieàn noåi tieáng cuûa oâng, TCVH,

soá 5-1987, tr. 67-72; Ñeà nghò moät caùch hieåu moái quan heä giöõa vaên hoïc ñôøi Traàn vaø

cuoäc khaùng chieán choáng quaân xaâm löôïc ñôøi Traàn, TCVH, soá 3-1988; Hieän töôïng

hoäi nhaäp vaên hoùa döôùi thôøi Lyù Traàn nhìn töø moät trung taâm Phaät giaùo tieâu bieåu:

Quyønh Laâm, TCVH, soá 2 – 1992,… Töø thöïc teá coâng taùc söu taäp chænh lyù vaên baûn,

dòch thuaät, vaø giôùi thieäu thô thieàn Lyù Traàn, Nguyeãn Hueä Chi ñaõ gôïi daãn phöông

thöùc nghieân cöùu ñaëc thuø cho vaên hoïc giai ñoaïn naøy, ñoàng thôøi cuõng giuùp “phuïc

cheá” laïi göông maët Tueä Trung trong boái caûnh chung “laøng thô thieàn” ñôøi Traàn,

ñònh hình moät soá nguyeân taéc tìm hieåu thô vaên Lyù Traàn vaø vaên hoïc trung ñaïi, trong

ñoù vieäc tìm hieåu aûnh höôûng Trung Hoa ñoái vôùi thô vaên Lyù Traàn cuõng ñöôïc taùc giaû

quan taâm lyù giaûi… Quan troïng nhaát laø söï xuaát hieän boä ba cuoán Thô vaên Lyù Traàn

cuûa Vieän Vaên hoïc maø taùc giaû thuoäc Hoäi ñoàng chuû bieân. Tính töø caùc tuyeån taäp

tröôùc ñoù baèng chöõ quoác ngöõ cuûa Ngoâ Taát Toá, caùc baøi dòch cuûa tieán só Ñinh Vaên

Chaáp, thì Thô vaên Lyù Traàn coù theå ñöôïc xem laø coâng trình coâng phu nhaát veà vaên

hoïc trung ñaïi theá kyû X – XIV. Coâng taùc dòch thuaät, khaûo chuù trong taùc phaåm treân

khoâng chæ döøng laïi ôû vieäc giôùi thieäu, söu taäp, maø coøn coù yù nghóa phaân ñònh giaù trò

vaên hoïc Phaät giaùo Thieàn toâng thôøi Ñaïi Vieät. Ñieåm nhìn so saùnh cuûa oâng coù theå

ñöôïc phaùt hieän raûi raùc. Nhaän ñònh veà Traàn Quang Trieàu laø moät ví duï tieâu bieåu cho

nhöõng ñieåm xuyeát so saùnh cuûa taùc giaû: “Ta haõy ñeå yù: nhöõng baøi thô naøy ñeàu

mang roõ saéc thaùi “thi trung höõu hoïa” raát gaàn vôùi thô Vöông Duy ñôøi Ñöôøng”

[202; 20].

Giaùo sö Haø Vaên Taán trong baøi vieát Vaán ñeà vaên baûn hoïc caùc taùc phaåm vaên

hoïc Phaät giaùo Vieät Nam (TCVH soá 4 – 1992) ñaõ trích daãn tröôøng hôïp nhöõng baøi

thô thieàn cuûa moät soá thieàn sö Vieät Nam trong Thieàn uyeån taäp anh coù nguoàn goác

hoaëc coù söï töông ñoàng roõ neùt vôùi thô thieàn cuûa caùc thieàn sö Trung Hoa trong

Caûnh Ñöùc truyeàn ñaêng luïc. Ñoù laø tröôøng hôïp caùc baøi thi keä cuûa Tònh Khoâng (Vieät

Nam) vaø Giaùp Sôn (Trung Quoác), Nguyeän Hoïc (Vieät Nam) vaø Hueä Tö (Trung

Quoác), Khoâng Loä (Vieät Nam) vaø Lyù Töôøng (Trung Quoác). Taùc giaû baøi vieát cuõng

neâu ra moät soá tröôøng hôïp phöùc taïp veà vaên baûn nhö thô cuûa Huyeàn Quang vaø AÛo

Ñöôøng Trung Nhaân, Höông Haûi vaø Thanh Nguyeân Haønh Tö… Caùch ñaët vaán ñeà

cuûa Haø Vaên Taán, cuõng nhö moät soá baøi vieát veà sau cuûa Nguyeãn Khaéc Phi, Nguyeãn

Ñaêng Na, Leâ Maïnh Thaùt… veà khaû naêng aûnh höôûng laãn nhau giöõa thô thieàn hai

nöôùc, hoaëc nghi vaán “ai ñoù” ñaõ sao luïc vaø gaùn gheùp thô cuûa caùc thieàn sö Trung

Quoác cho caùc thieàn sö Vieät Nam, ñeàu nhaèm phaûn aùnh xaùc thöïc moät tình traïng

“tam sao” raát phöùc taïp cuûa thô thieàn ñôøi Lyù Traàn. Ñöùng töø goùc ñoä so saùnh loaïi

hình, tình traïng noùi treân laø moät luaän cöù quan troïng ñeå ngöôøi vieát coù theå tham

chieáu kyõ hôn trong khi ñöa ra nhöõng keát luaän veà maët thi hoïc ñoái vôùi tröôøng hôïp

thô thieàn.

Naêm 1999, Nguyeãn Duy Hinh coù coâng trình Tö töôûng Phaät giaùo Vieät Nam,

NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. Tuy baøn veà Phaät giaùo Vieät Nam töø goùc ñoä lòch söû

tö töôûng trieát hoïc, song trong quaù trình tham cöùu, taùc giaû ñaõ daãn giaûi khaù nhieàu

thô thieàn Lyù - Traàn vaø chæ ra khaù nhieàu nguoàn goác thö tòch thieàn toâng (chöù khoâng

phaûi thô thieàn) Trung Hoa cuûa chuùng. Chaúng haïn ôû trang 409 taùc giaû daãn thô Ñaïo

Hueä “Loâ trung hoa nhaát chi” vôùi lôøi bình “YÙ caønh hoa sen trong loø löûa coù trong

kinh Phaät maø caùc thieàn sö Trung Hoa thöôøng duøng tröôùc Ñaïo Hueä ñeå chæ Phaät

tính vónh haèng khoâng theå thieâu ñoát”… Ñaët nghi vaán veà tröôøng hôïp nhaø sö Thaûo

Ñöôøng, taùc giaû ñaõ laàn trôû laïi Bích Nham Luïc do Vieân Ngoä Khaéc Caàn bieân soaïn

döïa treân 100 coâng aùn cuûa Tuyeát Ñaäu Truøng Hieån. “Vôùi 100 coâng aùn Tuyeát Ñaäu

ñöôïc ñöa vaøo nöôùc ta theo chaân Thaûo Ñöôøng, caùc nhaø sö Vieät Nam ñaõ bieát ñeán

hai thieàn sö thôøi Toáng maø tröôùc ñoù hoïc chæ bieát ñeán thieàn sö ñôøi Ñöôøng” [79;

473]. Caùch laäp luaän nhö vaäy giaùn tieáp cho thaáy moái lieân heä tö töôûng thieàn nhö laø

moät cô sôû daãn ñeán aûnh höôûng thieàn thi giöõa caùc nhaø thô – thieàn sö Vieät Nam vaø

caùc nhaø thô – thieàn sö Trung Quoác (ñaëc bieät vaøo thôøi Lyù-Traàn vaø Ñöôøng-Toáng).

Taùc giaû Nguyeãn Höõu Sôn qua coâng trình Loaïi hình taùc phaåm Thieàn uyeån

taäp anh, NXB KHXH, Haø Noäi, 2002, ôû chöông II, ñaõ nhaán maïnh tính chaát “taøng

tröõ giaù trò thi ca” trong Thieàn uyeån taäp anh vaø ñaët tính chaát aáy trong trong quan heä

vôùi truyeän – ghi cheùp tieåu söû thieàn sö. Taùc giaû cuõng trích daãn moät soá baøi thô thieàn

ñôøi Lyù vaø phaân tích chuùng trong ñieåm nhìn ñoái saùnh nguoàn goác thieàn tòch Trung

Hoa. Nhaø nghieân cöùu Phaïm Tuù Chaâu trong coâng trình taäp hôïp caùc baøi nghieân cöùu

xoay quanh moái quan heä giöõa vaên hoïc Vieät Nam vaø vaên hoïc Trung Quoác nhan ñeà

Ñi giöõa ñoâi doøng (NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi naêm 1999) coù ñeà caäp tôùi hieän

töôïng “aûnh höôûng coâng aùn” cuûa thô thieàn Trung Quoác ñoái vôùi thô thieàn Vieät Nam

qua tröôøng hôïp nghieân cöùu “Xaùc ñònh tính chaát vaø boái caûnh ra ñôøi baøi Caûm xuùc

khi ñoïc Phaät söï ñaïi minh luïc cuûa Traàn Thaùnh Toâng”. Thöïc chaát tinh thaàn cuûa baøi

vieát naøy laø so saùnh aûnh höôûng thô thieàn Trung Quoác ñoái vôùi thô thieàn Vieät Nam

xuaát phaùt töø moät tröôøng hôïp thô vònh coâng aùn. Caùch tieáp caän nhö vaäy theo chuùng

toâi raát coù giaù trò ñoái vôùi nhöõng ngöôøi quan taâm ñeán söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa

thô thieàn Vieät Nam, töø goùc ñoä nghieân cöùu nhöõng hình aûnh thô ca trong coâng aùn

thieàn Trung Hoa vaø söï xuaát hieän phoå bieán caùc hình aûnh aáy trong thô thieàn. Cuøng

naêm, Phaïm Vaên Khoaùi trong baøi Haùn vaên Lyù – Traàn, thôøi kyø coå ñieån cuûa 10 theá kyû

Haùn vaên Vieät Nam thôøi ñoäc laäp ñaêng treân Haùn Noâm, soá 1 – 1999 coù moät nhaän ñònh

nhö sau: “Nhoùm caùc vaên baûn ngöõ luïc Thieàn toâng phaàn naøo ñònh höôùng theo ngoân

ngöõ noùi cuûa baïch thoaïi Trung ñaïi (baïch thoaïi sôùm), do noù chòu aûnh höôûng cuûa

ngoân ngöõ caùc baûn dòch kinh Phaät vaø do nhieàu yeáu toá xaõ hoäi – ngoân ngöõ khaùc nöõa”

[112; 3]. Nhö vaäy, baøi vieát naøy coù ñieåm qua vieäc ngoân ngöõ vaên hoïc thieàn toâng

Vieät Nam chòu aûnh höôûng Haùn vaên thôøi Tieân Taàn, Löôõng Haùn vaø ngoân ngöõ kinh

ñieån Phaät giaùo Trung Hoa. Ñaây cuõng laø ñieåm nhìn mang neùt so saùnh giöõa ngoân

ngöõ vaên hoïc thieàn Vieät Nam vaø ngoân ngöõ Trung Hoa coå.

Traàn Ñình Söû trong tieåu luaän Maáy vaán ñeà thi phaùp vaên hoïc Vieät Nam trung

ñaïi, NXB Giaùo duïc, Haø Noäi, 1999, vieát: “So vôùi thô thieàn Trung Quoác nhö cuûa

Vöông Duy thì thô thieàn Vieät Nam thuoäc loaïi thô thieàn sö nhieàu hôn laø thô thi

nhaân. Thôøi gian thieàn ôû ñaây ít ñöôïc hieåu hieän ngoaïi loä trong phong caûnh, caûm

giaùc maø kheùp kín trong caûm giaùc noäi taïi cuûa nhaân vaät tröõ tình, ngöôøi ngoaøi coù theå

ñoaùn thaáy, hieåu ñöôïc maø khoâng deã caûm thaáy vaø chia seû. Coù leõ ñoù cuõng laø do thô

thieàn Vieät Nam gaàn keä hôn thô. Keä voán khoâng phaûi laø thô. ÔÛ Trung Quoác töø

Ñöôøng, Toáng môùi baét ñaàu coù söï “keä thô quaùn thoâng”, nhöng ranh giôùi vaãn coù

phaân bieät. Thô cuûa Teà Kyû, Thaäp Ñaéc gaàn keä hôn, thô Vöông Duy gaàn thô hôn.

Thô thieàn Vieät Nam ñôøi Lyù Traàn ngay nhan ñeà cuõng mang hình thöùc keä (…). Sang

ñôøi Traàn, caûm giaùc thieàn thuù ñöôïc taêng leân vaø sang ñôøi Leâ thì phai daàn. Tính chaát

noùi treân coù theå cuõng do thô thieàn ta noùi chung gaàn thô Toáng hôn thô Ñöôøng” [192;

234]. Ñoaïn vaên ngaén naøy ñaõ tröïc tieáp ñeà caäp söï töông ñoàng giöõa thô thieàn Lyù

Traàn vaø Ñöôøng Toáng, ñaëc bieät quan ñieåm thô thieàn Vieät Nam gaàn vôùi thô Toáng

hôn thô Ñöôøng laø moät gôïi yù nghieân cöùu khaù saâu saéc.

Chuyeân luaän Töø vaên hoïc so saùnh ñeán thi hoïc so saùnh (NXB Vaên hoïc, Haø

Noäi, 2002) cuûa Phöông Löïu daønh ba chöông cho vieäc nghieân cöùu so saùnh vaên hoïc

Vieät Nam vaø Trung Quoác, trong ñoù chöông VIII vôùi nhan ñeà “So saùnh thi hoïc

Vieät Nam – Trung Hoa töø caùc khuynh höôùng vaø hoïc phaùi” ñaõ baøn veà quan nieäm

Phaät Laõo vaø aûnh höôûng cuûa quan nieäm naøy ñeán thô ca Vieät Nam noùi chung. Taùc

giaû cuõng chæ ra aûnh höôûng cuûa Nghieâm Vuõ ñôøi Toáng (qua nhöõng phaùt bieåu veàà thô

thieàn Trung Hoa) ñoái vôùi neàn vaên hoïc mang maøu saéc Phaät giaùo ôû Vieät Nam; Tuy

nhieân nhöõng luaän cöù cuï theå veà vieäc so saùnh thô thieàn hai nöôùc laïi chöa coù maët

trong coâng trình naøy.

Cuoán Thô thieàn Vieät Nam – nhöõng vaán ñeà lòch söû vaø tö töôûng ngheä thuaät

cuûa taùc giaû Nguyeãn Phaïm Huøng, NXB Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi in naêm 1999 laø

moät coâng trình khoa hoïc khaûo saùt toaøn dieän theå loaïi thô thieàn Vieät Nam thôøi trung

ñaïi, töø thôøi Lyù Traàn cho ñeán thôøi nhaø Nguyeãn… Tuy khoâng ñöa ra luaän ñieåm so

saùnh, nhöng coâng trình laïi theå hieän ñònh höôùng chöùng minh ñaëc ñieåm cuûa thô

thieàn Vieät Nam trong töông quan so saùnh phöùc taïp vôùi thô thieàn Trung Hoa töø goùc

ñoä thieàn luaän (nghóa laø ñi töø nguoàn goác aûnh höôûng ñeán hình thaønh ñaëc ñieåm).

Hình dung tính chaát quan troïng cuûa vieäc ñoái saùnh, taùc giaû chuû ñoäng giôùi thieäu thô

thieàn Trung Hoa ôû nhieàu trang vieát. So saùnh nhöõng “hình aûnh thô ca sinh ñoäng,

boät phaùt, tröïc caûm” trong thô thieàn noùi chung. Trong khi lieân heä tôùi baøi keä noåi

tieáng cuûa Luïc Toå Hueä Naêng (Trung Quoác), taùc giaû vieát: “Thô thieàn Vieät Nam nôû

roä theo chieàu höôùng ñoù” [92; 61]. Keát luaän ngaén nguûi naøy tuy coù theå bò löôùt qua

trong haøng traêm trang saùch bình luaän thô thieàn, nhöng chuùng toâi cho raèng ñoù

chính laø moät gôïi yù nghieân cöùu so saùnh coù cô sôû. Ngoaøi ra, treân taïp chí NCPH soá 2

- 1997, trang 31, Nguyeãn Phaïm Huøng vaø Traàn Kim Ñænh coù baøi Thô thieàn Trung

Hoa vôùi lôøi ñeà daãn nhö sau: “Vaên hoïc thôøi trung ñaïi Vieät Nam chòu aûnh höôûng

cuûa vaên hoïc coå ñieån Trung Hoa, vaø thô Thieàn Vieät Nam cuõng chòu aûnh höôûng cuûa

thô Thieàn Trung Hoa. Noùi tôùi nhöõng ñaëc saéc cuûa thô Thieàn Vieät Nam, thieát töôûng

cuõng khoâng theå thieáu moät caùi nhìn ñaïi quan, sô löôïc veà thô thieàn Trung Hoa”. Hai

taùc giaû cuõng nhaán maïnh moät soá göông maët nhaø thô – thieàn sö ñôøi Ñöôøng Toáng

nhö Vöông Duy, Thaäp Ñaéc, Haøn San, Lieãu Toâng Nguyeân, Teà Kyû, Voâ Khaû … Baøi

vieát Vaán ñeà tính xaùc thöïc cuûa caùc taùc phaåm vaø vieäc nghieân cöùu thô thieàn thôøi Lyù

cuûa Nguyeãn Phaïm Huøng ñaêng treân Taïp chí Khoa hoïc xaõ hoäi Ñaïi hoïc Quoác gia Haø

Noäi soá 4 – 2004 cuõng theå hieän phaàn naøo quan ñieåm so saùnh aûnh höôûng theå loaïi

(giöõa thô thieàn Vieät Nam vaø Trung Quoác qua moät soá tröôøng hôïp truøng laép tö lieäu).

Töø bieán vaên, baûo quyeån Trung Quoác vaø chaân kinh Vieät Nam, thöû nhaän ñònh

veà vai troø cuûa Phaät giaùo hai nöôùc trong söï hình thaønh tieåu thuyeát laø baøi vieát cuûa

taùc giaû Traàn Quang Huy, ñaêng treân Taïp chí Vaên hoïc soá 3 – 2003. Töø goùc nhìn veà

vai troø bieán vaên, taùc giaû nhaän ñònh: ”trong thô vaên ñôøi Lyù Traàn, chuùng ta coøn thaáy

moät soá baøi saùng taùc theo theå caùch ñaëc bieät maø Nguyeãn Ñoång Chi trong Vieät Nam

coå vaên hoïc söû goïi laø nhöõng loái thô môùi nhö nhöõng baøi ca daøi ngaén khoâng ñeàu,

khoâng caâu thuùc vaàn ñieäu (nhö laø Phoùng cuoàng ca cuûa Traàn Quoác Taûng1, AÙi mieân

ca cuûa aån só nuùi Na) vaø nhöõng baøi thô loái saùu chöõ cuûa Traàn Ngaïc, Phaïm Toâng

Maïi). Nhöõng theå taøi thi ca naøy raát ít thaáy trong vaên hoïc ñieån nhaõ Trung Quoác.

Moät caùch deø daët, chuùng toâi töï hoûi phaûi chaêng chuùng coù lieân quan ñeán bieán

vaên?”[95; 53].

Taùc giaû Nguyeãn Coâng Lyù trong chuyeân luaän Vaên hoïc Phaät giaùo thôøi Lyù

Traàn – Dieän maïo vaø ñaëc ñieåm (NXB Ñaïi hoïc Quoác gia TP.HCM) cuøng nhieàu baøi

vieát treân Taïp chí Nghieân cöùu Phaät hoïc (NCPH) ñaõ cung caáp moät caùi nhìn khaù toaøn 1 Thöïc ra laø Traàn Tung (hay Traàn Quoác Tung)

dieän veà vaên hoïc Phaät giaùo thôøi Lyù Traàn, trong ñoù coù thô thieàn. Phaàn tìm hieåu veà

tö duy ngheä thuaät trong chuyeân luaän noùi treân coù theå noùi laø moät ñoùng goùp coù daáu

aán rieâng cuûa taùc giaû Nguyeãn Coâng Lyù. Nhaän xeùt veà ñaëc tröng thôøi ñaïi, taùc giaû

cuõng löu yù veà vaán ñeà leä thuoäc, aûnh höôûng cuûa vaên hoïc Lyù Traàn tröôùc neàn vaên hoïc

Trung Hoa treân nhieàu phöông dieän ngoân ngöõ, theå loaïi, heä tö töôûng, …

NCVH soá 7 – 2005 coù baøi vieát cuûa Leâ Töø Hieån nhan ñeà Basho (1644-

1694) vaø Huyeàn Quang (1254-1334) – söï gaëp gôõ vôùi muøa thu hay söï töông hôïp veà

caûm thöùc thaåm myõ. Ñaây laø moät trong soá ít caùc baøi vieát choïn ñoái töôïng so saùnh nhaø

thô – thieàn sö Vieät Nam vôùi nhaø thô – thieàn sö Nhaät Baûn. Ngay phaàn ñaët vaán ñeà,

taùc giaû ñeà caäp ñeán “moái kyø duyeân” cuûa thieàn vaø thô giöõa ba neàn thô lôùn: thô

Haiku Nhaät Baûn, thô thieàn Ñöôøng Toáng cuûa Trung Hoa vaø thô thieàn Lyù Traàn cuûa

Vieät Nam nhö moät caùi neàn roäng cho ñieåm nhìn so saùnh. Taùc giaû Hoaøng Thò Thô

môùi ñaây trong coâng trình Lòch söû tö töôûng Thieàn töø Veda AÁn Ñoä ñeán Thieàn toâng

Trung Quoác (NXB KHXH, H, 2005), muïc Thô thieàn coù ñeà caäp thô thieàn Trung

Quoác vaø Vieät Nam, chuû yeáu ôû giai ñoaïn Ñöôøng - Toáng vaø Lyù - Traàn. Caùc taùc

phaåm thô thieàn Ñöôøng – Toáng ñöôïc taùc giaû nhaéc tôùi laø Chöùng Ñaïo Ca (Vónh Gia

Huyeàn Giaùc), Tham Ñoàng Kheá vaø Thaûo Am Ca (Thaïch Ñaàu Hy Thieân), Baûo Cam

Tam Muoäi (Ñoâng Sôn Ngoä Baûn), Linh Kheâ Ca vaø Thung Dung Luïc (Thieân Ñoàng

Chaùnh Giaùc), 100 taéc tuïng coå trong Khoâng Coác Taäp (Ñaàu Töû Nghóa Thanh), Sôn

Cö Baùch Vònh (Vieân Chieáu Toâng Baûn), Laõnh Trai Daï Thoaïi (Hueä Hoàng Giaùc

Phaïm).

Veà caùc trí thöùc nghieân cöùu Phaät hoïc mieàn Nam töø naêm 1955 ñeán 1975, coù

theå nhaéc ñeán caùc teân tuoåi sau: Thích Maät Theå, Phan Vaên Huøm, Nhaát Haïnh

(Nguyeãn Lang), Leâ Maïnh Thaùt, Truùc Thieân, Tueä Syõ, Ñoaøn Trung Coøn, Nguyeãn

Ñaêng Thuïc, Nguyeãn Duy Caàn, Nghieâm Xuaân Hoàng, Traàn Tuaán Maãn, … Taùc phaåm

cuûa hoï khoâng ñôn giaûn laø moät coâng trình nghieân cöùu vaên hoïc thuaàn tuùy, maø phaàn

lôùn laø nhöõng luaän giaûi trieát hoïc, khaûo saùt vaên baûn, heä thoáng tö lieäu, bieân soaïn töï

ñieån, giôùi thieäu vaø dòch thuaät kinh ñieån Phaät giaùo, v.v… Song, chuùng toâi nhaän thaáy

vieäc hoï ñeà caäp vaø trích daãn thô thieàn Lyù Traàn trong quaù trình nghò luaän laø khaù phoå

bieán.

Nguyeãn Ñaêng Thuïc, taùc giaû cuûa nhieàu baøi baùo nhö : Tinh thaàn vaên ngheä

Phaät giaùo Vieät Nam (Tö töôûng soá 4 – 1971, trang 43 – 67)), Tinh thaàn thieàn hoïc

Vieät Nam (Tö töôûng soá 4 – 1971, trang 91 – 108), …raûi raùc coù baøn veà aûnh höôûng

thô thieàn Trung Hoa ñoái vôùi tö töôûng thô thieàn Vieät Nam. OÂng cuõng laø ngöôøi giôùi

thieäu lieân tuïc treân Tö töôûng caùc soá 2, 3, 4, 5 naêm 1971 vôùi nhan ñeà Taøi lieäu veà

quoác hoïc vaø Phaät hoïc Vieät Nam (chuû yeáu qua Ñaïi taïng Kinh). Ñaëc bieät trong caùc

chuyeân luaän lôùn nhö Phaät giaùo Vieät Nam, Thieàn hoïc ñôøi Traàn…, oâng ñaõ chæ ra moät

soá luaän ñieåm so saùnh mang maøu saéc myõ hoïc Thieàn Phaät giaùo nhö : “Trieát lyù aâm

thanh trong Truùc Laâm An Töû”, aûnh höôûng hoa sen trong truyeàn thoáng vaên ngheä

Vieät Nam…Vieät Nam Phaät giaùo söû luaän cuûa Nguyeãn Lang (Nhaát Haïnh) laø coâng

trình coù tieáng vang khoâng chæ veà khía caïnh heä thoáng vaø söû lieäu, ñieàu ñaùng noùi laø

taùc giaû ñaõ trích daãn heát söùc taøi hoa nhöõng baøi thô thieàn Lyù Traàn thuoäc vaøo loaïi

ñoäc ñaùo nhaát cuûa neàn thô thieàn Vieät Nam. Vì theá, tuy coâng trình thuoäc loaïi khaûo

cöùu Phaät hoïc nhöng laïi mang tính vaên chöông khaù roõ; nhaát laø ôû muïc Thieàn ngöõ vaø

hình aûnh thi ca [114; tr. 164 – 172]. Taùc giaû nhaán maïnh: “Söï xuaát hieän taïi Vieät

Nam naêm 1069 cuûa thieàn sö Thaûo Ñöôøng, ñeä töû cuûa thieàn sö Tuyeát Ñaäu, ñaõ khieán

cho khuynh höôùng thieàn ngöõ thi ca aûnh höôûng saâu ñaäm ñeán thieàn hoïc Vieät Nam,

ñaëc bieät laø trong thieàn phaùi Voâ Ngoân Thoâng. Thaûo Ñöôøng ñaõ mang qua Vieät Nam

caùc taùc phaåm cuûa Tuyeát Ñaäu voán thaám nhuaàn tính chaát thi ca…” [114; 165]. Ngoaøi

ra, naêm 1966, treân Vaên hoùa nguyeät san soá 1, Phaïm Vaên Dieâu coù baøi Hai traêm naêm

lòch söû vaên hoïc nhaø Lyù coù ñöa ra lôøi nhaän xeùt nhö sau: “Trong hình thöùc ngheä

thuaät, vaên hoïc ñôøi Lyù laø vaên hoïc chöõ Haùn, töø theå caùch ñeán hình töôïng ngoân ngöõ

ñeàu chòu aûnh höôûng tuyeät ñoái cuûa thi vaên Trung Hoa. Caùc theå caùch ñeàu ñöôïc ñem

ra theå nghieäm: ca töø, nguõ ngoân, thaát ngoân, coå phong, Ñöôøng luaät, vaên bieàn ngaãu,

…” [50; 36].

Töø 1975 trôû laïi ñaây, vieäc nghieân cöùu vaên hoïc Phaät giaùo noùi chung, thô

thieàn Lyù Traàn noùi rieâng ôû mieàn Nam vaãn ñöôïc tieáp tuïc vôùi caùc baøi baùo vaø coâng

trình nghieân cöùu cuûa giaùo sö Minh Chi nhö tham luaän Phaät giaùo vaø trieàu ñaïi Lyù

Traàn, Thô thieàn ñôøi Lyù, saùch Truyeàn thoáng vaên hoùa vaø Phaät giaùo Vieät Nam (NXB

Toân giaùo, Haø Noäi, 2003), haøng loaït coâng trình cuûa Leâ Maïnh Thaùt nhö: Toång taäp

vaên hoïc Phaät giaùo Vieät Nam (3 taäp), Toaøn taäp Traàn Nhaân Toâng, Toaøn taäp Traàn

Thaùi Toâng, Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam (3 taäp)… Söû lieäu vaø luaän chöùng doài daøo,

tham baùc coâng phu, caùc coâng trình nghieân cöùu Leâ Maïnh Thaùt laø choã döïa tin caäy

cho giôùi nghieân cöùu Phaät hoïc, nhaát laø khi ñi vaøo caùc vaán ñeà vaên baûn, vaø quan

ñieåm “giaûi trung taâm” cuûa taùc giaû ñoái vôùi Phaät giaùo Trung Hoa vaø aûnh höôûng cuûa

neàn Phaät giaùo naøy ñeán caùc nöôùc ñoàng vaên. Taùc giaû Thích Thanh Töø cuõng ñoùng

goùp cho tieán trình nghieân cöùu thô thieàn Vieät Nam vaø Trung Hoa qua caùc coâng

trình bieân khaûo, dòch thuaät Thieàn sö Vieät Nam, Thieàn sö Trung Hoa, Bích Nham

Luïc…

Raát ñaùng chuù yù laø söï xuaát hieän nhieàu baøi vieát vaø chuyeân luaän veà thô thieàn

Lyù Traàn vaø vaên hoïc Vieät Nam töø theá kyû X ñeán XIV cuûa Ñoaøn Thò Thu Vaân. Quaù

trình nghieân cöùu naøy cho thaáy söï quan taâm saâu saéc cuûa taùc giaû ñeán chaân dung theå

loaïi vaø chieàu saâu trieát hoïc, myõ hoïc cuûa thô thieàn maø taùc giaû laø moät trong nhöõng

ngöôøi coù coâng tìm hieåu kyõ löôõng. Moái quan taâm naøy coù leõ baét nguoàn töø khuynh

höôùng chung tìm hieåu thô thieàn coù trong quaù khöù hoïc thuaät cuûa giôùi trí thöùc

nghieân cöùu Phaät hoïc ôû mieàn Nam. Khôûi töø taïp chí Ñaïi hoïc naêm 1959 vôùi baøi vieát

ñaët vaán ñeà tröïc dieän cuûa Nguyeãn Xuaân Sanh: AÛnh höôûng cuûa Phaät giaùo trong thi

ca, caùc taùc giaû mieàn Nam duø vieát khaûo cöùu hay thaåm bình vaên hoïc Phaät giaùo ñeàu

coù chuû yù khai thaùc ñaëc chaát ngheä thuaät cuûa nhöõng baøi thô thieàn trong lieân heä vôùi

aûnh höôûng myõ hoïc Phaät giaùo. Coâng trình Khaûo saùt ñaëc tröng ngheä thuaät cuûa thô

thieàn Vieät Nam theá kyû XI – theá kyû XIV cuûa taùc giaû Ñoaøn Thò Thu Vaân ñöôïc xuaát

baûn vaøo naêm 1997 coù haún moät chöông so saùnh thô thieàn Vieät Nam vôùi thô thieàn

Trung Quoác vaø Nhaät Baûn. Tính töø giai ñoaïn 1945 ñeán nay, Ñoaøn Thò Thu Vaân laø

taùc giaû ñaët vaán ñeà ñaàu tieân veà vieäc so saùnh thô thieàn Vieät Nam vôùi caùc neàn thô

thieàn khaùc trong khu vöïc vôùi moät luaän ñieåm nghieân cöùu roõ raøng: “So saùnh ngheä

thuaät thô thieàn Lyù Traàn vôùi thô Nho cuøng thôøi vaø thô thieàn Trung Quoác, Nhaät

Baûn”. Vieäc so saùnh cuï theå thô thieàn Vieät Nam vaø Trung Quoác trong cuoán saùch

noùi treân ñöôïc toùm taét nhö sau:

+ Gioáng nhau: veà caùch theå hieän gôïi tröïc caûm, duøng thuû phaùp aån duï vaø

nghòch ngoân, duøng ñoái phaùp trong thô ñoái ñaùp, heä thoáng thi lieäu ñieån coá vaø hình

aûnh ngheä thuaät.

+ Khaùc nhau: thô thieàn Trung Quoác thieân veà chaát lyù luaän, ít tröõ tình, trong

khi thô thieàn Vieät Nam caân ñoái hôn trong lyù luaän vaø tröõ tình. Thieân nhieân trong

thô thieàn Trung Quoác ña phaàn laø aån duï trong khi thieân nhieân trong thô thieàn Vieät

Nam coù theâm maøu saéc hieän thöïc. Thô thieàn Trung Quoác trieät ñeå duøng tinh thaàn

thieàn, chuû tröông coâ ñoïng, thô thieàn Vieät Nam laïi mang tính ñaïi chuùng hoùa, bình

dò. Thô thieàn Trung Quoác noùi veà ñaïo khaù nhieàu, ñaäm chaát trieát hoïc, coøn thô thieàn

Vieät Nam laïi höôùng ñeán baøy toû taâm traïng caûm höùng mang muøi vò thieàn, ñaäm chaát

nhaân tình.

Tuy chæ goùi gheùm trong vaøi trang, nhöng phaàn nghieân cöùu so saùnh thô

thieàn Trung Quoác vaø Vieät Nam cuûa taùc giaû Ñoaøn Thò Thu Vaân ñaõ chæ ra gaàn heát

nhöõng ñaëc ñieåm heát söùc cô baûn veà söï gioáng vaø khaùc nhau cuûa hai neàn thô thieàn.

Chính töø nhöõng gôïi daãn thieát thöïc naøy maø luaän aùn cuûa chuùng toâi ñaõ phaùt huy theâm

höôùng so saùnh baûn theå luaän vaø nhaân sinh quan trong thô thieàn Vieät Nam – Trung

Quoác.

Luaän aùn tieán só YÙ thöùc vaên hoïc coå trung ñaïi Vieät Nam, muïc “YÙ thöùc vaên

hoïc cuûa caùc thieàn sö thôøi Lyù Traàn” cuûa Ñoaøn Leâ Giang coù ñoaïn: “ÔÛ Trung Quoác,

Vöông Duy, Toâ Thöùc ñaõ ñöa Thieàn vaø Laõo Trang vaøo thô vaên, laøm cho thô theâm

phaàn lung linh, phieâu dieâu, thoaùt tuïc. Nghieâm Vuõ laáy thieàn ñeå ví vôùi thô, laáy thô

baøn veà thieàn (dó thieàn duï thi, dó thi luaän thieàn)(…) ÔÛ Vieät Nam, thôøi Lyù Traàn

khoâng coù ai baøn veà thô vaên theo quan ñieåm rieâng cuûa Laõo Trang, nhöng tö töôûng

Laõo Trang hoøa trong thieàn thi thì coù aûnh höôûng khaù saâu saéc trong boä phaän thô vaên

cuûa caùc thieàn sö maø Tueä Trung Thöôïng Só Traàn Tung laø moät ví duï tieâu bieåu nhaát”

[63; 46]. Nhaät Chieâu vôùi loaït baøi nghieân cöùu nhieàu soá lieân tieáp treân Vaên hoùa Phaät

giaùo töø soá 8 ñeán soá 11 - 2005 baøn luaän veà thô thieàn cuûa caùc taùc giaû Traàn Thaùnh

Toâng, Traàn Nhaân Toâng, Tueä Trung Thöôïng Só, Huyeàn Quang… mang ñaäm phong

caùch myõ hoïc thieàn toâng. Taùc giaû cuõng coù baøi so saùnh Huyeàn Quang vôùi Issa veà

caûm quan töø bi theo tinh thaàn thieàn toâng…

Veà tình hình nghieân cöùu so saùnh thô thieàn Ñöôøng Toáng ôû nöôùc ngoaøi, trong

phaïm vi khaûo cöùu cuûa luaän aùn, chuùng toâi chöa tìm ñöôïc moät coâng trình naøo so

saùnh thô thieàn Lyù Traàn vaø Ñöôøng Toáng baèng tieáng Anh vaø tieáng Hoa. Tröôøng hôïp

so saùnh phoå bieán nhaát ôû caùc hoïc giaû AÂu Myõ laø so saùnh thô thieàn Trung Quoác vaø

Nhaät Baûn töø caû hai phöông dieän thi phaùp vaø noäi dung. Taùc phaåm Zen and

Japanese Culture (Thieàn vaø vaên hoùa Nhaät Baûn) cuûa Suzuki coù nhieàu phaàn vieát so

saùnh thô thieàn Trung Quoác vaø Nhaät Baûn (ñieån hình laø thô Haiku); cuoán Zen

poems of China and Japan (Thô thieàn Trung Quoác vaø Nhaät Baûn) cuûa nhoùm taùc giaû

Lucien Stryk vaø Takashi Ikemoto chuyeån dòch naêm 1973, cuoán The Poetry of Zen

(Thô thieàn) do Sam Hamill vaø J.P. Seaton bieân soaïn naêm 2004… ñeàu haàu heát chæ

giôùi thieäu vaø chuù thích, thaåm bình thô thieàn Trung Quoác vôùi vaøi neùt ñoái saùnh thô

thieàn Nhaät Baûn. Taùc phaåm Zen and Zen classics (Thieàn vaø nhöõng taùc phaåm Thieàn

hoïc kinh ñieån) cuûa Blyth cuõng ñoùng goùp theâm nhieàu ñieåm nhìn veà quan heä thô vaø

thieàn, trong ñoù, taùc giaû laïi coù xu höôùng so saùnh thô thieàn Trung Quoác vôùi thô

thieàn hieän ñaïi cuûa Myõ, cuøng moät soá baøi thô thieàn Nhaät.

Nhieàu baøi baùo tieáng Anh nghieân cöùu veà thô Ñöôøng coù caùc noäi dung chính

nhö tìm hieåu aån duï thi ca vaø thieàn hoïc, hình töôïng con thuyeàn trong thô Ñöôøng,

moäng trong thô Lieãu Toâng Nguyeân, maây traéng trong thô cuûa thi Phaät Vöông Duy,

ñoïc giaûi caáu truùc thô ca coå ñieån Trung Quoác, … cuõng ít nhieàu ñeà caäp yeáu toá so

saùnh thô thieàn, nhöng khoâng roõ reät.

Böùc tranh giôùi thieäu, nghieân cöùu, so saùnh thô thieàn Lyù Traàn vaø Ñöôøng

Toáng beân treân laø neàn taûng hoïc thuaät ñeå chuùng toâi ñi ñeán moät vaøi nhaän xeùt chung

a) Veà giôùi nghieân cöùu thơ thiền ôû Vieät Nam

Nhìn chung, caùc nhaø nghieân cöùu thöôøng baét ñaàu töø vieäc khaûo cöùu tö

töôûng, luaän giaûi kinh ñieån, giôùi thieäu vaên hoùa Phaät giaùo ñeán tìm hieåu, phaân tích

thô vaên Phaät giaùo. Ñoái vôùi caùc nhaø nghieân cöùu vaên hoïc, vieäc tìm hieåu thô thieàn

ñöôïc quan taâm veà maët thi hoïc vaø tö töôûng chæ baét ñaàu töø nhöõng naêm 1960 trôû ñi ôû

caû hai mieàn Nam vaø Baéc. Quaù trình nghieân cöùu boäc loä roõ caùc khuynh höôùng sau:

1- Choáng laïi aûnh höôûng Trung Hoa, hoaëc chöùng minh nhöõng ñieåm khaùc

bieät vôùi tö töôûng Trung Hoa treân nhieàu phöông dieän.

2- Chöùng minh söï aûnh höôûng ngöôïc trôû laïi cuûa Phaät giaùo Vieät Nam ñoái

vôùi Trung Quoác hoaëc cho thaáy söï ñoàng ñaúng veà tieán trình Phaät hoïc thôøi trung ñaïi

ôû hai nöôùc. Quan ñieåm naøy haàu heát ñöôïc trieån khai thoâng qua nhöõng khaûo saùt veà

vaên hoïc Phaät giaùo, nhaát laø vaán ñeà vaên baûn vaên hoïc Phaät giaùo coå sô xuaát hieän taïi

Vieät Nam. Hai söï kieän nghieân cöùu lôùn laø vieäc tìm hieåu taùc phaåm Lyù hoaëc luaän cuûa

Maâu Baùc vaø vieäc ñaët vaán ñeà Luïc Toå Hueä Naêng laø ngöôøi Vieät Nam.

3- Gaén keát ñaëc ñieåm cuûa vaên hoïc Phaät giaùo Vieät Nam thôøi Lyù Traàn vôùi

thôøi ñaïi lòch söû Lyù Traàn, ñaëc bieät laø ba cuoäc chieán thaéng quaân Nguyeân Moâng vaøo

ñôøi nhaø Traàn. Ñoàng thôøi cuõng nhaán maïnh tính “tuøy tuïc”, “vui ñaïo tuøy duyeân” cuûa

thieàn hoïc Vieät Nam.

4- Ñi daàn töø vieäc xem thô thieàn nhö moät tröôøng hôïp vaên hoïc söû ñeán vieäc

xem noù laø moät theå loaïi vaên hoïc coå coù ñaëc thuø lòch söû; ñi daàn töø vieäc ñaët thô thieàn

trong töông quan lòch söû – xaõ hoäi, töông quan theå loaïi vaên hoïc coå ñeán vieäc ñaët noù

trong töông quan thi phaùp vaên hoïc trung ñaïi, vaø hôn theá, trong töông quan myõ hoïc

Thieàn toâng noùi chung.

5- Ñaët thô thieàn trong moái quan heä lôùn giöõa Phaät giaùo vaø vaên hoùa truyeàn

thoáng Vieät Nam ñeå phaân tích, lyù giaûi ñaëc ñieåm.

b) Veà giôùi nghieân cöùu thô thieàn nöôùc ngoaøi

Vieäc nghieân cöùu so saùnh thô thieàn Trung Quoác vaø Nhaät Baûn ñöôïc quan

taâm nhieàu nhaát. Ñaëc bieät laø caùc cuoán saùch ñöôïc bieân soaïn baèng tieáng Anh vaø

trang web thieàn hoïc tieáng Anh raát ñöôïc hoïc giaû theá giôùi quan taâm nhö

http://www.thezensite.com/. Phaàn vieát veà thô thieàn Trieàu Tieân ít hôn nhieàu, vaø

chöa thaáy bieåu hieän so saùnh cuï theå. Vieäc so saùnh thô thieàn Trung Quoác vôùi thô

thieàn Nhaät Baûn vaø thô thieàn Myõ hieän ñaïi ñöôïc nhìn töø caùc luaän ñieåm lôùn sau:

+ So saùnh veà quan nieäm baûn theå

+ So saùnh veà phong caùch thieàn gia

+ So saùnh veà loaïi thô baøn veà caùi cheát

+ So saùnh söï aûnh höôûng toâng phaùi thieàn ñeán vaên hoïc thieàn

+ So saùnh thieân nhieân trong thô thieàn

Hieän nay, theo danh saùch nghieân cöùu sinh Khoa Ñoâng Nam AÙ hoïc cuûa

tröôøng Ñaïi hoïc Cornell (Myõ), chuùng toâi ñöôïc bieát chæ coù moät nghieân cöùu sinh duy

nhaát laø Jason Hoaøi Traàn ñang tieán haønh luaän aùn tieán só veà thô ñôøi Lyù Traàn cuûa

Vieät Nam trong ñoái saùnh vôùi thô Ñöôøng Toáng, Trung Quoác.

3. Ñoái töôïng, phaïm vi nghieân cöùu vaø nguoàn tö lieäu

- Ñoái töôïng, pham vi nghieân cöùu:

Ñoái töôïng nghieân cöùu chính cuûa luaän aùn laø thô thieàn thôøi Lyù Traàn vaø

Ñöôøng Toáng vôùi noäi dung tìm hieåu so saùnh laø: vaán ñeà baûn theå luaän Phaät giaùo

Thieàn toâng (theå hieän qua hình töôïng thieân nhieân) vaø vaán ñeà nhaân sinh quan Phaät

giaùo Thieàn toâng (theå hieän qua hình töôïng con ngöôøi). Quan ñieåm so saùnh naøy coù

keá thöøa nhöõng nghieân cöùu ñi tröôùc veà ñieåm nhìn baûn theå luaän vaø con ngöôøi trong

thô thieàn; ñoù laø khu vöïc nghieân cöùu coù trieån voïng mang laïi caùi nhìn roäng môû hôn

ñoái vôùi hai vaán ñeà mang tính troïng taâm cuûa thô thieàn. Nhöõng vaán ñeà khaùc nhö:

ngheä thuaät ngoân ngöõ, vaên baûn, theå loaïi, ñieån coá ñieån tích Phaät giaùo…, khoâng thuoäc

noäi dung nghieân cöùu luaän aùn.

- Nguoàn tö lieäu:

1) Thô vaên Lyù Traàn, taäp I, NXB KHXH, Haø Noäi, 1977.

2) Thô vaên Lyù Traàn, taäp II, quyeån thöôïng, NXB KHXH, Haø Noäi, 1989.

2) Vaên hoïc ñôøi Lyù, Ngoâ Taát Toá, Khai Trí xuaát baûn, SG, 1960.

3) Vaên hoïc ñôøi Traàn, Ngoâ Taát Toá, Ñaïi Nam xuaát baûn, SG.

4) Thô thieàn Ñöôøng Toáng , Ñoã Tuøng Baùch, NXB Ñoàng Nai, 2000.

5) Thieàn thi tam baùch thuû, Lyù Mieãu, Caùt Laâm vaên söû lieäu xuaát baûn, Trung

Quoác, 1995.

6) Thieàn thi nhaát baùch thuû, Lyù Mieãu, Trung Hoa thö cuïc, Höông Caûng,

xuaát baûn (laàn 1 vaøo thaùng 5-1992), taùi baûn thaùng 3 – 1996). Hai cuoán naøy söu taàm

thô thieàn Trung Quoác töø ñôøi Tuøy ñeán ñôøi Nguyeân, hieän chöa ñöôïc dòch ra tieáng

Vieät.

Chuùng toâi cuõng khaûo saùt theâm moät soá saùch raûi raùc coù ñeà caäp thô thieàn

Trung Hoa nhö Vöông Duy toaøn taäp (Thöôïng Haûi coå tòch xuaát baûn xaõ, 1997), Toå

ñình kieàm chuøy (Thuû thuaät nhaø thieàn) cuûa Phí AÅn Thoâng Dung (NXB Tp.Hoà Chí

Minh, 2002); Thieàn sö Trung Hoa cuûa Thích Thanh Töø (3 tập, NXB Toân giaùo,

2002); saùch naøy trích daãn nhieàu baøi thô thieàn cuûa caùc thieàn sö Trung Hoa töø

nguoàn Caûnh Ñöùc truyeàn ñaêng luïc; Thô thieàn Trung Quoác vaø Nhaät Baûn cuûa Lucien

Stryk (baèng tieáng Anh), Thô thieàn cuûa Sam Hamill bieân soaïn (baèng tieáng Anh,

goàm moät soá baøi thô thieàn Trung Quoác vaø Nhaät Baûn), thô thieàn coù nguoàn töø caùc taùc

phaåm treân maïng nhö Caûnh ñöùc truyeàn ñaêng luïc2 Toaøn Ñöôøng thi 3...

4. Phöông phaùp nghieân cöùu

Chuùng toâi ñaët “thô thieàn” trong caùc heä thoáng: vaên hoïc so saùnh, vaên hoïc

trung ñaïi Vieät Nam, vaø vaên hoïc Phaät giaùo Thieàn toâng. Vì tính chaát ña dieän naøy

cuûa ñoái töôïng nghieân cöùu, vaø xuaát phaùt töø giôùi haïn so saùnh veà vaán ñeà baûn theå luaän

vaø nhaân sinh quan Phaät giaùo Thieàn toâng trong luaän aùn, chuùng toâi söû duïng caùc

phöông phaùp nghieân cöùu chính sau:

- Phöông phaùp so saùnh loaïi hình

- Phöông phaùp phaân tích thi phaùp hoïc

- Phöông phaùp nghieân cöùu lieân ngaønh

5. Ñoùng goùp môùi cuûa luaän aùn

- YÙ nghóa khoa hoïc:

Song song vôùi thao taùc so saùnh ñeå tìm ra nhöõng neùt töông ñoàng vaø khaùc

bieät giöõa thô thieàn Lyù Traàn (Vieät Nam) vaø thô thieàn Ñöôøng Toáng (Trung Quoác),

2 http://www.guoxue.com/fxyj/jdcdl/jdcd_ml1.htm 3 http://www.guoxue.com/qts/QTS_sml.htm

chuùng toâi taäp trung giôùi thieäu veû ñeïp thô ca thieàn toâng qua laêng kính myõ hoïc Phaät

giaùo Thieàn toâng. Ñaây cuõng laø moät höôùng tìm toøi khaù môùi, höùa heïn nhieàu phaùt

hieän thuù vò veà ngheä thuaät vaø tö töôûng thô thieàn.

Luaän aùn cuõng tieáp thu caùch ñoïc thô thieàn cuûa caùc nhaø nghieân cöùu AÂu Myõ

qua moät soá coâng trình nghieân cöùu cuûa hoï veà thô thieàn Trung Hoa vaø Nhaät Baûn.

Qua ñoù, ngöôøi vieát coù ñieàu kieän khôi saâu theâm nhieàu khía caïnh thi hoïc cuûa thô

thieàn Lyù - Traàn khi so saùnh vôùi thô thieàn Ñöôøng - Toáng.

Ngoaøi ra, vieäc nghieân cöùu so saùnh loaïi hình thô thieàn thôøi Lyù - Traàn vaø

Ñöôøng - Toáng cuõng laø moät ñoùng goùp cho baûn ñoà so saùnh thô thieàn phöông Ñoâng

noùi chung trong heä thoáng caùc nöôùc coù truyeàn thoáng Phaät giaùo Ñaïi thöøa nhö Trung

Quoác, Nhaät Baûn, Trieàu Tieân, Vieät Nam…

- YÙ nghóa thöïc tieãn:

Vieäc nghieân cöùu thô thieàn Vieät Nam noùi chung, thô thieàn Lyù Traàn noùi

rieâng ñaõ coù quaù trình hôn nöûa theá kyû, vôùi coâng lao söu taäp, dòch thuaät, giôùi thieäu,

thaåm bình… coâng phu cuûa nhieàu theá heä caùc nhaø nghieân cöùu trong nöôùc. Töø nhöõng

gôïi yù nhoû trong caùc coâng trình noùi treân, chuùng toâi trieån khai luaän aùn theo höôùng

nghieân cöùu so saùnh, chuû yeáu laø so saùnh aûnh höôûng, ñoàng thôøi cuõng coá gaéng phaùt

hieän nhöõng bieåu hieän ñoàng ñaúng, töông quan giöõa hai neàn thô Vieät Nam vaø Trung

Quoác. Nhöõng keát luaän veà so saùnh baûn theå luaän vaø nhaân sinh quan Phaät giaùo thoâng

qua nhöõng hình töôïng ngheä thuaät chuû yeáu laø thieân nhieân vaø con ngöôøi maø luaän aùn

ñaõ ñeà caäp khaù gaàn guõi vôùi yeâu caàu tieáp nhaän, nghieân cöùu vaø giaûng daïy thô thieàn

hieän nay, nhaát laø ôû baäc ñaïi hoïc.

6. Caáu truùc luaän aùn

DAÃN NHAÄP

CHÖÔNG 1: THÔ THIEÀN VÔÙI VAÊN HOÏC PHAÄT GIAÙO THIEÀN

TOÂNG THÔØI LYÙ-TRAÀN (VIEÄT NAM) VAØ THÔØI ÑÖÔØNG-TOÁNG (TRUNG

QUOÁC)

CHÖÔNG 2: HÌNH TÖÔÏNG THIEÂN NHIEÂN VAØ ÑIEÅM NHÌN BAÛN

THEÅ LUAÄN PHAÄT GIAÙO THIEÀN TOÂNG TRONG THÔ THIEÀN LYÙ-TRAÀN

VAØ THÔ THIEÀN ÑÖÔØNG-TOÁNG

CHÖÔNG 3: HÌNH TÖÔÏNG CON NGÖÔØI VAØ NHAÂN SINH QUAN

PHAÄT GIAÙO THIEÀN TOÂNG TRONG THÔ THIEÀN LYÙ-TRAÀN VAØ THÔ

THIEÀN ÑÖÔØNG-TOÁNG

KEÁT LUAÄN

TÖ LIEÄU THAM KHAÛO

PHUÏ LUÏC

CHÖÔNG I

THÔ THIEÀN VÔÙI VAÊN HOÏC PHAÄT GIAÙO THIEÀN TOÂNG THÔØI

LYÙ - TRAÀN (VIEÄT NAM) VAØ THÔØI ÑÖÔØNG - TOÁNG (TRUNG QUOÁC)

1.1 Xung quanh khaùi nieäm “thô thieàn” ôû Vieät Nam vaø Trung Quoác

1.1.1. Nguoàn goác thô thieàn

1.1.1.1 Thieàn Phaät giaùo vaø khaùi nieäm Thieàn Quaùn trong kinh ñieån Phaät giaùo

nguyeân thuûy

Ngay töø thôøi Ñöùc Phaät taïi theá, Thieàn (döôùi teân goïi laø Töù Nieäm Xöù), laø

moät trong ba möôi baûy phaåm trôï ñaïo, ñaõ ñöôïc Ñöùc Thích Ca xem nhö con ñöôøng

ñoäc nhaát ñöa ñeán söï thanh tònh cho ngöôøi hoïc ñaïo, nhaèm giuùp hoï vöôït qua phieàn

naõo, ñaït tôùi an laïc maõi maõi. Noùi caùch khaùc, Thieàn Phaät giaùo laø phöông thöùc tu

luyeän, thanh loïc vaø ñieàu phuïc taâm. Baûn thaân Ñöùc Phaät khi thaønh ñaïo vaãn luoân

soáng trong traïng thaùi Thieàn ñònh.

Theo Töï ñieån Phaät hoïc cuûa Nyanatikola, Thieàn (ñöôïc chuù laø bhavana) laø

söï phaùt trieån taâm linh theo hai höôùng: Thieàn Chæ vaø Thieàn Quaùn. Trong ñoù, Thieàn

Chæ (samatha-bhavana) coù nghóa laø höôùng ñeán söï yeân tónh vaø thö giaõn, traùnh ñeå

taâm loaïn ñoäng. Haønh giaû coù theå döøng nghæ treân moät ñoái töôïng cuï theå, taäp trung

vaøo ñoù cho ñeán khi ñaït tôùi an tònh saâu xa. Thieàn Quaùn (vipasana-bhavana) laø con

ñöôøng tieáp caän vaøo beân trong cuûa hieän höõu thoâng qua aùnh saùng trí tueä, nghóa laø

nhìn tröïc tieáp baèng trí hueä. Coù theå noùi, Phaät giaùo ngay töø thôøi sô khai nhaát ñaõ xem

Thieàn nhö moät coâng naêng tuyeät xaûo coù theå giuùp ngöôøi theo Phaät, hay chuùng sinh,

vöôït qua beå khoå, nhìn vaøo chaân töôùng hieän höõu ñeå höôùng tôùi ñôøi soáng Nieát Baøn.

1.1.1.2 Thieàn Ñaïi thöøa vaø nguyeân taéc toái haäu “quaùn tính khoâng”

Tinh thaàn tieáp caän hieän höõu thoâng qua aùnh saùng trí hueä (chuùng toâi ñaõ giôùi

thieäu ở phần Thieàn Quaùn) ñöôïc phaùt trieån toät ñoä ôû Thieàn Ñaïi Thöøa. Tính töø thôøi

ñieåm Maõ Minh (theá kyû 1 tröôùc coâng nguyeân) vieát Ñaïi thöøa khôûi tín luaän, ñeán söï

xuaát hieän cuûa Long Thoï, Voâ Tröôùc, Theá Thaân, doøng maïch Phaät giaùo Ñaïi thöøa ñaõ

phaùt trieån huy hoaøng ôû khu vöïc Baéc chaâu AÙ.

Ñoái töôïng chuû yeáu cuûa Thieàn ñöôïc hình thaønh töø noäi dung roäng lôùn nhaát

cuûa trieát hoïc Phaät giaùo Ñaïi thöøa laø Tính Khoâng (coøn ñöôïc goïi laø Phaät tính, Chaân

Nhö, Thöïc tính, Nhö Lai, Nhö thò…). Hình thöùc thieàn quaùn ôû ñaây laø quaùn tính

khoâng.

1.1.1.3 Thieàn Trung Quoác vaø con ñöôøng “kieán tính thaønh Phaät”

Lòch söû Thieàn toâng Trung Quoác baét ñaàu baèng nhaân vaät nöûa lòch söû nöûa

huyeàn thoaïi Boà Ñeà Ñaït Ma. Toå laø ngöôøi xöù Quoác Höông, phía Nam Thieân Truùc,

con thöù ba cuûa vua Chí Vöông, doøng Saùt Ñeá Lò. Boà Ñeà Ñaït Ma ñöôïc meänh danh

laø Toå thöù 28 cuûa Thieàn AÁn Ñoä tính töø Thích Ca Maâu Ni. Xuaát hieän ôû Trung Quoác

vaøo ñôøi nhaø Löông (520), sau cuoäc noùi chuyeän khoâng kheá hôïp ñöôïc ñaïo phaùp vôùi

vua Löông Voõ Ñeá, Boà Ñeà Ñaït Ma vaøo chuøa Thieáu Laâm, chín naêm nhìn vaùch

khoâng noùi. Khi truyeàn y baùt laïi cho Hueä Khaû, Toå tieân ñoaùn söï nôû roä cuûa Thieàn ôû

Trung Quoác qua yù keä noåi tieáng “Nhaát hoa khai nguõ dieäp” (Moät hoa nôû naêm

caùnh)4. Sau Hueä Khaû laø Tam Toå Taêng Xaùn, ñeán Ñaïo Tín, Hoaèng Nhaãn, vaø cuoái

cuøng laø Hueä Naêng, Luïc toå, ñoàng thôøi laø vò thieàn sö kieät xuaát nhaát cuûa lòch söû

Thieàn toâng Trung Hoa. Toân chæ troïng yeáu nhaát cuûa Boà Ñeà Ñaït Ma truyeàn xuoáng

ñeán Hueä Naêng laø: “Giaùo ngoaïi bieät truyeàn – Baát laäp vaên töï – Tröïc chæ nhaân taâm

– Kieán tính thaønh Phaät”.

Tröôùc khi hình thaønh doøng Thieàn Toå sö, ôû Trung Quoác, caùc nhaø sö ñaõ tu

thieàn theo caû Phaät giaùo Nguyeân thuûy, töùc bao goàm phöông phaùp thöïc haønh nieäm

4 Naêm caùnh ôû ñaây laø naêm moân phaùi Thieàn sau Hueä Naêng: Laâm Teá, Taøo Ñoäng, Phaùp Nhaõn, Qui Ngöôõng, Vaân Moân. Sau söï xuaát hieän cuûa naêm phaùi naøy, truyeàn thoáng trao y baùt chaám döùt taïi Thieàn Trung Quoác.

hôi thôû, nieäm thaân, nhaát taâm. Tuy nhieân, laàn ngöôïc leân coäi nguoàn tö töôûng Trung

Hoa, moät soá nghieân cöùu môùi ñaây5 cho thaáy söï coäng höôûng giöõa tö töôûng coå xöa veà

Khí cuûa ngöôøi Trung Quoác vôùi loái luyeän hôi thôû – nguyeân taéc khôûi ñaàu cuûa Thieàn

Phaät giaùo. Buøi Bieân Hoøa trong coâng trình baøn Ñaïo Taâm phöông Ñoâng – Töø taâm

ñeán taâm khoâng – Thieàn luyeän taâm nhaän xeùt Thieàn cuûa ñaïo tieân laø “pheùp toïa thieàn

nhaäp ñònh coù ôû Trung Hoa töø thôøi coå xöa, döïa theo nguyeân lyù chuyeån ñoäng: Tinh

– Khí – Thaàn chöùa trong thaân xaùc con ngöôøi bình thöôøng”[82; 204]. Khai trieån

theâm yù töôûng naøy, taùc giaû Hoaøng Thò Thô vieát: “Khaùc vôùi Ñaïo gia, baøn veà khí töø

goùc ñoä quan heä noäi taïi taát yeáu cuûa töï nhieân, Nho gia baøn veà khí töø goùc ñoä taâm vaø

tính cuûa con ngöôøi vôùi tö caùch chuû theå song cuõng coù ñieåm töông ñoàng vôùi Thieàn

Phaät giaùo, ñoù laø tieáp caän höôùng noäi” [236; 133]. Nhö vaäy, giöõa quan nieäm “khí”

traøn ngaäp trong caùc tröôùc taùc trieát hoïc lôùn cuûa Trung Hoa (nhö Ñaïo Ñöùc Kinh cuûa

Laõo Töû, Nam Hoa Kinh cuûa Trang Töû, Luaän ngöõ cuûa Khoång Töû, thuyeát “Khí haïo

nhieân” cuûa Maïnh Töû, thuyeát “Tinh khí töï nhieân” cuûa Tuaân Töû…) vôùi quan nieäm

veà hôi thôû ñöôïc ñuùc keát töø kho taøng trieát luaän toái coå Veda cuûa AÁn Ñoä coù moät söï

töông ñoàng kyø laï. Saûn phaåm cuûa cuoäc töông taùc caùc quan nieäm coå xöa aáy laø söï

hình thaønh moät hình thöùc Thieàn Phaät giaùo môùi meû, saâu saéc vaø phoå bieán cho ñeán

hoâm nay.

Khi Boà Ñeà Ñaït Ma vaø nhöõng moân ñeä vó ñaïi cuûa oâng (Hueä Khaû, Taêng

Xaùn, Ñaïo Tín, Hoaèng Nhaãn, Hueä Naêng) phaùt trieån doøng thieàn “Thaáy Tính laø

thaønh Phaät” hay “Phaät töùc Taâm” thì Thieàn Phaät giaùo ñöôïc goïi laø Thieàn Trung

Quoác. Thaäm chí toâng phaùi Thieàn naøy coøn ñöôïc xeáp beân caïnh… Phaät giaùo nhö moät

5 Xem Ñaïo Taâm phöông Ñoâng – Töø taâm ñeán taâm khoâng – Thieàn luyeän taâm, Buøi Bieân Hoøa, NXB VHTT, Haø Noäi, 2001, Lòch söû tö töôûng Thieàn töø Veda AÁn Ñoä ñeán Thieàn toâng Trung Quoác, Hoaøng Thò Thô, NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 2005, 6 Nancy Wilson Ross trong Ba con ñöôøng minh trieát AÙ Chaâu (NXB VHTT, H, 2005) ñaõ choïn heä thoáng sau: AÁn Ñoä giaùo, Phaät giaùo vaø Thieàn ñaïo.

ñoái troïng bôûi noäi dung trieát hoïc heát söùc thaâm saâu vaø ñaày söùc hoaït hoùa cuûa noù 6.

Linh hoàn cuûa Thieàn Trung Quoác laø Thieàn Hueä Naêng. Ngoä ñaïo nhôø nghe

caâu “Öng voâ sôû truï nhi sinh kyø taâm” trong Kinh Kim Cöông, Luïc Toå Hueä Naêng ñaõ

höôùng doøng Thieàn Taøo Kheâ cuûa mình ñeán tinh thaàn ñoán ngoä vôùi nguyeân lyù caên

baûn laø “khoâng chaáp thuû” vaø “baát nhò”. Con ñöôøng “kieán tính thaønh Phaät” maø Hueä

Naêng coù coâng hoaèng döông ñaõ taïo ra moät söï soáng môùi cho vaên hoïc Phaät giaùo,

chính xaùc hôn laø vaên hoïc Thieàn toâng Trung Quoác. Vaán ñeà “thaáy tính” (thaáy Phaät,

thaáy Taâm, thaáy Phaùp,…) cuøng vôùi sinh hoaït coâng aùn, tham thoaïi ñaàu nhaèm bieán

ñaïi nghi thaønh giaùc ngoä chính laø nhöõng yeáu toá raát quan troïng ñeå hình thaønh chaát

thieàn trong thô thieàn Trung Hoa. Ñoù laø noäi dung lớn như: caûm höùng veà baûn theå,

con ñöôøng tìm kieám baûn theå, vaø tu chöùng laø trôû veà vôùi baûn theå…

1.1.1.4 Nguồn gốc thô Thieàn từ điểm nhìn vaên hoïc Phaät giaùo

Vaên hoïc Phaät giaùo laø moät khaùi nieäm roäng môû (cuõng gioáng nhö sau naøy laø

khaùi nieäm Thô thieàn, moät ñaïi dieän cho tröôøng hôïp khaùi nieäm roäng môû cuûa Phaät

giaùo) bao goàm moät heä thoáng phöùc taïp caùc kinh ñieån vaø luaän giaûi Phaät hoïc döôùi

nhieàu hình thöùc. Töø khôûi thuûy laø caùc Taïng luaät (Vinaya Pitaka) chuû yeáu trình baøy

kyû cöông giaùo hoäi ñeán Taïng kinh (Sutta Pitaka) laø nhöõng baøi Phaùp do ñöùc Phaät

truyeàn daïy, vaø Taïng luaän (Abhidhamma Pitaka) ñöôïc xem laø phaàn thaâm dieäu nhaát

cuûa toaøn boä heä thoáng trieát luaän cuûa Ñöùc Phaät vaø caùc moân ñoà cuûa Ngöôøi, Phaät giaùo

ñaõ saùng taïo vaø gaày döïng neân moät söï nghieäp vaên hoïc toân giaùo kyø vó. Söï xuaát hieän

caùc truyeän coå Phaät giaùo, truyeän tieàn thaân Ñöùc Phaät, vaø sau naøy laø caùc theå loaïi

khaùc nhö ngöõ luïc, truyeän cao taêng, bieán vaên, nieâm tuïng keä, … chöùng toû cuoäc sinh

nôû laâu daøi caùc hình thöùc vaên hoïc ña chöùc naêng cuûa Phaät giaùo, vöøa ñeå tuyeân truyeàn

giaùo phaùp, vöøa phaûn aùnh tinh thaàn myõ hoïc Phaät giaùo trong söï aûnh höôûng toaøn dieän

cuûa noù ñeán nhöõng vaán ñeà tö töôûng troïng yeáu cuûa con ngöôøi.

Nhö treân ñaõ phaân tích, vieäc haønh thieàn ñaõ coù töø caùch ñaây hôn 2500 naêm.

Nhöõng nguyeân taéc vaø tö töôûng saâu saéc nhaát cuûa Thieàn cuõng ñöôïc chöùa ñöïng trong

noäi dung töù nieäm xöù, nieäm hôi thôû cuûa kinh taïng Pali, vaø sau ñoù laø taøng aån trong

trieát lyù Phaät giaùo Ñaïi thöøa, trieát lyù Thieàn Phaät giaùo cuûa Trung Quoác. Theo ñoù, ta

caàn phaân bieät:

- Thieàn nhö moät phöông phaùp luyeän taâm

- Thieàn nhö moät caùi nhìn veà hieän höõu töø thöïc tieãn tu chöùng

- Thieàn nhö moät toâng phaùi coù heä toân chæ vaø trieát hoïc rieâng

Quan ñieåm nghieân cöùu ñöôïc trình baøy trong luaän aùn laø xaùc ñònh thô thieàn

töø goùc ñoä thô chòu aûnh höôûng cuûa moät toâng phaùi coù heä toân chæ vaø trieát hoïc rieâng

(nghóa laø coù tính thôøi ñaïi vaø ñaëc thuø theå loaïi), chöù khoâng phaûi thô coù maøu saéc Phaät

giaùo noùi chung.

Vieäc “noùi keä” trong sinh hoaït nhaø chuøa noùi chung tröôùc thôøi Boà Ñeà Ñaït

Ma döøng laïi ôû phaïm vi thô Phaät giaùo (neáu coù theå goïi laø thô). Bieåu hieän ñaëc thuø

cuûa Thieàn toâng vôùi tinh thaàn “kieán tính thaønh Phaät” chöa gaén saâu vaøo caáu truùc tö

töôûng caùc baøi thô. Treân thöïc teá, chæ khi thoâng qua caùc thaønh töïu taùc phaåm taùc gia

cuï theå, xuaát hieän trong moät thôøi ñieåm lòch söû cuï theå, nhöõng cuïm töø nhö thô thieàn

Ñöôøng Toáng, thô thieàn Lyù Traàn, thô thieàn Nhaät Baûn, … môùi coù giaù trò töông ñöông

nhöõng thuaät ngöõ vaên hoïc vaø haøm chöùa yeáu toá lòch söû cuûa theå loaïi.

Xaùc ñònh keä laø coäi nguoàn thô thieàn, luaän aùn chuù troïng höùng thuù cuûa caùc

thieàn sö trong khi phaùt bieåu söï thaønh töïu taâm linh thoâng qua ngoân töø ngaén goïn, deã

nhôù, döïa treân nguyeân taéc nhòp ñieäu sô giaûn. Keä laø thao taùc gaén boù toân giaùo vaø

ngoân ngöõ (hay thô ca) moät caùch töï nhieân. So saùnh vôùi caùc baøi thô coù maøu saéc toân

giaùo vaø taâm linh thuoäc truyeàn thoáng vaên hoïc coå AÁn Ñoä, coù theå thaáy thô trong kinh

Phaät vaãn chaûy ra chung moät nguoàn taâm linh saâu xa vaø tha thieát ñöôïc nuoâi döôõng

bôûi xöù sôû soâng Haèng. Thô trieát luaän xuaát hieän traøn ngaäp trong caùc coâng trình vaên

hoïc coå sô cuûa AÁn Ñoä. Ñoaïn thô trieát luaän sau ñaây naèm trong heä kinh Veda, xuaát

hieän caùch ñaây hôn 3000 naêm, naèm trong taäp Rig Veda:

Thuôû aáy chöa coù Höõu, cuõng khoâng coù Voâ

Chöa coù khí, chöa coù baàu trôøi

Coù gì bao phuû, coù gì chôû che

Phaûi chaêng laø nöôùc, nöôùc saâu khoân doø

Thuôû aáy chöa coù cheát, cuõng chöa coù baát töû

Chöa coù gì phaân bieät ngaøy vaø ñeâm

Nhaát theå aáy khoâng hôi thôû, chæ hoâ haáp baèng noäi löïc

Ngoaøi caùi ñoù ra, chaúng coù gì…

[36; 119]

Vaø ñaây laø phaàn môû ñaàu kinh Phaùp Cuù, thuoäc heä kinh taïng nguyeân thuûy

Phaät giaùo:

YÙ daãn ñaàu caùc phaùp

YÙ laøm chuû yù taïo

Neáu vôùi yù oâ nhieãm

Noùi leân hay haønh ñoäng

Khoå naõo böôùc theo sau

Nhö xe chaân vaät keùo

Cuoán Thô cuûa caùc nhaø sö Phaät giaùo nguyeân thuûy do Oxford aán haønh naêm

1997 cho bieát Theragatha (Tröôûng laõo keä) ñöôïc xem laø moät theå loaïi trong vaên

hoïc Phaät giaùo, trong ñoù, xu höôùng thi hoùa lôøi kinh trong Kinh taïng Pali laø phoå

bieán… Caùc nhaø nghieân cöùu Phaät hoïc coøn xem Thích Ca nhö moät “thi nhaân kieät

xuaát” qua nhöõng baøi keä ñaëc bieät giaûn dò vaø saâu saéc trong Phaùp cuù Kinh – moät boä

kinh ñaàu tieân cuûa Phaät giaùo nguyeân thuûy. Maàm moáng “thi hoùa” trong kinh ñieån

Phaät giaùo phaûi ñöôïc xem laø truyeàn thoáng vaên hoïc Phaät giaùo, hay noùi ñuùng hôn, coù

nguoàn goác saâu xa töø truyeàn thoáng vaên hoïc taêng löõ AÁn Ñoä… Ngay cuoán Jataka

(Truyeän tieàn thaân ñöùc Phaät) do caùc tì kheo soáng sau thôøi Phaät taï theá bieân soaïn,

hieän töôïng noùi keä cuõng khaù phoå bieán, ví duï nhö baøi keä sau:

Caùi thaáy, y khoâng ham

Laïi muoán ñieàu khoâng thaáy

Y seõ coøn lang thang

Khoâng ñöôïc ñieàu y muoán

Caùi ñöôïc, y khoâng thoûa

Ñöôïc roài, y xem thöôøng

Ñaùng troïng ngöôøi ly duïc

Khoâng nhö loøng ai tham

[36; 128]

Ñaây laø baøi keä trích trong phaùp thoaïi 244, keå veà moät tu só öa tranh luaän

nöôùc soâng Haèng maø boû queân chính söï soáng con soâng Haèng, boû queân chính thöïc

taïi.

Nhieàu nghieân cöùu cho thaáy ñeä töû cuûa Ñöùc Phaät ña phaàn ñeàu bieát laøm thô.

Kinh Taêng A Haøm 3 (Ñaïi 2, 557 ghi): “ Vò tyø kheo baäc nhaát trong haøng thanh vaên

cuûa ta (….) coù taøi laøm keä tuïng ñeå khen ngôïi coâng ñöùc Nhö Lai, ñoù chính laø tyø kheo

Baøng-kyø-xaù (Vangisa)”. Theo Thích Nguyeân Hieàn, ngay caû Maõ Minh, taùc giaû Ñaïi

thöøa khôûi tín luaän, cuõng ñöôïc xem laø moät trong soá nhöõng thi nhaân tao nhaõ vaø taøi

hoa vaøo baäc nhaát töø sau thôøi Phaät taï theá7.

Maàm moáng thi hoùa naøy vaøo caùc vaên baûn kinh ñieån Ñaïi thöøa laïi ñöôïc theå

hieän qua vieäc moâ taû caùc taàng trôøi, caùc chö vò Boà Taùt, caùc caûnh giôùi coù maøu saéc

7 Xem baøi Caùc loaïi hình ngheä thuaät trong neàn vaên hoùa vaên Phaät Giaùo, Thích Nguyeân Hieàn trong trang web Ñaïo Phaät ngaøy nay.

loäng laãy moäng huyeãn… Söï vaän ñoäng yeáu toá “thi hoùa” trong kinh ñieån Phaät giaùo laø

taám phoâng roäng lôùn cho söï hình thaønh thô thieàn veà sau. Thô thieàn khoâng chæ laø thô

Phaät giaùo; noù laø thô noùi leõ thieàn, thô cuûa thieàn sö, thô mang phong vò thieàn. Nhö

vaäy, thô thieàn vôùi tö caùch laø “chuûng loaïi” vaên hoïc Phaät giaùo coù ñaëc thuø rieâng veà

chöùc naêng vaø tö duy ngheä thuaät phaûi chaêng ñöôïc tính töø thôøi ñieåm Thieàn toâng

xuaát hieän (nghóa laø tính töø luùc Boà Ñeà Ñaït Ma truyeàn ñaïo ôû Trung Quoác theá kyû thöù

6, vaø cuï theå hôn nöõa laø söï xuaát hieän cuûa Luïc Toå Hueä Naêng cuøng söï hình thaønh

Thieàn Toå sö, khaùc vôùi Thieàn Minh saùt thôøi Phaät giaùo nguyeân thuûy), chöù khoâng

phaûi laø theå loaïi caáy gheùp ñôn giaûn töø kho taøng vaên hoïc Phaät giaùo. Thô thieàn coù

lieân heä vôùi keä, vôùi thô Phaät giaùo thôøi coå xöa, nhöng moái lieân heä saâu beàn aáy thuoäc

veà chieàu saâu taâm linh Phaät giaùo noùi chung, chứ không tiêu biểu cho đặc điểm loại

hình thơ thiền.

Treân thöïc teá, thô thieàn vôùi tö caùch laø thô cuûa moät toâng phaùi toân giaùo raát

gaàn vôùi kieåu thô thieàn thuoäc moät theå loaïi thô ca coù maøu saéc Phaät giaùo vaø yeáu toá

huyeàn ngoân (huyeàn ngoân ñöôïc hieåu laø coù gaén boù vôùi caùc quan ñieåm trieát hoïc Laõo

Trang). Baøi vieát Thô thieàn Trung Hoa cuûa Nguyeãn Phaïm Huøng vaø Traàn Kim Ñænh

(NCPH soá 2-1997) cho bieát thô thieàn Trung Hoa coù maàm moáng töø thô huyeàn ngoân

Lan Ñình coù töø thôøi Ñoâng Taán. Hai taùc giaû ñaõ goïi Chi Ñoän ñôøi Taán laø nhaø thô

thieàn noåi tieáng “thoâng hieåu Baùt Nhaõ raát gaàn guõi vôùi huyeàn hoïc ñaõ laøm nhöõng baøi

thô Thieàn vaø huyeàn lyù” nhaèm “phaùc hoïa tö töôûng huyeàn hoïc vaø Phaät hoïc hoøa

quyeän vôùi caûnh sôn thuûy” [91; 31]. Sau Chi Ñoän laø Tueä Vieãn, Vöông Teà Chi, Taï

Linh Vaän… Danh saùch naøy coù theå coøn raát nhieàu. Quan ñieåm thô thieàn nhö loaïi thô

noùi giaùo lyù nhaø Phaät vaø pha troän tính chaát huyeàn hoïc laø moät ñònh nghóa khaù roäng

môû ñoái vôùi hieän töôïng thô thieàn. Caùc nhaø bieân soaïn thô thieàn ôû Myõ cuõng chia seû

quan nieäm ñònh danh thô thieàn nhö vaäy. Moät tuyeån taäp thô thieàn nho nhoû coù maët

ôû khaép caùc thö vieän nöôùc Myõ laø The poetry of Zen (Thô thieàn) do Sam Hamill vaø

J.P. Seaton dòch vaø bieân taäp ñaõ cho caû thô cuûa Laõo Töû vaøo ngay trang ñaàu tieân.

Nhö vaäy, thô coù chöùa yeáu toá huyeàn ngoân vaø taâm linh coäng vôùi khuynh höôùng Baùt

Nhaõ hoïc theá kyû thöù IV, V cuõng ñöôïc moät soá nhaø nghieân cöùu xem laø moät kieåu thô

thieàn.

Chuùng toâi cho raèng thô thieàn, vôùi tö caùch laø moät theå loaïi rieâng xuaát hieän

thaønh moät doøng maïch ôû Trung Quoác, laø theå loaïi coù quan heä maät thieát vôùi söï hình

thaønh Thieàn toâng ôû Trung Quoác theá kyû VI (ñöôïc ghi nhaän baèng söï kieän lòch söû Boà

Ñeà Ñaït Ma ñeán truyeàn giaùo taïi nöôùc cuûa vua Löông Voõ Ñeá). Thô thieàn gaén vôùi noäi

dung trieát hoïc vaø toân chæ cuûa toâng phaùi nhö vaäy deã cho chuùng ta hình dung vaø

khaûo saùt hôn laø loaïi thô thieàn bao haøm taát caû moïi yeáu toá Phaät giaùo vaø taâm linh

huyeàn hoïc töø theá kyû IV trôû veà tröôùc8 taïi Trung Hoa.

Hieän töôïng thi keä gaén lieàn vôùi caùc coâng aùn vaø loái thöïc haønh tham thoaïi

ñaàu (töùc laø thi keä trong caùc ngöõ luïc hoaëc vaán ñaùp thieàn hoïc) sau Luïc Toå Hueä

Naêng cuõng ñem ñeán cho thô thieàn moät ñaëc tröng rieâng bieät, ñoù laø coâng naêng ngoä

hay tính ngoä ñaïo – giaûi thoaùt. Tinh thaàn thieàn thi cuõng ñöôïc theå hieän saéc neùt hôn

qua Bích Nham luïc (töùc Tuyeát Ñaäu ngöõ luïc), taùc phaåm maø aûnh höôûng cuûa noù ñaõ

baêng qua bieân cöông roäng lôùn cuûa Trung Hoa ñeå ñeán nhöõng vuøng ñaát vieãn Ñoâng

khaùc. Soi chieáu laïi tinh thaàn thô thieàn trong giai ñoaïn töø khi Luïc Toå Hueä Naêng

xuaát hieän cho ñeán heát thôøi Toáng, ta thaáy söï troän laãn voâ cuøng phöùc taïp vaø hoaøn haûo

caùc heä tö töôûng truyeàn thoáng cuûa Trung Quoác vôùi Phaät giaùo AÁn Ñoä nguyeân thuûy.

Chuùng toâi muoán löu yù traøo löu Baùt Nhaõ hoïc ôû Trung Quoác vaøo theá kyû thöù IV vaø

huyeàn hoïc ôû thôøi Nam Baéc Trieàu. Söï troãi daäy cuûa Dòch hoïc- Laõo Trang (Huyeàn

hoïc) ñaõ thoåi vaøo vaên hoïc Phaät giaùo Trung Quoác, trong ñoù coù thô thieàn, moät thöù

8 Quan ñieåm theå loaïi cuûa chuùng toâi cuõng tìm ñöôïc söï ñoàng thuaän cuûa nhaø nghieân cöùu Ñoã Tuøng Baùch trong coâng trình tìm hieåu thô thieàn Ñöôøng Toáng. Taùc giaû ñaõ choïn hai nhaân vaät Hueä Naêng vaø Thaàn Tuù laø hai taùc giaû thô thieàn ñaàu tieân trong lòch söû thô thieàn. Sau naøy Kenneth Kraft cuõng xaùc nhaän nguoàn goác thô thieàn nhö vaäy trong cuoán Zen – Tradition and Transition ( Thieàn toâng – Truyeàn thoáng vaø chuyeån hoùa).

sinh khí rieâng, khoù laãn vôùi caùc neàn vaên chöông coù maøu saéc toân giaùo cuûa caùc quoác

gia khaùc. Noäi dung coát tuûy laø ngoä ñaïo vaø giaûi thoaùt trong thô thieàn ñaõ ñöôïc tinh

cheá töø nhieàu suoái nguoàn tö töôûng caên baûn cuûa Trung Quoác, laøm neân hình khoái vaø

ñöôøng neùt saéc caïnh cuûa theå loaïi thô thieàn maø ngöôøi Trung Quoác ñeán nay vaãn gìn

giöõ vaø töï haøo.

Caùc hoïc giaû nöôùc ngoaøi trong khi coá gaéng ñònh danh khaùi nieäm thô thieàn

cuõng ñaõ gaén thô thieàn vôùi keä, ñoàng thôøi nhaán maïnh söï xuaát hieän thöïc söï cuûa thô

thieàn trong tieán trình thieàn hoïc Trung Hoa. Xuaát phaùt töø tinh thaàn myõ hoïc thieàn

toâng trong thô thieàn Nhaät Baûn, caùc taùc giaû Lucien Stryk vaø Takashi Ikemoto trong

Thô thieàn Trung Quoác vaø Nhaät Baûn9 vieát: “Thô thieàn laø gì? Ñoù laø moät hình thöùc

thô ca ñöôïc duøng ñeå thuyeát giaûng trong Kinh ñieån Phaät giaùo AÁn Ñoä. Trong vaên

hoïc thieàn, ngöôøi ta cuõng tìm thaáy nhieàu baøi thô coøn löu laïi töø theå loaïi truyeàn

thoáng naøy, ví duï nhö Ñaïo ca ôû Nhaät, Tín taâm minh ôû Trung Quoác … Hôn theá, coù

moät chænh theå lôùn cuûa baøi thô, hoaøn toaøn ñoäc laäp vôùi truyeàn thoáng kinh ñieån vaø

khaùc bieät vôùi vaên hoïc thieàn; ñoù laø lôøi luaän giaûi coâng aùn coù vaàn ñieäu, ñöôïc phaùt

hieän trong tuyeån taäp coâng aùn cuõng nhö trong caùc ngöõ luïc cuûa toå sö thieàn”[333;

12]. Tieáp tuïc doøng ñònh danh khaùi nieäm thô thieàn, taùc giaû cuoán saùch vieát: “Thô

chöùng ngoä vaø thô veà caùi cheát laø nhöõng dieãn ñaït thi ca cuûa tính khoâng (chaân

khoâng) taïi thôøi ñieåm khaéc nghieät nhaát cuûa cuoäc soáng, cuûa chöùng ngoä vaø cuûa söï

cheát. Thô trong nhöõng ñeà taøi phoå bieán nhö vaäy cuõng laø söï saùng taïo thô ca trong

nhöõng tình huoáng khaùc nhau cuûa Tính khoâng …” [333; 16]. Ñònh nghóa naøy cho

thaáy thieân höôùng choïn moät luaän ñieåm myõ hoïc thieàn (ôû ñaây laø aûnh höôûng tính

Khoâng) ñeå khu bieät tính chaát thô thieàn noùi chung. Trong khi ñoù, Lyù Mieãu, taùc giaû

bieân soaïn hai cuoán Thieàn thi nhaát baùch thuû vaø Thieàn thi tam baùch thuû, cho raèng:

9 Zen poems of China and Japan, The Crane’s Bill, Lucien Stryk and Takashi Ikemoto with the Assistance of Taigan Takayama, Zen Master, Grove Weidenfeld, New York, 1973.

“Thô thieàn laø loaïi thô ca bieåu hieän “minh taâm kieán tính”, bieåu hieän phaåm chaát

cao thöôïng tuaãn ñaïo ñeå phoå ñoä chuùng sinh vaø tinh thaàn töï ngaõ hy sinh cuûa caùc cao

taêng ñaõ môû ra trí hueä cho con ngöôøi moät caùch saâu saéc, hun ñuùc tö töôûng tình caûm

con ngöôøi, tònh hoùa taâm tính con ngöôøi”[338; 4]. Quan nieäm cuûa Ñoã Tuøng Baùch

trong Thô thieàn Ñöôøng Toáng coù khuynh höôùng xaùc ñònh thô thieàn laø moät doøng thô

kyø ñaëc, toàn taïi song song caùc loaïi hình vaên hoïc khaùc thôøi trung ñaïi Trung Hoa:

“Thi nhaân vaø thieàn sö ngoài chung chieáu, maét thaáy cô caûnh, tai nghe chuyeån ngöõ,

khi aáy ñem thieàn vaøo thô, thô vôùi thieàn voán chaúng cuøng caønh chung nhaùnh, tôï hoà

baêng tuyeát vôùi than hoàng, khoâng theå chung loø. Sau khi dung hôïp thì trôû thaønh moät

“theå khaùc” cuûa thô” [10; 11]. Cuõng trong quan nieäm veà tính loaïi hình caù bieät cuûa

thô thieàn, Kenneth Kraft nhaän ñònh: “Khi thieàn toâng vaän duïng thô ñeå dieãn ñaït yù

töôûng hoaëc phaùc hoïa suùc tích moät tinh thaàn chính yeáu naøo ñoù töùc laø noù chöùa ñöïng

moät dieãn ñaït thô ca ôû möùc ñoä raát cao; noù gôïi nhôù ñeán baûn theå, hôn laø ñeå loä trieát lyù

traàn truïi veà baûn theå. Thô thieàn traùnh nhöõng thuaät ngöõ trieát hoïc hay toân giaùo ñaëc

thuø maø thieân veà caùch noùi thöôøng ngaøy, tìm kieám dieãn ñaït caùi beân trong baèng

nhöõng cuïm töø giaøu hình aûnh vaø nhöõng theå thô theá tuïc”[….; 106]. Trong chuyeân

luaän daøi hôi cuûa mình Zen – Tradition and Transition ( Thieàn toâng – Truyeàn thoáng

vaø chuyeån hoùa), Kenneth cuõng nhìn nhaän thô thieàn nhö moät theå loaïi phöùc taïp, ña

daïng veà chuûng loaïi. OÂng ñöa ra moät heä thoáng phaân loaïi coù phaàn khaùc bieät vôùi

caùch phaân loaïi thöôøng thaáy ôû caùc nhaø nghieân cöùu vaên hoïc Phaät giaùo, bao goàm: thô

chöùng ngoä, thô coâng aùn, thô töø caùc nghi leã, thô bình caùc böùc thieàn hoïa vaø thô töø

sinh hoaït thieàn vieän10.

Caùch tieáp caän, nhìn nhaän vaø phaân loaïi thô thieàn cuûa caùc hoïc giaû Ñoâng

10 Caùc caùch phaân loaïi khaùc maø chuùng toâi söu taàm ñöôïc goàm: thô thieàn thuaàn tuùy vaø thô thieàn theá tuïc, thô giaùo lyù noäi haøm, thô giaûi thoaùt vò, thô voâ duïc ñieàm ñaïm, thô xuaát theá gian, thô nhaøn tình, thô tín ngöôõng, thô thuù vò, thieân thuù thi vaø thieàn thuù thi, kyø thuù thi vaø thieàn thuù thi, lyù thuù thi vaø thieàn thuù thi, thò phaùp thi, ngoä ñaïo thi, tuïng coå thi, sôn cö thi, vaân du thi, … [92; 235], [338, 4], [10; 306-308].

Taây coù theå gaëp gôõ nhau hoaëc khaùc bieät nhau ít nhieàu. Song, nhìn chung, vaãn coù

theå ñöa ra moät vaøi nhaän xeùt khaùi quaùt veà loaïi thô thieàn nhö sau: Thô thieàn baét

nguoàn töø lòch söû Thieàn toâng Trung Quoác, xuaát phaùt töø chính thöïc teá sinh hoaït

thieàn moân Trung Quoác vaø chòu aûnh höôûng saâu saéc vaên hoùa Trung Quoác. Xaùc ñònh

nguoàn goác thô thieàn nhö theá, chuùng toâi quan nieäm thô thieàn laø moät theå loaïi thô ca

coù lieân heä maät thieát vôùi keä vaø bao goàm caùc ñaëc ñieåm sau:

1- Do caùc thieàn sö, cö só hoaëc caùc nhaø thô chòu aûnh höôûng saâu saéc Thieàn

Phaät giaùo vieát ra keå töø thôøi Thieàn toâng hình thaønh ôû Trung Quoác. Söï xuaát hieän

kieåu taùc giaû nhaø thô – thieàn sö ñaõ laøm phong phuù theâm heä thoáng taùc giaû coå ñieån

cuûa Trung Hoa vaø caùc nöôùc trung ñaïi phöông Ñoâng, trong ñoù coù Vieät Nam.

2- Noäi dung thô thieàn chuû yeáu baøn veà giaùo lyù thieàn (roõ nhaát laø quan nieäm

baûn theå), veà quan nieäm tu chöùng – giaùc ngoä – giaûi thoaùt ñoái vôùi ñôøi soáng con

ngöôøi, cuoái cuøng laø veà veû ñeïp cuûa hieän höõu thoâng qua caûm quan thieàn. Ba noäi

dung naøy ñöôïc môû roäng gaàn nhö khoâng giôùi haïn töø choã trieát lyù chaët cheõ veà giaùo lyù

thieàn toâng ñeán choã noùi chuyeän thieân haø, vuõ truï, phong caûnh hay nhöõng aån duï veà

nghòch lyù noäi taâm trong haønh trình chöùng ngoä.

3- Ngheä thuaät thô thieàn laø con ñeû cuûa tö töôûng thieàn. Chòu söï chi phoái cuûa

thi luaät ñôøi Ñöôøng vaø keå caû theå loaïi töø ñôøi Toáng, thô thieàn khoâng trieån khai söï

thay ñoåi veà lôùn veà caáu truùc thô, nhòp ñieäu hay aâm luaät. Noù “döûng döng” vôùi thi

luaät nhöng tha thieát vôùi nguoàn thi lieäu môùi, noù thöïc hieän cuoäc chuyeån hoùa thieân taøi

caùc giaù trò tö töôûng thieàn toâng thaønh ngheä thuaät thieàn toâng. Ngheä thuaät thô thieàn

theå hieän ôû theå thöùc ngoân ngöõ aån duï cuûa toân giaùo vaø thô ca, ôû phöông thöùc tieáp

nhaän ñieån coá ñieån tích thuoäc caùc heä tö töôûng loãi laïc nhaát Trung Hoa vaø AÁn Ñoä

(Laõo –Trang, Nho giaùo, Kinh luaän Phaät giaùo). Ngoaøi ra, toaøn boä lòch söû thô thieàn

coøn laøm toaùt leân kieåu thi phaùp heát söùc ñaëc bieät cuûa noù, vaø gaàn nhö khoâng laëp laïi

trong caùc theå loaïi thô ca hieän ñaïi nhö: Khoâng gian thô trôû thaønh khoâng gian trieát

lyù vaø baøy toû giaùo phaùp, aán töôïng chaân khoâng trong söï aûo hoùa cuûa caûnh saéc, ñoä môø

nhaït cuûa hình töôïng, söï tieát cheá caûm xuùc vaø kieäm lôøi toái ña, v.v…

1.1.2. Thô thieàn vôùi vaên hoïc Thieàn toâng Trung Quoác thôøi Ñöôøng – Toáng

1.1.2.1. Xaõ hoäi Trung Quoác thôøi Ñöôøng – Toáng

Naêm 618, Lyù Uyeân, moät vieân quan ñôøi nhaø Tuøy khôûi binh taán coâng Tröôøng

An, xöng ñeá, laáy hieäu laø Cao Toå, ñaët quoác hieäu laø Ñöôøng. Trieàu nhaø Ñöôøng (618-

907) ra ñôøi, môû maøn cho thôøi ñaïi thô ca ñeïp ñeõ nhaát trong tieán trình thô ca Trung

Quoác. Laø trieàu ñaïi thònh trò veà vaên hoùa ngheä thuaät, nhaø Ñöôøng vôùi hôn 200 naêm

toàn taïi cuõng kòp ñeå laïi cho haäu theá nhöõng daáu aán thaûm kòch khoâng phai môø trong

lòch söû, qua caùc söï kieän nhö: loaïn An Loäc Sôn, Vuõ Taéc Thieân chuyeân quyeàn, moái

tình Huyeàn Toâng say ñaém Döông Quí Phi, khôûi nghóa Hoaøng Saøo… Khoâng khí hoïc

thuaät, saùng taïo traøn ngaäp Trung Hoa thôøi thònh trò (gaén lieàn vôi nhöõng nieân hieäu

nhö Trinh Quaùn, Khai Nguyeân, Thieân Baûo) baát ngôø bò chìm laáp trong baõo taùp thôøi

cuoäc. Dö vò ñaéng cay cuûa cuoäc “beå daâu” ñaëc bieät aáy ñaõ khaéc saâu vaøo vaên chöông

giai ñoaïn naøy, saûn sinh ra nhöõng thi haøo mang gioïng ñieäu kieâu baïc vaø bi traùng

thuoäc vaøo haøng kyø dieäu nhaát treân theá giôùi nhö Lyù Baïch, Ñoã Phuû, Vöông Duy,…

Döôùi aûnh höôûng saâu saéc vaø nhuaàn nhuïy cuûa Phaät giaùo vaø tö töôûng Laõo

Trang, döôùi söï phaùt trieån kinh ñieån nhaø Nho11, xaõ hoäi ñôøi Ñöôøng ñöôïc meänh danh

laø ñænh cao cuûa söï keát hôïp Phaät-Laõo-Nho. Tö töôûng keát hôïp naøy ñaõ xuaát hieän töø

theá kyû thöù III vôùi teân tuoåi cuûa Caùt Hoàng (284-364), moät ñaïo só chòu aûnh höôûng

cuûa Phaät giaùo. Sau ñoù Ñaøo Hoaøng Caûnh ñôøi Teà cuõng phaùt bieåu: “Haøng traêm caùch

noùi khaùc nhau ñeàu khoâng vöôït ñöôïc phaïm vi cuûa Tam giaùo”[254, 12]. Ñeán ñôøi

11 Theo Phaïm Theá Nguõ trong Nhöõng thôøi kyø chính vaên hoïc söû Trung Hoa, Loã Ñöùc Minh (soáng vaøo thôøi ñaàu nhaø Ñöôøng), taùc giaû boä Kinh ñieån thi vaên ñaõ chuù thích nhieàu caùch ñoïc kinh ñieån Nho gia. Sau ñeán ñôøi Ñöôøng Thaùi Toâng, Khoång Dónh Ñaït vaø nhieàu hoïc giaû khaùc ñaõ keá thöøa vaø boå tuùc theâm, sau goïi laø boä Nguõ Kinh chuù giaûi. [150; 54-55].

nhaø Ñöôøng, Toâng Maät (thuoäc phaùi Hoa Nghieâm toâng) cuõng chuû tröông Nho Thích

cuøng moät nguoàn maø ra. Leõ ñöông nhieân, moät tö töôûng trôû thaønh moät traøo löu cuûa

caû xaõ hoäi, thaåm thaáu saâu saéc vaøo töøng neùt buùt böùc hoïa, chaûy ra töï nhieân töø nhöõng

coâng trình ngheä thuaät ngoân töø … ñeàu khoâng phaûi laø keát quaû söï töông hôïp ngaãu

nhieân giöõa caùc thi nhaân, caùc nhaø tö töôûng. Xeùt veà maët vaên hoùa öùng xöû coäng ñoàng,

söï dung hôïp tam giaùo laø saûn phaåm taát yeáu cuûa caùc quoác gia coù “truyeàn thoáng

khoan dung” ñaëc bieät ñoái vôùi caùc giaù trò tinh thaàn – moät truyeàn thoáng “ñaõ töøng laø

nhöõng thöïc teá lòch söû” [290; 67] ôû caùc quoác gia nhö Trung Quoác, Vieät Nam, Trieàu

Tieân, Nhaät Baûn. Xeùt veà maët duy trì traät töï chính trò, nguyeân taéc tam giaùo laø moät

“phaùt minh” tuyeät vôøi cuûa ngöôøi Trung Hoa veà söï hôïp löu caùc doøng tö töôûng

trong coã xe vaän meänh cuûa xaõ hoäi vaø con ngöôøi. Trong theá “ba chaân” ñoù, laàn ñaàu

tieân, con ngöôøi phöông Ñoâng ñöôïc caét nghóa moät caùch phong phuù töø chính suoái

nguoàn trieát luaän cuûa mình, ñöôïc tham döï ñaày ñuû vaøo cuoäc ñôøi hieän sinh: haønh xöû

xaõ hoäi nhö moät nho gia, soáng tinh thaàn töï nhieân ñaïo gia, vaø töï do nuoâi döôõng taâm

linh giaûi thoaùt kieåu nhaø Phaät. Con ngöôøi ñöôïc caét nghóa nhö theá ñuû ñaûm baûo cho

söï töông dung ñaúng caáp trong traät töï vöông trieàu phong kieán. Vaø vì theá, ñaûm baûo

cho söï an toaøn cuûa caùc quan heä xaõ hoäi maø Trung Quoác, cuõng nhö baát kyø quoác gia

trung ñaïi naøo, cuõng mong muoán naém giöõ, chi phoái. Toaøn boä tinh thaàn cô baûn naøy

traøn ngaäp caùc tröôùc taùc ñôøi Ñöôøng vaø ñôøi Toáng, tuy moãi trieàu ñaïi coù nhöõng ñaëc

ñieåm dung hoøa rieâng. Ñôøi nhaø Ñöôøng, vôùi coâng cuoäc dòch thuaät kinh Phaät vaø

chuyeán ñi thænh kinh löøng danh cuûa Huyeàn Trang, vôùi nieàm tin cuûa caùc oâng vua

Ñöôøng cho mình thuoäc doøng doõi cuûa Lyù Nhó töùc Laõo töû, vôùi söï khoân ngoan cuûa

nhöõng oâng vua phoùng khoaùng, yeâu vaên chöông ngheä thuaät, tö töôûng Tam giaùo ñaõ

ñöôïc coå vuõ, vaø trôû thaønh “thaàn khí” trong nhieàu lónh vöïc saùng taïo. Ñeán ñôøi nhaø

Toáng, söï môû mang cuûa trieát lyù, yeâu caàu bình giaûi saùch vôû vaø tö töôûng tieân nho,

öôùc voïng caûi caùch cô caáu kinh teá - chính trò laø nhöõng yeáu toá quan troïng aûnh höôûng

ñeán söï dung hoøa Tam giaùo ôû möùc ñoä phong phuù hôn. Thôøi kyø naøy, caùc hoïc giaû

thöôøng chuù troïng bình giaûi Nho giaùo, coù khuynh höôùng giaûm bôùt giaù trò tö töôûng

Phaät giaùo, song treân thöïc teá, hoï vaãn chòu aûnh höôûng Phaät giaùo moät caùch kín ñaùo

vaø saâu xa. Ngay Vöông An Thaïch, moät teå töôùng xoâng xaùo caûi caùch, nhöng veà

cuoái ñôøi cuõng laëng leõ laøm thô thieàn, soáng nhaøn daät. Neáu nhö ñôøi Ñöôøng, caùc phaùt

ngoân vaø saùng taïo coù yeáu toá tam giaùo laø doøng chaûy töï nhieân töø taâm thöùc vaø tinh

thaàn thôøi ñaïi, thì ôû ñôøi Toáng, hieän dieän trong ñôøi soáng vaên hoùa noùi chung laø khoâng

khí trieát hoïc maõnh lieät; vaø do ñoù, söï dung hoøa ba yeáu toá toân Nho-Phaät-Laõo ñöôïc

neùn saâu vaøo caùc cô taàng trieát luaän, khoâng coù khuynh höôùng trôû thaønh nhöõng giaûi

thích thaåm myõ veà vaên hoïc (ngoaïi tröø tröôøng hôïp luaän thô thieàn cuûa Nghieâm Vuõ)

maø thieân veà giaûi thích caùi lyù cuûa söï keát hôïp, caùi lyù cuûa theå nghieäm.

Coù moät ñieåm ñaùng löu yù khi ñeà caäp ñeán söï hình thaønh nhaø Toáng. Sau khi

nhaø Ñöôøng maát ngoâi, tieáp ñeán laø caùc cuoäc loaïn laïc khaép Trung Hoa, cuoái cuøng,

vaøo naêm 960, Trieäu Khuoâng Daãn cöôùp ngoâi Haäu Chu, thieát laäp trieàu Toáng. Nhö

vaäy cuoäc chuyeån ñoåi giöõa hai trieàu ñaïi Ñöôøng vaø Toáng thuoäc vaøo chuoãi caùc cuoäc

chính bieán trieàn mieân cuûa ñeá quoác Trung Hoa. Naèm giöõa Ñöôøng vaø Toáng laø thôøi

kyø Nguõ ñaïi (keùo daøi hôn 50 naêm). Hôn nöûa theá kyû Trung Quoác bò chia caét traàm

troïng, naêm trieàu ñaïi maø coù ñeán möôøi nöôùc, nhaân daân laàm than ñieâu ñöùng. Söû saùch

ghi: “ÔÛ nhöõng vuøng xaûy ra chieán söï, thaây cheát ñaày ñöôøng, ñoàng ruoäng boû hoang,

caû nghìn daëm khoâng moät boùng ngöôøi” [158; 212]. Trieàu Toáng ñöôïc thaønh laäp töø

maùu leä caùc cuoäc chieán caùt cöù, do vaäy, nhu caàu ñöôïc oån ñònh daøi laâu, nhu caàu xaây

döïng moät taàm cao trieát hoïc, nhu caàu caûi tieán, thay ñoåi, taïo döïng… laø caûm höùng thôøi

cuoäc raát ñaäm neùt. Theâm vaøo ñoù, vaên hoïc ngheä thuaät thôøi Toáng laïi ra ñôøi sau chieác

boùng vó ñaïi cuûa neàn thi hoïc ñôøi Ñöôøng. Phaûi chaêng, ñaây cuõng laø lyù do ñeå caùc vaên

nhaân, thi só ñôøi Toáng lieân tuïc tìm kieám, theå nghieäm nhaèm muïc ñích thoaùt khoûi theá

bò aûnh höôûng hoaëc khoâng theå keá thöøa (caùc giaù trò vaø phong caùch saùng taïo thôøi

Ñöôøng) maø ñònh meänh vaên hoïc ñaõ daønh cho hoï. Cuoäc tìm kieám khaéc khoaûi naøy ñaõ

ghi laïi trong lòch söû vaên hoïc Trung Quoác baèng söï kieän tranh luaän dó thieàn luaän thi

maø Nghieâm Vuõ ñeà xuaát, baèng teân tuoåi cuûa Hoaøng Ñình Kieân, Toâ Thöùc, Giang

Taây thi phaùi... Chính trong giai ñoaïn “theå nghieäm” ñoù maø vaên hoïc thieàn ñôøi Toáng

ñöôïc dieãn trình vôùi nhieàu daùng veû khaùc nhau. Thaäm chí, thieàn toâng ñöôïc phaûn

aùnh vaøo caû theå loaïi töø vôùi noäi dung bieám hoïa, ñaày tính theá tuïc12.

Baûn thaân trieàu ñaïi nhaø Toáng cuõng bò caét laøm ñoâi thaønh hai giai ñoaïn: Baéc

Toáng vaø Nam Toáng. Trong ñoù, thôøi kyø Baéc Toáng gaén vôùi cuoäc soáng vöông giaû,

hoan laïc trieàn mieân cuûa giai caáp quan lieâu ñòa chuû lôùp treân cuõng nhö caùc vöông

toân coâng töû choán trieàu ñình; kinh teá ñaát nöôùc oån ñònh, coâng thöông nghieäp phaùt

trieån maïnh meõ voâ cuøng. Tuy nhieân, thôøi gian naøy Baéc Toáng phaûi lieân tuïc ñoái phoù

vôùi giaëc Lieâu vaø Taây Haï ñeán noãi bò dieät vong. Nam Toáng leân naém quyeàn. Sau

nhöõng cuoäc hoãn chieán vôùi quaân Kim, quaân Moâng Coå, Nam Toáng laïi bò tieâu dieät.

Troän laãn trong thô vaên thôøi kyø naøy laø caûm höùng veà söï phoàn vinh cuûa taàng lôùp thò

daân ôû caùc ñoâ thò môùi vaø caûm giaùc uaát öùc cuûa caùc vaên nhaân trí thöùc tröôùc theá cuoäc

caàu hoøa oâ nhuïc vaø baát löïc cuûa caùc theá heä vua quan trieàu Toáng. Neáu söï ñoå naùt cuûa

trieàu nhaø Ñöôøng sau loaïn An Söû gioáng nhö moät nhaùt dao buoàn ñau trong taâm hoàn

caùc thi nhaân ña caûm (voán ñaõ kinh qua khoâng khí thô vaên bay boång, tao nhaõ tröôùc

ñoù) thì söï baát oån lieân tuïc cuûa trieàu Toáng, duø ñaõ ñöôïc ñaùnh daáu baèng nhieàu kyø

coâng gìn giöõ kinh ñieån, baèng nhieàu tröôùc taùc trieát hoïc uyeân baùc, vaãn laø moät trieàu

ñaïi loàng chuoãi naëng neà nhieàu vaán naïn veà quoác gia daân toäc, vaãn laø moät trieàu ñaïi

khoâng theå saûn sinh ra theá heä caùc thi nhaân “du töû yù” ñaõ coù maët suoát thôøi nhaø

Ñöôøng.

12 Theo Ñoã Tuøng Baùch trong chuyeân luaän Thô thieàn Ñöôøng Toáng [10; tr. 46 – 54], Toâ Ñoâng Pha vaø Hoaøng Sôn Coác töøng vieát nhieàu baøi töø nguï yù thieàn vôùi nhieàu neùt chaâm bieám, “chôi khaêm”, laø “troø chôi vaên hoïc coù tính nhaát thôøi”, chaúng haïn nhö baøi Toâ Ñoâng Pha caät vaán thieàn sö Ñaïi Thoâng coù chi tieát “kheâ nöõ troäm nhìn”, “thieàn sö ñöøng chôùp maét”…

1.1.2.2. Vaên hoïc Phaät giaùo Thieàn toâng Trung Quoác thôøi Ñöôøng – Toáng

Phaät giaùo ñöôïc truyeàn sang Trung Hoa theo ngaû ñöôøng phía Baéc AÁn Ñoä.

Veà nieân ñaïi truyeàn baù, tuy coù nhieàu giaû thieát nhö thuyeát Taây phöông thaùnh giaû

cuûa Khoång Töû, thuyeát Thích Lôïi Phoøng mang Phaät giaùo vaøo, thuyeát Tröông

Khieân nghe Phaät giaùo, thuyeát leã baùi hình ngöôøi vaøng cuûa vua Voõ Ñeá, thuyeát Löu

Höông noùi Phaät ñieån, thuyeát khaåu truyeàn Phaät giaùo cuûa Y Toàn, thuyeát nieân hieäu

Vónh Bình naêm thöù 10 ñôøi Haäu Haùn…, nhöng phaàn lôùn, caùc nhaø nghieân cöùu khaù

thoáng nhaát ôû ñieåm nhìn: choïn moác naêm 65-67 laø thôøi kyø du nhaäp chính thöùc cuûa

Phaät giaùo vaøo Trung Hoa. Töø thôøi ñieåm giaû ñònh naøy cho ñeán heát thôøi Nam Baéc

trieàu (587), Phaät giaùo vaãn naèm trong cuoäc “so taøi” laëng leõ vôùi Ñaïo giaùo, thaäm chí

vôùi caû Nho giaùo. Traûi qua thôøi kyø “huyeàn hoïc “ ñôøi Nguïy Taán vaø Nam Baéc trieàu,

Phaät giaùo daàn daàn coù aûnh höôûng saâu roäng trong ñôøi soáng tinh thaàn Trung Hoa, baét

ñaàu ñöôïc ghi nhaän nhö moät heä trieát hoïc.

Söï kieän Boà Ñeà Ñaït Ma ñeán truyeàn ñaïo taïi Trung Quoác laø moät neùt son ñaëc

bieät cuûa Phaät giaùo Thieàn toâng. Ñeán ñôøi nhaø Ñöôøng (618-907), Phaät giaùo cöïc

thònh. Maät Toâng cuõng ra ñôøi töø giai ñoaïn naøy.

Ñôøi nhaø Toáng (960 – 1279), Phaät giaùo ñöôïc phuïc höng döôùi aùnh saùng môùi;

ñoù laø tinh thaàn dung hôïp caùc toâng phaùi trong chính Phaät giaùo vaø söï keát hôïp chaët

cheõ Phaät giaùo vôùi Nho giaùo, Ñaïo giaùo veà maët “tính lyù”. Ñaëc ñieåm naøy ñöôïc Thích

Thanh Kieåm luaän nhö sau: “Caùc nhaø nho hoïc ñôøi Toáng phaàn nhieàu chòu aûnh

höôûng saâu xa cuûa Phaät giaùo, neân Nho hoïc ñöông thôøi raát quan heä vôùi Phaät giaùo.

Neáu ngöôøi nghieân cöùu veà nho hoïc ñöông thôøi maø khoâng hieåu Phaät giaùo thì cuõng

khoù loøng hieåu ñöôïc Nho hoïc, ñoù laø moät ñaëc saéc cuûa caùi hoïc Toáng nho” [101; 250-

251]. Coâng trình phieân dòch Ñaïi Taïng Kinh cuõng laø thaønh quaû lôùn lao cuûa caùc

trieàu vua ñôøi Toáng.

Vôùi beà daøy phaùt trieån hôn nöûa thieân nieân kyû taïi “xöù sôû Ñaïi thöøa” Trung

Hoa, Phaät giaùo ñaõ kòp xaây döïng taäp ñaïi thaønh veà tö töôûng vaø ngoân ngöõ kinh ñieån

ñoäc ñaùo voâ song vaøo thôøi Ñöôøng vaø thôøi Toáng.

Veà theå loaïi, vaên hoïc Phaät giaùo Trung Quoác bao goàm heä thoáng kinh ñieån

Ñaïi thöøa, bieán vaên (theå loaïi vaên hoïc Phaät giaùo noåi tieáng ñöôïc phaùt hieän taïi ñoäng

Ñoân Hoaøng), truyeän cao taêng, ngöõ luïc, thi keä, saùm vaên, vaên bia…

Ñôøi Ñöôøng, söï nghieäp phieân dòch kinh Phaät (coù truyeàn thoáng töø ñôøi Luïc

trieàu tröôùc ñoù) vôùi caùc teân tuoåi thuoäc haøng thaùnh taêng nhö Huyeàn Trang, Nghóa

Tònh, Baát Khoâng, Thieän Voâ UÙy, Ñeà Vaên Baùt Nhaõ… ñaõ ñeå laïi kho taøng kinh ñieån

ñoà soä vaø quí giaù. Nguyeãn Hieán Leâ coù daãn laïi nhaän ñònh cuûa Löông Khaûi Sieâu

raèng: “Duïng ngöõ cuûa Trung Quoác giaøu theâm ñöôïc treân 3 vaïn röôõi tieáng. Soá ñoù

caên cöù theo soá danh töø trong “Phaät giaùo ñaïi töø ñieån” (…). Maø theâm ñöôïc 35 ngaøn

tieáng laø theâm ñöôïc 35 ngaøn quan nieäm” [116; 62]. Moät theå loaïi ñaùng löu yù nhö

“truyeän caûm öùng vieát theo loái vaên hoïc thuyeát thoaïi” nhö Tuïc cao taêng truyeän cuûa

Ñaïo Tuyeân, Tònh ñoä thuïy öùng truyeän cuûa Thieáu Khang… cuõng naûy nôû vaøo thôøi

naøy. Tieàn Troïng Lieân trong Khaùi yeáu lòch söû vaên hoïc Trung Quoác (taäp 1) vieát:

“Trong soá löôïng lôùn kinh Phaät dòch ôû ñôøi Ñöôøng, coù giaù trò vaên hoïc saâu saéc vaø coù

aûnh höôûng roäng raõi trong vaên hoïc khoâng gì hôn Ñaïi phöông quaûng Phaät Hoa

Nghieâm kinh vaø Ñaïi Phaät ñænh Nhö Lai maät nhaân tu chöùng lieãu nghóa chö Boà Taùt

Vaïn haïnh thuû Laêng Nghieâm kinh. Baûn kinh sau nghi do Phoøng Dung soaïn, vaên

chöông raát ñeïp. Coøn coù nhieàu du kyù, truyeän kyù do ngöôøi Ñöôøng soaïn lieân quan

ñeán Phaät giaùo nhö Ñaïi Ñöôøng Taây Vöïc kyù 12 quyeån cuûa Bieän Cô, Ñaïi Töø AÂn Töï

Tam taïng Phaùp sö truyeän 10 quyeån cuûa Tueä Laäp, Nhan Toâng, trong ñoù phaàn lôùn

coù giaù trò vaên hoïc. Phaät giaùo aûnh höôûng ñeán vaên hoïc ñôøi Ñöôøng, trong nhieàu taäp

cuûa khoâng ít taùc gia nhö Vöông Boät, Vöông Duy, Löông Tuùc, Lieãu Toâng Nguyeân,

Lyù Thöông AÅn ñeàu coù vaên chöông Phaät giaùo…” [98; 279].

Lòch söû truyeàn thöøa cuûa Thieàn toâng suoát töø Boà Ñeà Ñaït Ma xuoáng ñeán Hueä

Naêng cuõng naèm troïn veïn trong thôøi Tuøy-Ñöôøng. Ñoã Tuøng Baùch nhaän ñònh:

“Thieàn toâng baét ñaàu keå töø Luïc Toå môùi duøng thô ñeå bieåu hieän thieàn. Ñöông nhieân

cuõng coù hoaøn caûnh taùc ñoäng ñeán, vì vaøo ñôøi Ñöôøng, Thieàn toâng cöïc thònh vaø ñôøi

Ñöôøng, cuõng laø thôøi ñaïi hoaøng kim cuûa thi ca Trung Quoác, khi aáy caùc thieàn sö

thöôøng möôïn vaên chöông ñeå toû baøy caûnh giôùi ngoä cuûa mình, ñaây laø boái caûnh lôùn

cho söï keát hôïp thô vaø thieàn” [10; 26]. Taùc phaåm thieàn hoïc caàn chuù yù laø Chöùng

ñaïo ca cuûa Vónh Gia Huyeàn Giaùc, ngöôøi ñöôïc xem laø “moân ñeä anh tuaán” cuûa Luïc

Toå Hueä Naêng. Vôùi söï xuaát hieän cuûa Hueä Naêng, vò toå thöù 6 cuûa Thieàn Trung Hoa

cuøng söï tích kyø laï veà baøi thô thieàn treân vaùch chuøa nuùi Hoaøng Mai vaø söï ra ñôøi taäp

Chöùng ñaïo ca cuûa Huyeàn Giaùc ñôøi Ñöôøng, thô thieàn ñaõ baét ñaàu ñôøi soáng raát laâu

beàn cuûa noù khoâng chæ ôû cöûa thieàn maø coøn vang voïng ra khaép caùc mieàn sôn thuûy.

Ngöôøi Trung Quoác coøn nhaéc ñeán caùc taùc phaåm thieàn toâng thuoäc loaïi kinh ñieån

nhö Tham ñoàng kheá, Thaûo am ca (Thaïch Ñaàu Hy Thieân, ñôøi Ñöôøng), Linh Kheâ Ca

(Phaàn Döông Thieän Chieâu, ñôøi Toáng), Sôn cö baùch vònh (Vieân Chieáu Toâng Baûn,

ñôøi Toáng), v.v…

Töø ñôøi Ñöôøng cho ñeán heát ñôøi Toáng, tuy traûi qua nhieàu söï coá baøi Phaät,

qua nhieàu vöông trieàu phong kieán vôùi caùc quan ñieåm khaùc nhau veà Phaät giaùo, thô

thieàn vaãn troãi daäy khoâng ngöøng khi “ñoùa hoa naêm caùnh” cuûa thieàn böøng nôû vôùi

teân tuoåi caùc ñaïi thieàn sö ñöùng ñaàu naêm phaùi nhö Laâm Teá, Taøo Ñoäng, Phaùp Nhaõn,

Vaân Moân, Qui Ngöôõng. Maëc duø sinh hoaït thieàn moân vaø toân chæ cuûa töøng moân

phaùi khoâng gioáng nhau, song, thô thieàn vôùi hình thöùc “noùi keä” ñöôïc caùc thieàn sö

söû duïng thuaàn thuïc, laõo luyeän, ñaëc bieät laø ôû phaùi Laâm Teá. Ñôøi Toáng Huy Toâng

(1111-1114), nieân hieäu Chính Hoøa, thieàn sö Vieân Ngoä ñaõ bieân soaïn laïi 100 taéc

coâng aùn cuûa thieàn sö Tuyeát Ñaäu, goïi laø Bích Nham Luïc. Taùc phaåm vó ñaïi chöùa

ñöïng nhieàu baøi thô thieàn vaøo haøng traùc tuyeät naøy ñaõ theo con ñöôøng truyeàn baù

thieàn toâng cuûa thieàn sö Thaûo Ñöôøng maø sang Vieät Nam vaøo ñôøi nhaø Lyù. Vì vaäy,

lòch söû thô thieàn khoâng theå khoâng ghi nhaän taùc ñoäng lôùn lao cuûa Bích Nham Luïc.

Thô thieàn ôû Trung Quoác laø moät giaù trò thuoäc heä caùc giaù trò myõ hoïc thieàn

toâng. Thô ca, cuõng nhö hoäi hoïa vaø aâm nhaïc Trung Hoa ñeàu khoâng ngöøng nuoâi

döôõng “thieàn vò” trong baûn chaát roäng môû vaø hoãn dung kyø laï cuûa chuùng. Ñieåm ñaëc

saéc cuûa vaên hoïc Trung Quoác laø söï xuaát hieän cuûa moät soá nhaø pheâ bình thô thieàn

ngay töø thôøi trung ñaïi. Theo doøng lyù luaän vaên hoïc coå Trung Hoa, caùc nhaø nghieân

cöùu khaù thoáng nhaát khi ñaùnh giaù Nghieâm Vuõ nhö moät nhaø bình luaän thô thieàn noåi

baät vôùi cuoán Thöông Lang thi thoaïi. Nhöõng yù töôûng maø Nghieâm Vuõ ñöa ra haàu

heát chuùng ta coù theå tìm thaáy nguoàn goác trieát hoïc cuûa noù trong kho taøng vaên hoïc

Thieàn vaø kinh ñieån Phaät giaùo. Ñoù laø “Thöùc”(moät trong nhöõng khaùi nieäm raát saâu

saéc cuûa Phaät giaùo, nhaát laø khi lieân heä noù vôùi taâm lyù hoïc Phaät giaùo nhö lyù luaän cuûa

phaùi Duy thöùc luaän), “dieäu ngoä”(khaùi nieäm xuaát phaùt töø doøng Thieàn voâ ngoân ñoán

ngoä cuûa Hueä Naêng) , “vaàng traêng ñaùy nöôùc”, “boùng daùng trong göông”, “maét

Kim Cöông” töùc Kim Cöông nhaõn tình (lieân quan ñeán tröïc giaùc Baùt Nhaõ trong

haønh trình tu chöùng vaø nhaän thöùc theá giôùi)... Tröôùc Nghieâm Thöông Laõng, Löu

Hieäp (465-520) vieát Vaên taâm ñieâu long. Tuy khoâng heà tuyeân boá “dó thieàn luaän

thi” nhöng Löu Hieäp, laø ngöôøi chòu aûnh höôûng saâu saéc Phaät giaùo, ñaõ phaùc hoïa kín

ñaùo ñieåm nhìn tinh teá veà thô ca vaø vaên hoïc döôùi aùnh saùng “dieäu phaùp” cuûa suoái

nguoàn Phaät hoïc13. Ñieàu ñoù noùi leân moät thöïc teá raèng: coù moät khuynh höôùng lí luaän,

bình giaûi nhöõng vaán ñeà thô ca töø ñieåm nhìn Phaät giaùo (vaø sau naøy laø Thieàn Phaät

13 Phan Ngoïc trong lôøi giôùi thieäu cuoán Vaên taâm ñieâu long cuûa Löu Hieäp cho bieát: Löu Hieäp voán thoâng thaïo kinh Phaät, bieát tieáng Sanskrit, “tieáp thu Phaät giaùo raát saâu cho neân söû duïng cô cheá lí luaän cuûa Phaät giaùo”, “Phaàn quan troïng nhaát cuûa Vaên taâm ñieâu long laø phaàn III töùc laø töø thieân 26 ñeán thieân 49, trong ñoù oâng noùi ñeán nhöõng vaán ñeà neàn hoïc cuõ hay baøn nhö khí, coát, tö…Xeùt cho cuøng, thì ñaây ñeàu laø thuaät ngöõ Phaät giaùo. Khoâng coù Phaät giaùo, khoâng coù neàn vaên hoùa Trung Quoác ñôøi Ñöôøng Toáng”. Xem Aristote – Ngheä thuaät thô ca, Löu Hieäp – Vaên taâm ñieâu long, NXB Vaên hoïc, Haø Noäi, 1999, trang 115 – 123.

giaùo) taïi Trung Quoác. Coù khaû naêng khuynh höôùng naøy ñaõ manh nha töø theá kyû thöù

V neáu tính töø Löu Hieäp thôøi Nam Baéc Trieàu ñeán Nghieâm Vuõ ñôøi Toáng. Caù tính

pheâ bình maïnh meõ vaø nieàm tin veà söï töông ngoä giöõa thieàn vaø thô cuûa Nghieâm Vuõ

ñeå laïi cho haäu theá nhieàu söï nghieàn ngaãm saâu saéc cuøng vôùi nhöõng cuoäc phaûn ñoái

quyeát lieät. Tröông Baùc Vó, taùc giaû cuoán Thieàn vaø thi hoïc (töùc Thieàn döõ thi hoïc)

nhaän xeùt: “Caên cöù vaøo söï khaùc bieät veà toâng phong ñeå luaän söï khaùc bieät veà

phöông thöùc hoïc thi, hoaëc caên cöù vaøo vaøo söï bieät veà phong caùch thi ca, maø laáy

moân phaùi khaùc nhau ñeå so saùnh, ñaây laø hieän töôïng thöôøng gaëp trong chuû ñeà “dó

thieàn duï thi” ôû ñôøi Toáng” [242; 91]. Thuoäc veà theá heä caùc nhaø pheâ bình hieän ñaïi

baøn veà thô thieàn, Ñoã Tuøng Baùch laø taùc giaû cuûa caùc coâng trình Thieàn hoïc vaø Thi

hoïc ñôøi Toáng, Thieàn moân khai ngoä thi nhò baùch thuû14… Noái tieáp truyeàn thoáng “dó

thieàn luaän thi”, Ñoã Tuøng Baùch vieát: “Nhaø thô ñem thieàn vaøo trong thi ca, bôûi caùc

thi só vaên nhaân ñôøi Ñöôøng Toáng tham thieàn thaønh phong traøo, laáy noù laøm sôû ñaéc

sôû tri, ñöa noù vaøo trong thô. Thi nhaân ñôøi Ñöôøng Toáng phaàn lôùn hay vieát veà choã

aùo dieäu cuûa thieàn caûnh, choã thích thuù veà thieàn lyù. Ñöôïc söï trôï giuùp cuûa thieàn, nhaø

thô coù caùi nhìn saâu roäng veà noäi dung cuûa thô, ñeà cao yù caûnh cuûa thô, laøm taêng

theâm phöông phaùp bieåu hieän trong thô” [10; 305-306]. Tröông Tích Khoân, taùc giaû

Thieàn döõ Trung Quoác vaên hoïc vieát naêm 1992 cuõng thöøa nhaän: “Thieàn hoïc ñem coõi

thieàn ñeán cho thô Ñöôøng, do ñoù cuõng ñem ñeán coõi thô. Ñoái vôùi thô Ñöôøng thì ñaây

laø ñieàu cöïc kì quan troïng. Laø coõi thieàn, môùi khieán thô Ñöôøng ñaït ñöôïc yù töôïng toát

ñeïp vaø coõi yù thanh trong thuaàn nhaát. Ñaây chính laø maáu choát vaø bí maät giuùp naâng

cao chaát löôïng ngheä thuaät cuûa thô Ñöôøng, laø nguyeân nhaân quan troïng nhaát laøm

14 Taùc phaåm sau naøy ñöôïc dòch döôùi caùi teân Thô thieàn Ñöôøng Toáng, NXB Ñoàng Nai, 2000.

15 Theo Tröông Tích Khoân, Thieàn döõ Trung Quoác vaên hoïc, Caùt Laâm vaên söû xuaát baûn xaõ, 1992, tr.244, trích töø baøi vieát Phaät Thieàn ñoái Lieãu Toâng Nguyeân sôn thuûy thi ñích aûnh höôûng soâ nghò (laáy töø Internet)

cho thô Ñöôøng ñöôïc phoàn thònh voâ tieàn khoaùng haäu.”15

Treân thöïc teá, thô thieàn ñôøi Toáng vaãn tieáp noái con ñöôøng thô thieàn ñôøi

Ñöôøng vôùi chuû aâm veà yù caûnh, thieàn vò. Nhöng theâm vaøo ñoù, caùc nhaø thô ñôøi Toáng,

trong khoâng khí hoïc thuaät chung cuûa thôøi ñaïi, ñaõ coá gaéng ñöa thô thieàn ñi theo

moät con ñöôøng môùi. Ñoù laø phöông thöùc laáy toaøn boä tinh thaàn tu taäp thieàn ñaïo laøm

aån duï cho tinh thaàn saùng taïo thô ca. Minh chöùng cho phöông thöùc naøy khoâng chæ

laø Thöông Lang Thi thoaïi cuûa Nghieâm Vuõ. Chuùng ta coù theå keå ñeán haøng loaït thuaät

ngöõ ñaõ ñöôïc caùc nhaø thô, nhaø lyù luaän ñôøi Toáng söû duïng khi baøn veà saùng taïo thi ca

nhö: phaûn thöôøng hôïp ñaïo, ñieåm thieát thaønh kim, ñoaït thai phaùp hoaùn coát phaùp, ñaõi

caûnh nhi sinh, truùng ñích, thöùc thuû quan lieät, thuïc döõ sinh, baûo tham bieán tham, cuù

trung höõu nhaõn16… Moät trong nhöõng thaønh töïu lyù luaän veà thô thieàn ñaùng chuù yù

nhaát töø heä thoáng caùc thuaät ngöõ naøy, theo chuùng toâi, laø nguyeân lyù thuïc döõ sinh maø

Chu Duï Khaûi ñaõ giôùi thieäu trong coâng trình Toáng ñaïi thi hoïc thuaät ngöõ ñích Thieàn

hoïc ngöõ nguyeân (Nguoàn goác thuaät ngöõ Thieàn hoïc trong thi hoïc ñôøi Toáng). Veà töø

nguyeân, “thuïc döõ sinh” nghóa laø quen vaø laï. “Laï” ôû ñaây ñöôïc hieåu laø “laï hoùa”

phöông thöùc bieåu ñaït. Lieân heä vôùi nhaän ñònh ñaày aån yù cuûa Truyeàn Sôû: “Treân con

ñöôøng laï ngöôøi cheát voâ soá”, taùc giaû Chu Duï Khaûi giaûi thích yeáu toá quen vaø laï

trong thô ca döôùi caùi nhìn bieän chöùng veà theå nghieäm vaø keá thöøa. Treân con ñöôøng

theå nghieäm aáy, haún coù nhieàu thi nhaân danh só ñaõ thaát baïi beân quaûn buùt moûi moøn

vì khoâng theå vöôït qua mieàn ñaát saùng taùc cuõ. Vaø vì theá, cuoäc theå nghieäm mang

chaát thieàn, chaát tu taäp vaøo thô, vaøo saùng taïo thô cuõng laø moät con ñöôøng laï coù theå

“gieát cheát” raát nhieàu hoàn thô chöa saün saøng.

1.1.3. Vaên hoïc Thieàn toâng Vieät Nam thôøi Lyù – Traàn 16 Coù theå hieåu khaùi quaùt nhö sau: Vöôït qua caùc qui taéc thoâng thöôøng ñeå kheá hôïp vôùi ñaïo (Phaûn thöôøng hôïp ñaïo); laøm cho thieát trôû thaønh vaøng (ñieåm thieát thaønh kim); Möôïn caáu töù ngöôøi xöa ñoåi thaønh ngoân ngöõ cuûa mình (ñoaït thai phaùp, hoaùn coát phaùp); öùng vôùi hieän thöïc maø saùng taùc (ñaõi caûnh nhi sinh); lôøi noùi thöôøng maø ngoä ñöôïc yù chæ thieàn (truùng ñích); baét laáy maáu choát vieäc ngoä ñaïo (thöùc thuû quan lieät); tham cöùu nhieàu coâng aùn ñeå thaønh thuïc trong taâm, ñoïc nhieàu taùc phaåm thi ca tieàn nhaân maø coù ñöôïc trí tueä thô (baõo tham vaø bieán tham); löïa choïn vaø xeáp ñaët ngoân töø sao cho theå hieän ñöôïc aùo nghóa trong thô (cuù trung höõu nhaõn).

1.1.3.1. Xaõ hoäi Vieät Nam thôøi Lyù – Traàn:

Buoåi bình minh cuûa nhaø nöôùc phong kieán ñoäc laäp Vieät Nam gaén chaët vôùi

söï phaùt trieån cuûa Phaät giaùo, ñaëc bieät qua söï kieän Lyù Coâng Uaån – töông truyeàn

ñöôïc nuoâi döôõng taïi chuøa Coå Phaùp - leân ngoâi vaøo naêm 1010 döôùi söï uûng hoä cuûa

caùc vò ñaïi sö vaø coâng thaàn theá kyû X - XI.

Phaät giaùo thôøi nhaø Lyù aûnh höôûng saâu saéc vaø toaøn dieän ñeán xaõ hoäi Ñaïi Vieät

treân caùc maët: chính trò, vaên hoùa, myõ thuaät… Veà chính trò, caùc baäc cao taêng nhö

Vaïn Haïnh, Vieân Thoâng, Thoâng Bieän… ñeàu laø ñöôïc tham gia baøn hoûi vieäc nöôùc,

ñöôïc caùc vua ñôøi Lyù xem nhö quaân sö, quoác sö. Veà vaên hoùa giaùo duïc noùi chung,

vieäc xaây döïng Vaên Mieáu naêm 1070 (ñôøi vua Lyù Thaùnh Toâng) laø daáu son cho

“coâng nghieäp” nhaø Lyù trong vieäc xaây döïng neàn hoïc thuaät “tam giaùo”. Tuy Phaät

giaùo ñöôïc xem laø quoác giaùo, song Nho-Laõo “vaãn ñöôïc vua quan ñoái ñaõi bình

ñaúng”, “moãi laàn nhaø nöôùc coù vieäc heä troïng cuõng thöôøng chaát vaát ngöôøi beân Nho,

Laõo cuõng nhö ngöôøi beân Phaät”, “khi vua coù ñieàu möøng, ngöôøi caû ba ñaïo ñeàu coù

ñaïi bieåu ñeán chuùc tuïng” …[20; 122]. Tinh thaàn Phaät giaùo töø bi theå hieän ñaäm neùt

trong öùng xöû coäng ñoàng cuûa vöông trieàu Lyù. Ngoaøi vieäc toå chöùc phaùp hoäi boá thí

daân ngheøo vaø aân xaù cho caùc tuø nhaân, xaây döïng quó cöùu trôï taïi caùc chuøa, caùc vua

quan ñôøi Lyù soáng raát hoøa ñoàng, gaàn guõi vôùi nhau. Saùch söû vaãn coøn ghi roõ coát caùch

vaø taâm löôïng bao la cuûa caùc vua trieàu Lyù ñoái vôùi ngöôøi daân qua caùc thö töø, chieáu

bieåu…, haàu heát ñeàu baøy toû taám loøng thöông xoùt muoân daân vôùi tinh thaàn “daân chuû

thuaàn phaùc”.

Tính ñeán thôøi ñieåm Lyù Thaùi Toå khôûi nghieäp nhaø Lyù, Ñaïi Vieät luùc naøy ñaõ

coù ñeán 3 doøng Thieàn vôùi lòch söû hình thaønh gaàn 500 naêm. Ñoù laø caùc thieàn phaùi

Tyø-ni-ña-löu-chi, phaùi Voâ Ngoân Thoâng vaø phaùi Thaûo Ñöôøng. Tuy chòu aûnh höôûng

raát nhieàu tinh thaàn Thieàn toâng Trung Hoa nhöng Thieàn Ñaïi Vieät dung chöùa trong

loøng noù doøng chaûy Phaät giaùo coù töø nhöõng thaùp baûo Luy Laâu ñaàu coâng nguyeân. Ñoù

laø “truyeàn thoáng Phaät giaùo quyeàn naêng, ñeà caäp tôùi nhöõng vaán ñeà linh dò vaø thaàn

thoâng” [220; 28] töøng toàn taïi trong daân gian suoát thôøi Baéc thuoäc. Nhöõng huyeàn

thoaïi veà Man Nöông vaø Khaâu Ñaø La, tuïc thôø caùc nöõ thaàn noâng nghieäp, truyeàn

thoáng ñaïo thaùnh ôû laøng queâ Giao Chæ xa xöa… ñeàu laø chöùng tích ñôøi soáng vaên hoùa

coå ngöôøi Vieät trong cô caáu tö töôûng Thieàn toâng Phaät giaùo Ñaïi Vieät ñôøi Lyù.

Nguyeãn Ñaêng Thuïc vieát: “Ñeán trieàu Haäu Lyù sau naøy, vua Lyù Thaùnh Toâng cuõng

ñaõ keát hôïp ngaønh tín ngöôõng suøng baùi cuûa noâng daân vôùi ngaønh tín ngöôõng cuûa trí

thöùc laõnh ñaïo thaønh moät toân giaùo Thaûo Ñöôøng, tin thôø Phaät Quan AÂm…” [250;

36]. Nhö vaäy, söï keát hôïp, hoøa quyeän vaøo nhau cuûa hai yeáu toá Phaät giaùo daân gian

vaø Phaät giaùo baùc hoïc ñôøi Lyù laø moät ñaëc ñieåm raát ñaùng chuù yùù. Söï keát hôïp aáy coù theå

xem laø “chaëng döøng chaân nheï nhaøng” cuûa trieát hoïc Phaät giaùo Ñaïi Vieät tröôùc khi

böùt phaù khoûi caùi neàn Phaät giaùo daân gian ñeå böôùc thaúng leân taàm cao baùc hoïc cuûa

nhöõng trieát thuyeát “bieän Taâm” ñôøi Traàn. Ñieàu naøy giaûi thích taïi sao ñeán thôøi nhaø

Traàn, tröôùc taùc thieàn hoïc ñeå laïi cuûa caùc thieàn sö khoâng heà ñöôïm muøi thaàn bí, aûo

hoùa. Yeáu toá Maät giaùo troän laãn vôùi Ñaïo giaùo töøng vöông vaát khaép caùc saám kyù hoài

ñaàu thôøi nhaø Lyù ñaõ hoaøn toaøn chaám döùt tröôùc quan ñieåm Phaät giaùo daân toäc (Truùc

Laâm Yeân Töû) cuûa caùc theá heä thieàn sö - trí thöùc ñôøi Traàn.

Khaùc vôùi söï thay ñoåi vöông trieàu töø nhaø Ñöôøng sang nhaø Toáng, cuoäc

chuyeån giao quyeàn löïc cuûa nhaø Lyù cho nhaø Traàn, döôùi baøn tay ñaïo dieãn cuûa Traàn

Thuû Ñoä, gaàn nhö ñöôïc thöïc hieän nheï nhaøng, hoaøn haûo. Bi kòch noäi trieàu chæ laø xaûy

ra ôû giai ñoaïn tieáp theo, nhöng ñaõ ñöôïc thu xeáp. Ngöôøi daân Ñaïi Vieät khoâng thaáy

coù söï ñöùt noái loaïn laïc giöõa hai trieàu ñaïi. Beân caïnh ñoù, nhaø Traàn vaãn tieáp noái nhaø

Lyù trong coâng cuoäc hoaèng döông Phaät phaùp, xaây döïng toâng phaùi thieàn daân toäc,

ñoàng thôøi, vöøa chaêm lo cho söï phoàn vinh cuûa muoân daân, vöøa duõng maõnh, oanh

lieät baûo veä giang san Ñaïi Vieät tröôùc ba traän xaâm löôïc cuûa ñaïi quaân Nguyeân

Moâng. Ñôøi Ñöôøng-Toáng, chæ coù hieän töôïng caùc vò hoaøng ñeá uûng hoä Phaät phaùp,

cho pheùp môû roäng caùc heä tö töôûng ngoaïi lai, vaø taïo moâi tröôøng vaên hoùa caàn thieát

ñeå thieát keá neàn trieát hoïc hình nhi thöôïng. Caùc thieàn sö Trung Quoác thôøi Ñöôøng-

Toáng coù theå laø caùc baäc ñaïi gia veà vaên hoïc, caùc dòch giaû loãi laïc hay caùc luaän sö

Phaät hoïc noåi tieáng; song trong soá hoï ít coù tröôøng hôïp tröïc tieáp tham gia chính

tröôøng nhö caùc thieàn sö ñôøi Lyù Traàn cuûa Vieät Nam. Thieàn sö ñoàng thôøi laø anh

huøng daân toäc hay Hoaøng ñeá chæ coù trong lòch söû Vieät Nam. Vaø cuõng coù theå noùi

theâm, chính vì doøng chaûy theá tuïc laãn saâu vaøo caûm xuùc saùng taïo maø thô thieàn ñôøi

Traàn vaø ñôøi Toáng (vôùi hai keát quaû tranh ñaáu choáng ngoaïi xaâm traùi ngöôïc nhau)

trôû neân khaùc bieät nhau ôû caûm höùng töï haøo vaø caûm höùng saàu tuûi, ôû taâm theá töï do

khoan hoøa vaø taâm theá tìm kieám ñaéng cay…

Moâi tröôøng vaên hoùa trieát hoïc quan troïng thôøi Traàn chính laø söï dung hoøa

ba heä trieát thuyeát Nho-Phaät-Laõo, vôùi noäi dung “hoøa quang ñoàng traàn” nhö moät

tieâu chí öùng xöû vaên hoùa tieâu bieåu nhaát cuûa taàng lôùp trí thöùc. Dó nhieân, nguyeân taéc

dung hoøa naøy laø söï keá thöøa toát ñeïp truyeàn thoáng cuûa caùc trieàu vua ñôøi Lyù, saâu xa

hôn nöõa laø söï keá thöøa vaø öùng bieán nguyeân taéc Tam giaùo ñaõ toàn taïi suoát gaàn moät

nghìn naêm treân ñaát Trung Hoa. Song, khoâng vì theá maø tính chaát “tam giaùo ñoàng

nguyeân”– moät coâng thöùc töôûng chöøng raát cuõ – laïi maát ñi söùc soáng vaø haøo khí Ñaïi

Vieät ôû thôøi nhaø Traàn.

1.1.3.2. Vaên hoïc Phaät giaùo Thieàn toâng thôøi Lyù - Traàn

Giaùo sö Haø Vaên Taán ñaõ goïi Lyù hoaëc luaän cuûa Maâu Baùc laø boâng hoa ñaàu

muøa cuûa vaên hoïc Phaät giaùo Vieät Nam vôùi “caùi cuoáng vaên baûn ñaày gai goùc”[202;

8]. Töø caùi cuoáng vaên baûn naøy, vaên hoïc Thieàn coøn chöùa ñöïng nhieàu nhaùnh vaên baûn

gai goùc hôn maø baèng chöùng laø söï maát maùt saùch vôû, söï laép gheùp, truøng laëp yù töôûng

vaø ngoân töø vôùi vaên hoïc Phaät giaùo Trung Hoa (tình traïng naøy coøn keùo daøi ñeán caû

tröôøng hôïp Höông Haûi thieàn sö ôû theá kyû XVIII). Cho ñeán tröôùc thôøi Lyù, toaøn boä

neàn vaên hoïc vieát Vieät Nam gaàn nhö chæ laø nhöõng “maûnh soùt” cuûa moät soá taùc

phaåm thi phuù vaø caùc taùc phaåm dòch thuaät, tranh luaän Phaät hoïc. Coù theå xem ñaây laø

ñaëc ñieåm chung cuûa vaên hoïc giai ñoaïn môû ñaàu thôøi kyø trung ñaïi ôû caùc nöôùc coù

truyeàn thoáng Phaät giaùo Baéc toâng nhö Nhaät Baûn, Trieàu Tieân.

Tinh thaàn Phaät giaùo Trung Hoa ñöôïc tieáp nhaän ôû Vieät Nam chuû yeáu laø

tinh thaàn Thieàn toâng, ñaëc bieät laø Thieàn Luïc Toå vaø veà sau laø Thieàn Laâm Teá17. Veà

maët tö töôûng, Thieàn do Voâ Ngoân Thoâng truyeàn baù töø chuøa Kieán Sô ñöôïc xem laø

moät daáu son cho söï phaùt trieån thöïc söï cuûa thieàn toâng Vieät Nam theo tinh thaàn

Thieàn Trung Hoa. Tö töôûng Phaät giaùo ñöôïc löu truyeàn ôû Vieät Nam theo tinh thaàn

naøy xuaát phaùt töø caùc boä kinh cô baûn sau: Kinh Phaùp Hoa tam muoäi, Kinh Laêng

Giaø, Kinh Kim Cöông (thuoäc heä Kinh Baùt Nhaõ), Kinh Vieân Giaùc, Kinh Hoa

Nghieâm. Treân thöïc teá, ñaïo Phaät Vieät thôøi trung ñaïi coù ñeán ba heä phaùi chính:

Thieàn toâng, Tònh ñoä toâng vaø Maät toâng. Thieàn toâng vaø Tònh ñoä toâng ôû Vieät Nam coù

nguoàn goác Trung Hoa raát roõ so vôùi Maät toâng18. Nhieàu nghieân cöùu cho thaáy Maät

giaùo laø söï hoãn dung Phaät giaùo Ñaïi thöøa vaø AÁn Ñoä giaùo. Vaø söï coù maët cuûa Maät

giaùo ôû Vieät Nam lieân quan ñeán hoaït ñoäng tu taäp cuûa thieàn sö Tyø ni ña löu chi vôùi

vieäc truyeàn baù kinh Maät giaùo Ñaïi thöøa phöông quaûng toång trì.

Trong khuoân khoå caùc taùc phaåm vaên hoïc thôøi kyø Baéc thuoäc, giôùi nghieân

cöùu ñaõ ñeà caäp caùc hieän töôïng sau ñaây: baûn dòch Luïc ñoä taäp kinh, Cöïu taïp thí duï

kinh, baûn chuù giaûi An ban thuû yù kinh vôùi teân tuoåi cuûa Khöông Taêng Hoäi (theá kyû

III). Sau ñoù laø tröôøng hôïp saùu laù thö cuûa Ñaïo Cao, Phaùp Minh trao ñoåi vôùi Lyù

17 Teân tuoåi vaø söï nghieäp hoaèng phaùp cuûa caùc thieàn sö nhö Tyø ni ña löu chi, Voâ Ngoân Thoâng, Thaûo Ñöôøng chöùng toû Phaät giaùo Vieät Nam raát töông hôïp vôùi Phaät giaùo Trung Hoa ôû söï choïn löïa phaùp moân Thieàn toâng. Caû ba nhaân vaät ñöôïc xem laø ñöùng ñaàu caùc tröôøng phaùi Thieàn Vieät Nam ñeàu laø caùc moân ñeä cuûa thieàn sö Trung Hoa. Tyø ni ña löu chi hoïc ñaïo ôû Tam toå Taêng Xaùn, Voâ Ngoân Thoâng laø hoïc troø cuûa Baùch Tröôïng Hoaøi Haûi, Thaûo Ñöôøng laø ñeä töû cuûa cuûa Tuyeát Ñaäu Minh Giaùm thuoäc doøng Thieàn Vaân Moân ñôøi Toáng. 18 Toå sö Thieàn Trung Quoác laø Boà Ñeà Ñaït Ma – ngöôøi ñöôïc thôø tuïng trong nhieàu Chuøa chieàn Vieät Nam; Vôùi Tònh Ñoä Toâng, Hueä Vieãn (334 – 416) ngöôøi Trung Quoác laø ngöôøi saùng laäp ñaàu tieân.

Mieãu veà vieäc khoâng thaáy chaân hình Phaät (theá kyû V). Töø ñaây cho ñeán heát theá kyû

XIX, neáu chæ xeùt veà doøng maïch thô thieàn, coù theå keå ñeán caùc taùc giaû sau ñaây: thieàn

sö Ñònh Khoâng, thieàn sö Caûm Thaønh, thieàn sö La Quí An…

Vò sö (vôùi tö caùch laø taùc giaû vaên hoïc vieát) ñöôïc xeáp ñaàu tieân trong coâng

trình Thô vaên Lyù Traàn laø Ñoã Phaùp Thuaän, moät nhaø sö danh tieáng ñôøi tieàn Leâ vôùi

baøi thô Ñaùp quoác vöông quoác toä chi vaán (Traû lôøi nhaø vua hoûi veà vaän nöôùc). Baøi thô

do moät thieàn sö vieát ra ôû ngay nhöõng naác thang ñaàu tieân cuûa neàn vaên hoïc vieát

trung ñaïi Vieät Nam ñaõ gaén lieàn caûm thöùc “voâ vi” vôùi “vaän nöôùc”, gaén lieàn “cung

ñieän” vôùi söï “döùt ñao binh”. Quan ñieåm naøy seõ coøn dö chaán saâu roäng trong doøng

vaên hoïc Thieàn toâng sau ñoù. Neáu khôûi söï cuûa vaên hoïc Phaät giaùo thôøi Baéc thuoäc laø

dòch thuaät kinh ñieån vaø tranh luaän Phaät hoïc vôùi teân tuoåi nhö Khöông Taêng Hoäi,

Maâu Baùc, Phaùp Minh, Ñaïo Cao,… (coù theå xem vieäc tranh luaän naøy töông ñöông

vôùi caûm höùng phaùn giaùo19 coù trong vaên hoïc Phaät giaùo Trung Hoa töø theá kyû IV, V)

vaø saùng taùc thô thieàn trong giôùi haïn keä tuïng thuaàn tuùy, thì cho ñeán caän thôøi Lyù,

neàn vaên hoïc toân giaùo aáy thieân sang hai höôùng môùi: quan taâm ñeán vaán ñeà quoác gia

daân toäc vaø gaén keát keä vôùi thô ôû moät möùc saâu ñaäm hôn. Taát nhieân, tröôùc ñoù, ngay

khi Phaät giaùo truyeàn baù vaøo Giao Chaâu thôøi ñaàu coâng nguyeân, vieäc tö töôûng Phaät

giaùo gaén vôùi yù thöùc nguoàn coäi, yù thöùc daân toäc, yù thöùc veà “coõi rieâng”20 … ñaõ ñöôïc

nhieàu nhaø nghieân cöùu ñoàng thuaän chæ ra. Ñaëc ñieåm naøy cho thaáy söï vaän ñoäng cuûa

thô thieàn trong doøng vaên hoïc Phaät giaùo Vieät Nam noùi chung seõ coù neùt khaùc bieät

nhieàu so vôùi nguoàn thô thieàn töø chính Trung Hoa vaø moät neàn thô thieàn khaùc nhö

19 Xem Lòch söû tö töôûng vaø trieát hoïc tính Khoâng, NXB TPHCM, 1999 , phaàn vieát veà phaùn giaùo: “Heä thoáng phaùn giaùo cuûa Phaät töû Trung Hoa coù theå ñöôïc xem laø moät saùng taïo lôùn trong vieäc giaûi minh caùc heä thoáng trieát hoïc Phaät giaùo. Noù ñöôïc baét ñaàu töø thôøi Toáng (thôøi ñaïi Nam Baéc trieàu 317 – 589) [231; 12]. ÔÛ ñaây, phaùn giaùo ñöôïc hieåu nhö laø phöông thöùc bình luaän vaø phaân kyø giaùo nghóa Phaät giaùo. 20 Chöõ duøng cuûa Nguyeãn Höõu Sôn trong baøi Caên reã vaên hoùa cuûa neàn vaên hoïc thôøi Lyù – Traàn, trích trong cuoán Vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam – quan nieäm con ngöôøi vaø tieán trình phaùt trieån, NXB KHXH, H, 2005: “Coù theå khaúng ñònh töø raát sôùm trong taâm trí ngöôøi Vieät ñaõ in ñaäm tieàm thöùc “con Roàng chaùu Tieân”, ñaõ coù yù thöùc veà moät “coõi rieâng’, nghóa ñoàng baøo chung moät “meï AÂu Cô traêm tröùng””[184; 114].

Nhaät Baûn. Nhöõng caûm nhaän, suy tö veà veû ñeïp thuaàn tuùy, moäng aûo vaø nghieâm

troïng cuûa ñôøi soáng ñaõ chaét loïc thô thieàn Nhaät thaønh moät theå loaïi ñoäc ñaùo. Töø ñoù

thô thieàn Nhaät Baûn taïo döïng ñöôïc moät neàn taûng thi hoïc rieâng. Thô thieàn Trung

Quoác coøn gaây ra moät laøn soùng tranh luaän maõnh lieät veà “dó thieàn luaän thi” maø

chuùng toâi ñeà caäp beân treân. Khaùc vôùi Trung Quoác, boán theá kyû ñoäc laäp ñaàu tieân cuûa

ngöôøi Vieät khoâng saûn sinh ra Nghieâm Vuõ vaø nhöõng nhaø bình luaän thieàn thi, cuõng

nhö naêm theá kyû sau ñoù, cho tôùi thôøi caän ñaïi, vaãn khoâng coù moät hoïc giaû trung ñaïi

naøo ñaët thô thieàn leân baøn caân thi hoïc. Caùc theá heä thieàn sö – cö só Vieät Nam khoâng

coù nhöõng teân tuoåi theo kieåu Thích Hieäu Nhieân, Toâ Thöùc,… töùc laø nhöõng thieàn sö,

cö só tröïc tieáp baøn veà vaên hoïc ngheä thuaät. Coù theå ñoái vôùi ngöôøi Vieät Nam, aán

töôïng veà vaên hoïc Phaät thöôøng nhaém ñeán tính chöùc naêng; Thô thieàn gaén vôùi lôøi

kinh keä nôi cöûa chuøa, laø chuyeän cuûa caùc cao taêng thaïc ñöùc hoaëc giôùi tu haønh,

hoaëc neáu coù aûnh höôûng ñeán thô vaên caùc nhaø nho thì cuõng laø daáu veát “Tam giaùo”

hay caûm thöùc thieàn “man maùc”, “baøng baïc” maø khoâng phaûi laø moät khuynh höôùng

hay moät söï theå hieän thi hoïc cuûa thieàn. Theâm vaøo ñoù, naïn chieán tranh binh löûa

coäng vôùi chính saùch tieâu dieät vaên hoùa Ñaïi Vieät do giaëc Minh gaây ra ñaõ laøm bieán

maát nhieàu di saûn vaên hoïc quí baùu thôøi Lyù Traàn, khieán ngöôøi ñôøi sau muoán tìm

hieåu, khaúng ñònh ñieàu gì ñoù veà moät neàn thi hoïc coå cuõng thaät khoù loøng. Nhöõng gì

coøn laïi cuûa vaên hoïc Lyù Traàn, ñaëc bieät laø maûng thô vaên Thieàn coù veû nhö raát khoù

ñaët vaøo trong moät heä thoáng vaên hoïc coå naøo. Veà vaán ñeà naøy, Traàn Nho Thìn trong

baøi Tính heä thoáng cuûa tieán trình lòch söû vaên hoïc Vieät Nam (TCVH, soá 7-2002) coù yù

kieán: “Nhaän ñònh giai ñoaïn töø theá kyû X ñeán theá kyû XV laø giai ñoaïn khaúng ñònh

neàn ñoäc laäp daân toäc laø nhaän ñònh ñuùng vôùi thöïc teá lòch söû song khoâng ñuû vì ñaõ

khoâng bao goàm maûng thô vaên trieát lyù veà Thieàn raát ñaëc saéc cuûa caùc Thieàn sö voán

khoâng deã gì eùp vaøo khuoân khaúng ñònh daân toäc ñöôïc…” [234; 60]. Treân thöïc teá, caùc

coâng trình söu taàm thô ca cuûa ngöôøi Vieät trong boán theá kyû ñaàu cuûa neàn vaên hoïc

vieát (trong ñoù coù thô ca ñôøi Lyù - Traàn) ñeàu khoâng phaûi laø nhöõng cuoán saùch baøn veà

thi hoïc thô thieàn. Tuy nhieân, nhìn qua danh saùch caùc taùc phaåm vaên hoïc ñôøi Lyù

Traàn, chuùng ta vaãn coù theå taùch chuùng ra thaønh doøng vaên hoïc Phaät giaùo, hay laø

doøng vaên hoïc Thieàn toâng Vieät Nam vôùi nhöõng ñaëc ñieåm noåi baät veà noäi dung saùng

taùc vaø trieát luaän. Vaø nhö vaäy, ñeán nay, coâng vieäc nhìn nhaän vaên hoïc Phaät giaùo

Vieät Nam nhö moät doøng maïch rieâng beân caïnh doøng vaên hoïc yeâu nöôùc Lyù Traàn

vaãn ñaët ra nhieàu vaán ñeà hoïc thuaät cho giôùi nghieân cöùu vaên hoïc coå.

Haøng loaït baøi thô coù tính saám vó ôû caùc thieàn sö Vieät Nam khoaûng theá kyû

thöù X laø moät neùt khaùc bieät thaáy roõ so vôùi taùc phaåm caùc thieàn sö ñôøi Ñöôøng Toáng ôû

Trung Quoác. Saám vó thuoäc loaïi ngoân ngöõ tieân tri, coù tính chaát nhö ñieàm baùo veà

vaän meänh quoác gia. Theo Nguyeãn Duy Hinh, ñoù laø “phöông thuaät trong vaên hoùa

Trung Quoác” vaø “khoâng lieân quan gì ñeán Phaät giaùo” [79; 293]. Cuõng theo taùc giaû

naøy, tính chaát “ñieàm baùo” trong moät soá baøi saám vó ñöôïc truyeàn tuïng ôû theá kyû thöù

IX cho thaáy moät phöông aùn choïn löïa hình thöùc cöùu nöôùc raát ñaëc bieät cuûa caùc thieàn

sö thuoäc sôn moân Daâu. Thöïc ra, saám vó khoâng phaûi laø saûn phaåm ñaëc bieät cuûa Maät

toâng hay Maät giaùo, maø tröôùc heát noù cuõng thuoäc veà saûn phaåm tinh thaàn cuûa caùc

nhaø Nho Trung Hoa thôøi coå nhaèm huyeàn bí hoùa cao ñoä thuyeát thieân meänh. Nhö

vaäy, vieäc söû duïng saám vó cuûa caùc thieàn sö Ñaïi Vieät suoát töø thôøi Ñinh, Tieàn Leâ ñeán

thôøi Lyù roõ raøng laø daáu hieäu cuûa baûn lónh “tuøy duyeân”, “nhaäp tuïc” cuûa caùc thieàn

sö, cao taêng khi tham gia vaøo chính söï.

Neáu laáy ñôøi Ñöôøng ñeå so saùnh vôùi ñôøi Traàn, coù theå nhaän ra ñieåm khaùc

bieät giöõa loaïn An Söû (nhaø Ñöôøng) vaø cuoäc chieán tranh veä quoác vó ñaïi cuûa daân toäc

Vieät Nam choáng quaân Nguyeân (nhaø Traàn) ñeàu laø hai bieán coá lôùn trong xaõ hoäi hai

nöôùc. Song veà baûn chaát thì nhöõng söï kieän aáy raát khaùc nhau. Moät beân laø yù thöùc veà

ñoäc laäp daân toäc (Vieät Nam), moät beân laø yù thöùc veà söï tao loaïn cuûa thôøi theá (Trung

Quoác). Hai kieåu yù thöùc naøy chi phoái saâu saéc vieäc thaåm ñònh vaø theá giôùi quan cuûa

ngöôøi laøm thô thieàn. Maët khaùc, nguoàn goác tö töôûng vaø vaên hoùa cuûa hai nöôùc cuõng

khaùc bieät. YÙ thöùc nguoàn coäi coù caên reã saâu xa trong neàn vaên hoùa coå ngöôøi Vieät

lieân quan ñeán vieäc hình thaønh khoái tö töôûng thoáng nhaát trong quan ñieåm veà vaän

meänh quoác gia; trong khi ñoù, lòch söû ñaãm maùu cuûa caùc vöông trieàu vaø truyeàn

thoáng trieát hoïc vó ñaïi cuûa Trung Hoa laïi taïo ra khoâng gian “traêm hoa ñua nôû” cuûa

caùc khuynh höôùng tö töôûng veà chính trò xaõ hoäi laãn vaên hoùa ngheä thuaät. Nhö theá,

moät beân thieân veà tính haøn laâm, luaän lyù thi hoïc, moät beân höôùng ñeán lòch söû xaõ hoäi

vaø quan heä ñaïo-ñôøi; Yeáu toá thieàn sö vôùi theá tuïc, thieàn sö vôùi vai troø choáng xaâm

löôïc ñöôïc nhaéc ñeán nhö moät tieâu chí quan troïng trong lòch söû pheâ bình thô thieàn

Vieät Nam (taát nhieân laø töø quan ñieåm cuûa caùc nhaø nghieân cöùu hieän ñaïi), trong khi

tính haøn laâm vaø tö töôûng Thieàn hoïc laïi ñöôïc quan taâm nhieàu hôn trong sinh hoaït

thöôûng laõm thô thieàn Trung Hoa.

Neáu tieáp tuïc laáy ñôøi Toáng nhö moät tieâu chí so saùnh vôùi hai trieàu Lyù –

Traàn cuûa Ñaïi Vieät (treân thöïc teá, nhaø Toáng toàn taïi song song nhaø Lyù, nhaø Nguyeân

toàn taïi song song nhaø Traàn), laïi thaáy söï khaùc bieät vaên hoùa taïo ra hai chænh theå cuûa

neàn vaên hoïc thieàn toâng khaùc nhau. Veà maët lòch söû, thôøi Toáng coù nhieàu ñieåm gaàn

guõi vôùi giai ñoaïn choáng ngoaïi xaâm cuûa Ñaïi Vieät hôn. Nhaø Toáng (caû hai thôøi kyø

Baéc Toáng vaø Nam Toáng) ñeàu phaûi traûi qua nhieàu binh bieán, ñaëc bieät laø caùc cuoäc

ñaáu tranh döõ doäi choáng giaëc Lieâu, giaëc Kim, giaëc Moâng Coå (töùc Nguyeân). Nhöng,

khaùc vôùi caâu chuyeän veà baøi thô thaàn treân soâng Nhö Nguyeät, hay söï kieän vua toâi

nhaø Traàn vôùi hoäi nghò Dieân Hoàng vaø yù chí “Saùt Thaùt”, vaên hoïc ñôøi Toáng laø tieáng

noùi yeâu nöôùc ñaày phaãn uaát, nung naáu hoaøi baõo chieán ñaáu baûo veä giang sôn trong

noãi haän saàu to lôùn. Tình caûm yeâu nöôùc trong vaên hoïc ñôøi Toáng ñöôïc ñaùnh giaù laø

“chöa heà coù trong vaên hoïc tröôùc Toáng” [98; 317]. Tuy nhieân, loøng thieát tha vôùi

vaän meänh ñaát nöôùc cuûa caùc vaên nhaân ñôøi Toáng nhanh choùng chìm saâu vaøo hieän

thöïc vong quoác. Vaø “doøng chaûy yeâu nöôùc” aáy chæ coøn laïi dö aâm kín ñaùo trong caùc

saùng taùc cuûa Toâ Ñoâng Pha, Luïc Du, Vaên Thieân Tröôøng…

Vieäc caùc nhaø nghieân cöùu Vieät Nam taäp trung tìm hieåu thô vaên Lyù Traàn

döôùi aùnh saùng cuûa lòch söû choáng ngoaïi xaâm, vaø trong söï gaén boù vôùi tinh thaàn coäi

nguoàn, yù thöùc daân toäc hay baûn lónh Ñoâng A, ñeàu phaûn aùnh moät quan ñieåm raèng

thöïc söï coù moät neàn Thieàn hoïc Vieät Nam, vaø neàn thieàn hoïc aáy coù theå coù moät soá ñaëc

ñieåm sau:

- AÛnh höôûng tích cöïc ñeán tinh thaàn daân toäc, ñeán söù meänh laõnh ñaïo daân toäc

-AÛnh höôûng ñeán caûm höùng vaø tính chaát thô ca cuûa caùc thieàn sö hoaëc caùc

nhaø thô meán moä Phaät phaùp

- Thieát laäp theá keát hôïp chaët cheõ “thieàn – thô – ñôøi” taïo neân veû ñeïp cuûa

baûn lónh giaûi thoaùt vaø khaû naêng chieán ñaáu - chieán thaéng vì neàn ñoäc laäp cuûa quoác

gia.

Nhö treân ñaõ giaûi thích, ñaëc ñieåm cuoái cuøng naøy laø moät neùt môø trong tö

töôûng thieàn toâng Trung Hoa. Ngöôøi Trung Quoác quan taâm saâu saéc ñeán moái lieân

heä tinh teá cuûa thô vaø thieàn, hoï cuõng xaây döïng nhaõn quan trieát hoïc thieàn vaø ñôøi,

nhöng boä ba thieàn – thô – ñôøi gaén vôùi yù thöùc coäi nguoàn vaø hôïp nhaát daân toäc thì

khoâng theå hieän roõ (keå caû trong ñôøi Toáng). Töø ñoù, coù theå thaáy neàn thieàn hoïc Vieät

Nam coù moät heä quan nieäm rieâng, aûnh höôûng ôû beà saâu ñeán thô thieàn Vieät Nam.

Tuy nhieân, caùc nhaø thô – thieàn sö, nhöõng ngöôøi saùng taïo thô thieàn, laïi khoâng tröïc

tieáp xaây döïng lyù luaän thi hoïc veà thô thieàn. Ñeå khaéc phuïc “ñoä cheânh” teá nhò naøy

trong khi so saùnh, chuùng toâi vaãn ñeà caäp ñeán caùc yeáu toá thi hoïc thieàn cuûa thô Phaät

giaùo Lyù Traàn, nhöng ñeà caäp thoâng qua caùc nghieân cöùu môùi nhaát veà giai ñoaïn vaên

hoïc naøy chöù khoâng döøng laïi ôû nhöõng nhaän ñònh thuoäc veà “di saûn”; thoâng qua

chính caùc thaønh töïu thô thieàn Lyù Traàn vôùi nhöõng haït nhaân ngheä thuaät maø chuùng

toâi tìm thaáy trong chuyeân luaän cuûa mình.

1.1.4. Moät soá khaùi nieäm ñöôïc söû duïng trong luaän aùn coù lieân quan ñeán quaù trình

nghieân cöùu so saùnh thô thieàn

1.1.4.1. Nhaân sinh quan Phaät giaùo Thieàn toâng

Toaøn boä tö töôûng Phaät giaùo toaùt leân tinh thaàn giaûi thoaùt con ngöôøi khoûi söï

khoå cuûa theá gian. Vôùi baøi giaûng veà Töù dieäu ñeá, Ñöùc Phaät ñaõ chæ thaúng baûn chaát

cuûa ñôøi soáng laø Khoå. Con ngöôøi trong quan nieäm Phaät giaùo laø nhöõng chuùng sinh

coù theå mang chöùa nghieäp quaû töø coõi suùc sinh, ñòa nguïc hay chuùt tham duïc loaøi A-

tu-la, ñoàng thôøi cuõng chöùa ñöïng haït nhaân ñöôïc soáng treân coõi Thieân, coõi Phaät.

Trong traät töï maø con ngöôøi coù khaû naêng bò ñaøy ñoïa hoaëc ñöôïc giaûi thoaùt ñoù, ñöùc

Thích Ca ñaõ göûi ñi moät thoâng ñieäp: con ngöôøi (töùc chuùng sinh) coù theå thaønh Phaät,

trôû neân tænh thöùc toaøn maõn moät khi noù daùm ñoái dieän vôùi söï khoå, tu luyeän ñeå thoaùt

khoå.

Trong tö töôûng Phaät giaùo Nguyeân thuûy, lyù thuyeát Töù dieäu ñeá vaø quan nieäm

Duyeân sinh voâ ngaõ laø nhöõng luaän ñieåm toân giaùo noåi baät nhaát. Khaùc vôùi con ngöôøi

caù theå vaø con ngöôøi töï nhieân cuûa ñaïo Laõo, khaùc vôùi con ngöôøi xaõ hoäi vaø con

ngöôøi phaän vò cuûa ñaïo Nho, con ngöôøi ñaïo Phaät thieát laäp lieân heä vôùi caùi voâ taän

cuûa theá giôùi duyeân khôûi. Quan heä cuûa con ngöôøi Phaät giaùo ñoái vôùi xaõ hoäi vaø thieân

nhieân mang caùc ñaëc tính: khoâng giôùi haïn veà phaän vò xaõ hoäi, khoâng giôùi haïn veà töï

do caù tính vaø khoâng giôùi haïn ôû söï ñònh giaù thieân nhieân (töùc söï xaõ hoäi hoùa thieân

nhieân thaønh yù nghóa sang heøn, maïnh yeáu…). Do vaäy, con ngöôøi Phaät giaùo coù theå

“ra vaøo” giöõa caùc theå cheá chính trò, chia seû nhöõng khoå ñau thoáng thieát nhaát cuûa

taát caû chuùng sinh vaø bình ñaúng laï luøng tröôùc baûng maøu giaù trò cuûa böùc tranh giai

caáp. Nhaõn quan Phaät giaùo veà vaán ñeà con ngöôøi xaùc laäp treân caùc luaän ñieåm sau:

Con ngöôøi veà cô baûn soáng trong luaân hoài, con ngöôøi khoâng coù ñònh meänh baát

bieán, con ngöôøi phaûi chòu ñöïng qui luaät nhaân quaû cuûa caùc nghieäp do mình taïo ra,

con ngöôøi nhaát thieát bình ñaúng, con ngöôøi laø cao quí toät ñoä trong khaû naêng töï giaûi

thoaùt chính mình, haïnh phuùc thaät söï cuûa con ngöôøi laø giaûi thoaùt khoûi toaøn coõi luaân

hoài cuøng taát caû nhöõng heä luïy cuûa noù veà maët tinh thaàn laãn theå chaát.

Thuyeát Duyeân sinh voâ ngaõ laø moät “phaùt kieán” vó ñaïi cuûa Thích Ca khi goïi

teân baûn chaát voâ thöôøng cuûa theá gian vaø ñaët con ngöôøi vaøo cuoäc saùng taïo môùi. Con

ngöôøi coù theå saùng taïo ra chính noù trong (vaø baèng) naêng löôïng troâi chaûy vónh haèng

cuûa theá giôùi. Noù coù theå ñoái thoaïi vôùi raát nhieàu kieáp soáng tröôùc cuõng nhö heïn hoø

vôùi nhöõng kieáp soáng sau qua söï chöùng nhaäp taâm linh vaøo coõi giaùc ngoä; noù coù theå

môû roäng bieân giôùi soáng soùt cuûa mình qua ranh giôùi cuûa moïi “caùi cheát” veà thaân

xaùc vaø yù nieäm.

Quan nieäm veà nhaân sinh cuûa phaùi Thieàn toâng tuy khôûi nguoàn töø tö töôûng

Phaät giaùo nhöng laïi coù ñieåm khaùc bieät (hay laø söï nhaán maïnh “cöïc ñoan”) veà giaûi

thoaùt vaø chöùng ngoä. Coù theå khaùi quaùt moät soá ñaëc ñieåm cô baûn veà nhaân sinh quan

Thieàn toâng nhö sau:

- Con ngöôøi trong muïc tieâu soáng coøn: “thaáy tính” vaø “giaùc ngoä”

Töø toân chæ ban ñaàu: “tröïc chæ nhaân taâm – kieán tính thaønh Phaät”, caùc thieàn

sö luoân phaûi ñoái maët vôùi nguyeân taéc nghieät ngaõ cuûa con ñöôøng chöùng ngoä, ñoù laø

“thaáy tính”. Moïi caûnh giôùi cao ñeïp vaø nhöõng trieát lyù saâu saéc nhaát ñeàu phaûi qui

höôùng veà söï nhaän bieát vaø chöùng nghieäm coõi giaùc ngoä an laïc. Vì mong giaùc ngoä

maø Hueä Khaû (nhò Toå) ñaõ chaët moät caùnh tay cuûa mình tröôùc toå sö Boà Ñeà Ñaït Ma.

Trieäu Chaâu Tuøng Thaåm – moät ñaïi sö ñôøi Ñöôøng, ñaït ngoä töø naêm 18 tuoåi maø vaãn

tieáp tuïc caàu ñaïo cho ñeán naêm 80 tuoåi. Con ñöôøng caàu ñaïo laø moät trong nhöõng aùm

aûnh lôùn nhaát cuûa vaên hoïc Thieàn. Do ñoù, con ngöôøi trong quan nieäm Thieàn toâng

bao giôø cuõng ñöôïc ñaët trong boái caûnh tìm kieám baûn taâm nhaèm ñaït chöùng ngoä vaø

giaûi thoaùt. Rôøi khoûi muïc tieâu naøy, con ngöôøi töùc khaéc môø mòt vaø “laïc ñöôøng”.

- Con ngöôøi töï giaûi thoaùt khoûi moïi vöôùng chaáp

Phong thaùi thöôøng gaëp ôû caùc thieàn sö laø tinh thaàn ung dung khoaùng ñaït,

tuøy taâm tuøy cô. Ñoù chính laø moät caùch goïi khaùc cho hình aûnh con ngöôøi giaûi thoaùt,

tröôùc heát laø giaûi thoaùt khoûi ñònh kieán cuûa chính mình veà baûn thaân vaø theá giôùi. Voâ

Moân Hueä Khai (Trung Quoác) coù ghi laïi coâng aùn noåi tieáng veà Luïc Toå nhö sau:

“Nhaân gioù lay phöôùn, coù hai oâng taêng tranh luaän. Moät oâng noùi: “Phöôùn ñoäng”.

OÂng kia noùi: “Gioù ñoäng”. Caõi qua caõi laïi khoâng ra leõ. Luïc Toå noùi: “Khoâng phaûi

gioù ñoäng, khoâng phaûi phöôùn ñoäng, taâm caùc oâng ñoäng ñaáy”. Hai oâng taêng giaät

mình hoaûng sôï”21 [139; 93]. Coâng aùn naøy veà sau trôû thaønh nguoàn caûm höùng cho

nhieàu baøi thô keä Trung Hoa vaø Vieät Nam. Haøng loaït caùc maãu chuyeän nhoû trong

caùc coâng aùn thieàn cuõng nhaán maïnh khaû naêng giaûi thoaùt cuûa con ngöôøi. Noùi cho

cuøng, ñoù cuõng laø moät daïng cuûa trình ñoä nhaän thöùc töï do vaø thöïc hieän töï do trong

ñôøi soáng.

- Con ngöôøi daán böôùc trong ñôøi vaø an laïc trong moãi phuùt giaây

Ñeán Hueä Naêng, vò Luïc toå vó ñaïi Trung Hoa, Thieàn Phaät giaùo gaàn nhö ñaõ

caát boû gaùnh naëng chieác aùo caø sa vaø nhöõng hình dung veà coõi Nieát Baøn ñaày höùa

heïn. Hình aûnh moät thieàn sö phieâu boàng treân nhöõng nuùi ñoài xa thaúm hay mieät maøi

gaùnh nöôùc, böûa cuûi, hình aûnh moät thieàn sö aùo tôi, giaøy vaûi ñi trong söông gioù hay

chuyeân caàn röûa baùt, caøy ñoàng… ñaõ khoâng coøn laï nôi cöûa thieàn. Tuyeân ngoân theá tuïc

hoùa thieàn cuûa Baïch Tröôïng Hoaøi Haûi: “Moät ngaøy khoâng laøm, moät ngaøy khoâng

aên” ñaõ caém saâu löôùi kieám kim cöông cuûa Thieàn vaøo coõi traàn. Con ngöôøi Thieàn laø

con ngöôøi daán böôùc trong ñôøi vaø an laïc trong moãi phuùt giaây. Quan nieäm thöïc tieãn

veà ñaïo Thieàn nhö vaäy ghi daáu söï tieáp bieán vaø hoãn dung tinh thaàn Phaät giaùo AÁn

Ñoä vaøo heä thoáng trieát hoïc vaø toân giaùo rieâng coù cuûa truyeàn thoáng tö töôûng Trung

Hoa. Chính vì tính chaát daán böôùc naøy maø Thieàn coù söùc soáng beàn bæ, aûnh höôûng

saâu roäng ñoái vôùi caùc neàn vaên minh khaùc nhau vaø vôùi caùc neàn ngheä thuaät khaùc

nhau treân theá giôùi ñeán taän ngaøy nay. 21 Coâng aùn noåi tieáng naøy raát gioáng tích truyeän veà Toå taêng Gia Nan Ñeà (Sanghanandi) – 1 trong 28 vò toå sö Thieàn coù nguoàn goác AÁn Ñoä tính töø Phaät Thích Ca trôû ñi. Tích truyeän nhö sau: “Moät hoâm gioù thoåi caùi linh treo treân ñieän Phaät khua ñoäng, Ngaøi (töùc Gia Nan Ñeà) hoûi Xaù Ña: “Linh keâu hay gioù keâu?”. Xaù Ña thöa: “Chaúng phaûi linh keâu, chaúng phaûi gioù keâu, maø taâm con keâu”. “Taâm ngöôi laø caùi gì ?”. “Ñeàu laëng leõ” [270; 82].

- Con ngöôøi an truù trong ngoâi nhaø thieân nhieân

Ñoái vôùi caùc thieàn sö, thieân nhieân gaén vôùi caùi nhìn baûn theå, vaø vì theá, veà

vôùi thieân nhieân laø veà vôùi baûn taâm, veà vôùi ngoâi nhaø vónh cöûu cuûa moãi ngöôøi. Thieàn

toâng laïi coù khuynh höôùng ñaët con ngöôøi vaøo moät thieân nhieân ñöôïc baûn theå hoùa saâu

saéc baèng caùc ñaëc tính voâ nhieãm, vaéng laëng vaø vónh haèng. Khi aáy, thieân nhieân

khoâng chæ khôi gôïi nieàm vui thích ñöôïc huyeàn ñoàng cuøng taïo vaät vaø rong chôi

trong coõi thanh saïch cuûa caùc thieàn sö, maø hôn heát, noù coøn laø vaät lieäu huyeàn nhieäm

cuûa ngoâi nhaø Tính Khoâng, laø bieåu töôïng an truù cao ñeïp cho con ngöôøi giaùc ngoä.

1.1.4.2. Baûn theå luaän Phaät giaùo Thieàn toâng

Lòch söû tö töôûng Phaät giaùo chöùa ñöïng lòch söû quan nieäm veà baûn theå. Ngaøy

nay ta coù theå goïi lòch söû aáy laø cuoäc tranh luaän veà baûn theå, tranh luaän veà thöïc taïi

tuyeät ñoái.

Ñaët con ngöôøi trong theá giôùi khaùch quan, Phaät giaùo nguyeân thuûy lyù giaûi söï

toàn taïi cuûa con ngöôøi trong quan heä “duyeân sinh voâ ngaõ”cuûa vaïn phaùp. Theo ñoù,

hieän höõu luoân xuaát hieän ôû hai traïng thaùi: nhö noù voán theá vaø trong caùi nhìn cuûa con

ngöôøi.

Ñieàu phaân bieät Phaät giaùo vaø caùc heä trieát hoïc khaùc ôû choã Phaät giaùo chuû

tröông nhaát thieát hieåu bieát baûn theå baèng caùch chöùng nhaäp, theå nghieäm.

Söï phaùt trieån lieân tuïc cuûa caùc hoïc phaùi Phaät giaùo vaø söï phaân hoùa caùc ñieåm

nhìn veà giaùo nghóa cho thaáy moät hieän traïng phöùc taïp veà caùc heä tö töôûng Phaät giaùo

taïi AÁn Ñoä sau khi Thích Ca dieät ñoä. Sang theá kyû III tröôùc coâng nguyeân, vôùi söï

xuaát hieän cuûa Maõ Minh vaø tö töôûng “vaïn phaùp duy taâm”, Phaät giaùo ñaõ böôùc sang

trang môùi. Cho ñeán khi hoïc thuyeát“Tam luaän” cuûa Long Thoï ra ñôøi thì trieát hoïc

Tính khoâng môùi thöïc söï nôû roä vaø trôû thaønh hoïc thuyeát vó ñaïi nhaát cuûa Ñaïi thöøa

Phaät giaùo. Trieån khai tinh teá quan nieäm Duyeân khôûi coù trong caùc boä kinh nguyeân

thuûy cuûa Phaät giaùo, Long Thoï xaùc ñònh Tính khoâng laø baûn chaát cuûa Duyeân khôûi.

Nhö vaäy, cuoäc tranh luaän trieàn mieân veà söï hieän höõu cuûa vaïn phaùp vaø baûn theå

ñöôïc giaûi quyeát trong quan nieäm môùi cuûa Long Thoï: baûn theå cuûa theá giôùi duyeân

khôûi naøy laø khoâng coù töï tính.

Thieàn toâng nhaán maïnh vieäc trôû veà baûn theå laø chöùng ngoä Phaät tính, laø giaûi

thoaùt. Vôùi quan ñieåm naøy, Thieàn toâng ñaõ hoaøn thaønh söù meänh noái keát “baûn yù” cuûa

Phaät veà “thöïc haønh giaûi thoaùt” vôùi thöïc teá tu taäp cuûa “chuùng sinh”. Baûn theå luaän

trong tröôøng hôïp naøy gaén boù chaët cheõ vôùi söï “thöïc hieän baûn theå”.

Moät trong nhöõng khaùi nieäm quan troïng nhaát cuûa Thieàn toâng laø “baûn lai

dieän muïc”, nghóa laø “maët muõi xöa nay”. Khaùi nieäm naøy xuaát hieän laàn ñaàu trong

Kinh Phaùp baûo ñaøn cuûa Luïc Toå Hueä Naêng, gaén lieàn vôùi coâng aùn moâ taû cuoäc gaëp

gôõ “baát ñaéc dó” giöõa Hueä Naêng vaø Thöôïng toïa Minh. Vaán ñeà baûn theå cuûa theá giôùi

vaø con ngöôøi thöôøng ñöôïc caùc thieàn sö Trung Hoa qui tuï vaøo khaùi nieäm taâm vaø

tính. Taâm trong tröôøng hôïp naøy laø chaân taâm, baûn taâm, Phaät taâm; coøn tính coù theå

hieåu laø chaân tính, phaùp tính, Phaät tính.

Nhö theá, veà cô baûn, con ñöôøng baûn theå luaän Phaät giaùo Thieàn toâng coù theå

taïm chia thaønh hai quan nieäm chính:

- Baûn theå laø thöïc taïi tuyeät ñoái gaén lieàn vôùi söï hieän höõu cuûa caùc Phaùp, coøn

ñöôïc goïi laø Chaân Nhö.

- Baûn theå laø baûn Taâm cuûa moïi chuùng sinh vaø moïi toàn taïi. Baûn theå aáy voán

roãng rang, trong saùng, vónh cöûu.

1.1.4.3. Myõ hoïc Thieàn toâng

Myõ hoïc Thieàn toâng tröôùc heát phaûn aùnh tinh thaàn Myõ hoïc Phaät giaùo.

Coù theå noùi, tö töôûng myõ hoïc Phaät giaùo bao goàm raát nhieàu caáp ñoä yù nghóa,

theå hieän ôû nhieàu phöông dieän phong phuù cuûa ñôøi soáng maø khoâng deã gì khaùi quaùt

thaønh caùc coâng thöùc bi-haøi-cao caû ngay ñöôïc. Töø myõ hoïc Phaät giaùo ñeán myõ hoïc

Thieàn toâng laø con ñöôøng saâu thaúm chuyeån hoùa nhieàu giaù trò tö töôûng Phaät giaùo töø

khôûi thuûy thaønh caùc giaù trò tö töôûng Thieàn toâng Trung Hoa. Nhìn chung, vaán ñeà

myõ hoïc Phaät giaùo, myõ hoïc Thieàn toâng ñöôïc ñaët ra ôû ba phöông dieän:

- laø caùc yeáu toá coù tính myõ hoïc thoaùt thai töø heä thoáng kinh ñieån Phaät giaùo,

nhaát laø ôû caùc luaän ñieåm veà giaûi thoaùt vaø an laïc.

- laø caùc yeáu toá coù tính myõ hoïc caên cöù vaøo heä thoáng myõ thuaät Phaät giaùo (theå

hieän qua caùc coâng trình kieán truùc, xaây döïng lieân quan ñeán Phaät giaùo, Thieàn toâng)

- laø caùc yeáu toá coù tính myõ hoïc xeùt trong toaøn boä söï aûnh höôûng cuûa Thieàn

toâng leân caùc neàn vaên hoùa phöông Ñoâng nhö Trung Hoa, Nhaät Baûn, Trieàu Tieân,

Vieät Nam (ñaëc bieät ôû caùc bieåu hieän cuï theå nhö: Thieàn vaø hoäi hoïa, Thieàn vaø Hoa

ñaïo, Traø ñaïo, Kieám ñaïo, Thieàn vaø kòch Noâ, Thieàn vaø thô ca…).

Ngay töø nhöõng phaùt ngoân ñaàu tieân, caùi ñeïp ñöôïc Thích Ca nguï yù baèng söï

“soáng ñeïp”, nghóa laø chuù troïng thöïc taïi, giöõ taâm thanh tònh. “Trong khi ngöôøi ta

coá söùc ñi tìm moät caùi ñeïp thì Phaät giaùo ngöôïc laïi daïy con ngöôøi sinh khôûi, duyeân

khôûi moät caùi ñeïp nhö thaät ñoái vôùi theá giôùi hieän thöïc khaùch quan”[228; 49]. Ñoù laø

chöa keå veû ñeïp cuûa ngoân bieåu töôïng hay veû ñeïp bi traùng cuûa con ngöôøi laïc loái tìm

veà giaûi thoaùt maø neàn kinh luaän vi dieäu cuûa Phaät giaùo ñaõ theå hieän.

Noäi haøm “caùi ñeïp” cuõng ñaõ ñöôïc Archie J. Bahm xaùc ñònh trong baøi vieát

Buddhist Aesthetics (Myõ hoïc Phaät giaùo) nhö sau: “ Muïc ñích cuûa cuoäc soáng ñoái

vôùi Phaät giaùo laø caùi Ñeïp… Nieát Baøn chính laø söï taän höôûng thaåm myõ cuoäc soáng nhö

noù voán coù… Nieát Baøn laø teân goïi cho muïc tieâu thaåm myõ cuûa con ngöôøi” [291; 25].

Thích Nguyeân Hieàn giaûi thích caùch khaùc: “Caùi ñeïp laø söï vaéng maët cuûa tham, saân,

si, laø söï ñoå vôõ cuûa theá giôùi höõu ngaõ. Taát caû nhöõng gì gaây neân ñau khoå, khi chuùng

bò ñoaïn tröø, thì trôû thaønh Nieát Baøn, thaønh caùi Ñeïp”22. Coù theå noùi, tieán trình chöùng

nhaäp haïnh phuùc lôùn lao naøy ñöôïc xem nhö söï chuyeån ñoåi töø caùi Bi sang caùi Ñeïp.

Trong ñoù, veû ñeïp cuûa tinh thaàn voâ ngaõ vaãn laø tieâu ñieåm quí giaù maø moïi noã löïc tu 22 Xem taøi lieäu [80].

chöùng ñeàu mong ñaït tôùi. Voâ ngaõ khoâng phaûi laø söï thu heïp toái ña caùi ngaõ, maø laø

huûy dieät ñònh kieán xô cöùng vaø cheát choùc cuûa ngaõ nhaèm höôùng tôùi nieàm haïnh phuùc

cuûa caùi ngaõ roäng môû, saâu saéc.

Tö töôûng Thieàn toâng vaãn noái tieáp doøng chaûy “soáng ñeïp” naøy, song coù phaàn

“cöïc ñoan” hôn, thöïc tieãn hôn. Myõ hoïc thieàn toâng thöïc chaát laø söï thaêng hoa cuûa

ñieåm nhìn chuù troïng thöïc taïi, laø phaàn bay boång nhaát vaø saâu xa nhaát cuûa “Kim

cöông nhaõn” – con maét Kim cöông tröôùc muoân söï muoân vaät. Ñoù laø caùi nhìn thaáu

suoát, maïnh meõ, giaûn dò vaø töï chuû.

“Döôùi con maét cuûa thieàn sö, caùi ñeïp khoâng nhöõng laø lónh vöïc saâu xa cuûa

ngheä thuaät maø coøn laø nhöõng caùi heát söùc bình dò, thoâng thöôøng trong cuoäc soáng

nhöng voâ cuøng sinh ñoäng” [228; 58]. Tinh thaàn sô giaûn vaø chaân thaät thöïc söï laø

moät nguoàn caûm höùng voâ taän cho moïi saùng taïo, trong ñoù coù thô ca. “Caùi ñeïp haøi

hoøa vónh cöûu thuoäc veà caùi ñeïp ñöôïc tìm thaáy trong söï chaáp nhaän moïi bieán coá ñôøi

soáng” [291; 25]. YÙ kieán naøy cuûa Archie J. Bahm veà cô baûn laø söï nhaán maïnh quan

nieäm nhìn ñôøi soáng nhö noù voán coù, nhö noù voán ñeïp töø ban sô – moät quan nieäm

gaàn guõi voâ cuøng vôùi tö töôûng Laõo Trang vaø Thieàn Trung Hoa.

Tieáp caän ñeà taøi so saùnh thô thieàn Vieät Nam vaø Trung Quoác, chuùng toâi döïa

vaøo coát loõi caùch hieåu caùi ñeïp nhö vaäy trong taát caû caùc bieåu hieän ngheä thuaät cuûa

thô thieàn; treân cô sôû ñoù, tieán haønh so saùnh chuùng. Luaän aùn cuõng quan taâm ñeán caùc

aån duï trong vaên hoïc Phaät giaùo vaø trong thô thieàn, nhaèm coá gaéng giaûi thích con

ñöôøng töø aån duï caùi ñeïp trôû thaønh bieåu töôïng caùi ñeïp, töø nhöõng gôïi yù myõ hoïc trôû

thaønh tö töôûng myõ hoïc trong chænh theå caùc baøi thô thieàn ñöôïc phaân tích.

1.1.4.4. Moät soá nguyeân taéc so saùnh loaïi hình – tröôøng hôïp thô thieàn

Vaán ñeà so saùnh loaïi hình trong thao taùc nghieân cöùu so saùnh ngay töø theá kyû

XIX ñaõ ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu quan taâm lyù giaûi. Tinh thaàn chung cuûa so saùnh

loaïi hình bao goàm hai phöông dieän: khaùi quaùt ñaëc tính ñeå phaân ñònh loaïi hình vaø

khaùi quaùt giaù trò ñeå khaúng ñònh söï toàn taïi cuûa loaïi hình. Noùi cuï theå hôn, laø töø moät

ñaëc tính chung cuûa moät hieän töôïng vaên hoïc baát kyø, chuùng ta ñeàu coù theå tieán ñeán

chöùng minh vaø bieän giaûi cho loaïi hình töông öùng vôùi caùc ñaëc tính naøy, caû veà maët

khaùi nieäm laãn hieäu quaû thaåm myõ.

Khi ñaët vaán ñeà tìm hieåu, so saùnh thô thieàn hai nöôùc Vieät Nam vaø Trung

Quoác, ngay töø ñaàu ngöôøi vieát ñaõ yù thöùc ñaây laø moät quaù trình xaùc ñònh söï toàn taïi

cuûa loaïi hình thô thieàn. Treân thöïc teá, khaùi nieäm “thô thieàn” chöa bao giôø coù maët

trong haàu heát caùc cuoán töï ñieån vaên hoïc Vieät Nam; noù chöa töøng laø moät muïc töø coù

noäi haøm xaùc ñònh. Chuùng toâi quan nieäm, “thô thieàn” - vôùi taát caû söï phöùc taïp veà

nguoàn goác, veà tính chaát vaø tieán trình phaùt trieån – hoaøn toaøn coù theå ñöôïc moå xeû,

ñoái chieáu, keát luaän nhö moät loaïi hình vaên hoïc coù ñaëc thuø rieâng, yù thöùc rieâng vaø

tröôøng thaåm myõ rieâng.

Neáu so saùnh thô thieàn Trung Hoa vaø thô thieàn Nhaät Baûn thì, veà thöïc chaát,

laø so saùnh hai neàn thi hoïc thieàn toâng vôùi nhau23. Tröôøng hôïp thô thieàn Vieät Nam,

vieäc so saùnh laïi ñaët ra vaán ñeà khaùc, khoâng ñôn giaûn laø söï töông ñoàng vaø khaùc bieät

veà aûnh höôûng myõ hoïc thieàn trong thô. So saùnh thô thieàn Vieät Nam vaø Trung

Quoác, tröôùc heát laø so saùnh aûnh höôûng loaïi hình; Song, khoâng theå khoâng tính ñeán

aûnh höôûng cuûa caùc tröôøng phaùi Thieàn Trung Quoác ñoái vôùi thieàn hoïc Vieät Nam;

theâm nöõa, vieäc so saùnh cuõng trình baøy söï ngoån ngang cuûa caùc vaên baûn thô thieàn

Vieät Nam vaø Trung Quoác maø khaû naêng truøng laép, sao cheùp, söûa chöõa giöõa chuùng

vaãn toàn taïi. Maët khaùc, so saùnh thô thieàn Vieät Nam vaø Trung Quoác cuõng ñöa tôùi

23 Thieàn ôû Trung Hoa hoøa troän vaøo hoïc thuyeát Laõo Trang, taïo ra doøng thô thieàn mang ñaëc thuø Trung Hoa, laøm nôû roä neàn hoäi hoïa Nam toâng, aûnh höôûng saâu roäng ñeán vaên hoïc ngheä thuaät noùi chung. Khi Thieân Thai vaø Taøo Ñoäng vaøo ñeán Nhaät Baûn thì neàn vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa nöôùc naøy ñaõ saûn sinh ra myõ hoïc thieàn toâng vôùi Hoa ñaïo, Traø ñaïo, Kieám ñaïo vaø thô Thieàn (maø ñaïi dieän lôùn nhaát laø thô Haiku). Coù leõ söï töông sinh aáy cuõng laø moät phaàn lyù do khieán caùc hoïc giaû Myõ vaø chaâu AÂu thích so saùnh thô thieàn Trung Quoác vaø Nhaät Baûn.

nhöõng keát luaän veà söï “ñoàng ñaúng” cuûa tieán trình thieàn hoïc nhö laø hai heä yù thöùc

töông ñoái ñoäc laäp cuûa hai quoác gia coù aûnh höôûng Phaät giaùo. Töø tröôøng hôïp so

saùnh thô thieàn Vieät Nam vaø Trung Quoác, chuùng toâi lieân töôûng ñeán vaán ñeà “ngöôøi

moâi giôùi” giöõa caùc neàn vaên hoùa vaên hoïc maø Phaät giaùo laø moät ví duï nhö Konrat ñeà

caäp trong Phöông Ñoâng vaø Phöông Taây. ÔÛ ñaây, coù theå hình dung “ngöôøi moâi giôùi”

vó ñaïi laø caû moät neàn trieát hoïc taâm linh Phaät giaùo ñaõ xuoâi chaûy vaø gaén keát caùc neàn

vaên hoùa Vieät Nam vôùi Trung Quoác, Vieät Nam vôùi AÁn Ñoä, Trung Quoác vôùi Nhaät

Baûn, Trung Quoác vôùi Trieàu Tieân... Trong doøng chaûy ñoù, nghieân cöùu so saùnh thô

thieàn Vieät Nam vaø Trung Quoác laø moät phöông caùch laøm hieån loä “tính moâi giôùi”

cuûa Phaät giaùo treân caû phöông dieän ñaïo phaùp laãn vaên hoïc, trong phaïm vi giöõa moät

nöôùc trung taâm vaø moät nöôùc khu vöïc coù nhöõng chia seû veà truyeàn thoáng vaên hoùa

phöùc taïp…

Luaän aùn choïn ñieåm nhìn so saùnh tö töôûng thô thieàn Vieät Nam vaø Trung

Quoác thoâng qua hai phaïm truø: nhaân sinh quan vaø theá giôùi quan. ÔÛ ñaây, theá giôùi

quan ñöôïc hình dung laø caùc vaán ñeà thuoäc phaïm truø baûn theå luaän. Veà ngheä thuaät,

luaän aùn taäp trung so saùnh hai heä hình töôïng lôùn: thieân nhieân vaø con ngöôøi trong

thô thieàn Vieät Nam vaø Trung Hoa. Nhö vaäy, coù moät nguyeân taéc chung ñeå tieán

haønh nghieân cöùu laø noái keát hai hình thöùc so saùnh vöøa neâu thoâng qua caùc caëp khaùi

nieäm: thieân nhieân vaø baûn theå luaän, con ngöôøi vaø nhaân sinh quan. Vôùi caùch ñaët vaán

ñeà nhö vaäy ôû moãi chöông, chuùng toâi muoán keát hôïp tö töôûng vaø ngheä thuaät thô

thieàn moät caùch chaët cheõ trong taám phoâng roäng lôùn laø so saùnh loaïi hình.

1.2 Quan nieäm saùng taùc vaø tö duy ngheä thuaät

1.2.1. Quan nieäm saùng taùc

Caùc thieàn sö coù quan nieäm saùng taùc khoâng?

Caâu hoûi treân coù veû nhö laø moät vaán ñeà khoâng deã giaûi quyeát trong moät laàn.

Phaûi chaêng, quan nieäm saùng taùc chæ coù thöïc söï ôû caùc nhaø thô chòu aûnh höôûng

Thieàn toâng, chöù khoâng phaûi ôû chính caùc thieàn sö nôi chuøa vaéng nuùi cao...? Hay laø

cuõng coù moät quan nieäm saùng taùc thô thieàn, nhöng laø saûn phaåm trieát luaän cuûa caùc

nhaø lyù luaän vaên hoïc coå Trung Hoa nhö Nghieâm Vuõ, Thích Hieäu Nhieân, Tö Khoâng

Ñoà…? Hoaëc quan nieäm aáy ñöôïc dieãn dòch bôûi caùc nhaø nghieân cöùu vaên hoïc thôøi

hieän ñaïi trong quaù trình thieát laäp heä thoáng caùc yù thöùc vaø lyù luaän coå trung ñaïi noùi

chung?...

Trôû laïi tính chöùc naêng cuûa theå loaïi, ta deã daøng nhaän thaáy raát roõ söï caàn

thieát dai daúng cuûa Keä (nguoàn goác cuûa thô thieàn) trong moïi hoaït ñoäng giaùo hoùa cuûa

Phaät giaùo, nhaát laø trong kinh ñieån. Khi chöùng ñaïo, hoaëc luùc caàn khuyeân baûo ñeä töû,

hoaëc luùc muoán giaûi thích moät vaán ñeà Phaät hoïc cuï theå, thì keä laø loaïi vaên hoïc Phaät

giaùo thöôøng ñöôïc caùc nhaø sö söû duïng nhaát. Nhö vaäy, xuaát phaùt töø quan nieäm “coâ

ñuùc baøi hoïc taâm linh”, caùc thieàn sö ñaõ duøng keä – thô thieàn trong heä thoáng quan

nieäm giaùo hoùa Phaät phaùp. Khaùi nieäm “saùng taùc” ôû ñaây thöïc chaát laø “noùi phaùp”.

Chuùng toâi cho ñaây laø quan nieäm saùng taùc baèng con ñöôøng noùi phaùp. Quan nieäm

naøy taäp trung ôû caùc thieàn sö gaàn guõi vôùi sinh hoaït thieàn vieän, ñaëc bieät laø sinh hoaït

coâng aùn vaø vieát keä chöùng ngoä.

Ñi xa hôn caùc vaên baûn keä moät chuùt, töùc laø ñoái vôùi loaïi thô thieàn ñaõ thaám

nhuaàn trieát hoïc Thieàn toâng vaø mang nhieàu phaåm chaát thô ca hôn, chuùng toâi nhaän

thaáy coù theâm moät kieåu quan nieäm nöõa, ñoù laø quan nieäm veà theá giôùi tænh thöùc caàn

ñöôïc “noùi leân”. Ñieàu naøy phaûi chaêng thuoäc veà “döï caûm myõ hoïc” cuûa caùc nhaø thô -

thieàn sö? Nhaø thô höôùng ñeán caùi khoâ ñaïm, höôùng ñeán söï ñoái thoaïi baûn theå, nhìn

söï vaät qua laêng kính tu chöùng, hay tìm veà thieân nhieân nhö söï laéng ñoïng cuûa “taâm

khoâng”, v.v… moät caùch voâ tình hay chuû yù, ñeàu ít nhieàu noùi leân tính quan nieäm

trong saùng taùc. Caùc taùc phaåm thô thieàn aáy laø nhöõng baøi haùt mieân man veà Phaät

tính, veà söï linh dieäu ôû khaép moïi nôi maø nhöõng taâm hoàn chôùm tænh thöùc ñaõ nhaän

ra. Coù caùi gì ñoù khieán caùc thieàn sö – nhaø thô caàn phaûi noùi leân. Ñoù laø theá giôùi cuûa

nieàm hoan hyû töï do, theá giôùi giaûn ñôn saâu kín caàn ñöôïc goïi teân, ñöôïc noùi veà. Moät

bôø suoái vaéng vôùi nhöõng boâng hoa ñoû mong manh, moät con soâng baêng tuyeát vôùi

moät caùnh chim bay huùt vaøo cuoái trôøi, moät bieån caû trong laëng vôùi aùnh traêng coâ

tòch…, coù thoâng ñieäp gì trong nhöõng böùc tranh bò boâi xoùa toái ña daáu veát söï oàn aøo

theá tuïc aáy? Phaûi chaêng, coõi laëng, coõi khoâng, nieàm an nhieân tòch tónh… khi ñöôïc

phaùt hieän trôû laïi döôùi aùnh saùng thöùc tænh thì chuùng caàn phaûi ñöôïc noùi ra, phaûi ñöôïc

keâu leân. Vì ñôn giaûn chuùng khoâng coøn laø nhöõng hieän thöïc bò rôøi raïc, hieän thöïc cuûa

con maét nhìn, maø laø hieän thöïc toaøn veïn cuûa Taâm. Caùi nhìn cuûa Taâm ñoái vôùi hieän

thöïc gioáng nhö moät cuoäc saùng taïo thaàm kín vaø khoâng ngöøng môùi meû. Do ñoù, saùng

taùc luùc naøy laø trôû veà, laø noùi vôùi ngöôøi khaùc veà söï trôû veà. Coù leõ ñoù laø nhu caàu cao

nhaát cuûa nhöõng ngöôøi laøm thô yeâu meán thieàn hoïc vaø soáng thieàn. Caùc baøi thô thieàn

coù chuù laø “ngoä ñaïo thi” hoaëc “keä chöùng ngoä”… phaàn lôùn ñeàu mang yù nghóa naøy.

Nhöõng baøi thô thieàn khaùc yù töù xa xoâi hôn nhöng ít nhieàu ñeàu dung chöùa sôïi chæ ñoû

teá vi cuûa nieàm thöùc tænh nhö theá. Cho neân, khoâng cöù gì nhöõng baøi thô coù “tieáng

vang”, “tieáng heùt” môùi vang voïng söï thöùc tænh taâm linh. Moãi baøi thô thieàn ñeàu laø

moät tieáng keâu bình dò vaø saâu saéc tröôùc hieän höõu.

Ñi xa hôn nöõa, chuùng ta baét gaëp baét gaëp moät quan nieäm saùng taùc raát rieâng

cuûa Thieàn: Quan nieäm töï do saùng taïo theo phöông thöùc phaûn chieáu caùi voâ taän.

Chuùng toâi duøng töø “phaûn chieáu” vì thô thieàn khoâng moâ taû caùi voâ taän. Noù chæ gôïi ra

caùi hieän thöïc voâ taän aáy baèng nhöõng chi tieát ñôn sô trong baøi thô. Linh hoàn cuûa thô

thieàn laø caùi chaân khoâng voâ taän ñoù. Moät baøi thô thieàn khoâng theå chen chuùc hình

aûnh hoaëc chaät heïp. Chaân khoâng trong thô thieàn laø söï soáng cuûa thô. Chuùng toâi cuõng

löu yù cuïm töø “töï do saùng taïo”. Thô thieàn, xuaát phaùt töø baûn chaát ngoân ngöõ Thieàn

Phaät giaùo, mang roõ neùt khu bieät cuûa loaïi ngoân ngöõ naøy. Ñoù khoâng phaûi laø lôøi lôøi

cuûa thaùnh hieàn hay tröôïng phu quaân töû, cuõng khoâng phaûi nhöõng khuùc ca khoaùng

ñaït coù trong Kinh Thi coå xöa. Tinh thaàn töï do saùng taïo laø moät traïng thaùi caàn ñöôïc

nghieân cöùu saâu hôn khi xem xeùt quan nieäm saùng taùc cuûa nhaø thô – thieàn sö. Suy

cho cuøng, töï do saùng taïo vôùi yù nghóa tích cöïc vaø caù bieät cuûa thô thieàn coù leõ xuaát

phaùt töø tinh thaàn töï do cuûa Phaät giaùo noùi chung vaø Thieàn Phaät giaùo noùi rieâng. Söï

töï do aáy khoâng chæ döøng laïi ôû choã choïn löïa töï do thi lieäu, choïn löïa töï do caùch dieãn

ñaït phi Nho, choïn löïa töï do sieâu quaù khuoân khoå caûm xuùc trung ñaïi noùi chung… Söï

töï do quan troïng hôn ôû ñaây laø töï do trôû thaønh thi nhaân trong moïi neûo ñöôøng tu

chöùng. Khi ñoù, thieàn sö trôû neân moät ngheä só, moät ñaïo só vôùi nieàm vui laøm baïn vôùi

caùi voâ taän, chôi vôùi caùi voâ taän, taän höôûng caùi voâ taän. Blyth vieát nhö sau: “Ngöôøi

ngheä só hoaëc nhaø thô (ôû ñaây hieåu laø nhaø thô laøm thô thieàn – L.T.T.T chuù) khoâng

löïa choïn caùi phaàn coù yù nghóa nhaát cuûa caùi toaøn theå, maø baèng moät caùch thöùc huyeàn

dieäu naøo ñoù, laøm cho caùi phaàn nhoû nhoi coù theå lôùn hôn caùi toaøn theå. Nhaø thô laøm

nhö theá laø vì söï soáng, söï chuyeån ñoäng vaø bieán ñoåi caùi soáng caùi cheát trong theá giôùi.

Ñoù laø söï soáng vaø söï tieán trieån cuûa chaân lyù …. Ñoù laø yù chí cuûa söï soáng, laø yù nghóa

toàn taïi cuûa noù” [292; 66].

Moät thieàn sö hay moät Phaät töû noùi chung, luoân yù thöùc roõ raøng raèng thaân

mình laø huyeãn aûo trong theá giôùi cuûa “möôøi phöông” huyeãn aûo. Xuaát phaùt töø quan

heä töông duyeân, duyeân khôûi cuûa moïi hieän töôùng, keå caû chính ñôøi soáng cuûa mình,

hoï tu luyeän theo caùch maø “moät haït caûi chöùa ñöïng toaøn veïn caùc phaùp” hay “moät

sôïi loâng laøm rung ñoäng ba ngaøn theá giôùi”. AÙm aûnh taâm linh vaø kinh nghieäm tu taäp

cuûa caùc thieàn sö thoâng qua caùc boä Kinh Ñaïi Thöøa nhö Hoa Nghieâm, Phaùp Hoa,

Baùt Nhaõ… döôøng nhö mang laïi cho hoï yù thöùc saùng taïo höôùng ñeán caùi voâ taän.

Nhöng moâ taû caùi voâ taän khoâng phaûi laø vieäc caùc nhaø thô – thieàn sö quan taâm. Hoï

chæ aùm gôïi caùi voâ taän aáy baèng nhöõng hình aûnh giaûn ñôn, beù moïn hay moät khung

caûnh môø nhaït, thaäm chí ngheøo naøn…

1.2.2. Tö duy ngheä thuaät

Tö duy ngheä thuaät trong thô thieàn laø moät vaán ñeà raát phöùc taïp. Chöôùng

ngaïi ñaàu tieân maø ngöôøi saùng taïo thô thieàn chaïm phaûi chính laø toân chæ cuûa Thieàn:

baát laäp vaên töï (khoâng duøng ngoân ngöõ). Laøm sao coù tö duy ngheä thuaät maø khoâng

coù heä thoáng tö duy ngoân ngöõ töông öùng? Ñieàu naøy, ñoái vôùi caùc hoïc giaû nöôùc

ngoaøi, laø moät “sai laàm” cuûa Thieàn: “Thaät sai laàm khi cho raèng ngoân töø cuûa thô ca,

cuõng nhö nhöõng kyù hieäu vaø bieåu töôïng cuûa nhöõng kinh nghieäm voâ hình töø lyù trí.

Sai laàm aáy laïi ñöôïc toân chæ Thieàn höôùng daãn: “Giaùo ngoaïi bieät truyeàn - Baát laäp

vaên töï – Tröïc chæ nhaân taâm – kieán tính thaønh Phaät”(…) Kinh nghieäm thô ca khoâng

phaûi laø voâ ngoân(…) Trong kinh nghieäm khôûi ñaàu cuûa thô ca, töø ngöõ khoâng theå taùch

rôøi khoûi kinh nghieäm”[292; 65]. Caùch phaûn öùng veà hieän töôïng thô thieàn cuûa Blyth

(ngöôøi ñöôïc ñaùnh giaù laø nhaø pheâ bình thieàn toâng uyeân baùc) vaø moät soá nhaø nghieân

cöùu nöôùc ngoaøi vôùi quan ñieåm veà tính haøi höôùc cho thaáy Thieàn ñaõ thaùch thöùc tö

duy bieän lyù trieät ñeå nhö theá naøo. Ñoái vôùi nhöõng ñaàu oùc thích suy tö, bieän giaûi, haàu

nhö caùch tö duy cuûa thô thieàn hay thieàn noùi chung laø “gaây cöôøi”, “khoù hieåu”, vaø

khoâng hôïp lyù.

Tö duy baèng ngoân ngöõ vaø hình töôïng, ñoù laø ñieàu khoâng traùnh khoûi ñoái vôùi

ngöôøi saùng taïo thô ca, taát nhieân keå caû thô thieàn. Trong tröôøng hôïp naøy, thô thieàn

coù veû nhö buoäc phaûi “truï vaøo töôùng” maø “sinh taâm”. Ít nhaát laø noù phaûi döïa vaøo

ngoân ngöõ vaø hình töôïng, chöa keå heä thoáng thi lieäu voâ cuøng doài daøo maø thieàn sö ñaõ

“thaûn nhieân” söû duïng cho saûn phaåm saùng taïo cuûa mình. Töø thöïc teá naøy, chuùng toâi

cho raèng tính chaát tö duy quan troïng haøng ñaàu cuûa thô thieàn laø voâ taâm saùng taïo.

Ñoù laø caùch thaùo gôõ nhöõng aùm aûnh veà “söï töôùng” ñeå töï nhieân chaáp buùt. Suzuki ñaõ

vieát veà Hueä Naêng nhö theá naøy: “Chaát phaùc ôû taâm, moäc maïc ôû trí”. Tinh thaàn naøy

chi phoái raát nhieàu taâm theá ngöôøi laøm thô thieàn. Ñieàu thuù vò nhaát cuûa thô thieàn laø

söï keát hôïp giöõa “moäc”, “phaùc” vaø truyeàn thoáng thi hoïc daøy ñaëc nguyeân lyù veà aâm

vaän vaø trieát hoïc thôøi Ñöôøng-Toáng. Töø söï “mong manh” giöõa caùc nguyeân lyù keát

hôïp maø thô thieàn caøng theå hieän phaåm chaát thô ca roõ neùt hôn. Laâm Töông Hoa

trong taùc phaåm baøn veà thi hoïc ñôøi Toáng cuõng ñöa ra yù kieán veà loaïi thô ñaït tôùi voâ

taâm: “Hình thaùi saùng taùc voâ taâm , voâ sôû duïng yù, ñaõ quyeát ñònh moät chöùng cöù saùng

taùc khaùc cuûa thi ca” [337; 300]. Hình thaùi voâ taâm naøy coøn ñöôïc Ñoã Tuøng Baùch

ñaåy ñi xa hôn: “Thô thieàn khoâng ngaïi duøng lôøi theâu deät” [10; 14].

ÔÛ ñaây, saùng taùc cuõng thuoäc veà haønh trình tu chöùng. Moãi baøi thô, ít hay

nhieàu, ñeàu laø moät phöông thöùc phaûn aùnh tinh thaàn tu luyeän, tinh thaàn khai môû

“nhaõn quan Thieàn” ñoái vôùi vaïn phaùp cuûa ngöôøi laøm thô.

Vì thô thieàn gaàn vôùi keä neân troïng taâm yù nghóa cuûa ngoân töø cuõng khoâng xa

vôùi vieäc noùi phaùp. Noùi phaùp laø söï kyù thaùc cuûa ngöôøi vieát keä vaøo haønh trình taâm

linh chung cuûa coäng ñoàng coù ñöùc tin vaøo Phaät giaùo. Khi kyù thaùc, thieàn sö chæ coù

theå theâm vaøo doøng chaûy cuûa baûn theå aáy moät söï chöùng ngoä linh dieäu maø mình ñaõ

traûi qua, vaø khuyeán khích moân ñeä vöõng taâm tinh taán. Ngoaøi ra, khoâng heà coù choã

cho öôùc voïng baûn ngaõ ñöôïc theå hieän toái ña caù tính traàn tuïc cuûa mình. Thieàn sö

khoâng theå coù caûm xuùc yeâu gheùt cuï theå, maø chæ coù caûm xuùc ñaõ “thuaàn hoùa” (noùi

caùch khaùc laø caûm xuùc ñaõ ñöôïc “chöng caát” thaønh taâm tình toân giaùo thuaàn thuïc)

nhôø ñaït tôùi voâ ngaõ. Nhö vaäy, vôùi phöông caùch kyù thaùc vaøo haønh trình taâm linh

chung, baèng caùch naøo thô thieàn coù theå tieán böôùc ñeán theá giôùi cuûa ngheä thuaät, nôi

maø beà saâu cuûa aûo voïng baûn ngaõ vaø khaùt khao traàn theá luoân laø nguoàn soáng cho moïi

saùng taïo? Ñoã Tuøng Baùch vieát: “Giaùo moân cho raèng thô laø “lôøi noùi theâu deät”,

nhöõng lôøi noùi ñeïp ñeõ naøy thöôøng thöôøng laøm loaïn ñaïo taâm chuùng ta, cho neân haøng

taêng só thuoäc Giaùo moân khoâng chuû tröôøng laøm thô, neáu nhö coù seõ laøm gioáng caùc

baøi keä cuûa AÁn Ñoä” [10; 26]. Giaùo moân ôû ñaây lieân quan tôùi Hoa Nghieâm toâng, moät

toâng phaùi raát troïng tri thöùc vaø saùch vôû, phaùt huy maïnh vaøo thôøi Ñöôøng. Roõ raøng,

Toå sö Thieàn (khaùc vôùi Nhö Lai Thieàn) ra ñôøi “voâ tình” mang theo moät quan nieäm

môùi veà söï “laøm thô”, maëc duø khôûi thuûy cuûa noù laø “baát laäp vaên töï”.

Vaäy, Thieàn Toå sö, hay Thieàn Trung Hoa, ñaõ phaùt xuaát töø nguyeân taéc rôøi

boû giaùo ñieån, chæ tu kieán tính (thaáy tính) ñeå môû ra moät loái ñi môùi: ñoù laø daäp taét moïi

ngoân töø ñeå sinh taïo ngoân töø. Loái ñi naøy laø moät coáng hieán to lôùn cuûa vaên hoùa Phaät

giaùo Trung Quoác cho neàn vaên hoùa theá giôùi. Toân chæ môùi meû vaø taùo baïo cuûa Thieàn

toâng ñaõ xoùa tan caùi khoâng khí nhaát möïc coå kính vaø khaù “moøn moûi” cuûa neàn vaên

chöông troïng thò ñöùc tin toân giaùo haøng ngaøn naêm. Nhaát laø töø thôøi Luïc toå Hueä

Naêng, thô ca nghieãm nhieân böôùc vaøo thieàn moân vaø ñöôïc giôùi tu thieàn ñoùn nhaän

döôùi taám phuø hieäu “khoâng chaáp thuû”.

Tinh thaàn voâ taâm saùng taïo raát gaàn vôùi tinh thaàn “voâ vi” ñaày aép trong tö

töôûng Laõo Trang cuûa vaên hoùa coå Trung Hoa. Nhö giaác mô cuûa Trang Töû bieán caû

töû sinh thaønh moäng aûo, nhö Lieät Töû cöôõi gioù thanh thoaùt, ngoân töø trong tay thieàn

sö laø söï vi dieäu, töôûng chöøng nhö laøm thô maø nhö khoâng laøm… Thaùi Baù Vaân trong

Tieáp xuùc vôùi ngheä thuaät cuõng phaùt bieåu: “Ngheä thuaät Thieàn muoán ñaët troïng löôïng

cuûa mình vaøo caùi hö khoâng”. Duïng ngoân töø maø vöôït qua ngoân töø, duïng kinh ñieån

maø khoâng vöôùng vaøo kinh ñieån, buoâng boû maø traøn ñaày - tinh thaàn tu taäp naøy ñaõ

chuyeån hoùa thaønh tö duy saùng taïo moät caùch töï nhieân vaø hoaøn haûo ôû caùc thieàn sö.

Caùc nhoùm töø nhö “tröïc giaùc”, “tröïc caûm”, “caûm thöùc”… raát thöôøng xuaát

hieän trong caùc coâng trình bình luaän thô thieàn cuûa caùc nhaø nghieân cöùu. Nguyeãn

Coâng Lyù trong Vaên hoïc Phaät giaùo thôøi Lyù Traàn coù ñöa ra khaùi nieäm tö duy tröïc

caûm taâm linh. Ñaây cuõng laø moät noã löïc gaén keát tö duy saùng taïo thô ca vôùi tö duy

giaûi thích toân giaùo trong caáu truùc tö duy cuûa thô thieàn: “Tö duy Phaät giaùo gaàn guõi

vôùi tö duy vaên hoïc ôû tính tröïc caûm vaø höôùng noäi (…) Tö duy Phaät giaùo coù caùi öu

theá laø kích thích caùi khoâng lôøi (…) Khi saùng taïo, ngöôøi ngheä só caàn phaûi thaáy ñöôïc,

hieåu ñöôïc caùi thaàn cuûa ñoái töôïng phaûn aùnh, cuûa söï vieäc ñöôïc saùng taïo vaø khi phaân

tích, tieáp nhaän, ngöôøi phaân tích, tieáp nhaän cuõng phaûi coù caùi thaàn aáy. Muoán thaáy

ñöôïc caùi thaàn, caùi hoàn, phaûi caàn ñeán tröïc giaùc taâm linh”[124; 174–180]. Phaùt bieåu

quan troïng naøy ñaõ khaúng ñònh roõ moät xu höôùng nghieân cöùu noái keát tö duy Phaät

giaùo vaø tö duy vaên hoïc, noái keát quan heä giöõa vaên hoïc vaø toân giaùo ñoái vôùi tröôøng

hôïp thô thieàn Lyù – Traàn. Vôùi taùc giaû Nguyeãn Phaïm Huøng, tröïc giaùc laïi laø haït

nhaân quan troïng trong tö duy ngheä thuaät thô thieàn: “Thô Thieàn raát chuù troïng tröïc

giaùc. Nhöõng baøi thô Thieàn hay nhaát thöôøng laø nhöõng baøi thô coù tính tröïc giaùc cao.

Noù theå hieän söï ngoä giaûi chaân lyù Phaät giaùo cuûa nhaø tu haønh thoâng qua hình aûnh vaät

chaát maø hoï baát ngôø naém baét ñöôïc trong cuoäc soáng thieân hình vaïn traïng. Ngoân ngöõ

thô Thieàn ghi laïi nhanh choùng hình aûnh vaät chaát, laøm thaønh nhöõng töôïng tröng,

öôùc leä vaø aùm duï cuûa thô Thieàn” [92; 60]. Xuaát phaùt töø tính chaát cuûa chính Thieàn

toâng laø “tröïc chæ nhaân taâm”, tröïc nhaän baûn theå, caùc hình thöùc cuûa tröïc caûm, tröïc

giaùc, caûm giaùc, caûm thöùc coù maët trong haàu heát hình thaùi tö duy saùng taïo cuûa caùc

nhaø thô – thieàn sö.

Treân cô sôû nhöõng gôi yù cuûa caùc nhaø nghieân cöùu, nhìn töø goùc ñoä aûnh höôûng

trieát hoïc Thieàn Phaät giaùo, chuùng toâi taïm phaân loaïi tö duy ngheä thuaät trong thô

thieàn nhö sau:

- Tö duy gaén vôùi tröïc giaùc Baùt Nhaõ: Nhaân vaät tröõ tình trong thô thieàn laø

nhaân vaät gaàn nhö ñoàng nhaát vôùi taâm theá thieàn sö hoaëc moät nhaân caùch coù aûnh

höôûng Phaät giaùo Thieàn toâng ôû khía caïnh naøy hay khía caïnh khaùc. Nhaân vaät ñoù

cho duø ñang ñaém chìm trong cöûa thieàn, an nhaøn vôùi maây nuùi hay lang thang cöïc

nhoïc qua nhöõng neûo ñöôøng ñôøi, cuõng ñeàu laø nhöõng haønh giaû khaùt khao trí hueä vaø

höôùng ñeán giaûi thoaùt. Tö duy “trí hueä giaûi thoaùt” hay “trí hueä Baùt Nhaõ” naøy traøn

ngaäp trong thô thieàn, vaø trôû thaønh nguoàn caûm höùng voâ bôø beán … Tö duy aáy khoâng

coù khuynh höôùng nhìn theá giôùi trong sai bieät, trong giôùi haïn, trong söï chieám höõu,

trong theá tuyeán tính moät chieàu… Tö duy Baùt Nhaõ laø tö duy höôùng ñeán giaûi thoaùt,

vaø vì theá, noù trieät ñeå buøng noå söùc maïnh Tính Khoâng ôû baát kyø khoaûnh khaéc nhaän

thöùc naøo cuûa caùc nhaø thô – thieàn sö. Chuùng ta baét gaëp moâ típ “nhìn söï vaät nhö noù

coù” trong thô thieàn, caû Vieät Nam, Trung Quoác vaø Nhaät Baûn; ñoù laø söï nöông theo

duyeân sinh maø taän soáng, söï thieát tha vôùi töøng sinh vaät nhoû nhoi, söï im laëng ñeå

thaáu suoát taâm thieàn… Ít coù thieàn sö-thi só naøo khaêng khaêng “mình buoäc laáy mình

vaøo trong” tröôùc taïo vaät, hoï khoâng baét caùnh hoa phaûi coù moät saéc töôùng cuï theå cuûa

caûm xuùc hoaëc giai taàng, hoï taû veà taøn luïi maø khoâng noùi veà nuoái tieác, hoï keå veà

nhöõng giaác moäng cuûa “ñeâm qua” maø loøng vaãn thanh thaûn, bình laëng.

- Tö duy hoøa giaûi nghòch lyù: loaïi tö duy naøy taïo neân aâm höôûng hieàn hoøa,

laëng leõ vaø söï an laïc luoân coù trong moãi thô thieàn. Coù hai phöông thöùc hoøa giaûi: moät

laø nhaø thô söû duïng hình aûnh nghòch lyù vaø duøng trieát hoïc thieàn ñeå giaûi thích roát raùo

nghòch lyù; hai laø ñeå nguyeân caùc caëp ñoái laäp nhö moät hình thöùc coâng aùn ngaàm

trong caùc baøi thô thieàn, trong ñoù, yù nghóa hoøa giaûi ñaõ naèm trong tö töôûng giaûi

thoaùt thaàm laëng vaø chaéc chaén cuûa ngöôøi vieát. Trích daãn caâu traû lôøi (baèng thô) cuûa

thieàn sö Trí Baûo vôùi thaày Ñaïo Hueä: “Chaúng nhôø gioù cuoán maây bay taïnh – Naøo

thaáy trôøi thu vaïn daëm xanh”, taùc giaû Nguyeãn Höõu Sôn giaûi thích: “hai caâu thô

treân thuoäc maïch caûm quan “thieân nhieân Phaät”, tìm veà thieân nhieân, hoøa giaûi vôùi

thieân nhieân tónh laëng vónh haèng, voâ thuûy voâ chung” ”[181; 32]. Tính chaát hoøa giaûi

ôû ñaây theå hieän raát roõ quan nieäm con ngöôøi trong moái quan heä vôùi töï nhieân vaø theá

giôùi noùi chung, trong ñoù, thieân nhieân laø moät tieâu ñieåm theå nghieäm. Naém baét tö

duy naøy cuûa theå loaïi thô thieàn, ngöôøi ñoïc môùi coù theå hình dung vaø caûm nghieäm

ñöôïc phaàn naøo moät soá baøi thô thieàn gaàn nhö laø khoâng theå hieåu ñöôïc (nhö loaïi thô

thieàn coù hình thöùc coâng aùn vaø vònh coâng aùn, giöõ nguyeân veû “töôi roùi” cuûa nhöõng

baøi taäp taâm linh ôû cöûa thieàn). Tö duy hoøa giaûi nghòch lyù taïo cho thô thieàn moät

tröôøng caûm xuùc khoâng gioáng nhö thô tröõ tình thöôøng thaáy. Noù khoâng höôùng tôùi

nhöõng chaán ñoäng saâu xa döõ doäi, nhö Cheá Lan Vieân töøng noùi veà thô hieän ñaïi laø

“nhöõng ñaùm chaùy trong hoàn”. Noùi caùch khaùc, coù theå goïi ñaây laø hình thöùc tö duy

phuû nhaän theo quan ñieåm “tính khoâng”, qui moïi xuùc caûm vaø nghó suy trôû veà ñieåm

ban ñaàu cuûa taâm bình dò vaø an laïc.

- Tö duy veà hieän taïi toaøn bích: “khoaûnh khaéc” trong thô thieàn coù yù nghóa

raát lôùn. Ñaëc ñieåm naøy coù trong caû thô thieàn Trung Quoác, Vieät Nam vaø Nhaät Baûn.

Hình aûnh ngoïn Loâ Sôn beân khoùi soùng Trieát Giang cuoàn cuoän, hình aûnh aùnh traêng

tòch tónh roïi xuoáng giöôøng thieàn, hình aûnh moät boâng hoa trieâu nhan beân gaøu nöôùc

buoåi sôùm… taát caû chuùng coù yù nghóa gì, neáu khoâng phaûi laø nhöõng hieän höõu ñaàu tieân

vaø cuoái cuøng trong moãi phuùt giaây ngaén nguûi cuûa söï soáng. Noùi caùch khaùc, ñoù laø veû

ñeïp ñaëc bieät cuûa söï sinh töû. Neáu laøm moät cuoäc khaûo saùt nho nhoû veà thô thieàn,

chuùng ta coù theå nhaän ra chieàu thôøi gian ñöôïc theå hieän trong ñoù. Traùi vôùi khuynh

höôùng taäp coå, suøng coå, nhôù tieác thaùnh hieàn cuûa haàu heát thô Nho, thô thieàn laø thô

khoâng coù kyù öùc. Thôøi gian trong thô thieàn thuoäc loaïi “caù bieät”, laø thôøi gian trung

ñaïo, khoâng ñeán khoâng ñi, voâ töôùng voâ ngaïi.

- Tö duy duyeân khôûi, taïo sinh : Ñaây laø thuaät ngöõ ñöôïc Nguyeãn Höõu Sôn

ghi nhaän trong moät soá moâ tip xuaát hieän cuûa caùc thieàn sö nhö söï sinh thaønh vaø maát

ñi moät caùch kyø dò. Xeùt töø goùc ñoä thô thieàn, tö duy duyeân khôûi, taïo sinh theå hieän ôû

caùch nhìn moïi bieåu hieän ñôøi soáng ñeàu coù Phaät tính. Thô thieàn noùi chung (caû Vieät

Nam vaø Trung Quoác) coù raát nhieàu hình aûnh duøng möa duï thieàn, duøng tieáng ñaøn duï

Phaät tính, duøng doøøng suoái hay aùnh traêng duï baûn theå, duøng söï caâu caù, söï haùi hoa,

söï saên baén… ñeå chæ haønh ñaïo. Laøm quen vôùi tö duy “duyeân khôûi”, ngöôøi ñoïc deã

tieáp caän ñöôïc theá giôùi thô thieàn vôùi nhöõng moâ taû khoâng gian ñaëc bieät. Nhaø thô

khoâng ngaïi noùi ñeán söï chuyeån hoùa ñoät ngoät, kyø laï cuûa moïi söï vaät hieän töôïng khi

chuùng coù cô duyeân hoäi tuï vaø phaân taùn, ñaëc bieät trong tröôøng hôïp moâ taû caûnh giôùi

giaùc ngoä. Kieåu tö duy treân giuùp cho tröôøng lieân töôûng aån duï cuûa thô thieàn môû

roäng khoâng ngöøng, laø moät trong nhieàu caùch thieát keá sôïi daây noái keát yù caûnh trong

loaïi thô thieàn thaám ñaãm tinh thaàn ñieàn vieân sôn thuûy.

Thô thieàn vôùi loaïi hình taùc giaû Thieàn gia 1.3

1.3.1. Taùc giaû Thieàn gia trong heä thoáng loaïi hình taùc giaû vaên hoïc trung ñaïi

Khi tìm hieåu neàn vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam, caùc nhaø nghieân cöùu coù

khuynh höôùng xaùc ñònh loaïi hình taùc giaû nhaø Nho nhö moät ñaïi dieän “soáng coøn”

trong quan heä vôùi phöông thöùc saùng taùc trung ñaïi. Töø nhöõng naêm 70, giaùo sö Traàn

Ñình Höôïu ñaõ khôi gôïi nhieàu yù töôûng veà kieåu taùc giaû, loaïi hình taùc giaû nhaø Nho.

Sau ñoù, nhaø nghieân cöùu Traàn Ngoïc Vöông qua nhieàu coâng trình nghieân cöùu ñaõ

ñaøo saâu hôn nöõa vaøo maûnh ñaát “loaïi hình taùc giaû”, nôi chöùa ñöïng nhieàu haït nhaân

lyù giaûi veà maët trieát hoïc vaø myõ hoïc ñoái vôùi caùc ñænh cao vaên hoïc trung ñaïi.

Raûi raùc trong caùc cuoán saùch neâu treân, ngöôøi ñoïc baét ñaàu nhaän ra moät caùch

tieáp caän khaù môùi veà kieåu taùc giaû Thieàn gia. Caùc coâng trình vaên hoïc söû vieát veà thôøi

kyø vaên hoïc Vieät Nam theá kyû X – XIV, phaàn löïc löôïng saùng taùc hoaëc kieåu taùc giaû…

ñeàu coù nhaéc tôùi tình hình caùc nhaø sö ñôøi Lyù Traàn laøm thô, vieát vaên. Tuy nhieân

nhaéc ñeán khoâng coù nghóa laø xaây döïng quan nieäm kieåu taùc giaû Thieàn gia nhö moái

quan taâm gaàn ñaây cuûa caùc nhaø nghieân cöùu. Trong khi ñoù, veà maët vaên hoïc söû, taùc

giaû Thieàn gia laø kieåu taùc giaû coù maët sôùm nhaát vaø ñoâng ñaûo nhaát trong buoåi bình

minh vaên hoïc vieát Ñaïi Vieät. Danh saùch nhöõng taùc gia ñöôïc xeáp vaøo haøng caùc taùc

giaû ñaàu tieân cuûa neàn vaên hoïc chöõ Haùn ôû Vieät Nam bao goàm: Nguyeãn Nhaân Khí

vôùi baøi vaên bia coù töø naêm 618 taïi Cöûu Chaân, Ngoâ Chaân Löu (baøi Vöông Lang qui

từ), Ñoã Phaùp Thuaän (Quoác toä), Lyù Coâng Uaån (Chieáu dôøi ñoâ)… Nhöõng teân tuoåi naøy

phaàn lôùn laø nhöõng nhaø sö hoaëc ngöôøi xuaát thaân töø cöûa chuøa nhö saùch söû ñaõ ghi

cheùp.

Töø nhöõng naêm 90, kieåu taùc giaû Thieàn gia ñaõ trôû thaønh moät trong nhöõng

trieån voïng nghieân cöùu cuûa khoa nghieân cöùu vaên hoïc trung ñaïi. Traàn Ngoïc Vöông

trong Vaên hoïc Vieät Nam – doøng rieâng giöõa nguoàn chung xuaát baûn naêm 1998, Traàn

Ñình Söû trong Maáy vaán ñeà thi phaùp vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam xuaát baûn naêm

1999, Bieän Minh Ñieàn trong baøi vieát Vaán ñeà taùc giaû vaø loaïi hình taùc giaû vaên hoïc

trung ñaïi Vieät Nam (TCVH, 4-2005)… ñeà caäp tröïc tieáp kieåu taùc giaû Thieàn gia töø

nhieàu goùc ñoä. Taùc giaû Traàn Ngoïc Vöông so saùnh ñoái chieáu nhaân caùch Hoaøng ñeá

vôùi kieåu taùc giaû Thieàn gia. Traàn Ñình Söû coøn gaén kieåu taùc giaû treân vôùi yù thöùc caù

tính. Tuy khoâng giaûi thích cuï theå hôn veà kieåu taùc giaû naøy trong doøng chaûy vaên

hoïc trung ñaïi, tuy döøng laïi ôû vieäc giôùi thieäu moät soá tính chaát quan troïng cuûa kieåu

taùc giaû trung ñaïi noùi chung, song, vieäc gaén keát kieåu taùc giaû – nhaø sö vôùi heä yù thöùc

caù tính saùng taïo trong chuyeân luaän cuûa giaùo sö Traàn Ñình Söû cuõng cho thaáy tieán

trình ñi vaøo chieàu saâu cuûa vieäc nghieân cöùu kieåu taùc giaû Thieàn gia.

1.3.2. Moät soá tính chaát loaïi hình taùc giaû Thieàn gia thôøi Lyù Traàn vaø Ñöôøng Toáng

1.3.2.1 Nhaø thô – Thieàn gia vôùi nhaân caùch Hoaøng ñeá

Vieäc xuaát hieän caùc nhaø thô – hoaøng ñeá – thieàn sö ôû Vieät Nam, ñaëc bieät

vaøo ñôøi Traàn, ñaõ taïo neân chaân dung vaên hoïc thieàn toâng Vieät Nam moät aán töôïng

chöa töøng coù trong lòch söû. Loaïi hình nhaân caùch naøy chöùa ñöïng roõ neùt tinh thaàn

“tam giaùo” thôøi trung ñaïi, ñoàng thôøi cuõng cho thaáy sôïi daây hôïp nhaát voâ hình veà

quyeàn lôïi quoác gia daân toäc vaø tö töôûng Phaät giaùo cuûa ngöôøi Vieät Nam.

Taùc phaåm cuûa caùc vò vua Vieät Nam qua töøng trieàu ñaïi (ôû ñaây chæ xeùt thô)

bao goàm:

- Lyù Thaùi Toå: Moät baøi thô trong Coâng dö tieäp kyù

- Lyù Thaùi Toâng: Truy taùn Phaùp Vaân töï Tyø ni ña löu chi thieàn sö

- Lyù Nhaân Toâng: Truy taùn Vaïn Haïnh thieàn sö; Giaùc Haûi Thoâng Huyeàn;

Thô vieáng Suøng Phaïm

- Traàn Thaùi Toâng: Caùc thi keä trong Khoùa hö luïc

- Traàn Thaùnh Toâng: Taäp Thieàn toâng lieãu ngoä ca (ñaõ maát), moät soá baøi thô

coøn laïi öôùc chöøng 14 baøi.

- Traàn Nhaân Toâng: 35 baøi (thô, phuù vaø ca)

- Traàn Anh Toâng: 13 baøi thô

- Traàn Minh Toâng: 27 baøi thô24

Caùc vò vua naøy phaàn lôùn laø thieàn sö, cö só, hoaëc coù lieân heä maät thieát vôùi

Thieàn ñaïo.

ÔÛ Trung Quoác, ngay caû Ñöôøng Minh Hoaøng, vò vua haøo phoùng vôùi thi phuù

vaøo baäc nhaát thôøi Ñöôøng cuõng chæ döøng laïi ôû tö caùch “Maïnh Thöôøng Quaân” veà

tinh thaàn cho caùc traøo löu hoïc thuaät ñöông thôøi; trong khi ñoù baûn thaân Ñöôøng

Minh Hoaøng khoâng phaûi laø moät danh gia noåi tieáng veà thô. Caùc trieàu ñaïi tieáp sau

Ñöôøng Minh Hoaøng, cho ñeán ñôøi Toáng, ñeàu xuaát hieän raát hieám hoi caùc teân tuoåi

nhaø thô ñoàng thôøi laø hoaøng ñeá. Nhö vaäy, vieäc keát noái phaåm chaát “hoaøng ñeá” vôùi

thi nhaân vaø thieàn sö ôû ñaây laø moät tröôøng hôïp heát söùc ñaëc bieät cuûa kieåu taùc giaû

Thieàn gia Ñaïi Vieät.

Nhìn nhaän nhaân caùch “nöûa traàn gian nöûa thöôïng giôùi” cuûa Hoaøng ñeá,

Traàn Ngoïc Vöông trong chuyeân luaän vöøa neâu ñaõ ñeà caäp naêm loaïi hình nhaân caùch

ñoäc laäp khaùc coù khaû naêng “ñöông ñaàu” vôùi tính duy nhaát cuûa thieân töû vaø thaàn

quyeàn laø :

- Anh huøng haøo kieät

- AÅn só

- Thieàn gia

- Nhaø nho taøi töû

- Giang hoà hieäp khaùch

ÔÛ muïc Thieàn gia, taùc giaû vieát nhö sau: “Chuùng ta coøn quaù ít nhöõng coâng

trình nghieân cöùu “theá tuïc” daønh cho loaïi hình nhaân caùch naøy. Nhöõng coâng trình

veà Thieàn hoïc phoå caäp, coù uy tín nhaát hieän nay do caùc haønh giaû – thieàn sö tröôùc

24 Xem cuoán Thô vaên Lyù Traàn, taäp 2, Quyeån thöôïng, Nguyeãn Hueä Chi chuû bieân, NXB KHXH, H, 1988; Hai traêm naêm lòch söû vaên hoïc nhaø Lyù, Phaïm Vaên Dieâu, Vaên hoùa nguyeät san, soá 1, 1966

taùc. Theo caûm nhaän caù nhaân toâi, toâi cho raèng ñoù laø moät ñònh höôùng caù nhaân hoùa

raát ñaùng löu yù” [290; 62]. “Ñònh höôùng caù nhaân hoùa” trong tröôøng hôïp naøy, töø

goùc ñoä taùc giaû vaên hoïc, theo chuùng toâi, chính laø vieäc höôùng ñeán caù tính saùng taïo

vaø theå hieän tö caùch ngheä só moät caùch kín ñaùo cuûa taùc giaû Thieàn gia.

Töø ñieåm nhìn trieát lyù baûn theå vaø nhaân sinh quan Phaät giaùo, caùc thieàn sö

haún nhieân khoâng theå cho traät töï thieân meänh laø toái cao. Traät töï ñoù phaûi thuoäc veà söï

an truù tinh thaàn trong töông quan trôû veà vôùi Baûn theå-Chaân nhö. Ñoái vôùi tröôøng

hôïp caùc nhaø thô – hoaøng ñeá – thieàn sö Vieät Nam, coù theå xuaát hieän caùc caâu hoûi thuù

vò sau: phaûi chaêng nhaân caùch Hoaøng ñeá vaø nhaân caùch Thieàn sö cuøng xuaát hieän

trong moät con ngöôøi? Vaø hoï seõ choïn traät töï naøo trong maûnh trôøi rieâng cuûa mình:

nguyeân taéc duy nhaát cuûa thieân meänh hay trôû veà baûn theå? Hoï seõ chaáp nhaän vaø hoùa

giaûi theá löôõng cöïc cuûa nhaân caùch nhö theá naøo? Hoï soáng ra sao giöõa yù thöùc cöïc

quyeàn vôùi caùi ngöôïc laïi laø yù thöùc voâ ngaõ? Hoï mang söï vöôùng maéc toät cuøng cuûa

thieân yù - nhaân luaân hay vöôn tôùi giaûi thoaùt baûn taâm trong saïch voâ ngaïi?... Raát

nhieàu khaû naêng, Chaân Nhö (hay Phaät tính) môùi laø traät töï quan troïng nhaát ñoái vôùi

hoï. Ñieàu naøy theå hieän qua nhöõng chi tieát lòch söû gaàn nhö thaønh heä thoáng cuûa caùc

vua ñaàu ñôøi Traàn: ñoù laø tinh thaàn “meán caûnh sôn laâm, coi soáng cheát nhö nhau, tuy

yù töù gaàn vôùi ñaïo Phaät “khoâng tòch” maø “chí thì roäng xa cao sieâu”, cho neân boû

ngoâi baùu nhö truùt ñoâi deùp naùt vaäy” [249; 38]. Hình aûnh con ngöôøi giaùc ngoä, tuøy

duyeân - vui ñaïo keát hôïp vôùi phong thaùi aån daät, tieâu dao, song song vôùi hình aûnh

moät tröôïng phu kinh bang teá theá laø moät ñaëc ñieåm xuaát hieän hoaøn chænh duy nhaát

vaøo thôøi nhaø Traàn – moät ñaëc ñieåm ñaõ chi phoái saâu saéc khoâng chæ göông maët lòch

söû oanh lieät cuûa trieàu ñaïi nhaø Traàn maø coøn chi phoái ñeán kieåu taùc giaû Thieàn gia vaø

noäi dung trieát hoïc thô thieàn Vieät Nam thôøi trung ñaïi.

1.3.2.2 Nhaø thô – Thieàn gia vaø nhaân caùch Ñaïo só, Nho só

ÔÛ Trung Quoác, ñôøi Ñöôøng vaø ñôøi Toáng, löïc löôïng thieàn sö laøm thô, thi

nhaân laøm cö só ñaõ taïo neân coát caùch thieàn sö – thi só (hay nhaø thô – thieàn sö) raát

ñaëc thuø. Ñoù laø nhöõng ngöôøi coù caûm tình saâu xa vôùi Phaät giaùo, thoâng hieåu tam

giaùo, coát caùch töï taïi. Ñaëc bieät caùc nhaø thô ñöôïc xeáp vaøo loaïi ñieàn vieân ñôøi nhaø

Ñöôøng (nhö Vöông Duy, Maïnh Haïo Nhieân, Haøn San, Thaäp Ñaéc, …) phaàn lôùn ñeàu

mang tö chaát thieàn sö, cö só, thaäm chí ñaïo só. Chí aån daät, nhaøn taûn traøn khaép trong

caùc saùng taùc cuûa hoï.

Nhaø thô – thieàn sö Trung Quoác lieân heä vôùi tinh thaàn Ñaïo só raát roõ. Moät

phaàn nguyeân nhaân cuûa moái lieân heä naøy xuaát phaùt töø tính chaát Thieàn hoïc Trung

Quoác vaø söï keát hôïp saâu saéc tö töôûng Thieàn – Laõo cuûa neàn vaên hoùa khoâng heà ñöùt

ñoaïn naøy. Leâ Toan vieát: “Nho gia ñeo ñuoåi caùi thieän trong xaõ hoäi thì Ñaïo gia ñeo

ñuoåi tinh thaàn töï nhieân (…) nhaân caùch lyù töôûng kieåu Ñaïo gia laø nhaân caùch töï do

thaàn du trong töï nhieân. Trieát hoïc nhaân sinh Ñaïo gia ñaõ môû ra moät khoâng gian töï

do tinh thaàn roäng lôùn cuøng hôïp löu vôùi tinh thaàn trôøi ñaát beân ngoaøi töï do ñaïo ñöùc

luaân lyù maø trieát hoïc nhaân sinh Nho gia ñeà xöôùng” [153; 64].

Nhaø thô – thieàn sö ñoàng thôøi laø nhaø Nho cuõng laø tröôøng hôïp thöôøng thaáy

trong caû hai neàn thô thieàn Vieät Nam vaø Trung Quoác. Tuy khoâng taäp trung lyù giaûi

saâu xa con ngöôøi caù theå vaø höôùng ñieåm nhìn veà ñaïo töï nhieân, Nho giaùo trong khi

quan taâm ñeán moái quan heä giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi cuõng ñeå laïi daáu aán nhaân baûn cuûa

noù trong nhaân caùch thieàn gia. Loaïi hình nhaân caùch phöùc taïp naøy taäp trung vaøo

thôøi Toáng cuûa Trung Quoác. Khaù nhieàu taùc phaåm bieân soaïn thô thieàn ñaõ choïn

Vöông An Thaïch (6 baøi), Chu Hy (6 baøi), … Caùch choïn löïa naøy cho thaáy tieâu chí

cuûa caùc nhaø bieân soaïn veà taùc giaû saùng taùc thô thieàn khaù roäng raõi: nhaø thô thieàn coù

theå laø thieàn sö, cö só, ñaïo só, laø nhöõng ngöôøi chòu aûnh höôûng Thieàn Phaät giaùo,

thaäm chí laø caùc Nho só coù quan nieäm nhaân sinh raát khaùc vôùi Thieàn.

1.3.2.3 Moät soá neùt ñaëc tröng veà kieåu taùc giaû Thieàn gia

- Noái keát töï do vôùi caùc loaïi hình nhaân caùch khaùc

Nhö ñaõ giôùi thieäu beân treân, taùc giaû Thieàn gia coù theå gaén vôùi nhieàu loaïi

hình nhaân caùch khaùc nhau nhö Hoaøng ñeá, Ñaïo só, Nho só… Caùch gaén keát naøy trong

vaên chöông thieàn gia cho thaáy caùc nhaø thô – thieàn sö ñaõ xöû lyù thuaàn thuïc tính chaát

“ngoân chí”, “caûm hoaøi” raát hay xuaát hieän trong vaên chöông nhaø Nho vôùi tö töôûng

truyeàn baù giaùo phaùp, höôùng tôùi minh taâm kieán tính trong vaên hoïc nhaø Phaät; xöû lyù

quan heä giöõa caûm thöùc thôø phuïng toân giaùo vôùi ñôøi soáng taøi töû, nhaøn taûn. Khaû naêng

noái keát töï do naøy chöùng minh raèng tinh thaàn phaù chaáp vaø trí tueä giaûi thoaùt ñoùng

vai troø quan troïng trong xu höôùng vaø coát caùch cuûa loaïi hình taùc giaû Thieàn gia.

- Ñöùng ngoaøi caùc theå cheá vaø traät töï: Vieäc coù nhaø nghieân cöùu xeáp Thieàn

gia vaøo moät trong naêm nhaân caùch coù khaû naêng ñoái ñaàu vôùi nhaân caùch Hoaøng ñeá,

vieäc saùng taùc cuûa caùc thieàn sö – cö só khoâng chòu aûnh höôûng nhieàu töø beân trong

veà trieát lyù nhaân sinh vaø caûm quan ngheä thuaät cuûa vaên hoïc nhaø Nho, vieäc caûm

nhaän coù moät “yù thöùc caù tính” töø phía caùc thieàn sö qua caùc saùng taùc cuûa hoï cho

thaáy phaåm chaát “ñöùng ngoaøi” cuûa hoï ñoái vôùi caùc traät töï veà theå cheá vaø tö töôûng

thôøi trung ñaïi. Phaåm chaát “ñöùng ngoaøi” naøy khoâng gioáng hoaøn toaøn vôùi tinh thaàn

“sieâu thoaùt” cuûa hoïc thuyeát Laõo Trang. Khi tìm hieåu thô thieàn Lyù Traàn vaø Ñöôøng

Toáng, chuùng toâi nhaän thaáy “caûm quan vuõ truï” cuûa thô thieàn maø nhieàu nhaø nghieân

cöùu ñaõ noùi ñeán laø moät trong nhieàu tín hieäu ngheä thuaät heù môû söï khaùc bieät cuûa thô

thieàn ñoái vôùi thô Nho. Töø phaåm chaát “ñöùng ngoaøi”, caùc nhaø thô – thieàn sö trình

baøy moät vuõ truï quan raát ñaëc bieät. Ñoù laø vuõ truï cuûa duyeân sinh, vuõ truï cuûa tính

Khoâng, chöù khoâng phaûi moät vuõ truï nhö laø moät söï”phaûn chieáu” hay “phoùng chieáu”

cuûa caùi Ngaõ coâ ñoäc, muoän saàu.

- Saùng taùc laø tu taäp: Khi naøo thì saùng taùc cuûa caùc nhaø thô – thieàn sö coù

boùng daùng söï tu taäp? Haøng traêm baøi thô thieàn cuûa caû thôøi Lyù Traàn vaø Ñöôøng Toáng

ñaõ ñeå laïi moät “khoâng gian thieàn” cho ngöôøi ñoïc vôùi nhöõng coâng aùn thieàn, nhöõng

giaùo lyù Thieàn, taâm tình chöùng ngoä, … Trong baûn chaát cuûa moät theå loaïi vaên hoïc

mang tính chöùc naêng, thô thieàn vaø caû ngöôøi sinh ra noù khoâng heà ñöùng ngoaøi cuoäc

chieâm nghieäm vaø tuyeân truyeàn toân giaùo thoâng qua ngoân ngöõ vaø söï im laëng cuûa

ngoân ngöõ. Nhieàu baøi thô vònh coâng aùn, tuïng coâng aùn, nhieàu yù thô xuaát phaùt töø caùc

giai thoaïi thieàn ñaõ laàn löôït chöùng toû söùc soáng ngheä thuaät vaø söùc soáng tu taäp cuûa

chuùng. Trong tröôøng hôïp naøy, muïc ñích saùng taùc truøng khôùp hoaøn toaøn vôùi muïc

ñích truyeàn giaùo hay reøn luyeän taâm trí.

- Khoâng hoaøi nieäm vaø voïng töôûng: Neùt theå hieän roõ trong taát caû caùc saùng

taùc cuûa nhaø thô – thieàn sö laø söï chuù muïc vaøo hieän taïi, vaøo khoaûnh khaéc “vieân

dung”, “vieân maõn”. Hoaøi nieäm vaø voïng töôûng laø nhöõng traïng thaùi taâm lyù nhaát

thieát bò loaïi tröø trong quan nieäm giaûi thoaùt Phaät giaùo vaø trong phöông thöùc Thieàn

ñònh. Neáu nhö moät trong nhieàu ñaëc ñieåm cuûa thô Ñöôøng (xeùt veà maët thi phaùp) laø

chöùa ñöïng kieåu thôøi gian aùm aûnh, thôøi gian cuûa caùi coå xöa tuyeät ñoái toát laønh, thì

thô thieàn – moät thaønh töïu khoâng theå phuû nhaän cuûa thô Ñöôøng – laïi ñi con ñöôøng

khaùc. Thôøi gian luùc naøy khoâng sinh ra bi kòch cho giôùi haïn toàn taïi cuûa con ngöôøi.

Nhaø thô – thieàn sö khoâng bao giôø ñeå laïi daáu veát cuûa hoaøi nieäm trong saùng taùc cuûa

mình; hoï cuõng töø choái hình dung ñeán moät töông lai naøo ñoù ñeå kyù göûi hy voïng. YÙ

nghóa cuûa nieàm xuùc ñoäng thanh cao vaø thaønh kính nhaát laø “trôû veà baûn taâm”, nôi

caùc giôùi haïn cuûa thôøi gian vaø khoâng gian bò tieâu tröø.

- Phaù chaáp trieät ñeå, keå caû söù meänh cuûa mình: Ñoái dieän vôùi caùc saùng taùc

cuûa mình, nhaø thô – thieàn sö raát ít khi töï nhaän laø nhaø ngheä só, laø nhaø thô naëng

gaùnh ngoân töø, laø keû coù söù meänh caàm buùt. Ñoái vôùi thôøi cuoäc, hoï cuõng khoâng theå

hieän yù chí vaø tö chaát cuûa con ngöôøi trong guoàng maùy traùch nhieäm vaø phaän vò. Moät

soá caùc thieàn sö nhaän mình laø “thieàn giaû”, “thieàn gia”, “sôn taêng”, “taêng nhaân”…

trong caùc baøi thô thieàn, nhöng ñaèng sau “danh phaän” naøy khoâng heà keùo theo moät

yù thöùc cuï theå naøo veà sinh meänh chính trò. Nhaø thô – thieàn sö coù theå xuaát hieän vôùi

tö caùch keû tu haønh, nhöng cuõng khoâng ít tröôøng hôïp, taùc giaû xuaát hieän nhö moät

con ngöôøi lang thang trong möa gioù, moät haønh nhaân vöøa quen vöøa laï treân ñöôøng

ñôøi, moät “vò khaùch” maõi maõi cuûa coõi theá. Hình dung cuoäc ñôøi laø huyeãn moäng, nhaø

thô – thieàn sö khoâng chaáp mình trong baát cöù vai troø oån ñònh naøo, taâm traïng coá höõu

naøo. Theá nhöng, trong thô thieàn, con ngöôøi “khoâng coù söù meänh” aáy vaãn traøn ngaäp

noãi nieàm thaân phaän; ñaây laø ñieåm nhìn raát saâu cuûa Thieàn gia ñoái vôùi nhöõng saùng

taïo “voâ taâm” cuûa hoï.

- Ñôn ñoäc vôùi nieàm tin an truù vaø giaùc ngoä: Coù theå xem ñaây laø moät bieåu

hieän “uy löïc taâm linh” cuûa loaïi hình taùc giaû Thieàn gia. Hình aûnh moät nhaø sö tieâu

dao moät mình vôùi chieác thuyeàn hoà haûi, moät mình ñoïc kinh döôùi traêng, moät mình

gaäy truùc lang thang treân nuùi cao,… ñeàu laø nhöõng aùm gôïi khoâng nguoâi veà moät nhaân

caùch ñôn ñoäc vôùi nieàm tin an truù vaø giaùc ngoä. Söï coâ ñôn cuûa thieàn giaû khoâng bao

giôø ñoàng nghóa vôùi söï coâ ñôn cuûa maëc caûm bò ruoàng boû hoaëc xa laï tröôùc cuoäc ñôøi.

Tin vaøo an truù vaø giaûi thoaùt, thieàn gia “ñi ñöùng naèm ngoài” döôùi aùnh saùng cuûa tinh

thaàn “voâ truï”, “voâ sôû ñaéc”. Ñoù laø moät kieåu ñaúng caáp tinh thaàn raát cao.

- Con ngöôøi thieàn laø con ngöôøi thi ca: ÔÛ moät phöông dieän naøo ñoù, vaán ñeà

con ngöôøi thieàn gaàn guõi vôùi con ngöôøi thi ca laø moät luaän ñieåm raát traùi ngöôïc vôùi

toân chæ “baát laäp vaên töï” maø caùc toå sö Thieàn ñaõ ñeà xuaát vaø theo ñuoåi. Khi giong

ruoåi treân haønh trình tinh thaàn nhaèm xaùc laäp moät ñöùc tin toân giaùo nghieâm troïng,

caùc thieàn sö khoâng heà coù yù ñònh trôû thaønh “con ngöôøi thi ca” – moät bieåu hieän cuûa

con ngöôøi ôû coõi taøi tình, saéc duïc. Blyth ñaõ giôùi thuyeát veà yù töôûng so saùnh naøy nhö

sau: “Moät maët Thieàn daïy chuùng ta höôùng veà thieân nhieân, nhöng maët khaùc, Thieàn

cuõng môøi goïi chuùng ta trôû thaønh baäc ñaïo sö. Meät thì nguû, ñoùi thì aên, nhöng cuøng

luùc aáy, chuùng ta cuõng khoâng caûm thaáy noùng vaøo muøa heø, khoâng thaáy laïnh vaøo

muøa ñoâng. Thieàn seõ bieán moät con ngöôøi bình thöôøng trôû thaønh con ngöôøi thô ca

chaêng? (…) Nhö Worthsword noùi, moät nhaø thô khoâng chæ khaùm phaù taïo vaät maø coøn

mang ñeán cho chuùng moät ñoâi maét cuûa mình” [292; 57]. Coù theå noùi, ñieåm nhìn

khoaùng ñaït vaø sô phaùc tröôùc moïi bieán coá cuûa töï nhieân vaø con ngöôøi ñaõ keùo gaàn

thieàn sö laïi vôùi thi nhaân. ÔÛ ñoù, tinh thaàn giaùc ngoä chaân tính (cuûa thieàn sö) gaén boù

chaët cheõ vôùi tinh thaàn hoàn nhieân saùng taïo (cuûa nhaø thô).

Tieåu keát

Thô thieàn coù nguoàn goác saâu xa töø keä, moät trong nhöõng theå loaïi vaên hoïc

Phaät giaùo ñaàu tieân xuaát hieän vaøo theá kyû thöù V tröôùc Coâng nguyeân. Toaøn boä neàn

vaên hoïc Phaät giaùo, nhaát laø heä kinh luaän, ñaõ döïa treân taám phoâng thi hoùa hình thöùc

dieãn ñaït taâm linh ñeå daàn daàn hình thaønh loaïi thô noùi veà chöùng ngoä, giaûi thoaùt.

Thô thieàn coù maàm moáng manh nha taïi Trung Quoác töø theá kyû thöù V, VI sau Coâng

nguyeân, gaén lieàn vôùi coâng cuoäc truyeàn baù Thieàn ñaïo cuûa toå sö Boà Ñeà Ñaït Ma.

Teân tuoåi cuûa Chi Ñoän, Tueä Vieãn, Vöông Teà Chi, Taï Linh Vaän… cuõng ñöôïc nhaéc

ñeán nhö nhöõng ngöôøi laøm thô thieàn sô khai nhaát ôû Trung Quoác. Ñeán theá kyû thöù

VII, ñôøi Ñöôøng Thaùi Toâng, söï xuaát hieän cuûa Hueä Naêng ñaùnh daáu böôùc ngoaët quan

troïng cuûa Thieàn toâng Trung Quoác, ñoàng thôøi hình thaønh moät giai ñoaïn thònh

vöôïng nhaát cuûa thô thieàn – thô thieàn Ñöôøng - Toáng.

Veà quan nieäm saùng taùc, nhìn chung thô thieàn bao goàm ba kieåu quan nieäm

chính: saùng taùc nhö laø noùi phaùp, saùng taùc vì nhu caàu noùi leân theá giôùi vaø caûnh giôùi

thöïc chöùng cuûa noäi taâm, saùng taùc nhö moät phöông thöùc saùng taïo töï do nhaèm

höôùng ñeán phaûn chieáu caùi voâ taän. Töø goùc ñoä tö duy ngheä thuaät, luaän aùn quan taâm

ñeán caùc hình thaùi tö duy nhö sau: tö duy gaén vôùi tröïc giaùc Baùt Nhaõ, tö duy hoøa

giaûi nghòch lyù, tö duy veà hieän taïi toaøn bích, tö duy duyeân khôûi taïo sinh. Cuoái

cuøng, treân bình dieän loaïi hình taùc giaû Thieàn gia, luaän aùn ñeà caäp caùc thuoäc tính

sau: taùc giaû Thieàn gia laø loaïi hình taùc giaû noái keát töï do vôùi caùc loaïi hình nhaân

caùch khaùc, ñöùng ngoaøi caùc theå cheá vaø traät töï, xem saùng taùc nhö laø tu taäp, khoâng

hoaøi nieäm vaø voïng töôûng, phaù chaáp trieät ñeå, ñôn ñoäc vôùi nieàm tin giaùc ngoä vaø an

truù, vaø mang nhieàu neùt cuûa con ngöôøi thô ca. Veà cô baûn, chöông 1 luaän aùn taïm

ñöa ra moät quan ñieåm chung nhaát veà nguoàn goác, khaùi nieäm thô thieàn vaø moät soá

neùt chính veà quan nieäm saùng taùc, tö duy ngheä thuaät cuõng nhö loaïi hình taùc giaû.

CHÖÔNG 2

HÌNH TÖÔÏNG THIEÂN NHIEÂN VAØ ÑIEÅM NHÌN BAÛN THEÅ LUAÄN

PHAÄT GIAÙO THIEÀN TOÂNG TRONG THÔ THIEÀN LYÙ- TRAÀN

VAØ THÔ THIEÀN ÑÖÔØNG- TOÁNG

2.1 Veà moái quan heä giöõa hình töôïng thieân nhieân vaø ñieåm nhìn baûn theå

luaän Thieàn toâng trong thô thieàn

2.1.1. Thieân nhieân vaø nhöõng kinh nghieäm thieàn

Trong khi thuyeát phaùp, Ñöùc Phaät cuõng ñaõ duøng hình aûnh thieân nhieân nhö laø

nhöõng aån duï quen thuoäc, chaúng haïn: goïi aùi tình laø soâng, tham saân laø löûa…; Kinh

Phaùp Cuù coù caû phaåm Hoa, phaåm Voi… nguï yù möôïn thieân nhieân ñeå dieãn baøy ñaïo

phaùp. Töø sinh meänh toân giaùo trong caùc kinh ñieån, hình aûnh thieân nhieân ñaõ mang

theâm sinh meänh ngheä thuaät môùi vôùi nhieàu aån duï phong phuù trong thô ca thieàn

toâng. Nhöng sinh meänh ngheä thuaät aáy khoâng chæ thuoäc veà neàn myõ hoïc Phaät giaùo;

noù coøn laø cuoäc töông giao saâu ñaäm hieám hoi nhaát trong lòch söû caùc cuoäc hoäi ngoä

tö töôûng. Thieân nhieân trong thô thieàn ñeïp ñeõ khoaùng ñaït moät phaàn vì noù phaûn

chieáu söï linh dieäu cuûa quan nieäm Laõo Trang veà moät theá giôùi tieâu dao, huyeàn

ñoàng. Trong yeáu tính höôùng veà chaân khoâng bao la, Nam Hoa Kinh cuûa Trang Töû

ñaõ ñan keát taøi tình nhöõng phaåm chaát nghòch lyù vôùi tinh thaàn ñaïi nghi cuûa Thieàn ñeå

taïo ra nhieàu hình töôïng ngheä thuaät ñoäc ñaùo, trong ñoù coù thieân nhieân.

Coù theå noùi ngay raèng, thieân nhieân cuõng chính laø moät baøi hoïc taâm linh baát

taän, neân noù cuõng ñöôïc xem laø moät kinh nghieäm tinh teá nhaát cuûa thieàn giaû. Hieåu

bieát thieân nhieân khoâng chæ nhaèm “di döôõng tính tình” maø coøn laø söï khieát tònh thaân

taâm cho muïc tieâu giaûi thoaùt.

Trong theá giôùi thô thieàn, moät caùnh hoa ñöôïc nhaéc tôùi khoâng phaûi ñeå chia

saàu chuoác haän, moät aùnh traêng ñöôïc nhìn thaáy khoâng phaûi ñeå nhaéc nhôù moät moái

tình ly bieät. Kinh nghieäm trong thô thieàn khoâng thuoäc veà caùc xuùc caûm xaõ hoäi hay

thôøi cuoäc, khoâng phaûi laø moät thöù kinh nghieäm ñeå keát thuùc moät baøi hoïc, khoâng

phaûi laø kinh nghieäm thuoäc veà thôøi gian thöôøng nhaät vaø theá söï, maø laø moät daïng

kinh nghieäm thöôøng tröïc veà söï coù maët cuûa con ngöôøi, kinh nghieäm tham döï vaøo söï

soáng, kinh nghieäm veà naêng löôïng. Hình aûnh con thuyeàn khoâng; hoa sen trong löûa;

traêng soi ñaùy nöôùc; con vöôïn baét boùng; con traâu ñaát; aån duï ñoùa mai; caûm nghieäm

veà muøi höông; hình aûnh maây traéng (laø hình aûnh phoå bieán vaø coù khaû naêng bieán aûo

veà noäi dung bieåu ñaït) … ñeàu laø nhöõng moâ-ñun tö töôûng maø ngöôøi ñoïc coù theå soi

chieáu vaø tham chieáu trong nhieàu phöông dieän taâm linh cuûa ñôøi soáng.

Moät caùi nhìn baát chôït vaøo söï soáng, duø söï soáng aáy chæ laø moät caùnh hoa daïi

beù nhoû beân ñöôøng, moät caùnh coø maát huùt trong chieàu, hay moät sôïi caùt ñaèng voâ

danh cuõng ñeàu phaûn chieáu moät thöù kinh nghieäm saâu kín cuûa nhaø thô-thieàn sö veà

khaû naêng nhaän bieát vaø tham döï vaøo moät cuoäc soáng toaøn maõn, cuoäc soáng nhö noù

laø. Caønh mai Maõn Giaùc, ñaùm maây töï taïi cuûa Tueä Trung, aùnh traêng cuûa Traàn Nhaân

Toâng, con thuyeàn khoâng cuûa Tueä Trung… chính laø nhöõng taâm göông thieân nhieân

trong treûo nhaát phaûn aùnh trung thöïc böôùc ñöôøng tu chöùng cuûa caùc nhaø thô- thieàn

sö. Qua ñoù, thieân nhieân coøn phaûn aùnh söï tröôûng thaønh veà Taâm vaø Kieán.

Yeâu meán thieân nhieân cuõng laø caùch laøm naûy nôû taâm töø bi. Töø - bi hyû - xaû laø

boán coâng cuï chính cuûa ñöùc Boà Taùt khi böôùc vaøo coõi chuùng sinh. Theå hieän trong

thô thieàn tinh thaàn naøy laø loøng yeâu quí caây coû, coân truøng, laéng nghe aâm thanh theá

giôùi, hoøa baûn taâm vaøo theá giôùi. Thieân nhieân nhö laø tieáng noùi khaùc, naèm ngoaøi duïc

voïng saân haän cuûa con ngöôøi. Beân caïnh ñoù, töø bi coøn laø söï hoàn nhieân yeâu meán,

nhìn thieân nhieân trong veû ñeïp dung dò cuûa taâm ta vaø taâm ngöôøi, cuûa taâm ta vaø taâm

vaïn vaät. Thô thieàn Nhaät Baûn, ñaëc bieät trong thô Haiku, ngöôøi ta ñaõ khaùm phaù ra

moät theá giôùi voâ cuøng sinh ñoäng cuûa nhöõng con vaät beù nhoû, ngaây thô, töø chuù chuoät

nghòch ngôïm cho ñeán caønh trieâu nhan laëng leõ. Ñoù laø hình haøi cuûa töï nhieân tuï laïi

trong moät caùi nhìn töø bi. Ñoái vôùi thô thieàn Vieät Nam, thieân nhieân Phaät hay nhöõng

caûm nghieäm veà söï bình yeân hoaëc an laønh cuûa chuùng sinh laø yeáu toá thöôøng ñöôïc

nhaéc ñeán.

2.1.2. Thieân nhieân vaø nhöõng bieåu töôïng thieàn hoïc

Thieân nhieân trong caùi nhìn thô ca trung ñaïi thöïc söï laø moät nôi di döôõng

tinh thaàn, laø queâ höông chaân thaät vaø vónh haèng cuûa con ngöôøi. Nhöõng lôùp hoïc

trong röøng, treân nuùi cuûa caùc baäc ñaïi sö (Guru) AÁn Ñoä ngaøy xöa, cho ñeán nhöõng

choán lam tuyeàn aån mình cuûa ngöôøi Trung Hoa coå… ñeàu laø daáu aán cuûa nhöõng neàn

vaên minh höôùng veà thieân nhieân. Nhieàu taâm söï lôùn lao ñöôïc nuoâi döôõng trong loøng

thieân nhieân. Soâng Haèng linh thieâng, nuùi Himalaya vó ñaïi, daõy Lö Sôn truøng ñieäp,

nuùi Yeân Töû huyeàn moäng… chính laø bieåu töôïng cho nôi caát giöõ taâm linh cuûa nhöõng

ngöôøi haønh ñaïo, tu taâm. Thieân nhieân, trong quan nieäm Nho gia, cuõng laø nôi giöõ

gìn khí tieát, goät röûa taâm hoàn, thaäm chí laø nôi nöông töïa trong nhöõng khuùc quanh

baát traéc choán quan tröôøng… Trôû veà thieân nhieân chính laø trôû veà nguoàn coäi. Ngöôøi

thaày vó ñaïi naøy coù luùc ñöôïc nhìn nhö bieåu töôïng veà baûn theå, laø Ñaïo, laø Taâm.

Thieân nhieân höõu hình laø vaïn phaùp cuûa moät thieân nhieân voâ hình. Thieân nhieân soi

chieáu vaø ñaùnh thöùc nhöõng phaàn saâu kín trong naêng löôïng hoøa nhaäp vaø yù chí con

ngöôøi.

Thieân nhieân khoâng chæ laø thaày, thieân nhieân cuõng laø ngöôøi baïn tri aâm cuûa

taâm hoàn con ngöôøi. Nhôø thieân nhieân noùi hoä loøng mình, tìm thieân nhieân ñeå boäc loä

moïi bieán coá tinh teá cuûa noäi taâm – caùch haønh xöû naøy cuûa con ngöôøi cho thaáy thieân

nhieân coù moät söùc maïnh voâ haïn trong vieäc laéng nghe vaø naâng ñôõ nhöõng ai muoán

caäy nhôø noù. Thieân nhieân laø tri aâm coøn ôû yù nghóa khoâng thay ñoåi phuø phieám vaø

toan tính nhö loøng ngöôøi. Vì vaäy maø caùc baäc nhaân só xöa thöôøng laáy chuyeän tuøng

cuùc laøm söï döôõng taâm, laáy maây traéng nuùi cao laøm nôi tieân caûnh cho taâm hoàn

höôùng veà caùi ñeïp.

Khoâng theå hình dung moät phong caùch soáng nhaøn taûn, aån daät maø laïi khoâng

coù thieân nhieân. “Nhaøn” raát gaàn vôùi söï coâ tòch, ñôn sô cuûa Thieàn. Vì vaäy, trong tö

theá aån daät, nhaø nho, thieàn sö vaø ñaïo só cuõng thöôøng gaëp nhau ôû giaác mô xa ñôøi,

traùnh ñôøi. Vaø döôøng nhö chæ khi noùi veà thieân nhieân, caùc nhaø Nho môùi tìm thaáy

taâm tình gaàn guõi vôùi tinh thaàn Laõo - Trang vaø Thích Ca, cuõng nhö trong hình aûnh

thieân nhieân, caùc thieàn sö coù coù hoäi gaëp gôõ chieàu saâu nhaân caùch nho gia vaø ñaïo só.

Thieân nhieân giuùp cho hoï cuøng ñi treân moät con ñöôøng cuûa Ñaïo Taâm. …

Thieân nhieân trong thô thieàn thöôøng ñöôïc chia laøm hai loaïi: thieân nhieân

bieåu töôïng vaø thieân nhieân hieän thöïc.

Thieân nhieân hieän thöïc trong thô thieàn coù theå hieåu ñôn giaûn laø thieân nhieân

ñöôïc moâ taû moät caùch tröïc tieáp, khoâng caâu neä bieåu töôïng. Caûm höùng saùng taùc cuûa

nhaø thô thuaàn tuùy coù tính chaát ngheä thuaät, khoâng ñaët naëng yeáu toá aån duï toân giaùo.

Ranh giôùi tinh teá giöõa thieân nhieân hieän thöïc vaø thieân nhieân bieåu töôïng naèm ôû choã:

khi nhaø thô coá tìm bieåu töôïng trong caûnh thì seõ ñoái maët vôùi nguy cô haïn cheá söùc

caûm nhaän voâ tö cuûa ngöôøi ñoïc. Nhöng neáu caùi thieân nhieân hieän thöïc aáy cuûa nhaø

thô khoâng ñuû söùc chöùa ñöïng ñaèng sau noù moät yù töôûng saâu xa, moät trieát lyù kín ñaùo

hoaëc moät kinh nghieäm myõ caûm naøo ñoù thì noù cuõng deã daøng bò boû queân trong soùng

thôøi gian vaø trong loøng ngöôøi ñoïc. Bieåu töôïng phaûi ñaït ñeán möùc “voâ taâm” thì môùi

thöïc söï gaây aán töôïng ngheä thuaät vaø tö töôûng cho ngöôøi tieáp nhaän. Vì vaäy, söï phaân

chia naøy chæ coù yù nghóa töông ñoái.

Toùm laïi, thieân nhieân bieåu töôïng chieám phaàn lôùn trong thô thieàn, töø nhöõng

gôïi yù cho ñeán nhöõng aån duï ñaäm ñaëc. Tính bieåu töôïng, gôïi yù, aån duï cuûa thieân

nhieân trong thô thieàn laø söï xuaát hieän taát yeáu cuûa loaïi hình thô ca coù chöùc naêng toân

giaùo vaø mang maøu saéc trieát hoïc. Ngay caû nhöõng caâu thô cuûa thieàn sö Vieân Chieáu

hoaëc trong caùc ngöõ luïc, ñoái cô, neáu coù vaän duïng hình aûnh thieân nhieân (vaø maëc

daàu ñöôïc theå hieän khaù töï nhieân), thì caûm höùng cuûa caùc nhaø thô – thieàn sö vaãn

thieân veà höùng thuù giaûng giaûi vaø toû baøy nieàm tin ñaïo phaùp chöù khoâng phaûi laø höùng

thuù saùng taïo thuaàn tuùy.

Coù theå xeùt ñeán caùc bieåu töôïng cô baûn sau:

- Bieåu töôïng baûn theå: Thieân nhieân hieän thaân cho baûn theå (nuùi, traêng soi

ñaùy nöôùc, tieáng vöôïn röøng saâu);); Thieân nhieân vôùi Taâm ngöôøi (Hoa sen, hoa mai).

- Bieåu töôïng tu chöùng : cuïm hình aûnh traâu, ngöïa, hình aûnh con ñöôøng, …

- Bieåu töôïng khai ngoä : hoa ñaøo, muøa xuaân…

Thieân nhieân bieåu töôïng trong thô thieàn goùp phaàn quan troïng taïo neân “linh

hoàn” cuûa thô thieàn. Thieân nhieân ñoù khoâng thuoäc veà theá giôùi ñöôïc moâ taû, ñöôïc keå

laïi. Thieân nhieân ñoù luoân laø tieáng noùi, laø ngöôøi ñaïi dieän cho luoàng “taâm ñaïo” beân

trong cuûa nhöõng thieàn sö – thi só. Veà aán töôïng thieân nhieân vaø baûn chaát thieân

nhieân trong thieàn, nhaø nghieân cöùu myõ hoïc thieàn toâng noåi tieáng Blyth trong Thieàn

vaø nhöõng taùc phaåm Thieàn coå ñieån (Zen and Zen classics) vieát: “Thieàn mang ñeán

cho chuùng ta “lôøi giaûng phaùp treân hoøn ñaù vaø cuoán saùch trong doøng suoái chaûy”. Coù

theå noùi, thieân nhieân thöïc söï ñaõ taïo neân khoâng gian taâm linh vaø trí tueä trong thô

thieàn.

Con maét cuûa thô thieàn laø con maét traàm maëc, khoâng thích ñaày maø thích

troáng, khoâng thích choùi loïi maø thích u huyeàn. Daïng vaän ñoäng vaø hình aûnh thöôøng

ñöôïc nhaéc ñeán trong caùc kinh ñieån Phaät giaùo nhö: moät ngoùn tay chæ xuoáng laøm ba

ngaøn theá giôùi rung ñoäng, moät sôïi loâng chöùa tam thieân theá giôùi, moät gioït söông laáp

laùnh hoài quang cuûa coõi ngöôøi, ñeàu ít nhieàu ñeå laïi daáu veát cuûa chuùng trong thi

höùng vaø caûm xuùc saùng taïo cuûa caùc thieàn sö-nhaø thô. Caùc nhaø thô-thieàn sö aáy

chuoäng söï ñôn sô, tòch laëng; coù theå hoï chæ duøng vaøi ba hình aûnh ñaõ trôû thaønh bieåu

töôïng hoaëc vaøi ba moâ-típ hình töôïng coù theå thoáng keâ ra ñöôïc, nhöng laïi taïo ñöôïc

moät söï soáng thöïc söï sinh ñoäng ñaèng sau taát caû söï giaûn ñôn saâu kín aáy25. Phaân tích

quan ñieåm naøy, Kenneth vieát: “Vì caùc nhaø thô thieàn tin raèng moïi hieän töôïng cuoäc

ñôøi (dharmas, nghóa laø caùc phaùp) ñeàu laø nhöõng toàn taïi nhoû nhoi cuûa moät hieän thöïc

veïn toaøn neân xem ra hoï coù theå choïn baát kyø moät ñoái töôïng naøo cho baøi thô cuûa

mình nhaèm dieãn ñaït caùi toaøn veïn aáy. Tuy nhieân, treân thöïc teá, hoï coù xu höôùng deø

daët cao ñoä trong söï löïa choïn chuû ñeà vaø hình aûnh, döïa treân moät soá khuoân maãu naøo

ñoù ñeå gôïi leân söï höôûng öùng töø phía ngöôøi ñoïc. Söï laëng leõ moäc maïc cuûa caùc thieàn

sö, söï chöøng möïc giaûn dò vaø moâi tröôøng hoøa muïc phuø hôïp vôùi söï bieåu töôïng hoùa

traïng thaùi thieàn ñònh cuûa taâm trí nhaø thô, giaûi phoùng hoï ra khoûi nhöõng giaù trò vaø

heä luïy theá tuïc” [302; 118]. Nhö vaäy, yù nghóa bieåu töôïng trong thô thieàn ñoái vôùi

Kenneth coøn môû roäng ra thaønh quaù trình “bieåu töôïng hoùa” traïng thaùi thieàn ñònh

döïa treân söï giaûn dò cuûa chaát lieäu saùng taïo.

Nhìn toång quan, khoâng gian thieân nhieân trong thô thieàn bao goàm caùc lôùp

bieåu töôïng, caùc lôùp nghóa vaø theå hieän daøy ñaëc moät thò kieán saâu saéc, hoàn nhieân cuûa

thieàn sö-thi nhaân. Thieân nhieân khoâng coøn laø caûnh töôïng, caûnh vaät, maø trôû thaønh

caûnh giôùi. Thieân nhieân khoâng ñôn giaûn chæ phaûn chieáu noäi taâm con ngöôøi, khoâng

chæ laø nôi kyù thaùc caûm xuùc vaø öôùc mong. Thieân nhieân trong thô thieàn laø kyø tích

tinh thaàn cuûa nhöõng haønh giaû thieàn - nhöõng ngöôøi ñaõ nhìn thaáy ñaát trôøi hoa coû nhö

moät bieåu hieän taâm linh vaø cuõng laø phöông tieän soáng coøn ñeå nuoâi döôõng ñaïo taâm.

Söï thaáy bieát, caûm nghieäm Thieân nhieân ôû ñaây gaén vôùi söï thöïc hieän baûn theå trong

25 Quan ñieåm naøy cuûa chuùng toâi coù phaàn khaùc vôùi quan ñieåm nghieân cöùu cuûa taùc giaû Nguyeãn Phaïm Huøng: “quan nieäm veà “tam thieân ñaïi thieân theá giôùi” cuûa nhaø Phaät raát xa laï vôùi quan nieäm theá giôùi laáy Trung Quoác laøm trung taâm cuûa nhaø Nho. Thôøi gian ngheä thuaät cuûa thô Thieàn luoân vaän ñoäng, bieán ñoåi, do quan nieäm cuûa nhaø Phaät veà söï luaân hoài vaø bieán chuyeån voâ thöôøng cuûa vuõ truï. Cho neân caâu thô thieàn thöôøng hoaït hôn caâu thô cuûa caùc nhaø Nho”[92; 75]. Chuùng toâi laïi cho raèng, caùc nhaø thô thieàn sö khi saùng taïo thô thieàn cuõng chæ söû duïng moät soá ñieån tích coâng cuï, thaäm chí coøn ít oûi hôn kho taøng ñieån tích cuûa nhaø Nho, ñeå dieãn ñaït moät noäi dung khaùc vôùi noäi dung thô Nho, chöù khoâng phaûi vì thoaùt ly khoûi heä thoáng öôùc leä cuûa coäng ñoàng thaåm myõ ñeå ñaït tôùi tính caù bieät thaåm myõ maø saùng taùc cuûa hoï trôû neân phong phuù hôn.

chính baûn thaân moãi thieàn sö, cö só hoaëc thi nhaân chòu aûnh höôûng thieàn toâng.

2.2 Caûm höùng baûn theå trong thô thieàn Lyù Traàn vaø Ñöôøng Toáng

Vaên hoïc Phaät giaùo laø khaùi nieäm goàm caû kinh ñieån laãn taùc phaåm vaên hoïc

coù aûnh höôûng trieát lyù Phaät giaùo. Yeáu toá aån duï trong vaên hoïc Phaät giaùo noùi chung,

aån duï baûn theå noùi rieâng, ñeàu bò chi phoái bôûi ñaëc ñieåm ngoân ngöõ Phaät giaùo vôùi heä

tö duy vaø trieát hoïc ñaëc thuø. Neáu cho raèng coù ba loaïi ngoân ngöõ chính ñöôïc söû duïng

trong caùc kinh ñieån goàm: ngoân ngöõ phuû ñònh, ngoân ngöõ tröïc chæ vaø ngoân ngöõ hình

aûnh thì ngoân ngöõ aån duï vaø thí duï thuoäc vaøo loaïi thöù ba (ngoân ngöõ hình aûnh)26. Nhö

vaäy, aån duï baûn theå naèm trong heä thoáng ngoân ngöõ aån duï vaø trieát hoïc Phaät giaùo. AÅn

duï baûn theå vì theá vöøa mang tính chaát ngheä thuaät ngoân töø, vöøa laø tieâu ñieåm chöùa

ñöïng chieàu saâu trieát lyù baûn theå cuûa Phaät giaùo noùi chung. Chuùng laø moät boä phaän

khoâng theå thieáu ñöôïc ñoái vôùi loaïi hình vaên hoïc toân giaùo, ôû ñaây laø thô thieàn.

Khoâng coù gì laï khi thô thieàn coù noäi dung baûn theå luaän chieám ñeán 55% vaøo thôøi Lyù

Traàn (treân toång soá 210 baøi vaø 50 ñôn vò thô raûi raùc trong caùc ngöõ luïc ñöôïc choïn)

vaø 60% vaøo thôøi Ñöôøng Toáng (treân toång soá 300 baøi). Chuùng toâi nhaän thaáy coù theå

tìm hieåu aån duï baûn theå trong thô thieàn Lyù Traàn vaø Ñöôøng Toáng töø caùc goùc ñoä sau:

- Baûn theå gaén vôùi nhöõng bieåu töôïng, hình aûnh linh hoaït veà theá giôùi giaûi

thoaùt, caûnh giôùi giaûi thoaùt.

- Baûn theå ñöôïc hình dung laø nôi trôû veà cuûa con ngöôøi, do ñoù, cuõng laø con

ñöôøng saâu thaúm keâu goïi söï thöïc hieän baûn theå, hay theå nghieäm baûn theå, trong chính

ñôøi soáng.

- Baûn theå laø veû ñeïp tòch laëng vaø voâ tö cuûa thieân nhieân vaø theá giôùi noùi

chung.

Caùc bieåu hieän chính neâu treân laøm toaùt leân tinh thaàn “baûn theå luaän” heát

26 Xem theâm Khaùi quaùt veà ngoân ngöõ kinh ñieån Phaät giaùo, Thanh Chaâu, NCPH, soá 6-2003.

söùc saâu saéc cuûa caùc taùc phaåm vaên hoïc Phaät giaùo.

Thöôûng thöùc veû ñeïp cuûa baûn theå khoâng ñoàng nghóa vôùi vieäc thöôûng thöùc

moät caûnh ñeïp thieân nhieân thoâng thöôøng. Töø quan nieäm ñôøi soáng nhö laø coõi taïm,

vaø giaûi thoaùt laø trôû veà vôùi ngoâi nhaø baûn taâm, ngöôøi ñoïc caàn hình dung “ngoâi nhaø”

nhö moät bieåu töôïng baûn theå haøm chöùa raát nhieàu yeáu toá trieát hoïc vaø taâm linh tinh

teá; ñoù laø “ngoâi nhaø” kieân coá nhöng roãng rang, bao dung loàng loäng nhöng mô hoà

khaéc nghieät; do vaäy, “nhaø” laø ñích ñeán cuoái cuøng cuûa nhöõng khaùch traàn khi ñaõ

tìm ñöôïc vaøo nôi truù nguï duy nhaát.

Xuaát phaùt töø tính chaát “höôùng noäi”, “noäi quaùn”, “noäi chöùng” cuûa Thieàn

Phaät giaùo, caùc aån duï baûn theå coù trong nhöõng baøi thô thieàn ña phaàn ñoøi hoûi moät

tröïc giaùc caûm nhaän nhieàu hôn laø tri thöùc kinh ñieån. Moät doøng soâng trong vaét tónh

laëng, moät ñaùm maây traéng bay cuoàn cuoän trong chieàu, moät ngoïn nuùi söøng söõng

thaâm u… laø nhöõng hình aûnh thieân nhieân coù thöïc; song, khi noù xuaát hieän trong thô

thieàn, nhöõng hình aûnh naøy vaãn coù theå ñöôïc khoaùc theâm bieåu töôïng veà baûn theå,

khôi saâu theâm tinh thaàn trieát hoïc Thieàn laãn veû ñeïp myõ hoïc Thieàn trong caáu truùc

ngheä thuaät cuûa thô thieàn.

Trieát lyù baûn theå laø moät trong nhöõng yeáu toá quan troïng nhaát cuûa thô thieàn.

Caùc hình töôïng ngheä thuaät haøm yù baûn theå nhö: maây traéng, vaàng traêng, nuùi vaéng,

vöôïn röøng saâu, suoái nguoàn, khuoân maët xöa nay… coù theå tìm thaáy raát nhieàu trong

thô thieàn cuûa caû hai trieàu ñaïi lôùn Lyù Traàn vaø Ñöôøng Toáng. Caûm höùng trieát lyù

trong thô thieàn phaàn lôùn thuoäc veà caûm höùng tìm veà baûn theå.

2.2.1 Caûm höùng baûn theå trong thô thieàn Lyù - Traàn

Di saûn thô thieàn Lyù Traàn hieän nay coøn löu laïi ñöôïc phaàn lôùn ñöôïc trích

daãn töø caùc nguoàn: Thieàn uyeån taäp anh, Thöôïng só ngöõ luïc, Khoùa hö luïc… Tinh yeáu

nhaát vaãn laø Thieàn uyeån taäp anh. Ít nhaát ñaõ coù ba coâng trình tìm hieåu veà Thieàn uyeån

taäp anh cuûa caùc taùc giaû Nguyeãn Töï Cöôøng, Nguyeãn Höõu Sôn vaø Leâ Maïnh Thaùt.

Trong ñoù, ñaët vaán ñeà yeáu toá baûn theå trong caùc baøi thô thuoäc Thieàn uyeån taäp anh laø

baøi vieát cuûa taùc giaû Nguyeãn Höõu Sôn, nhan ñeà: Quan nieäm veà baûn theå ôû boä phaän

“Taøng tröõ giaù trò thi ca” trong Thieàn uyeån taäp anh (TCNCPH, soá 2 – 1998). Nhaän

xeùt chung, taùc giaû vieát:

“Xem xeùt boä phaän thô ca ñöôïc taøng tröõ trong Thieàn uyeån taäp anh

noùi rieâng – trong toaøn boä trieát hoïc vaø vaên hoïc Phaät giaùo noùi chung – vaán

ñeà “baûn theå” thöôøng xuyeân ñöôïc ñaët ra vaø giöõ vò trí troïng yeáu. Ñieàu naøy

theå hieän tröôùc heát bôûi noù lieân quan tröïc tieáp ñeán nhaän thöùc, caùch hieåu vaø

caùch giaûi thích theá giôùi (vaät chaát, hieän töôïng, taâm linh…) vaø cuoái cuøng laø

chính caùc bieän phaùp ngheä thuaät, caùc hình thöùc theå hieän in ñaäm saéc thaùi thi

ca – trieát hoïc Phaät giaùo veà vaán ñeà baûn theå”[180; 25].

Nhaän ñònh naøy gôïi ra caùch tieáp caän “baûn theå” cho thô thieàn raát ñaùng löu

taâm. Taùc giaû trieån khai phaân tích chuû yeáu treân caùc baøi thô thieàn cuûa caùc thieàn sö

ñôøi Lyù nhö Ñaïo Hueä, Hueä Sinh, Lyù Thaùi Toâng, Baûn Tònh, Cöùu Chæ, Ñaïo Haïnh,

Toâ Minh Trí, Baûo Giaùc. Toaøn boä phaân tích treân ñeàu taäp trung lyù giaûi “taâm laø goác

vaïn phaùp” thoâng qua caùc khaùi nieäm phaùp, thaân, töï theå, ngaõ, thöùc, taâm…

Ñeå hình dung theâm tính chaát thieàn hoïc ñôøi Lyù Traàn, coù theå tìm thaáy nhieàu

gôïi yù töø cuoán Thieàn ñaïo tu taäp cuûa Chang Cheng-chi. ÔÛ trang 114, taùc giaû cuoán

saùch cho bieát maõi ñeán gaàn cuoái ñôøi Toáng vaøo theá kyû XI, loái tham Thoaïi Ñaàu môùi

ñöôïc phoå bieán nhôø coâng lao cuûa sö Toâng Caûo (1089- 1163). Nhieàu nhaø cheùp söû

cuõng ñaõ ghi laïi vieäc caùc vua ñôøi Lyù sai ngöôøi sang nhaø Toáng xin Tam Taïng Kinh.

Nhö vaäy, neáu ñeán cuoái ñôøi Toáng loái tham Coâng aùn môùi traøn ngaäp Trung Quoác thì

raát khoù coù ñoä aûnh höôûng saâu beàn vaø roõ reät ñoái vôùi ngöôøi Ñaïi Vieät vaøo ngay thôøi

ñieåm ñoù (thôøi ñieåm töông ñöông vôùi vöông trieàu nhaø Lyù). Cho ñeán trieàu nhaø Traàn

(1225 - 1400), nghóa laø khoaûng gaàn 100 naêm sau söï xuaát hieän cuûa Toâng Caûo,

ñoàng thôøi cuõng laø luùc heä thoáng tham Thoaïi Ñaàu trôû neân phoå bieán vaø vöõng chaéc ôû

Trung Quoác, thì aûnh höôûng coâng aùn vaø caùc loái tu thieàn, haønh thieàn ñaäm maøu saéc

Trung Hoa coù leõ môùi ñeå laïi daáu aán roõ hôn trong caùc saùng taùc cuûa nhieàu nhaø sö

Ñaïi Vieät.

Qua khaûo saùt treân toång soá khoaûng 70 baøi thô thieàn ñôøi Lyù (do ngöôøi vieát

choïn löïa), coù ñeán 55 baøi (öôùc chöøng gaàn 80% treân toång soá baøi) nhaéc ñeán baûn theå

baèng caùc töø ngöõ: chaân toâng, chaân thaân, baûn taâm, nhö nhö, chaân, baûn lai, dieäu baûn,

chaân tính, chaân taâm, taâm khoâng, taâm, ñaïo, phaùp tính, … Gioïng ñieäu chính cuûa thô

noåi leân raát roõ khuynh höôùng trieát luaän. Caûm höùng baûn theå trong thô thieàn ñôøi Lyù

theå hieän ôû vieäc baøn tröïc tieáp, moâ taû, dieãn giaûi caûm giaùc chöùng ngoä vaø söï lónh hoäi

veà baûn theå, phaàn lôùn daøy ñaëc khoâng khí cöûa chuøa vaø ñaïo phaùp. Caùc caâu thô gaàn

nhö laø lôøi minh ñònh theâm nhöõng thoâng ñieäp coù töø caùc boä Kinh. Nhöõng baøi thô naøy

mang raát nhieàu caûm höùng cuûa caùc luaän sö (luaän giaûi kinh ñieån cuûa caùc nhaø Phaät

giaùo Ñaïi thöøa trong buoåi ban ñaàu hình thaønh neàn kinh ñieån luaän giaûi27). Caûm höùng

nhaéc laïi nhö moät hình thöùc tu taâm thöôøng xuaát hieän raát roõ trong haøng loaït baøi thô

thieàn ñôøi Lyù. Veà khía caïnh tinh teá naøy, taùc giaû Leâ Vaên Sieâu, trong cuoán Vaên hoïc

Vieät Nam thôøi Lyù (Thôøi vaên minh röïc rôõ nhaát cuûa ta) ñaõ vieát: “Ngöôøi thôøi Lyù ñaõ

duøng moät loaïi thô traàm laëng vaø trang nghieâm (khoâng vui, khoâng buoàn, khoâng sôï,

khoâng ñau, khoâng yeâu, khoâng gheùt”[174; 98]. YÙ kieán treân ñaây quaû ñaõ chaïm ñuùng

caùi tinh thaàn trieát luaän trong saùng taùc cuûa caùc nhaø sö thôøi Lyù. Ngöôøi ñoïc chính cuûa

thô thieàn ñôøi Lyù thöïc chaát laø caùc nhaø sö vaø ñeä töû cuûa hoï, hoaëc ít ra, laø nhöõng

ngöôøi ñang mong caàu ñaïo hoïc. Moät baøi keä, hay baøi thô coù töù thieàn, laø söï tuoân

chaûy söùc maïnh noäi taâm töø cuoäc ñoái thoaïi döôùi aùnh saùng ñaïo phaùp. Ñoù laø cuoäc ñoái

27 Xin ñoïc theâm baøi Orality, writing and authority in South Asian Buddhism: visionary literature and the struggle for legitimacy in the Mahayana cuûa David McMahan, History of Religions, Vol.37 No.3, Feb 1998, pp.249-274.

thoaïi kheùp kín cuûa nhöõng ngöôøi ñoàng tu, vôùi nhöõng maät maõ toân giaùo ñaõ ñöôïc bieát

vaø chöùng nghieäm töøng phaàn, ñaäm ñaëc maøu saéc thuyeát giaùo vaø töï ngoä. Söû duïng

yeáu toá trieát luaän trong tröôøng hôïp naøy cuõng laø hôïp lyù.

Trong khi baøn veà yeáu toá “baûn theå luaän” noùi chung cuûa thô thieàn Lyù Traàn,

caùc nhaø nghieân cöùu vaên hoïc thöôøng taäp trung vaøo thô ñôøi Lyù. Nguyeân nhaân chính

coù theå vì thô thieàn thôøi kyø naøy coøn giöõ nguyeân phong vò trieát luaän neân roäng ñöôøng

cho vieäc phaân tích trieát hoïc baûn theå. Vaø nhö theá, vaán ñeà baûn theå luaän trong thô

ñôøi Traàn ít ñöôïc ñeà caäp hôn, döôøng nhö bò ñaåy veà phía caùc coâng trình nghieân cöùu

trieát hoïc (chöù khoâng phaûi vaên hoïc) Thieàn ñôøi Traàn.

Lòch söû tö töôûng Vieät Nam, taäp 1 (NXB KHXH, H, 1993) vieát: “Khoùa hö

luïc laø baøi giaûng veà leõ hö khoâng ñuùng nhö caùi teân goïi cuûa noù (…), laøm saùng toû caùi

baûn theå chaân nhö, caùi töï tính sieâu vieät” [253; 214]. Taát nhieân, Khoùa hö luïc khoâng

phaûi laø thô, nhöng noù taäp hôïp nhieàu baøi thô thieàn do Traàn Thaùi Toâng chaáp buùt.

Nhöõng baøi keä tuïng cuøng vôùi luaän thuyeát toân giaùo cuûa oâng ñöôïc qui laø: “quan nieäm

söï kieán tính hay söï chöùng ngoä nhö laø söï trôû veà queâ höông”[255; 214]. Ñaëc ñieåm

“trôû veà queâ höông” trong quan nieäm tìm veà baûn theå cuûa vua Traàn Thaùi Toâng ñaõ

khôi maøo cho khuynh höôùng “duy tình” trong nhaõn quan trieát hoïc cuûa caùc thieàn

sö – thi só ñôøi Traàn. Caùc khaùi nieäm chaân toâng, chaân thaân, baûn taâm, nhö nhö, chaân,

baûn lai, dieäu baûn, chaân tính, chaân taâm, taâm khoâng, taâm, ñaïo, phaùp tính, … ñaõ neâu

beân treân döôøng nhö ít ñöôïc söû duïng hôn ôû thô thieàn thôøi Traàn.

Caùi Taâm trôû thaønh doøng tö töôûng coát loõi xuyeân suoát thieàn hoïc ñôøi Traàn.

Ñieåm ñaùng noùi nhaát ôû ñaây laø tö töôûng “bieän taâm” – thuaät ngöõ ñöôïc xuaát hieän laàn

ñaàu trong Khoùa hö luïc cuûa Traàn Thaùi Toâng vaø trôû thaønh tinh thaàn cuûa Thieàn ñôøi

Traàn: “Khoâng keå laø keû soáng aån daät treân nuùi hay laø soáng giöõa thò thaønh, khoâng keå

laø taêng hay tuïc, khoâng phaân bieät taïi gia hay xuaát gia, chæ coát bieän taâm…”. Bieän

taâm, noùi ngaén goïn, laø chuyeån hoùa vaø ñieàu phuïc Taâm ñeå ñaït ñeán giaûi thoaùt trong

chính hieän taïi. Ñaèng sau thuaät ngöõ bieän taâm chöùa ñöïng raát nhieàu haït nhaân tö

töôûng thieàn hoïc ñôøi Traàn. Leâ Maïnh Thaùt ñaõ giaûi thích moâ hình “bieän” naøy töø

quan ñieåm “laáy yù muoán cuûa thieân haï laøm yù muoán cuûa mình, laáy taám loøng thieân haï

laøm taám loøng cuûa mình” [222; 739] maø Traàn Thaùi Toâng taâm nieäm sau cuoäc gaëp

gôõ vôùi sö Phuø Vaân treân nuùi Yeân Töû. Con ñöôøng töø “bieän taâm” ñeán “töùc Taâm töùc

Phaät” laø con ñöôøng Thieàn Truùc Laâm ñaõ choïn löïa ñeå hoaøn taát söù meänh laõnh ñaïo

taâm linh daân toäc suoát trieàu Traàn. Vaø nhö theá, vaán ñeà baûn theå khoâng döøng laïi ôû

nhöõng suy tö tröøu töôïng coù maøu saéc huyeàn bí veà Chaân Nhö maø trôû thaønh vaán ñeà

cuûa Taâm vaø söï thöïc haønh Taâm ñaïo trong ñôøi soáng. Luaän veà Taâm, haønh ñaïo trong

Taâm, vaø xuaát xöû theo tieáng noùi cuûa Taâm – ñoù laø tinh yeáu thieàn hoïc ñôøi Traàn nhìn

töø goùc ñoä baûn theå luaän.

Trieàu nhaø Traàn keùo daøi töø naêm 1225 ñeán naêm 1400 vôùi söï xuaát hieän

nhieàu oâng vua bieát yeâu meán Phaät phaùp, vaên voõ song toaøn, nhöõng hoaøng ñeá-thieàn

sö-thi só heát söùc ñaëc bieät. Nhaän ñònh veà Traàn Nhaân Toâng, oâng vua thuoäc vaøo haøng

vó ñaïi nhaát thôøi trung ñaïi ôû Vieät Nam, taùc giaû Traàn Thò Baêng Thanh cho raèng oâng

ñaõ taùch ñaïo Phaät ra khoûi ñôøi soáng chính trò vaø traû laïi cho noù nhieäm vuï chính yeáu

cuûa moät toân giaùo: chaêm soùc ñôøi soáng taâm linh cuûa con ngöôøi [212; 30-31]. Vieäc

boùc taùch toân giaùo ra khoûi chính trò daãn ñeán söï thay ñoåi khoâng nhöõng veà tính chaát

caùc nhaø thô - thieàn sö maø coøn aûnh höôûng kín ñaùo ñeán ngöôøi tieáp nhaän. Söï thay ñoåi

ngöôøi ñoïc beân trong cuûa thô thieàn ñaõ taùc ñoäng saâu saéc ñeán gioïng ñieäu, caùch caûm

caùch nghó cuûa caùc nhaø thô thieàn sö; töø ñoái töôïng laø caùc nhaø sö, caùc baäc ñaïo hoïc,

vôùi caùc moái quan taâm lôùn laø vieäc trieàu chính, duøng nhieàu hình thöùc saám ngoân ôû

thôøi Lyù, thô thieàn Ñaïi Vieät ñaõ chuyeån daàn sang caûm xuùc cuûa caûnh saéc traàn gian,

vôùi moät khoâng gian ñoái thoaïi khaùc, khoâng coøn boù heïp trong khuoân khoå trieàu chính

hoaëc choán thieàn moân, maø moät maët môû ra moät theá giôùi roäng lôùn vôùi noãi xuùc ñoäng

hoàn nhieân töôi môùi, maët khaùc laïi ñi daàn vaøo caûm thöùc rieâng cuûa moãi thieàn sö, keå

caû nhöõng nieàm bi caûm kín ñaùo veà nhaân sinh, taïo neân nhöõng tieáng noùi ña thanh28.

Coù theå noùi, caùi say nhaân tình theá thaùi loàng trong caùi say haønh ñaïo ôû haøng loaït baøi

thô thieàn ñôøi Traàn laø moät ñaëc ñieåm ít thaáy trong heä thoáng thô ca nhaø chuøa. Ñaëc

ñieåm naøy chi phoái caûm höùng baûn theå thô thieàn ñôøi Traàn khaù roõ. Nhìn chung, thô

thieàn ñôøi Traàn cuõng taäp trung tinh hoa lyù luaän vaø hình töôïng ngheä thuaät vaøo vieäc

khaùm phaù baûn theå luaän Thieàn Phaät giaùo raát roõ. Khaûo saùt 140 ñôn vò thô thieàn ñôøi

Traàn, chuùng toâi thaáy coù ñeán 86 baøi tröïc tieáp baøn veà baûn theå, chieám ñeán 61, 4 %

toång soá thô thieàn cuûa giai ñoaïn naøy.

Maëc duø raûi raùc ñaây ñoù, caùc thieàn sö thôøi Lyù cuõng ñaõ duøng ñeán caùch dieãn

ñaït khaù höõu tình laø nhaø ñeå chæ baûn theå; song nhaø ôû ñaây laø moät hình töôïng saün coù

trong kinh ñieån Phaät giaùo, veà nhaø laø trôû veà vôùi Taâm khoâng, Chaân nhö chöù khoâng

nhaán maïnh töông quan veà nhaø nghóa laø veà vôùi Meï, cuõng nhö khoâng nhaán maïnh

ñieåm nhìn töø phía sa baø (ta baø), hay noùi moät caùch uyeån chuyeån, laø khoâng toâ ñaäm

nieàm bi caûm cuûa vöôùng maéc.

Doøng chaûy vaên hoïc thieàn ñôøi Traàn môû ñaàu baèng nhaø thô – hoaøng ñeá Traàn

Thaùi Toâng, vaø keát thuùc baèng nhaø thô vôùi huyeàn thoaïi ñaày tính theá tuïc: Huyeàn

Quang toân giaû. Ñieàu aáy cuõng laøm roõ theâm con ñöôøng nhaän thöùc baûn theå ôû caùc nhaø

thô – thieàn sö ñôøi Traàn ñaõ daàn ñi vaøo chieàu saâu hôn, coù nhieàu yeáu toá theá tuïc hoùa

vaø chuyeân chôû troïn veïn tö töôûng thieàn hoïc ñôøi Traàn. Nhu caàu thieát tha ñöôïc thaáy

(kieán taùnh) vaø gaén boù (trôû veà) vôùi baûn theå khoâng phaûi laø ñaëc ñieåm deã nhaän ra

trong thô ñôøi Lyù. Nieàm tin xaùc quyeát cuûa hoï laø ñaïo baûn voâ nhan saéc (nghóa laø ñaïo

voán dó khoâng coù khuoân maët). Coù leõ vì theá hoï ñaõ boû qua caùch goïi teân baûn theå nhö

laø maët ngöôøi meï, maø chæ nhaán maïnh caùi coát loõi cuûa baûn theå coù noäi dung Phaät hoïc.

Noùi caùch khaùc, ñoái vôùi caùc thieàn sö thôøi Lyù, taâm theá tu trì maïnh hôn taâm theá saùng 28 Xem thö muïc [208]: “Khoâng bieát coù theå möôïn thuaät ngöõ cuûa Bakhtin ñeå noùi thô cuûa Huyeàn Quang ña thanh ñöôïc khoâng, nhöng quaû thaät, thô cuûa oâng coù nhieàu tieáng noùi: khi vui, khi buoàn, khi thöông mình, khi thöông ngöôøi, khi phieàn traùch, khi an uûi, khi coâ ñôn, khi hoøa ñoàng”.

taïo. Hoï quan taâm ñeán heä quaû cuûa vieäc an truù trong baûn theå hôn laø haønh trình cuûa

söï an truù. Trong khi ñoù, thô thieàn ñôøi Traàn laïi quan taâm saâu saéc ñeán vieäc ngheä

thuaät hoùa con ñöôøng trôû veà baûn theå qua hình aûnh: veà nhaø, veà vôùi Meï. Vieäc hình

dung baûn theå döôùi aùnh saùng cuûa “baûn lai dieän muïc” vaø cuï theå hoùa thaønh “Nöông

sinh dieän” (Göông maët ngöôøi meï) laø moät phaùt hieän myõ caûm raát aán töôïng cuûa thô

thieàn ñôøi Traàn.

Chuùng toâi hình dung thuaät ngöõ Göông maët ngöôøi meï bò chi phoái töø hai caáp

ñoä lieân töôûng:

- Xuaát phaùt töø thuaät ngöõ Baûn lai dieän muïc (Khuoân maët xöa nay) laáy töø tích

Luïc Toå Hueä Naêng vôùi söï kieän Thöôïng Toïa Minh.

- Xuaát phaùt töø caùch dieãn giaûi trong caùc Kinh Phaät cho raèng Meï laø ñaïo, laø

Chaân Nhö, laø aùnh saùng Baùt Nhaõ.

Töø hai caáp ñoä ñoù, coù theå thaáy roõ xu höôùng Nam Toâng (moät nhaùnh thieàn

khôûi töø Luïc toå Hueä Naêng, ñoái troïng vôùi höôùng Baéc toâng cuûa Thaàn Tuù) cuûa thieàn

Trung Hoa ñaäm ñaëc trong caùch noùi “nöông sinh dieän” theá naøo. Caùc thieàn sö-thi só

ñôøi Traàn yeâu thích caùch goïi naøy hôn, raát coù theå moät phaàn lôùn laø do aûnh höôûng saâu

saéc loái haønh Thieàn coù töø Luïc Toå Hueä Naêng, xuoáng ñeán ñôøi Voâ Ngoân Thoâng, roài

ñeán Tieâu Dao thieàn sö, baäc thaày cuûa Tueä Trung thöôïng só. Ñaây cuõng laø moät yù

kieán ñeå tham khaûo theâm: “Maëc duø toøa nhaø Thieàn ñöôïc choáng ñôõ bôûi hai coät truï

chính Kieán vaø Haønh, giaùo lyù nhaø Thieàn phaàn lôùn vaãn nhaán maïnh vaøo kieán hôn.

Lôøi cuûa sö Baùch Tröôïng: “Neáu moät ñeä töû coù thò kieán ngang vôùi thaày mình, haén

chæ coù theå, nhieàu nhaát laø, thaønh töïu ñöôïc moät nöûa nhöõng gì maø oâng thaày ñaõ thaønh

töïu. Chæ khi naøo moät ñeä töû coù thò kieán vöôït thaày, haén môùi xöùng ñaùng ñöôïc truyeàn

thuï” [19; 92]. Kieán taùnh laø yeâu caàu coát tuûy cuûa moät thieàn sö. Do ñoù, laáy caûm höùng

töø kieán taùnh (ôû ñaây laø “nhìn thaáy göông maët Meï”), caùc nhaø thô-thieàn sö ñôøi Traàn

ñaõ voâ tình boäc loä moät phaàn tính chaát thieàn hoïc cuõng nhö xu höôùng chuyeån ñoåi yù

thöùc thaåm myõ cuûa hoï.

2.2.2 Caûm höùng baûn theå trong thô thieàn Ñöôøng - Toáng

Trieát lyù baûn theå ôû caùc nhaø thô – thieàn sö ñôøi Ñöôøng Toáng noùi chung boäc

loä roõ tính naêng ñoäng trí tueä qua vieäc huy ñoäng haøng loaït caùc hình aûnh chæ baûn theå

coù trong lòch söû kinh ñieån Phaät giaùo, trong thieàn tòch vaø trong truyeàn thoáng thô ca

cuûa hoï nhö: göông maët gioù ñoâng (ñoâng phong dieän), aûnh töôïng nguyeân sô (toá

aûnh), soùng nöôùc (ba ñoäng)… Höùng thuù giaûi thích, chuù giaûi, bieän baùc… laø nhöõng ñaëc

tính deã nhaän thaáy trong caùc baøi thô thieàn Trung Hoa. Trong toång soá 300 baøi thô

thieàn Trung Quoác ñöôïc choïn khaûo saùt tìm hieåu trong luaän aùn, chuùng toâi thaáy coù

187 baøi tröïc tieáp baøn veà nhöõng khaùi nieäm xung quanh vaán ñeà baûn theå luaän, chieám

tyû leä 62,3%.

Trong khi thô thieàn Lyù Traàn hình dung baûn theå vôùi caùc hình töôïng lôùn nhö

göông maët ngöôøi meï, traêng muøa thu, thì thô thieàn Ñöôøng Toáng laïi khoâng quan

taâm laém ñeán hình töôïng göông maët ngöôøi meï vaø thay theá noù baèng caûm höùng veà

suoái nguoàn, maây traéng, ñaëc bieät laø yeáu toá gôïi taû chaân khoâng trong caùc bieåu hieän

cuûa töï nhieân.

Söï khaùc bieät giöõa caûm höùng baûn theå thô thieàn ñôøi Ñöôøng vaø ñôøi Toáng xuaát

phaùt töø caùc tö traøo trieát hoïc cuûa hai trieàu ñaïi, vôùi khuynh höôùng vaän ñoäng töø “duy

tình”, “duy myõ” sang “duy lyù”.

a) Phaïm truø “yù caûnh” ñôøi Ñöôøng laø ñieåm nhìn myõ hoïc raát quan troïng ñoái

vôùi lyù luaän thi hoïc thô thieàn noùi chung. Thô thieàn coù noäi dung yù caûnh chieám ñeán

40% thô thieàn ñôøi Ñöôøng Toáng. YÙ caûnh coù theå hieåu laø taâm caûnh. YÙ caûnh (hay taâm

caûnh) ôû ñaây coù lieân heä noäi taïi vôùi “caûnh giôùi” laø moät thuaät ngöõ Phaät hoïc. Trong

yeáu tính cuûa tu taäp, caûnh giôùi thöïc chaát phaûn chieáu söï “thaáy bieát” cuûa haønh giaû.

Tinh thaàn cuûa Phaät giaùo Ñaïi thöøa theå hieän roõ nhaát nôi quan nieäm veà “thaáy bieát”

naøy cuûa Phaät giaùo Trung Hoa, ñaëc bieät laø Thieàn toâng. Neáu nhö Phaät giaùo nguyeân

thuûy quan nieäm veà söï “thaáy bieát” moät theá giôùi an laïc vaø thanh tònh taäp trung ôû

“ñònh nieäm” vaø “truï taâm” thì Thieàn toâng Trung Hoa ñaåy söï “thaáy bieát” naøy leân

thaønh thöïc taïi tuyeät ñoái. “Thaáy bieát” ñeán ñaâu thì chaân dung thöïc taïi môû ra ñeán

ñaáy. Noùi caùch khaùc, “thaáy bieát” chính laø thöïc taïi. Do vaäy, caûnh giôùi laø caûnh giôùi

“noäi taâm” nhöng laïi thieát laäp ñöôïc moái daây huyeàn dieäu vôùi caûnh giôùi “vaïn phaùp”.

Caûnh giôùi phaûn chieáu söï “du lyù” cuûa caùi Taâm, töùc laø söï qua laïi cuûa Taâm nôi noù

ñöôïc an truù. Ñaëc ñieåm trieát hoïc vöøa neâu chi phoái raát nhieàu caùc nhaø thô – thieàn sö

ñôøi Ñöôøng khi hoï ñaët buùt ñeà thô. Caûnh khoâng chæ ñôn giaûn laø caûnh cuûa tình, cuûa yù,

maø laø cuûa taâm ñaïo. Vaø nhö vaäy, söï theå hieän baûn theå trong thô thieàn ñôøi Ñöôøng

cuõng naèm trong vuøng aûnh höôûng cuûa nguyeân taéc “yù caûnh” naøy. Dieäp Laõng trong

Trung Quoác myõ hoïc ñích phaùt ñoan (Söï khôûi ñaàu cuûa myõ hoïc Trung Quoác) cuõng

nhaän ñònh: “Trong myõ hoïc ñôøi Ñöôøng, phaïm truø “caûnh” laø keát tinh cuûa lyù luaän yù

thöùc thaåm myõ ñôøi Ñöôøng” [336; 119]. Khaâu Chaán Thanh ôû nhöõng naêm 80 cuûa theá

kyû XX cuõng nhaán maïnh: “yù caûnh khoâng phaûi chæ laø moät yeâu caàu böùc thieát trong

saùng taùc cuûa nhaø thô, maø coøn laø moät tieâu chuaån thaåm myõ raát ñöôïc coi troïng trong

vieäc thöôûng thöùc, ñaùnh giaù vaên ngheä truyeàn thoáng cuûa Trung Quoác”[213; 215].

Phaùt hieän voâ cuøng ñaëc saéc veà moái quan heä cuûa cuïm quan nieäm caûnh – yù

caûnh – taâm caûnh – caûnh giôùi maø caùc nhaø thi hoïc ñôøi Ñöôøng neâu ra khieán cho vieäc

bình giaûng, chuù thích thô thieàn coù khuynh höôùng trôû thaønh vieäc giaûi maõ yù caûnh,

qui caûnh veà taâm. Ví nhö raát nhieàu lôøi bình cuûa Lyù Mieãu trong Thieàn thi tam baùch

thuû: “Dieät boû caây gai vaø daây leo, maáy ñaùm maây trôøi laøm baïn cuøng tuyeát ñeàu laø

thuû phaùp töôïng tröng, töôïng tröng cho söï tu ñaïo ñaõ ñaït tôùi caûnh giôùi cao”[339;

126], “Thieàn sö taû nuùi thöôøng coù tính töôïng tröng, duøng ñeå theå hieän Phaät tính saâu

thaúm voâ haïn, hoaëc theå hieän coõi thieàn khoâng coøn vöôùng víu traàn tuïc” [339; 58],

“Caûnh thanh tònh chính laø coõi tu ñaïo, khoâng caàn ñi chieám laáy caûnh thanh sôn löu

100

thuûy” [339; 122], “Caûnh ñeïp laø thaùnh caûnh ñeå tu ñaïo. Caûnh ñeïp ôû ñaây laø caûnh u

tónh thanh nhaõ thoaùt khoûi caûnh traàn tuïc, khieán ngöôøi giaùc ngoä thaáy roõ töï tính…”

[339; 65], v.v… Roõ raøng, ñaõ toàn taïi moät yù thöùc loàng gheùp tö töôûng baûn theå luaän

Thieàn Phaät giaùo vaøo heä thoáng thô ca sôn thuûy, thô ñieàn vieân ñôøi Ñöôøng, taïo ra moät

aán töôïng maõnh lieät veà moái daây keát noái thieàn caûnh vaø taâm caûnh raát ñaëc tröng cuûa

thô thieàn.

Muïc “Kinh nghieäm myõ caûm cuûa Thieàn vaø kinh nghieäm myõ caûm cuûa Thô”

trong saùch Ñöôøng ñaïi thi ca döõ thieàn hoïc cuûa Tieâu Leä Hoa xaùc ñònh yeáu toá “yù

caûnh” xuaát phaùt töø thôøi Ñöôøng coù lieân quan chaët cheõ ñeán Phaät hoïc. OÂng cuõng

nhaéc ñeán thuyeát “dieäu ngoä” cuûa Nghieâm Vuõ, hay “Thaàn vaän” cuûa Vöông Só Chaân

ñôøi Thanh. Trong coâng trình thi hoïc thô thieàn daøy daën coâng phu naøy, Tieâu Leä Hoa

ñaõ phaùc hoïa chaân dung moät neàn thi hoïc höôùng veà “yù caûnh” qua caùc yù kieán ñöôïc

xaâu chuoãi cuûa nhieàu nhaø thô, nhaø bình luaän vaên hoïc noåi danh ñôøi Ñöôøng. OÂng cho

raèng: “caûnh khoâng phaûi laø moät ngoïn coû, moät loaøi caây, moät boâng hoa, moät traùi chín

maø laø nguyeân khí löu ñoäng töø coäi nguoàn taïo hoùa töï nhieân” [336; 120]; Maët khaùc,

oâng cuõng ghi nhaän “yù caûnh laø caûnh giôùi yù thöùc cuûa noäi taâm”.

Thi caùch cuûa Vöông Xöông Linh, Thi thöùc cuûa Thích Hieäu Nhieân, vaø Thi

phaåm cuûa Tö Khoâng Ñoà ñeàu ít nhieàu baøn veà phaïm truø “yù caûnh” trong thô.

Vöông Xöông Linh vieát trong Thi caùch nhö sau: “Xeáp yù laøm thô thì neân

laéng ñoïng loøng, maét nhìn thaáy vaät thì ñem loøng dieãn taû vaät aáy, ñi saâu vaøo caûnh

giôùi” [336; 119]. Coøn Thi thöùc cuûa Hieäu Nhieân thì cho raèng: “Khi ñaït (duïng

caûnh), ñeán choã chí nan chí hieåm, luùc ñaàu thaáy nhöõng caâu laï, sau khi thaønh baøi thô,

xem khí maïo cuûa baøi thô, thong thaû nhaøn nhaõ, khoâng nghó maø ñöôïc, ñoù môùi laø cao

thuû”[336; 119]. Tö Khoâng Ñoà, chia seû vôùi Ñôùi Thuùc Luaân quan nieäm “Töôïng ôû

ngoaøi töôïng, caûnh ôû ngoaøi caûnh” maø ñaëc bieät xem troïng söï haøm suùc thi ca. Cuoán

Lyù luaän vaên hoïc ngheä thuaät coå ñieån Trung Quoác do Khaâu Chaán Thanh bieân soaïn

101

coù trích hai ñoaïn luaän veà “caûnh” cuûa Tö Khoâng Ñoà. Trong ñoù, ngöôøi bieân soaïn

bình chuù veà quan nieäm ”Töù caûnh haøi hoøa” (“Töù döõ caûnh haøi”) cuûa Tö Khoâng Ñoà

nhö sau: “Töù vaø caûnh haøi hoøa thoáng nhaát thì naûy sinh yù caûnh. “Töù” laø tö töôûng vaø

tình caûm, caûm thuï chuû quan cuûa nhaø thô. “Caûnh” laø ñoái töôïng ñöôïc mieâu taû, töùc

söï vaät khaùch quan (…) Caûnh do töù thaåm thaáu vaøo maø hieän ra moät aùnh maøu ñoäc

ñaùo, töù töø caûnh hieän ra, bieán thaønh caùi cuï theå coù theå caûm nhaän ñöôïc” [213; 215].

Baøi thô möôïn thieàn noùi thô sôùm nhaát ñôøi Ñöôøng theo Tieâu Leä Hoa laø baøi

Toáng Ñaïo Kieàn thöôïng nhaân du phöông thi cuûa Ñôùi Thuùc Luaân. Nguyeân taùc naèm

trong Toaøn Ñöôøng Thi, taäp 273:

Luaät nghi thoâng ngoaïi hoïc

Thi töù nhaäp thieàn quan

Yeân caûnh tuøy duyeân ñaùo

Phong tö döõ ñaïo nhaøn

Dòch nghóa:

Hieåu ñöôïc luaät leä ngoaøi söï hoïc

Töù thô vaøo ñeán cöûa thieàn

Caûnh ñeïp tuøy duyeân ñeán

Phong thaùi coát caùch nhaøn nhö ñaïo

Taùc giaû Thieàn thi tam baùch thuû laïi choïn baøi Phaù sôn töï haäu thieàn vieän cuûa

Thöôøng Kieán nhö laø baøi thô coù tính “môû ñöôøng” vôùi noäi dung “taû caûnh thieàn”.

Thanh thaàn nhaäp coå töï

Sô nhaät chieáu cao laâm

Khuùc kính thoâng u xöù

Thieàn phoøng hoa moäc thaâm

Tieåu quang duyeät ñieåu tính

Ñaøm aûnh khoâng nhaân taâm

102

Vaïn laïi thöû caâu tòch

Duy vaên chung khaùnh thanh

Dòch nghóa:

Buoåi saùng tinh khoâi traøn vaøo ngoâi chuøa coå

Maët trôøi môùi moïc chieáu khaép röøng caây cao

Con ñöôøng quanh co thoâng ra nôi u maëc

Hoa coû nôû ñaày aép phoøng thieàn

AÙnh saùng moûng manh laøm caùnh chim haân hoan

Maët nöôùc trong khieán loøng ngöôøi hoùa ra khoâng tòch

Muoân tieáng saùo tröôùc caûnh naøy ñeàu yeân laëng

Chæ coøn nghe tieáng chuoâng tieáng khaùnh thoâi.

[339; 47]

Hai baøi thô ñöôïc xem thuoäc vaøo loaïi sôùm nhaát cuûa loaïi “dó thieàn duï thi”

treân ñeàu nhaéc tôùi hoaëc moâ taû caûnh töø goùc ñoä “thieàn caûnh”. Caûnh nhaøn nhaõ u tòch

caøng phaûn chieáu roõ hôn caùi taâm nhaøn nhaõ u tòch. Baøi cuûa Ñôùi Thuùc Luaân coøn noùi

ñeán yeáu toá “tuøy duyeân” – quan nieäm thaám ñaãm tinh thaàn Phaät giaùo Ñaïi thöøa.

Tính chaát “trieát lyù baûn theå” khoâng heà laøm nhoøa ñi nhöõng ñöôøng neùt myõ caûm ñaõ

ñöôïc caùc taùc giaû chaêm chuùt kyõ löôõng trong moãi caâu thô, yù thô. Phaûi chaêng, caûm

höùng baûn theå cuûa caùc nhaø thô – thieàn sö ñôøi Ñöôøng chuû yeáu theå hieän ôû noäi dung yù

caûnh – taâm caûnh hôn laø tìm kieám nhöõng veû ñeïp luaän lyù vaø trí tueä baèng ngoân töø

trieát hoïc döôùi aùnh saùng Thieàn Phaät giaùo?

b) Ñôøi Toáng keùo daøi töø naêm 962 ñeán heát naêm 1279. Nhieàu nhaø nghieân

cöùu nhaän ñònh ñaây laø thôøi kyø “phuïc höng” vaên hoùa Trung Quoác vôùi söï leân ngoâi

cuûa trieát hoïc cuøng nhöõng teân tuoåi khoång loà cuûa vaên hoùa Trung Hoa: Chu Ñoân Di

(1017-1073), Trình Haïo (1032 -1085), Trình Di (1033 – 1107), Chu Hy (1130-

1200). Neàn taûng trieát hoïc ñôøi Toáng baét nguoàn töø thuyeát “Thaùi cöïc” maø Chu Ñoân

103

Di ñeà xuaát. Töø ñieåm nhìn Chu Ñoân Di, thaùi cöïc ñöôïc xem laø baát bieán, vónh cöûu,

voâ thuûy voâ chung. Ñeán anh em nhaø Trình Haïo, Trình Di thì “lyù” (hay “thieân lyù”)

trôû thaønh phaïm truø lôùn nhaát cuûa trieát hoïc thôøi baáy giôø. Neáu ñôøi Ñöôøng ñaët Thieàn

toâng trong nhöõng bieåu hieän cuûa trieát hoïc hình nhi thöôïng29 thì ñôøi Toáng, theo

Ñaøm Gia Kieän, ñaõ “bieán “lyù” thaønh moät caùi “hình nhi thöôïng”, tröøu töôïng, sieâu

töï nhieân” [102; 500]. “Lyù” theå hieän ôû vaïn söï döôùi ñaát treân trôøi vaø trong quan heä

nhaân sinh ñaïo ñöùc. Khoâng khí trieát hoïc traøn ngaäp caùi nhìn baûn theå theo con ñöôøng

“lyù hoïc” vaø “thaùi hö” ñôøi Toáng khoâng theå khoâng ñeå laïi daáu veát cuûa noù trong tieán

trình Thieàn hoïc vaø thô ca thieàn toâng ñöông thôøi. Traàn Troïng San trong cuoán Thô

Toáng nhaän xeùt veà thô ñôøi Toáng laø: “lyù thaéng tình, do aûnh höôûng cuûa tö töôûng lyù

hoïc vaø söï caûm nhieãm cuûa vieäc vaän ñoäng coå vaên” [170; 1]; “troïng dieãn lyù, thích

duøng ñieån, chuoäng minh baïch”[170; 6].

Khuynh höôùng myõ hoïc ñôøi Ñöôøng gaén boù Phaät giaùo trong heä thoáng myõ

caûm vaø kinh nghieäm myõ caûm, trong khi khuynh höôùng myõ hoïc ñôøi Toáng gaén boù

Phaät giaùo trong heä thoáng trieát hoïc (Lyù hoïc) vaø söï nguyeân taéc hoùa caùch theå hieän

caùi ñeïp trong thô thieàn. Nhöõng nhaän ñònh cuûa Nghieâm Vuõ tröôùc sau vaãn theå hieän

söï tìm toøi veà tính qui luaät trong phöông thöùc saùng taïo thô thieàn, hôn laø nhöõng chia

seû veà chieàu saâu myõ hoïc hình töôïng thô. Moät ñaëc ñieåm raát ñaùng quan taâm laø söï

xuaát hieän yù caûnh trong thô thieàn ñôøi Toáng ñaõ bò töôùc ñi raát nhieàu khoâng khí u tòch

nhaøn nhaõ töøng ngöï trò trong thô thieàn ñôøi Ñöôøng. Caùt Trieäu Quang töøng nhaän ñònh

raèng khi luaän veà thô vaø thieàn ñôøi Ñöôøng thì yeáu toá “u thaâm thanh vieãn”, “caûnh

giôùi caûm tình haøm suùc”, “saéc thaùi ñieàm ñaïm”, “vaéng laëng khoâng ngöôøi” laø nhöõng

tieâu chí quan troïng [336; 129]. Taâm hoàn kín ñaùo hoan hyû nôi nuùi ñoài khoâng tòch

cuûa caùc nhaø thô – thieàn sö ñôøi Ñöôøng khoâng coøn laø ñaëc ñieåm noåi vaøo thôøi Toáng. 29 Xem Thieàn toân, moät tö traøo môùi trong hình nhi thöôïng hoïc ñôøi Ñöôøng, Laõng Hoà dòch, Vaïn Haïnh soá 8-9, tr. 141-143 (nguyeân taùc Thieàn toân ñích taân hình nhi thöôïng hoïc, Ngoâ Di, Nhaân Sinh taïp chí, Trung Hoa daân quoác 51).

104

Thô cuûa Toâ Thöùc, Vöông An Thaïch, Nghieâm Vuõ, Khaéc Caàn, Chính Giaùc, Chu

Hy, Phaùp Thöôøng… haàu heát ñeàu haøm chöùa söï traàm tö vaø khaéc khoå trieát hoïc, ví nhö

“chöa ñi ñeán ñoù haän tuoân traøn”(Toâ Thöùc), “hoïc theo ngöôøi caøng xaáu chöù khoâng

thaønh ñeïp” (Chính Giaùc), “khu röøng daøy ñaëc con maét oaùn haän” (Thieän Chieâu)30…

Lyù luaän thô thieàn cuûa Nghieâm Vuõ laø neùt veõ ñaäm nhaát trong böùc tranh thi

hoïc ñôøi Toáng. Duïng coâng trong loaïi hình “thi thoaïi”, Nghieâm Vuõ cuõng ñaõ laøm toán

nhieàu buùt möïc cuûa caùc nhaø pheâ bình sau oâng veà nhöõng nguyeân lyù thi ca thaám ñaãm

myõ hoïc thieàn toâng maø oâng ñeà xuaát.

Tieáng noùi cuûa Nghieâm Vuõ thöïc teá cuõng ñöôïc chia seû raát nhieàu töø caùc nhaø

thô vaø nhaø pheâ bình ñöông thôøi nhö:

- Taèng Kyû trong Ñoäc Löõ cö nhaân cöïu thi höõu hoaøi

“Hoïc thi nhö tham thieàn

Thaän vaät tham töû cuù”

Dòch nghóa:

Hoïc thô nhö tham thieàn

Thaän troïng chôù baùm vaøo caùc caâu cheát

- Trieäu Phieân trong Hoïa Ngoâ Khaû hoïc thi

“Hoïc thi hoàn töï hoïc tham thieàn

Yeán baûo taâm truyeàn döõ nhó truyeàn

Thu cuùc xuaân lan minh dòch ñòa

Thanh phong minh nguyeät baûn ñoàng thieân”

Taïm dòch:

Laøm thô hoàn nhieân nhö hoïc thieàn

30 Caùc yù thô naèm trong caùc baøi Lö sôn yeân vuõ (Toâ Thöùc), Taân phuï kî lö (Chính Giaùc), Taây lai yù tuïng thi (Thieän Chieâu).

Giöõ ñöôïc taâm truyeàn vaø nhó truyeàn

105

Cuùc muøa thu, lan muøa xuaân naøo phaûi dôøi ñaát

Gioù maùt traêng thanh cuõng moät baàu trôøi

- Ñôùi Phuïc Coå trong Luaän thi thaäp tuyeät:

“ Duïc tham thi luaät töï tham thieàn

Dieäu thuù baát do vaên töï truyeàn”

Dòch nghóa:

Muoán hoïc thô luaät gioáng nhö hoïc thieàn

Choã hay khoâng phaûi do choã truyeàn ñaït caâu chöõ

- Döông Moäng Tín trong Ñeà aù ngu giang trieát kyû haønh taäp cuù thi

“Hoïc thi nguyeân baát ly tham thieàn

Vaïn töôïng saâm la toång hieän tieàn”

Dòch nghóa:

Hoïc thô voán khoâng thoaùt ñöôïc Thieàn

Muoân hình vaïn traïng ñeàu hieän tröôùc maét

Trieát lyù baûn theå trong thô thieàn Ñöôøng Toáng cuõng chia laøm hai maïch raát

roõ: maïch höôùng veà töï nhieân, thieân nhieân vaø maïch höôùng ñeán giaùo lyù Thieàn qua

caùc bieåu hieän cuï theå nhö sau:

- Hình aûnh baûn theå gaén vôùi thieân nhieân cao roäng, thaâm saâu, vôùi veû ñeïp cuûa

suoái nguoàn, traêng, maây traéng… Caùc nhaø thô – thieàn sö ñôøi Ñöôøng du nhaäp toaøn boä

khoâng khí thieàn toâng vaøo söï chöùng nhaäp caûnh giôùi vaø theå hieän caùc kinh nghieäm

myõ caûm. Caùc nhaø thô – thieàn sö ñôøi Toáng coù khuynh höôùng lyù trí hoùa cao ñoä caùc

bieåu töôïng baûn theå, tieát cheá bôùt yeáu toá “tình” ñeå taïo ra yeáu toá “lyù” trong yù caûnh.

Trieát lyù veà Maây traéng – baûn theå Thieàn Phaät giaùo gaàn guõi vôùi Ñaïo trong Laõo

Trang, thaùi hö trong quan nieäm Toáng Nho.

- Caûm höùng veà söï roái taâm, môø taâm, loaïn taâm töông ñöông vôùi hình töôïng

laïc loái, xa queâ trong thô thieàn Lyù Traàn. Nhieàu aån duï khaùc cuûa thô thieàn Ñöôøng

106

Toáng nhö nghe tieáng chim Töû Qui maø khoâng bieát ñöôøng quay veà, bay ñaâm vaøo tôø

giaáy maø khoâng bieát mình bò doái löøa … ñeàu thuoäc veà caûm höùng moâ taû söï roái loaïn

baûn taâm, töùc laø ñaùnh maát baûn theå. Caûm höùng baûn theå trong thô thieàn thöôøng taäp

trung vaøo hai traïng thaùi taâm lyù thöôøng tröïc: an nhieân töï taïi vaø loay hoay nhö bò

doái löøa. Ñaëc ñieåm naøy xuaát hieän raát nhieàu trong thô thieàn ñôøi Toáng.

Ngoaøi ra, thô thieàn Ñöôøng Toáng xuaát hieän khaù nhieàu tröôøng hôïp thô vònh

caùc coâng aùn xoay quanh nhöõng caâu hoûi veà baûn theå, chöùng ngoä. Caùc caâu hoûi veà

baûn theå (qua caùc caùch noùi nhö: Phaät tính, YÙ toå, Giaûi thoaùt, Sinh töû, …) thöôøng ñöôïc

caùc thieàn sö, ñaïi sö traû lôøi baèng nhöõng caâu thô nhoû duøng hình aûnh thieân nhieân ñeå

bieåu thò Phaät phaùp. Ñoù cuõng laø nguoàn caûm höùng lôùn cho caùc thieàn sö – thi nhaân

vieát veà baûn theå baèng caùc thieàn ngöõ thi ca.

AÅn duï baûn theå trong thô thieàn Ñöôøng Toáng coøn bao haøm nhieàu hình aûnh

phong phuù khaùc nhö: hoa sen, am vaéng, göông soi, caønh hoa leû loi, gioù, khí… Raát

ñaùng chuù yù laø vieäc duøng quan heä nhaân quaàn, quan heä ngöôøi – vaät ñeå moâ taû quan

heä con ngöôøi vaø baûn theå roäng lôùn trong thô thieàn Ñöôøng Toáng, chaúng haïn nhö:

thaàn daân muoán veà vôùi vua, thöôøng daân muoán laøm teå töôùng, con veà vôùi cha, con veà

vôùi meï, choù ñuoåi theo cuïc xöông, ngöôøi giaët luïa, ngöôøi haùi hoa…

Qua caùc phaân tích treân, coù theå taïm toång keát hai ñaëc tính khaù noåi baät ôû hai

neàn thô thieàn Lyù Traàn vaø Ñöôøng Toáng laø:

- Khuynh höôùng duy tình luaän trong quan nieäm baûn theå cuûa caùc thieàn sö –

nhaø thô Vieät Nam (thôøi Lyù Traàn).

- Khuynh höôùng duy lyù hoùa quan nieäm baûn theå cuûa caùc thieàn sö – nhaø thô

Trung Quoác (thôøi Ñöôøng Toáng).

2.3 Khaûo saùt moät soá hình aûnh thieân nhieân tieâu bieåu töø ñieåm nhìn baûn theå

luaän Thieàn toâng

2.3.1. Hoa vaø Phaùp

107

2.3.1.1. Hoa sen

Ñoái vôùi Phaät giaùo, Hoa laø moät bieåu töôïng quan troïng vaø ña dieän. Hoa coù

theå laø söï tham nhieãm, duïc voïng, phuø du… Nhöng Hoa cuõng coù theå laø coát caùch

thaønh nhaân vaøo laøng, hoa mang höông ñöùc haïnh bay ngöôïc chieàu gioù. Kinh Phaùp

Cuù noùi: “Ai kheùo giaûng Phaùp Cuù – nhö ngöôøi kheùo haùi hoa”. Chính trong phaåm

Hoa cuûa kinh Phaùp Cuù, hoa sen ñöôïc nhaéc tôùi nhö moät phaåm chaát cao khieát, vöøng

beàn cuûa baäc Chính giaùc. Chieát töï “hoa nghieâm” trong Kinh Hoa Nghieâm cuõng

ñöôïc hieåu laø “laáy hoa coâng ñöùc ñeå trang nghieâm Phaät quaû”, “hoa laø ñöùc’, “laáy

vaïn ñöùc laøm hoa” Kinh Dieäu Phaùp Lieân Hoa noùi roõ: “Chaân lyù taïm thôøi ví nhö

hoa sen, chaân lyù thöïc thuï nhö haït sen. Hoa töùc laø phöông tieän ñeå ñaït thaønh quaû

haït: phöông tieän vaø cöùu caùnh khoâng rôøi nhau ñöôïc”. Laàn laïi nguoàn goác vaên hoïc

toân giaùo AÁn Ñoä, ta bieát truyeàn thoáng laáy hoa sen laøm bieåu töôïng taâm linh coù töø

thôøi Veda. Ngay töø nhöõng caûm nghieäm toân giaùo sô khai nhaát, hoa sen ñaõ gaén lieàn

vôùi söï theå hieän moät baûn theå vónh haèng – moät baûn theå naèm yeân trong höùa heïn böøng

nôû vaø toûa höông nôi taâm linh con ngöôøi. Upanishad vieát: “Naøy, ôû taïi thaân taâm ñaây

coù caùi thaønh trì cuûa Phaïm Vöông; ôû ñaáy coù moät boâng sen nhoû xíu (L.T.T.T nhaán

maïnh), beân trong coù moät khoaûng troáng. Caùi gì ôû beân trong aáy laø caùi maø ta neân tìm

kieám vì chaéc chaén caùi aáy laø caùi ngöôøi ta haèng mong moûi ñöôïc bieát” [251; 47].

Trong töï nhieân, hoa sen coù maët ôû nhieàu quoác gia chaâu AÙ, thöôøng nôû vaøo

muøa haï, höông thôm thanh thoaùt, taùc duïng giaûi nhieät, ñöôïc so saùnh vôùi söï tónh

taâm, giaûi thoaùt. Töø ñaëc tính coù thaät naøy, hoa sen daàn daàn trôû thaønh bieåu töôïng cao

quí trong nguoàn taâm linh Phaät giaùo. Nguyeãn Vaên Thö trong Vaán ñeà hoa sen vôùi

Phaät phaùp vieát: “Hoa sen laø xöng taùn coâng ñöùc cuûa Phaät, noùi caùc haïnh cao quí

cuûa Phaät töû. Hình theå, maøu saéc, höông vò hoa sen nhaát nhaát ñeàu phaûi yù nieäm qua

nghóa thanh khieát, cao quí cuûa Ñaïo giaûi thoaùt, nhaát nhaát khoâng theå laáy vaät chaát

maø ñaøm thoaïi, laáy söï töôùng maø quan nieäm ñöôïc” [255; 84].

108

Hoa sen töï nhieân böôùc vaøo theá giôùi thô thieàn, laø bieåu töôïng trong saïch

tuyeät ñoái, vöôït qua moïi nhô baån vaø tham nhieãm. Lòch söû Thieàn toâng Trung Hoa

ghi nhaän coâng aùn tuyeät dieäu sau ñaây:

“Taêng hoûi: “Hoa sen chöa ra khoûi nöôùc thì sao? Sö ñaùp: Hoa sen. Hoûi:

Sau khi ra khoûi nöôùc thì sao? Ñaùp: Laù sen”[10; 289].

Vò sö traû lôøi veà laù sen chính laø Trí Moân Quang Toä, thuoäc phaùi Vaân Moân.

Toaøn boä cuoäc hoûi ñaùp naøy toâ ñaäm yù nghóa töï tính trong saïch cuûa hoa sen. Hình

aûnh “laù sen” coøn ñöôïc ngöôøi ñôøi sau giaûi theo nghóa “vieân dung” (töông öùng vôùi

thuaät ngöõ “vieân dung voâ ngaïi”, ruùt töø Kinh Hoa Nghieâm), nghóa laø haøm yù veà töï

tính kyø dieäu, troøn ñaày, thanh cao. Thôøi Ñöôøng Toáng, caùc thieàn sö Ñan Haø, Töø

Thoï, Phaät Giaùm, Phaät Ñaêng, … ñeàu coù baøi vònh hoa sen, trong ñoù coù nhieàu yù ñeïp

vaø laï:

Baïch ngaãu vò manh phi aån ñích

Hoàng hoa xuaát thuûy baùt ñöông döông

Du nhaân maïc duïng truyeàn tieâu söùc

Töï höõu thanh phong ñeä vieãn höông

Thieàn sö Ñan Haø

Dòch nghóa:

Ngoù sen luùc chöa nhuù ra voán khoâng phaûi giaáu kín hoa

Hoa sen ñoû ra khoûi nöôùc khoâng phaûi höôùng ñeán maët trôøi

Ngöôøi xem hoa nôû ñaâu caàn doái truyeàn tin töùc

Töï coù gioù maùt ñöa muøi höông bay xa

[10; 290]

Baøi töù tuyeät naøy gôïi taû baûn chaát huyeàn dieäu cuûa töï tính chaân thaät thoâng

qua hình aûnh hoa sen. Taát caû ñeàu voâ taâm, töï taïi, ngoù sen khoâng giaáu hoa cuõng nhö

hoa khôûi moïc töï nhieân.

109

Hoaëc moät baøi khaùc yù töù saâu saéc cuûa thieàn sö Phaät Giaùm:

Höông bao laõnh thaáu ba taâm nguyeät

Luïc dieäp khinh dieâu thuûy dieän phong

Xuaát vò xuaát thôøi quaân khaùn thuû

Ñoâ loâ chæ taïi nhaát trì trung

Dòch nghóa:

Döôùi aùnh traêng, buùp sen töø nôi soùng nöôùc laïnh leõo nhoâ leân

Laù sen xanh bò gioù lay nheø nheï treân maët nöôùc

Haõy xem hoa sen luùc ra khoûi vaø chöa ra khoûi nöôùc

Cuõng ñeàu naèm trong chieác ao naøy.

[10; 292]

Hình aûnh hoa sen moïc trong voøng ao nhoû laø moät aån duï tinh teá veà baûn theå

traøn treà len loûi trong moïi thöïc taïi. Chieác ao luùc naøy cuøng vôùi hoa sen taïo ra moät

bieåu töôïng keùp veà söï huyeàn dieäu cuûa Chaân Nhö.

Thieàn sö Phaät Ñaêng cuõng coù thô taû hoa sen haøm yù baûn theå nhö sau:

Neâ thuûy vò phaân hoàng haïm ñaûm

Vuõ dö tieân thaáu bích ba höông

Thieân ban yù loä chung nan hoäi

Nhaát tröôùc qui caên tieän tö ñöông

Dòch nghóa:

Khi buøn nöôùc coøn laãn vaøo nhau thì hoa sen ñaõ ñöôïc ñònh laø sen ñoû

Ñôïi nöôùc möa töôùi taém, hoa sen môùi troài khoûi maët nöôùc toûa höông

Neáu yù thöùc moùng khôûi muoân ngaøn nieäm thì cuoái cuøng raát khoù kheá

hôïp

Chæ moät laàn trôû veà nguoàn lieàn khai ngoä.

110

ÔÛ baøi thô treân, hoa sen theå hieän töï tính raát roõ (soáng giöõa buøn nöôùc laãn

nhau), ñôïi cô duyeân (nöôùc möa) maø phaùt loä. Soi chieáu vaøo hình aûnh naøy, “muoân

ngaøn nieäm” chính laø söï oâ nhieãm laãn loän, sai leäch, vaø “trôû veà nguoàn coäi” laø söï thöïc

troïn veïn taâm ñöùc, nhö hoa sen moïc leân vónh cöûu töø buøn laày. Hoa sen nôû nghóa laø

chöùng ngoä. Rieâng yù nghóa naøy cuûa hoa sen raát gaàn guõi vôùi hoa ñaøo, moät bieåu

töôïng chöùng ngoä baét nguoàn töø coâng aùn thieàn sö Linh Vaân cuûa Trung Hoa nhìn hoa

ñaøo maø ngoä.

Khaùc vôùi caùc thieàn sö Trung Quoác, haàu heát nhöõng baøi thô thieàn Vieät Nam

gôïi taû hoa sen ñeàu khoâng baét nguoàn ôû coâng aùn vaø khoâng ñi saâu vaøo trieát lyù baûn

theå vôùi rieâng hình aûnh hoa sen. Hoï chuù troïng thieát laäp “baûn lónh sen” trong ñôøi

soáng hôn laø naém baét khoaûnh khaéc chöùng ngoä trong söï chieâm ngöôõng veû ñeïp baûn

theå. Traàn Ñình Söû vieát: “Lyù töôûng tha thieát cuûa Thieàn toâng laø nôû ñoùa sen vaøng

trong loø löûa. Ñôøi ñoái vôùi hoï chæ laø caùi loø löûa thieâu ñoát con ngöôøi, laø ñòa nguïc traàn

gian cuûa con ngöôøi. Neáu giaùc ngoä thì seõ laø ñoùa hoa töôi trong caùi loø aáy, laø ñoùa hoa

vaøng, löûa khoâng laøm huûy hoaïi ñöôïc” [192; 203].

Vaøo thôøi nhaø Lyù, vua Lyù Thaùnh Toâng ñeâm naèm “moäng thaáy Phaät Quan

AÂm ngoài treân ñaøi sen vaãy vua leân ñaøi trao cho ñoàng töû”. Töø söï kieän naøy, vua cuøng

trieàu thaàn cho xaây coät ñaù giöõa hoà, ñaët ñaøi hoa sen coù töôïng Quan AÂm beân treân.

Chuøa Dieân Höïu (töùc chuøa Moät Coät) ra ñôøi ôû vöôøn Taây Caám treân cô sôû ñoù. Nguyeãn

Ñaêng Thuïc xem Chuøa Dieân Höïu laø bieåu töôïng cho tinh thaàn “duy nhaát saùng taïo”

vaø “nguoàn soáng duy nhaát” – tinh thaàn Hoa Dieäu cuûa ngöôøi thôøi Lyù [253; 48 - 49].

Nhöõng caâu thô veà sen cuûa caùc nhaø thô – thieàn sö Ñaïi Vieät gaén vôùi veû ñeïp

giaûi thoaùt vaø phaåm chaát kieân vöõng cuûa tinh thaàn tu taäp. Lyù Thaùi Toâng vieát:

Haïo haïo Laêng giaø nguyeät

Phaân phaân Baùt Nhaõ lieân

Dòch thô:

111

Non giaø loàng boùng nguyeät

Coõi Nhaõ nöùc muøi sen

[261; 36]

Hoa sen trong nguyeân taùc ñöôïc ghi laø “Baùt Nhaõ lieân” – ñoùa sen Baùt Nhaõ.

Ngoâ Taát Toá dòch thoaùt laø “coõi Nhaõ”. Trôû veà baûn theå cuõng laø moät teân goïi khaùc cuûa

giaûi thoaùt, nhöng ôû ñaây, khi ñoái chieáu vôùi baøi thô veà hoa sen cuûa thieàn sö Phaät

Ñaêng, Phaät Giaùm cuûa Trung Quoác, chuùng ta thaáy troïng taâm nhaán maïnh hình

töôïng döôøng nhö hôi khaùc. Nhaø thô - thieàn sö Trung Hoa ca tuïng veû ñeïp saâu

thaúm, “baát khaû tö nghì” cuûa sen – baûn theå. Thieàn sö Vieät Nam laïi quan taâm ñeán

veû ñeïp “vieân dung”, kieân vöõng cuûa sen – giaûi thoaùt. Thieàn sö Ñaïo Hueä ñôøi Lyù

cuõng vieát yù naøy:

Saéc thaân döõ dieäu theå

Baát hôïp baát phaân ly

Nhöôïc nhaân yeáu nhaân bieät

Loâ trung hoa nhaát chi

Dòch:

Thaân maøu vaø theå nhieäm

Khoâng hôïp, chaúng chia phoâi

Neáu ai muoán taùch baïch

Loø löûa boâng hoa cöôøi

[262; 79]

Moät baøi thô ñeïp khaùc cuõng vieát veà sen cuûa thieàn sö Ngoä AÁn nhö sau:

Dieäu tính hö voâ baát khaû phan

Hö voâ taâm ngoä ñaéc haø nan

Ngoïc phaàn sôn thöôïng saéc thöôøng nhuaän

Lieân phaùt loâ trung thaáp vò can

112

Dòch nghóa:

Dieäu tính hö voâ (cuûa nhaø Phaät) khoâng theå vôùi maø tôùi ñöôïc

(Nhöng) taâm ngoä ñöôïc leõ hö voâ thì (chöùng) ñaéc khoâng khoù

(Gioáng nhö )Ngoïc thieâu treân nuùi maø saéc vaãn nhuaän

Sen nôû trong loø maø khoâng bò heùo khoâ

Thô ca Tueä Trung chöùa ñöïng chuoãi hình töôïng coù caûm höùng baûn theå raát roõ

nhö: Traêng, Gioù, AÙnh saùng, vaø moät hình aûnh khoâng theå thieáu laø hoa sen trong baøi

Thò chuùng:

…Theå tính minh minh vò höõu meâ

Coå nguyeät chieáu phi quan vieãn caän

Thieân phong xuy baát giaûn cao ñeâ

Thu quang haéc baïch tuøy duyeân saéc

Lieân nhò hoàng höông baát tröôùc neâ

Dòch nghóa:

…Theå tính vaèng vaëc chöa coù meâ laàm

Maët traêng xöa soi naøo keå gì xa gaàn

Gioù trôøi thoåi naøo choïn nôi cao thaáp

Aùnh saùng muøa thu luùc ñen luùc traéng tuøy theo duyeân saéc

Nhò sen ñoû thôm, chaúng nhuoám buøn

[241; 265]

Hay moät yù thô khaùc:

Tu tri theá höõu nhaân trung Phaät

Höu quaùi loâ khai hoûa lyù lieân

Dòch nghóa:

Neân bieát trong ñôøi sinh ñöùc Phaät

Laï chi giöõa löûa nôû sen vaøng

113

[241; 260]

2.3.1.2. Hoa mai:

Hoa mai rieâng trong quan nieäm myõ hoïc trung ñaïi Trung Quoác ñaõ mang

coát caùch cao khieát. Böôùc vaøo theá giôùi thieàn hoïc, hoa mai coù theâm phaåm chaát Phaät

giaùo, chöùa ñöïng nhieàu yeáu toá bieåu töôïng cho tính “kim cöông” cuûa Taâm. Nguyeân

Giaùc Phan Taán Haûi trong Vaøi chuù giaûi veà thieàn ñoán ngoä vieát veà caønh mai cuûa Maõn

Giaùc nhö sau: “Hình aûnh saân tröôùc hoaëc ñaát taâm cho ta thaáy moïi sinh, truï, hoaïi,

dieät ñeàu xaûy ra, döïa vaøo vaø trôû laïi maët ñaát, nhöng maët ñaát (taâm) aáy vaãn baát ñoäng,

khoâng taêng khoâng giaûm”. Moät caønh mai, theo Nguyeân Giaùc, laø töôïng tröng cho

tính “bình ñaúng baát ñoäng” cuûa Taâm theå. Caùch keát thuùc baøi thô cuûa Maõn Giaùc cho

thaáy ñoâi maét “töï nhieân nhö nhieân” cuûa thieàn toâng, töông töï nhö caùch ngoân thieàn

hoïc: duø suoái chaûy phaêng phaêng, khoâng mang traêng ñi maát… Phaûi chaêng, hình

töôïng hoa mai cuûa Maõn Giaùc thieàn sö haøm chöùa aån duï veà “phaùp voâ sinh voâ dieät”?

Trong khi thi keä Vieät Nam chæ coù moät caønh mai laëng leõ baát huû thì thô thieàn Trung

Quoác laïi traøn ngaäp hình aûnh hoa mai nhö moät bieåu hieän baûn theå linh dieäu:

Thieàn sö Laâm Hoøa cuûa Trung Quoác coù caâu thô vònh mai noåi tieáng:

Sô aûnh hoaønh taø thuûy thanh thieån,

AÙm höông phuø ñoäng nguyeät hoaøng hoân

Dòch nghóa:

Boùng thöa cuûa hoa naèm ngang giöõa laøn nöôùc trong,

Höông thaàm cuûa hoa lung lay boùng traêng chieàu.

[10; 65]

Toâ Ñoâng Pha ñôøi Toáng coøn maõnh lieät hôn:

Phaân phaân sô nghi nguyeät quaûy thuï

Lieân lieân ñoäc döõ tham hoaøng hoân

Dòch nghóa:

114

Mai laû taû aùnh vaøng vöông caây laù

ngöôøi vôùi hoa mai laøm moät giöõa hoaøng hoân.

[10; 65]

Chuøm thô veà hoa mai cuûa caùc thieàn sö Trung Quoác thuoäc loaïi thô vònh

coâng aùn. YÙ nghóa aån duï baûn theå cuûa hoa mai ñöôïc hoï chaêm chuùt baèng nhieàu suy

tö thieàn hoïc giaøu maøu saéc thaåm myõ.

Trong chuøm thô veà hoa cuùc, Huyeàn Quang toân giaû ñôøi Traàn cuõng hai laàn

nhaéc ñeán hoa mai, nhöng laïi khoâng coù aån yù thieàn hoïc, maø nhaèm so saùnh vôùi söï

hoàn nhieân cuûa hoa cuùc:

Ñaïi giang voâ moäng caùn khoâ traøng

Baùch vònh mai hoa nhöôïng haûo trang

Laõo khöù saàu thu ngaâm vò oån

Thi bieàu thöïc vò cuùc hoa mang

Dòch nghóa:

Khoâng mô laáy nöôùc soâng lôùn röûa taác loøng khoâ heùo

Hoa mai töøng ñöôïc traêm baøi thô vònh kia phaûi nhöôøng veû ñeïp

Giaø roài laïi buoàn vì thu, chöa laøm thô ñöôïc

Nhöng tuùi thô baàu röôïu thaät vì hoa cuùc maø baän roän.

[243; 701]

Ngoaøi ra, Huyeàn Quang cuõng coù moät baøi veà hoa mai (Mai hoa) yù raát laï.

Nhaø thô moâ taû hoa mai “laãm lieät ñöùng söøng söõng moät mình trong nuùi tuyeát”. Hình

aûnh hoa mai luùc naøy ñöôïc taùc giaû kín ñaùo goïi laø “töù xuaân” (xuaân tö). Hoa mai töø

ñieåm nhìn baûn theå cuûa Huyeàn Quang mang saéc thaùi tröõ tình ñaëc bieät, döõ doäi kieâu

baïc maø cuõng mong manh, duyeân daùng. Ñoù cuõng laø moät “phaùp voâ sinh dieät” cuûa

nhaø thô chaêng?

2.3.2. Nuùi non, soâng suoái vaø caûm thöùc nguoàn coäi

115

Meher McArthur vieát: “Trong nhieàu toân giaùo, nhöõng ngoïn nuùi giöõ moät

vai troø töôïng tröng khaù quan troïng, bôûi vì nhöõng ñòa ñieåm maø tín ñoà tin laø taïi ñoù

hoï seõ gaàn guõi nhaát vôùi thaàn linh hoaëc vôùi nhöõng quyeàn naêng cao nhaát cuûa vuõ truï.

Nhieàu ngoïn nuùi hieän dieän trong cuoäc ñôøi ñöùc Phaät, trong thaàn thoaïi vaø trong vuõ

truï luaän Phaät giaùo” [137; 179]. Nuùi tuy khoâng phaûi laø moät bieåu töôïng phöùc taïp, ña

chieàu, nhöng söï aùm gôïi cuûa noù cuõng khoâng deã boû qua trong caûm nhaän vaên hoïc

Phaät giaùo. Nuùi ñöôïc moâ taû trong thô thöïc chaát laø “caûnh quan nuùi” bao goàm ñöôøng

moøn, suoái chaûy, maây bay treân ñænh, röøng raäm,… Toaøn boä caûnh quan naøy khi xuaát

hieän trong thô thieàn hoaëc thô coù pha chuùt caûm thöùc thieàn thöôøng gôïi leân moät

khoâng gian “treân cao”, moät ñieåm nhìn “töø treân”, “töø trong”, haøm aån moät söï thaùch

thöùc kín ñaùo, moät nieàm kieâu haõnh kín ñaùo, moät söï ñôn ñoäc kín ñaùo. Maët khaùc, nuùi

cuõng laø nguoàn thi lieäu doài daøo cho thô ñieàn vieân sôn thuûy phaùt trieån thònh ñaït nhaát

vaøo ñôøi nhaø Ñöôøng. Gaàn “tieân caûnh”, xa traàn theá, cao ngaát vaø môø mòt…, hình aûnh

nhöõng ngoïn nuùi trôû thaønh bieåu töôïng cho baûn theå vöõng chaõi vaø saâu thaúm.

Khi tieán haønh so saùnh thô thieàn Lyù Traàn vaø Ñöôøng Toáng ôû phöông dieän

theå hieän caûnh quan nuùi nhö bieåu töôïng baûn theå, chuùng toâi tìm thaáy nhieàu söï töông

ñoàng thuù vò giöõa nhöõng teân tuoåi lôùn cuûa hai neàn thô. Coù theå xeáp caùc caëp taùc giaû

thô thieàn sau ñaây theo maïch caûm höùng veà nuùi non, soâng suoái nhö nhöõng aån duï

baûn theå: Tueä Trung vaø Toâ Thöùc, Traàn Nhaân Toâng vaø Vöông Duy, Huyeàn Quang

vaø Hieäu Nhieân.

2.3.3.1.Thô Tueä Trung vaø Toâ Thöùc

Toâ Thöùc (1037 -1101), töï laø Töû Chieâm, hieäu laø Toâ Ñoâng Pha cö só, thuoäc

vaøo haøng caùc nhaø thô loãi laïc nhaát ñôøi Toáng. Cuoäc ñôøi Toâ Ñoâng Pha, cuõng nhö

nhieàu baäc só ñaïi phu thôøi tao loaïn, cuõng phaûi traûi qua raát nhieàu thaêng traàm. OÂng

thi ñaäu Tieán só khi môùi leân hai möôi, sau ñöôïc phong leân ñeán chöùc Haøn Laâm hoïc

só , leã boä thöôïng thö. Ñôøi oâng hôn baûy laàn thaêng giaùng, coù thôøi kyø bò ñaøy aûi ra taän

116

ñaûo Haûi Nam, ñoùi reùt, khoå nhuïc. Caûm thöùc “lao vieãn moäng” laø “saûn phaåm” tinh

thaàn cuûa Toâ Ñoâng Pha ñöôïc chaét loïc töø cuoäc ñôøi nhieàu neám traûi. Tröôùc khi qua

ñôøi, Toâ Ñoâng Pha noùi laïi maáy lôøi: “Taây Thieân coù theå coù ñaáy, nhöng ñöøng naùn tôùi

ñoù laøm gì voâ ích”. Thô oâng “tuy coù caùi theá baêng baêng ngaøn daëm maø vaên lyù vaãn töï

nhieân”, tình caûm maõnh lieät doài daøo, phong caùch phoùng khoaùng töï do. Ñaëc ñieåm

naøy töông ngoä saâu saéc vôùi theá giôùi thô ca Tueä Trung thöôïng só, ngöôøi ñöôïc ca

tuïng: “Nhìn leân caøng thaáy cao – khoan vaøo caøng thaáy cöùng – boãng nhieân ôû phía

sau – nhìn laïi thaáy ôû phía tröôùc – caùi ñoù goïi laø – ñaïo Thieàn cuûa thöôïng só”[241;

485]. Vôùi trieát lyù töùc Taâm töùc Phaät, vôùi coát caùch cao khieát, phoùng khoaùng, cuøng

vôùi hoàn thô phong phuù, saâu saéc, Tueä Trung trôû thaønh moät göông maët thô ca ñaëc

bieät, moät taùc gia “rong chôi giöõa soáng vaø cheát” maø vaãn ngôøi saùng tinh thaàn hoøa

cuøng theá tuïc. Chuøm caùc baøi thô veà nuùi Lö Sôn vôùi caûm höùng “baûn lai dieän muïc”

cuûa Toâ Thöùc, vaø haøng loaït baøi thô veà nuùi non cuûa Tueä Trung laø moät ví duï sinh

ñoäng cho söï gaëp gôõ cuûa hai nhaø thô naøy.

Lö sôn yeân toûa Trieát Giang trieàu

Vò ñaùo thieân ban haän baát tieâu

Ñaùo ñaéc vieãn lai voâ bieät söï

Lö sôn yeân toûa Trieát Giang trieàu

Dòch thô:

Muø khoùi Lö Sôn soùng Trieát Giang

Chöa ñi ñeán ñoù haän tuoân traøn

Ñeán roài veà laïi khoâng gì khaùc

Muø khoùi Lö Sôn soùng Trieát Giang31.

Baøi thô kyø laï cuûa Toâ Thöùc mang moät yù thieàn kín ñaùo vaø maõnh lieät. Nuùi Lö

Sôn beân doøng Trieát Giang cuoän soùng tôi bôøi laø moät “thieàn caûnh” – caûnh töôïng 31 Tueä Syõ giôùi thieäu trong baøi vieát veà Loâ Sôn chaân dieän muïc, xem thö muïc [197].

117

ñöôïc chieâm nghieäm ngaém nhìn baèng con maét moät thieàn nhaân. Moïi voïng ñoäng leân

caûnh töôïng “nhö thò” aáy (mong muoán, ñeán vaø ñi…) ñeàu chaïm phaûi Tính Khoâng cuûa

vaïn vaät vaø bò hoùa giaûi: “Ñeán roài veà laïi khoâng gì khaùc”. Nuùi kia vaãn khoùi bay,

soùng kia vaãn nöôùc tuoân… nhö baûn theå khoâng sinh khoâng dieät.

OÂng coøn coù nhieàu yù thô veà nuùi non ñaäm phong caùch trieát lyù saéc saûo, taøi

hoa nhö : “Sôn saéc khôûi phi thanh tònh thaân” (Maøu non kia Chaân theå Nhö lai)

[197], hay nhö baøi:

Vò vaên Loâ nhaïc ña chaân aån

Coá töïu cao nhaân ñoaïn tuùc phan

Dó hæ thieàn taâm voâ bieät ngöõ

Thöông hieàm theá phaùt höõu thi ban

Dò ñoàng maïc vaán nghi Tam ngöõ

Vaät ngaõ chung ñöông phoù Baùt hoaøn

Ñaùo haäu döõ quaân khai baéc hoä

Cöû ñaàu tam thaäp luïc thanh sôn

Dòch nghóa:

Nghe noùi treân Lö Sôn coù nhieàu baäc chaân aån

Vì vaäy toâi tìm ñeán cao nhaân ñeå xin caét ñöùt nhöõng vaán naïn nhieàu ñôøi

Cuøng vui vôùi taâm thieàn, moïi ngoân töø ñeàu chaúng coù gì khaùc bieät

Chæ ngaïi raèng ñaõ caïo toùc maø tình thô vaãn coøn

Thieàn ñaïo vaø thi ca laø ñoàng hay khaùc, ñöøng nghi ngôø maø hoûi

Haõy queân ñi söï phaân bieät ta – ngöôøi

Cuoái cuøng, ta cuøng môû caùnh cöûa baéc

Ngaång ñaàu nhìn ba möôi saùu ngoïn nuùi xanh

[197]

118

Baøi thô tuy coù veû nheï nhaøng hôn nhöng khí thô vaãn cuoàn cuoän nhöõng taâm

tình theá tuïc laãn trong aùnh saùng thieàn. Caûm höùng queân ñi moïi söï phaân bieät vaø lôøi

nhaén nhuû “vui vôùi taâm thieàn” ñöa ngöôøi ñoïc trôû veà vôùi theá giôùi thô ca ñôøi Traàn.

Gaëp laïi Tueä Trung, chuùng ta thöôûng thöùc moät böùc tranh thieàn thi khaùc:

Thu quang höõu buùt maïc hình dung

Khích muïc sôn haø xöù xöù ñoàng

Nhaát phaùi Taøo Kheâ haøn traïm traïm

Thieân nieân Huøng Nhó bích tuøng tuøng…

Dòch nghóa:

AÙnh saùng muøa thu khoâng buùt naøo hình dung ñöôïc

Ngöôùc nhìn non soâng nôi naøo cuõng moät veû

Moät doøng suoái Taøo Kheâ laïnh ngaên ngaét

Nghìn naêm nuùi Huøng Nhó vaãn xanh lôùp lôùp…

Caûnh töôïng nuùi non soâng suoái trong baøi thô treân caøng coù söùc maïnh aùm gôïi

baûn theå khi nhöõng ñòa danh nhö Taøo Kheâ, Huøng Nhó ñeàu laø “thaùnh ñòa”, “thieàn

caûnh” cuûa caùc baäc ñaïi sö thieàn Trung Hoa. Khoâng gian trong thô Tueä Trung bao

goàm caùc hình aûnh “döông tính”, maõnh lieät nhö: nghìn non xanh, muoân veû thuùy,

nöûa ñeâm Taân La maët trôøi öûng ñoû, soáng vaø cheát töø moät ñôït soùng, caùnh buoàm coâ ñôn

baêng giöõa meânh moâng, tieáng vöôïn keâu nôi röøng saâu thaúm, maây coù theá bay ra khoûi

maây, nöôùc suoái khoâng tieáng naøo khoâng phaûi laø tieáng vang trong loøng suoái… Ñoù laø

khoâng gian coù maøu saéc tueä giaùc, theå hieän ôû caûm giaùc “böøng nôû”, “böøng saùng” cuûa

noäi taâm. AÂm höôûng “haän tuoân traøn’, “caïo toùc maø tình thô vaãn coøn”… nhö Toâ Thöùc

khoâng heà phaûng phaát trong gioïng ñieäu thô Tueä Trung.

Ñöông nhieân, noãi nieàm “löông ñoáng coâng haàu” khoâng theå khoâng coù ôû moät

coâng thaàn giaøu suy tö nhö Tueä Trung. Nhöng oâng khoâng bieán noù thaønh khung trôøi

“lao vieãn moäng” nhö Toâ Thöùc, oâng vieát:

119

Vò phuøng thì thaùi hieàn nhaân xuaát

Thaû hyû laâm thaâm thuùy thuù taøng

Taûo vaõn laõo thieân khai Phaät nhaät

Thoâng moân ñaøo lyù loäng xuaân quang.

Dòch nghóa:

Chöa gaëp thôøi thònh ñeå cho ngöôøi hieàn xuaát hieän

Haõy möøng choán röøng saâu coù muoâng thuù laønh aån

Sôùm muoän trôøi giaø cuõng môû ra maët trôøi Phaät

Suoát töø ngoõ vaøo, ñaøo maän ñuøa giôõn aùnh xuaân.

Maïch thô veà nuùi non, soâng suoái nhö bieåu töôïng baûn theå noùi treân naèm

trong caûm höùng cuûa Tueä Trung veà nuùi saâu, röøng saâu, bieån roäng, goùc beå chaân trôøi,

ñoâng taây nam baéc, tam giôùi meânh moâng… Khoâng gian voâ taän ñoù khoâng khoeùt saâu

noãi ñôn ñoäc cuõng nhö khoâng nhaán maïnh nhöõng chieâm nghieäm thieàn hoïc maõnh lieät

nhö khoâng gian thô Toâ Ñoâng Pha.

2.3.3.2. Vöông Duy vaø Traàn Nhaân Toâng

Khaùc vôùi Tueä Trung, theá giôùi thô cuûa Vöông Duy, tuy cuõng chöùa nhieàu

hình aûnh ñeïp ñeõ vôùi chieàu saâu thi caûm tröôùc choán nuùi non, röøng saâu, nhöng laïi

mang tính chaát cuûa moät noäi taâm u huyeàn. Ñoù laø caùc hình aûnh nhö: aùnh naéng haét

vaøo röøng saâu, ngoài moät mình trong ñaùm truùc raäm raïp, söông thu baøng baïc aùnh

traêng vöøa moïc, maët trôøi laën le loùi, laøn khoùi quaïnh hiu, traêng roïi qua khoaûng röøng

thoâng…

Trong baøi Ñieåu minh giaûn, oâng vieát:

Nhaân nhaøn queá hoa laïc

Daï tónh xuaân sôn khoâng

Nguyeät xuaát kinh sôn ñieåu

Thì minh xuaân giaûn trung

120

Dòch thô:

Hoa queá ruïng, ngöôøi nhaøn

Ñeâm nuùi saâu laëng leõ

Traêng leân chim ñoäng kheõ

Keâu trong doøng suoái xuaân

Nuùi vaéng (cuøng vôùi hình töôïng maây traéng) laø thaàn thaùi cuûa thô Vöông Duy.

Hình aûnh nhöõng ngoïn nuùi cao ngaát, vaéng laëng, nhö nhöõng chaám phaù tinh teá cuûa

Vöông Duy trong tranh thuûy maëc luoân gôïi ra laøn soùng suy tö baûn theå raát thuù vò

cho ngöôøi ñoïc. Trong caùi neàn “sôn khoâng”, hoa vaø ngöôøi, traêng vaø chim, tieáng

keâu vaø doøng suoái…, taát caû quyeän vaøo nhau trong moái töông duyeân laëng leõ khoâng

döùt cuûa tính khoâng bao la. Hoà ÖÙng Laân trong Thi taåu bình baøi thô naøy cuûa Vöông

Duy nhö sau: “ngöôøi vaät ñeàu queân, muoân söï suy nghó vaéng laëng, khoâng naèm trong

thanh luaät…” “moãi chöõ nhaäp thaàn”, “ngoân töø vi dieäu” [336; 137].

Hình aûnh “khoâng sôn” cuõng xuaát hieän trong baøi Loäc traïi:

Khoâng sôn baát kieán nhaân

Ñaûn vaên nhaân ngöõ höôûng

Phaûn aûnh nhaäp thaâm laâm

Phuïc chieáu thanh ñaøi thöôïng

Dòch nghóa:

Nuùi hoang vu khoâng thaáy boùng ngöôøi

Chæ nghe aâm thanh ai ñoù voïng maõi

AÙnh naéng vaøo taän röøng saâu

Chieáu leân ñaùm reâu xanh.

[122; 505]

Baøi thô khoâng coù boùng ngöôøi, nhöng laïi coù dö aâm… AÙnh naéng laëng leõ vaøo

saâu trong röøng vaø haét tia leân ñaùm reâu xanh döôøng nhö laø moät moâ taû giaûn ñôn cuûa

121

thi nhaân. Song, söï giaûn dò khoâng ngôø aáy laïi gaàn guõi bieát bao vôùi caùi vaéng laëng sô

nguyeân cuûa baûn theå. Khoâng coù boùng ngöôøi trong baøi thô, nhöng laïi coù nhöõng taïo

taùc töï nhieân trong doøng sinh dieät baát taän, nhö naéng cöù chieáu, nhö reâu cöù moïc… Baøi

Truùc lyù quaùn cuûa oâng laïi ñaëc taû caûnh röøng saâu:

Ñoäc toïa u hoaøng lyù

Ñaøn caàm phuïc tröôøng khieáu

Thaâm laâm nhaân baát tri

Minh nguyeät lai töông chieáu

[122; 506]

Dòch thô:

Trong truùc toái ta ngoài

Gaûy ñaøn roài huyùt saùo

Röøng saâu ai toû thaáu

Thaân ta trong traêng ngôøi

Cuoäc chôi thaàm laëng cuûa nhaø thô giöõa röøng saâu cuøng tieáng saùo ñaøn trong

boùng truùc vaø trong aùnh traêng taïo neân moät khoâng gian vöøa neân thô ñeïp ñeõ vöøa khôi

gôïi khí thieàn. Toaøn boä theá giôùi nuùi non röøng saâu cuûa Vöông Duy laïi tìm ñöôïc söï

gaëp gôõ tuyeät dieäu vôùi thô Traàn Nhaân Toâng ñôøi Traàn.

Ñòa tòch ñaøi du coå

Thôøi lai xuaân vò thaâm

Vaân sôn töông vieãn caän

Hoa kính baùn tình aâm

Vaïn söï thuûy löu thuûy

Baùch nieân taâm ngöõ taâm

YÛ lan hoaønh ngoïc ñòch

Minh nguyeät maõn hung khaâm

122

Dòch thô:

Ñaát heûo laùnh, ñaøi theâm coå kính

Theo thôøi tieát, muøa xuaân veà chöa laâu

Nuùi maây nhö xa nhö gaàn

Ngoõ hoa nöûa rôïp nöûa naéng

Muoân vieäc nhö nöôùc tuoân nöôùc

Traêm naêm loøng laïi nhuû loøng

Töïa lan can naâng ngang chieác saùo ngoïc

AÙnh traêng saùng chan hoøa tröôùc ngöïc.

[241; 456]

Baøi thô Ñaêng Baûo Ñaøi sôn (Leân nuùi Baûo Ñaøi) cuûa Traàn Nhaân Toâng cuõng

gaén caùi heûo laùnh, coå kính cuûa nuùi vaéng caùi meânh moâng chieáu aùnh töï nhieân cuûa

hoa vaø naéng, nuùi vaø maây. Tieáng saùo cuûa Vöông Duy vang leân trong buïi truùc toái,

tieáng saùo cuûa Traàn Nhaân Toâng laïi hoøa vaøo aùnh traêng chan hoøa trong thaân. Hai

khoâng gian thieàn cuûa hai taùc giaû coù söï gaëp gôõ, töông dung trong caûm höùng saâu kín

veà söï hoäi ngoä baûn theå.

Baøi Vuõ Laâm thu vaõn (Chieàu thu ôû Vuõ Laâm) cuûa Traàn Nhaân Toâng khaéc hoïa

buoåi chieàu thu ôû Vuõ Laâm vôùi nhöõng chi tieát moâ taû raát gioáng thô Vöông Duy. Ñoù laø

boùng hoa in ngöôïc döôùi loøng khe, laø veät naéng taø haét leân bôø nöôùc, laø nghìn non bao

nhieâu laù ñoû laëng leõ rôi, laø maây giaêng nhö moäng… [241; 467]. Baøi Laïng Chaâu vaõn

caûnh (Caûnh chieàu ôû Laïng Chaâu) cuõng mang khí thô töông töï vôùi caùc hình aûnh:

nöôùc trong (thuûy minh), nuùi laëng (sôn tónh), gioù yeân (phong ñònh), maây nhaøn (vaân

nhaøn)… Khoâng gian thô Traàn Nhaân Toâng phaûn chieáu ñieåm nhìn baûn theå luaän tuy

coù nhieàu neùt töông ñoàng vôùi Vöông Duy, song laïi khoâng chôû naëng caùi khoâng khí u

huyeàn nhaøn tòch nhö ôû thô Vöông Duy. Thaàn thaùi thô Traàn Nhaân Toâng vaãn

nghieâng veà phía “ñoäng”, “saùng”, vaø ñaày aép nieàm an nhieân cuûa con ngöôøi vui ñaïo.

123

2.3.3.3. Huyeàn Quang – Hieäu Nhieân

Gioïng thô thieàn meàm maïi, saâu laéng vaø hoàn nhieân cuûa hai neàn thô thieàn

Vieät Nam vaø Trung Hoa döôøng nhö ñoïng laïi raát nhieàu trong thô Huyeàn Quang vaø

Hieäu Nhieân.

Trong baøi Vaên chung (Nghe chuoâng), Hieäu Nhieân vieát:

Coå töï Haøn Sôn thöôïng

Vieãn chung döông haûo phong

Thanh dö nguyeät thuï ñoäng

Höôûng taän söông thieân khoâng

Vónh daï nhaát thieàn töû

Linh nhieân taâm caûnh trung

Dòch nghóa:

Ngoâi chuøa coå treân nuùi Haøn Sôn

Tieáng chuoâng xa vaúng theo gioù laønh

AÂm thanh ñoïng laïi haøng caây döôùi boùng traêng lay ñoäng

Tieáng vang heát roài, chæ coøn söông bay giöõa trôøi meânh moâng

Ñeâm daøi chæ moät thieàn sö

Gioù thoaûng qua coõi taâm.

[339]

Nuùi Haøn Sôn – bieåu töôïng quen thuoäc cuûa caùc thi nhaân – thieàn sö ñôøi

Ñöôøng Toáng nhö maát ñi nhöõng neùt hoang vu, laïnh leõo maø thay vaøo ñoù laø moät theá

giôùi “sô sinh” thaät aán töôïng. Hình aûnh duy nhaát xuaát hieän trong khoâng gian nuùi

Haøn Sôn laø moät thieàn sö giöõa aâm aâm ba chuoâng chuøa vaø ngoïn gioù thoaûng qua

taâm. Toaøn baøi thô laø nhöõng khôi gôïi raát tinh teá veà söï caûm nghieäm baûn theå cuûa nhaø

thô tröôùc “thieàn caûnh” vaéng laëng treân nuùi Haøn Sôn. Hieäu Nhieân coøn moät baøi thô

nöõa cuõng khaéc hoïa chaân dung caùi “sô sinh” cuûa theá giôùi nhö baøi Kheâ thöôïng

124

nguyeät (Traêng treân suoái). Trong ñoù, taùc giaû ñaõ moâ taû doøng nöôùc muøa thu vôùi aùnh

saùng traêng mang veû ñeïp “toá phaùc” cuûa baûn theå chaân thaät. ÔÛ baøi Taây kheâ ñoäc

phieám, Hieäu Nhieân laïi göûi gaém noãi nieàm tòch laëng cuûa mình trong trong coõi nuùi

maây raát coù chieàu saâu:

Ñaïo tình haø sôû kyù

Toá khaû maïn löu gian

Tröïc tính laân cao haïc

Voâ danh tieän daõ sôn

Kinh haøn tuøng truùc tuù

Nhaäp tónh phieán vaân nhaøn

Phieám phieám thuøy vi löõ

Duy ö coäng nguyeät hoaøn

Dòch nghóa:

Tình ñaïo khoâng bieát göûi vaøo ñaâu

Giong thuyeàn chaàm chaäm nôi khe nuùi

Thöông caùnh haïc bay cao loøng vaãn ngay thaúng

Thích caûnh nuùi non hoang daõ chaúng coù tuoåi teân

Traûi qua giaù laïnh buïi truùc caøng xanh toát

Vaøo choán laëng leõ aùng maây theâm an nhaøn

Cöù bôi cheøo khoâng bieát laøm baïn cuøng ai

Chæ ñaønh trôû veà cuøng vôùi aùnh traêng soi

[337; 64]

Nhöõng yù thô tinh teá vaø “hieàn löông” cuûa Hieäu Nhieân cuõng tìm thaáy “tri

aâm” cuûa mình nôi thô Huyeàn Quang toân giaû ñôøi Traàn.

Thay vaøo hình aûnh Haøn Sôn, Huyeàn Quang vieát veà Yeân Töû:

Am böùc thanh tieâu laõnh

125

Moân khai vaân thöôïng taèng

Cao saùt trôøi xanh, am thieàn maùt laïnh

Cöûa môû treân taàng maây

[241; 683]

Hay moät baøi khaùc nhö Ngoï thuïy :

Vuõ quaù kheâ sôn tònh

Phong laâm nhaát moäng löông

Phaûn quan traàn theá giôùi

Khai nhaõn tuùy mang mang

Dòch nghóa:

Sau möa, khe vaø nuùi ñeàu saïch laøu

Moät giaác moäng maùt meû trong röøng phong

Ngoaûnh nhìn laïi coõi ñôøi buïi baëm

Môû maét, maø döôøng nhö say choaùng vaùng

[241; 682]

Hình aûnh nuùi non, röøng saâu, soâng vaéng… aån hieän trong thô Huyeàn Quang

trong nhöõng giaác nguû, giaác mô “queân laõng” raát ñaëc thuø cho chaân dung nhaân vaät

tröõ tình trong thô oâng. Vôùi Huyeàn Quang, nguû trong baûn theå, moäng giöõa baûn theå,

ñi laïi trong ngoâi nhaø baûn theå giöõa choán maây xa nuùi vaéng hoaëc coõi soâng nöôùc

phieâu boàng chaúng phaûi laø ñieàu xa laï. Neáu phong vò höõu tình trong thô Hieäu Nhieân

theå hieän ôû hình aûnh vaø giai ñieäu thô saâu laéng, hoàn nhieân thì chaát höõu tình trong

thô Huyeàn Quang laïi ñöôïc töôùi maùt bôûi nhöõng xuùc caûm “say söa” cuûa moät taâm

hoàn giaøu thi caûm tröôùc moät “thieân nhieân Phaät”.

Chuùng ta cuõng gaëp nhieàu baøi thô, yù thô khaùc cuûa caùc nhaø thô – thieàn sö

Ñöôøng Toáng töông ñoàng vôùi thô thieàn Lyù Traàn trong ñieåm nhìn veà nuùi non, röøng

saâu, soâng suoái… nhö baøi Ung hoà sôn töï cuûa Tröông Thuyeát coù hình aûnh nuùi khoâng

126

– hoà vaéng, baøi Vònh sôn tuyeàn cuûa Tröø Quang Hy coù hình aûnh nuùi vaø nöôùc, baøi

Xuaân haønh kyù höùng thi cuûa Lyù Hoa, Baéc thanh la cuûa Lyù Thöông AÅn, baøi Haøn sôn

ña u kyø cuûa Haøn Sôn, Yeåu yeåu haøn sôn ñaïo cuûa Haøn Sôn, Kyù thanh kheâ ñaïo giaû

cuûa Teà Kyû, … Nhöõng hình aûnh ñeïp nhö “nuùi xuaân choàng chaát xanh – nöôùc xuaân

loùng laùnh bieác” [268, taäp 2; 371] hay “ngoaøi taâm khoâng phaùp –ñaày maét nuùi xanh”

[268, taäp 2; 385]… cuõng traøn ngaäp trong thô thieàn Trung Hoa.

2.3.3. Maây traéng vaø khoâng gian baûn theå

Maây traéng laø moät hình töôïng ña nghóa, moät “linh aûnh” cuûa thô ca coå ñieån

Trung Quoác vaø Vieät Nam. Hình töôïng naøy coù khaû naêng “aùm chæ”, “aùm gôïi” baûn

theå khoâng chæ rieâng cho thô thieàn maø coøn môû roäng cho taát caû moïi caûm nghieäm thô

ca thuoäc caùc heä yù thöùc khaùc.

Maây cuõng töôïng tröng cho söï troâi noåi voâ ñònh vôùi caùch duøng quen thuoäc

“phuø vaân”- maây noåi. Thi nhaân nhìn nhöõng bieán hình cuûa maây maø hình dung ra söï

phuø phieám cuûa theá tuïc.

Trong Kinh Phaät, “maây traéng” thöôøng gaén vôùi söï xuaát hieän caùc taàng trôøi,

caùc chö Phaät vaø Boà Taùt; noùi caùch khaùc, laø coõi giôùi Phaät, coõi giaûi thoaùt vaø töï taïi.

Trong ñieåm nhìn cuûa Thieàn toâng, maây traéng coøn lieân quan ñeán tính Khoâng bao la,

thöôøng tòch.

AÁn töôïng ña nghóa ña thanh mang laïi cho hình aûnh “maây traéng” hai lôùp

nghóa chính traùi ngöôïc nhau: Maây laø saùng suoát, töï taïi, vónh cöûu vaø cuõng laø voâ

minh, voâ thöôøng, hö aûo. Tính hai maët cuûa hình töôïng khieán maây coù söùc thu huùt laâu

daøi ñoái vôùi nhöõng hoàn thô kim coå. Ñaëc bieät hôn, maây coù söï töông hôïp vôùi yù nghóa

phaùp cuûa Phaät giaùo. Veà maët töø nguyeân, phaùp coù ñeán 6 lôùp nghóa, boå sung vaø,

thaäm chí, traùi nhau. Tính chaát vöøa phuø du vöøa vónh cöûu, vöøa coù vöøa khoâng cuûa

“maây” taïo cho hình aûnh naøy söùc khôi gôïi khoâng ngöøng moät aùm aûnh veà baûn theå

tuyeät ñoái.

127

Thôøi Ñöôøng, “maây” laø moät tín hieäu ngheä thuaät ñaëc bieät trong taùc phaåm

cuûa caùc nhaø thô yeâu meán caûnh sôn thuûy höõu tình cuõng nhö caûnh giôùi chöùng ngoä.

Maây traéng trong thô Vöông Duy laø moät thi aûnh quan troïng. Marsha L.

Wagner ghi nhaän Vöông Duy coù 24 laàn nhaéc ñeán hình aûnh maây traéng nhö moät

bieán taáu veà “tính khoâng”. Lieân heä so saùnh tính khoâng vôùi hình aûnh maây, taùc giaû

vieát: “coù theå noùi, yeáu toá nghòch lyù cuûa tính khoâng ñaõ taïo ra nhöõng nghòch lyù veà

hình aûnh trong thô Vöông Duy”[325; 140]. Cuoäc ñôøi Vöông Duy laø cuoäc ñôøi cuûa

moät taøi hoa loãi laïc, thi hoïa ñeàu traùc tuyeät. Töông truyeàn chín tuoåi ñaõ bieát laøm thô,

21 tuoåi ñaõ ñoã Tieán só. Söï nghieäp laøm quan cuûa oâng keùo daøi töø naêm 721 ñeán 759

vôùi nhieàu thaêng traàm, cay ñaéng. OÂng töøng bò bieám ñi Teá Chaâu, bò toáng giam (hay

bi böùc laøm quan cho nguïy trieàu) khi loaïn An Loäc Sôn xaûy ra vaøo ñôøi nhaø Ñöôøng.

Naêm 730, oâng coøn chòu ñöïng noãi ñau maát vôï. Cuoái ñôøi, oâng soáng coâ ñoäc, chuyeân

taâm hoïc Thieàn vaø veõ tranh. Cuoäc ñôøi nhieàu phieàn luïy ñeå laïi daáu aán raát nhieàu

trong thô Vöông Duy. Beân caïnh nhöõng baøi thô thieàn giaøu maøu saéc trieát lyù, oâng

coøn coù raát nhieàu baøi thô mang phong vò thieàn – laõo, trong ñoù söï toâ ñaäm hình aûnh

maây traéng laø moät trong nhöõng neùt ñoäc ñaùo nhaát cuûa thô oâng nhìn töø quan nieäm

baûn theå. Baøi vieát veà Y Hoà, moät caûnh ñeïp ôû Voõng Xuyeân, oâng xuaát thaàn hai caâu

cuoái: “Hoà thöôïng Nhaát hoài thuû – Sôn thanh quyeån baïch vaân”, nghóa laø: “Treân hoà

ngoaûnh ñaàu laïi – thaáy maây traéng cuoán nuùi xanh” [25; 133]. Baøi Taëng vi muïc thaäp

baùt, oâng vieát: “Döõ quaân thanh nhaõn khaùch – coäng höõu baïch vaân taâm”, dòch:

“Cuøng oâng laø ngöôøi tri kyû – naëng loøng vôùi maây traéng”[148; 157]. Baøi Du lí sôn

nhaân sôû cö nhaân ñeà thaát bích, oâng cuõng coù hai caâu cuoái raát tuyeät: “Phieân hieàm

traãm tòch thöôïng – voâ naù baïch vaân haø?”, nghóa laø “Buoàn ñaâu oâm goái nguû – ai bieát

maây traéng a?” [148; 36]… Giaác nguû giöõa maây traéng, hay noãi loøng thuoäc veà maây

traéng, laø nhöõng boùng chieáu raát huyeàn dieäu noäi taâm Vöông Duy. Höùa Hoàn ñôøi

Ñöôøng trong baøi thô Phoùng vieân cuõng coù töù thô maây traéng raát saâu: “Thaân nhaäp

128

baïch vaân ñeà – haûo mòch lai thôøi loä” (thaân ñi saâu vaøo nôi maây traéng - boãng tìm ra

con ñöôøng ban sô ñeán giôø)[338; 103].

Hình aûnh maây traéng vöøa mang yù nghóa tieâu dao thoaùt tuïc, vöøa gôïi lieân

töôûng ñeán söï vónh cöûu, chaûy troâi. Vì theá, aùm aûnh maây traéng trong thô Vöông Duy

vaø caùc nhaø thô ñôøi Ñöôøng raát gaàn, hay chöùa ñöïng, tinh thaàn baûn theå maø myõ hoïc

thieàn toâng ñaõ göûi gaém raát tinh teá vaøo thô ca.

“Maây traéng” trong thô Huyeàn Quang cuõng laø moät thi aûnh giaøu söùc soáng. Lyù

Ñaïo Taùi Huyeàn Quang (1251 – 1334) ñöôïc xem laø Toå thöù 3 cuûa thieàn phaùi Truùc

Laâm ñôøi Traàn. OÂng cuõng laø moät thi só noåi tieáng thôøi Traàn; gioïng thô “tuùy mang

mang” trong nhöõng baøi thô ñaõ mang laïi cho oâng moät vò theá khaùc bieät so vôùi caùc

nhaø thô – thieàn sö cuøng thôøi. Hình aûnh “con ngöôøi thô” Huyeàn Quang laãn trong

coát caùch thieàn giaû taïo neân moät chaân dung raát laï. Môû ñaàu baøi Thaïch thaát, oâng vieát:

“Baùn gian thaïch thaát hoøa vaân truï”, nghóa laø: “Nöûa gian nhaø ñaù, ôû laàn cuõng maây”.

Baøi Yeân Töû sôn am cö, Huyeàn Quang cuõng môû ñaàu baèng töù thô maây: “Am böùc

thanh tieâu laõnh – moân khai vaân thöôïng taèng”, dòch laø: “Cao saùt trôøi xanh, am

thieàn maùt laïnh – cöûa môû treân taàng maây”… Treân neàn maây bao la, Huyeàn Quang

luoân coù xu höôùng xoùa nhoøa bieân giôùi cuûa con ngöôøi vôùi xaùc thaân höõu haïn vaø töï

nhieân voâ taän muoân hình vaïn traïng. ÔÛ baøi Vònh Vaân Yeân töï phuù, oâng vieát: “Buoâng

nieàm traàn tuïc – naùu ñeán Vaân Yeân”. Caûm giaùc nöông naùu trong maây nuùi baûn theå

taïo neân gioïng thô thieàn tha thieát khoân nguoâi cuûa nhaø thô tröôùc cuoäc ñôøi. Töø maây

traéng nhö moät söï chieáu dieäu noäi taâm cuûa Vöông Duy ñeán maây traéng nhö laø nôi

nöông naùu che ñôõ cuûa Huyeàn Quang noùi leân söï töông ñaéc veà aùm aûnh maây traéng

trong thô cuûa hai nhaø thô chòu aûnh höôûng thieàn toâng ñaäm neùt naøy.

2.3.4. Traêng, aùnh saùng vaø caûm höùng soi chieáu baûn theå

2.3.4.1. AÙnh saùng

AÙnh saùng trong thô thieàn laø aùnh saùng laï.

129

Tueä Trung thöôïng só vieát:

Thu quang haéc baïch tuøy duyeân saéc

Dòch nghóa:

AÙnh saùng muøa thu luùc ñen luùc traéng tuøy theo duyeân saéc

Vaø moät caâu khaùc:

Thu quang höõu buùt maïc hình dung

Dòch nghóa:

AÙnh saùng muøa thu buùt naøo coù theå taû ñöôïc.

Traàn Nhaân Toâng cuõng coù caâu thô thieàn raát ñeïp ñeõ vaø saâu saéc:

Vaân sôn töông vieãn caän

Hoa kính baùn tình aâm

Dòch nghóa:

Nuùi maây nhö xa, nhö gaàn

Ngoõ hoa beân naéng beân raâm

“Quang” ñöôïc xem laø thieàn ngöõ, vì aùnh saùng trong caùi nhìn cuûa Thieàn

luoân höôùng ñeán aùnh saùng beân trong, aùnh saùng töø coõi taâm linh thoaùt khoûi meâ môø.

Do vaäy, khi Tueä Trung noùi aùnh saùng coù theå tuøy duyeân saéc, hay Traàn Nhaân Toâng

noùi ngoõ hoa moät beân naéng moät beân raâm ñeàu laø nhöõng thaêng hoa xuùc caûm coù

nguoàn goác töø caûm höùng veà aùnh saùng thieàn. Thô Traàn Quang Trieàu, Huyeàn Quang,

… cuõng chöùa ñöïng aùnh saùng tòch laëng saâu thaúm aáy.

Thô thieàn Ñöôøng Toáng cuõng nhieàu baøi thô ghi laïi khoaûnh khaéc chieáu saùng

kyø dieäu nhö trong baøi Truùc lyù quaùn [122; 506] ñaõ trích treân. Hình aûnh boùng truùc

nôi röøng saâu, vaø aùnh traêng chieáu saùng ngôøi vaøo boùng ngöôøi cuõng gôïi cho ngöôøi

ñoïc caûm nhaän moät thöù aùnh saùng khaùc laï, khoâng phaûi deã nhaän bieát giöõa ñôøi thöïc.

Baøi Kheâ thöôïng nguyeät cuûa Hieäu Nhieân laø moät khaùm phaù môùi veà aùnh

saùng:

130

Thu thuûy nguyeät quyeân quyeân

Sô sinh saéc giôùi thieân

Thieàm quang taùn phoå töï

Toá aûnh ñoäng luaân lieân

Haø söï voâ taâm kieán

Khuy doanh höôùng daï thieàn

Dòch nghóa:

Nöôùc muøa thu traêng loäng laãy

Caûnh töôïng nhö theå traêng môùi moïc treân baàu trôøi hieän ra

Aùnh traêng tan phuû khaép beán soâng

Boùng traêng nguyeân sô nhaáp nhoâ theo soùng laên taên

Vieäc gì cuõng laáy taâm khoâng maø nhìn

Troøn hay khuyeát vaãn höôùng vaøo ñeâm maø thieàn ñònh.

Toá aûnh, laø hình aûnh traêng sôùm moïc, traêng coøn nguyeân veïn, hay ñuùng hôn

laø aùnh traêng toá phaùc töïa nhö “taâm khoâng”. Vì theá, aùnh saùng trong baøi thô naøy

khoâng phaûi thuaàn tuùy laø aùnh traêng. “Toá aûnh” laø daáu hieäu nhaän bieát “toá taâm”.

Kinh Phaät thöôøng hình dung trí hueä Baùt nhaõ laø aùnh saùng tænh thöùc. Taêng

Trieäu trong Baùt Nhaõ voâ tri luaän ñaõ vieát nhö sau: “(thaùnh nhaân) coù theå im laëng maø

thaáu suoát, giaáu kín aùnh maøu röïc rôõ, taâm khoâng hö maø soi xeùt saâu kín, ñoùng chaët trí

laïi, bít kín thoâng minh laïi, maø rieâng mình giaùc ngoä moät caùch u huyeàn vaäy”. Thaät

coù lyù khi Phaät giaùo lieân tuïc duøng hình aûnh taâm nhö göông chieáu ñeå moâ taû thöù aùnh

saùng voïng töø baûn taâm. Ñoù laø söï saùng suoát kyø dieäu, phaûn chieáu moïi toàn taïi chaân

thaät. Khi cheá taùc ra nhöõng thi keä, tuy khoâng baùm víu vaøo ngoân töø vaø khaùi nieäm,

haún laø caùc nhaø thô-thieàn sö cuõng ñaõ “gia coâng” ôû moät möùc ñoä naøo ñoù cho aùnh

saùng thieàn naøy. Coù theå xem ñaây laø caùi neàn taâm linh caàn thieát cho nhöõng bieåu

töôïng thieàn hoïc khaùc trong thô.

131

2.3.4.2. Traêng

Traêng xuaát hieän trong giaùo lyù Phaät giaùo töø hình aûnh khuyeán duï coù moät

khoâng hai: ngoùn tay chæ traêng. Vì theá traêng laø hình aûnh raát deã lieân töôûng vôùi baûn

theå. Chuùng toâi nhaän thaáy hình töôïng aùnh traêng haøm aån yù nghóa baûn theå trong thô

thieàn Lyù Traàn thöôøng taùch thaønh hai nhaùnh caûm höùng: caûm höùng trieát lyù baûn theå

vaø caûm höùng veà veû ñeïp baûn theå. Caûm höùng trieát lyù baûn theå ví duï nhö caùc caâu:

“Maët traêng xöa soi naøo keå gì xa hay gaàn”, “traêng saùng ñeâm qua vaãn laø traêng ñeâm

nay”, “thaáy maët traêng roài sao coøn vaát vaû ñi tìm ngoùn tay”, … Caûm höùng veà veû ñeïp

baûn theå ñöôïc dieãn ñaït thaønh: “traêng trong lô löûng treân khoâng saùng nhö baêng tuyeát

- gioù aáy, traêng aáy, ngöôøi aáy – hôïp thaønh ba thöù kyø tuyeät trong thieân ha”ï; “baàu trôøi

meânh moâng chæ thaáy vaàng traêng coâ ñoäc”…

Ñaëc bieät, hình aûnh aùnh traêng cuûa Traàn Nhaân Toâng, theo chuùng toâi, laø moät

phaùt hieän ñeïp veà traêng: “töïa lan can naâng chieác saùo ngoïc – Aùnh traêng saùng chan

hoøa tröôùc ngöïc”. ÔÛ ñaây aùnh traêng khoâng chæ laø chieáu saùng, maø coøn nhö theå “traøn

töø ngöïc ngöôøi maø leân”. Hình aûnh kyø dieäu naøy coù leõ ñöôïc chieát xuaát saâu xa töø

nguyeân lyù trieát hoïc cuûa Thieàn toâng Yeân Töû maø Traàn Nhaân Toâng ñöôïc xem laø toå

sö, ñoù laø aùnh saùng chieáu roïi treân haønh trình trôû veà sô taâm.

Thô thieàn Ñöôøng Toáng thöôøng keát hôïp hình aûnh traêng vôùi maët nöôùc (traêng

soi ñaùy nöôùc – thuûy nguyeät) nhö aùnh traêng trong thô Ñöùc Thaønh hoøa thöôïng

(Thuyeàn töû hoøa thöôïng keä) vôùi caâu thô kinh ñieån: “Daï tónh thuûy haøn ngö baát thöïc –

maõn thuyeàn khoâng taûi nguyeät minh qui” (Nöôùc laëng ñeâm yeân ñaâu caù ñôùp – quay

veà nheï löôùt moät thuyeàn traêng) , hay baøi Taây lai yù tuïng thi cuûa Linh Trieät thieàn sö

vôùi caâu thô cuoái: “Baùn daï baïch vaân tieâu taùn haäu – nhaát luaân minh nguyeät ñaùo

song tieàn”(Nöûa ñeâm maây traéng sau khi tan heát - moät vaàng traêng saùng soi beân cöûa

soå) hoaëc yù thô kyø thuù cuûa Haøn Sôn: “Haøn Sôn ña u kyø – Ñaêng giaû haøn ñaêng nhieáp

– Nguyeät chieáu thuûy tröøng tröøng – Phong xuy thaûo lieäp lieäp”(Haøn Sôn aâm u kyø bí

132

– ngöôøi mang ñeøn maõi sôï – traêng chieáu xuoáng nöôùc trong vaét – gioù thoåi qua coû vuø

vuø). Moät yù thô cuûa Thích Hieäu Nhieân cuõng nhaán maïnh vaøo traêng nhö moät thieàn

caûnh-taâm caûnh: “Hoa khoâng giaùc tính lieãu – Nguyeät taän tri taâm chöùng” (thaáy hoa

taøn giaùc ngoä tính khoâng – nhìn traêng leân bieát tính taâm tu chöùng)… Traêng töôïng

tröng cho söï vaéng laëng, saùng soi, vì vaäy, traêng laø thi aûnh caàn thieát cho söï hình

thaønh “yù caûnh” trong thô thieàn Ñöôøng - Toáng. Noù khoâng chæ laø bieåu töôïng cho

baûn theå, maø coøn laø nhöõng aùm aûnh saâu saéc hôn veà söï “böøng saùng” cuûa noäi taâm, söï

“chieáu dieäu” cuûa ñaïo taâm tröôùc caùi meânh moâng, voâ yù cuûa töï nhieân vaø vuõ truï.

2.3.5. AÂm thanh thieân nhieân nhö söï vang voïng baûn theå

Töø goùc ñoä trieát lyù aâm thanh trong thô thieàn, chuùng toâi nhaän thaáy hình

töôïng aâm thanh töông öùng vôùi trieát lyù baûn theå bao goàm:

- AÂm thanh nhö laø nguyeân aâm – sô aâm:

- AÂm thanh khai ngoä cuûa thieàn ñoán ngoä

- AÂm thanh nhö laø söï hoøa ñieäu huyeàn dieäu cuûa taâm ngöôøi vaø taâm theá giôùi

Nguyeãn Ñaêng Thuïc trong cuoán Phaät giaùo Vieät Nam coù moät chöông baøn veà

“Trieát lyù aâm thanh cuûa Thieàn toâng An Töû”. Trong ñoù, oâng ñaõ xuaát phaùt töø heä

thoáng trieát lyù aâm thanh cuûa AÁn Ñoä giaùo ñeán Phaät giaùo, Laõo giaùo vaø caû Thieân

Chuùa giaùo ñeå phaân tích yù nghóa aâm thanh trong trieát hoïc cuûa thieàn phaùi Truùc

Laâm. Ñieåm nhìn heát söùc môùi meû naøy ñaõ môû ra moät phöông dieän khaùm phaù môùi

ñoái vôùi thô thieàn Lyù Traàn noùi rieâng, thô thieàn Vieät Nam vaø Trung Quoác noùi

chung. Yeáu toá “nguyeân thanh” (aâm thanh ñaàu tieân), theo taùc giaû, laø “nguyeân

nhaân ñaàu tieân cuûa theá giôùi tri giaùc”, vaø nhö theá, “lôøi vöøa laø naêng löïc, vöøa laø yù

nieäm” [246; 212]. Trong saùch Truùc Laâm toâng chæ nguyeân thanh cuûa Ngoâ Thì

Nhaäm, raát nhieàu loaïi thanh aâm ñöôïc ñeà caäp maø caùch gôïi daãn khaù gaàn guõi vôùi

nhöõng vaán ñeà myõ hoïc thieàn. Chaúng haïn nhö caùc khaùi nieäm: nhaát thanh (tieáng

nhaát), khoâng thanh (tieáng khoâng), thoaùt thanh (tieáng giaûi thoaùt), tòch nhieân voâ

133

thanh (tieáng laëng leõ khoâng coù tieáng), taøng thanh (tieáng aån giaáu), höôûng thanh

(tieáng vang), … Khi tham chieáu caùc ñieåm nhìn trieát lyù aâm thanh naøy vaøo thô thieàn

Ñöôøng Toáng vaø Lyù Traàn, ngöôøi ñoïc coù theå nhaän ra dieän maïo (duø aån hieän khoù naém

baét) cuûa caùc loaïi thanh aâm naøy.

2.3.6.1. AÂm thanh nhö laø nguyeân aâm – sô aâm

Quaùn Theá AÂm Boà Taùt khi nhaäp Tam Ma Ñòa ñaõ noùi tröôùc ñöùc Phaät: “Do

con ñöôïc nhó caên vieân thoâng, phaùt ra dieäu duïng, neân thaân taâm vi dieäu”. Coù theå

hieåu raát ñôn giaûn “nhó caên vieân thoâng” nghóa laø quaùn ñöôïc tính nghe (nghóa laø “söï

nghe” hieåu theo nghóa Phaät hoïc) rôøi boû caû ñoäng vaø tónh ñeå trôû veà theá giôùi sô aâm

cuûa taâm vaø vaät. Sô aâm – nguyeân aâm ñöôïc hieåu laø aâm thanh ñaàu tieân, nguyeân uûy.

AÛnh höôûng cuûa caùch thöùc nhaän bieát naøy trong Phaät giaùo nuoâi döôõng nieàm

caûm höùng veà aâm thanh baûn theå trong thô thieàn, töông öùng vôùi caùc hình aûnh toá

phaùc cuûa thieân nhieân: tieáng suoái, tieáng möa, tieáng ñaøn cuûa thieân nhieân…

Moät bieåu töôïng aâm thanh khaùc (ñöôïc xem nhö aån duï veà aâm thanh nguyeân

khôûi) chæ thaáy trong thô thieàn ñôøi Traàn cuûa Tueä Trung: tieáng vöôïn röøng saâu. Tieáng

vöôïn khoâng nhaát thieát laø bieåu töôïng cho baûn theå. Duy trong thô thieàn Vieät Nam

ñôøi Traàn, vôùi Tueä Trung, chuùng toâi thaáy hình aûnh naøy trôû laïi nhieàu laàn vôùi aâm

höôûng chung laø noùi veà baûn theå, ví nhö: ngöôøi ñôøi chæ thaáy ngaøn non saùng, naøo ai

bieát tieáng vöôïn nôi röøng saâu, … Sau naøy Huyeàn Quang cuõng nhaéc ñeán hình aûnh

“vöôïn”, nhöng bieåu töôïng baûn theå khoâng toâ ñaäm, maø chuyeån hoùa thaønh chi tieát

“nghe kinh” raát tinh teá neáu nhìn töø giaùc ñoä tö duy duyeân khôûi cuûa Phaät giaùo.

Trong khi ñoù, haàu heát hình aûnh vöôïn xuaát hieän trong thô thieàn Trung Quoác ñeàu

mang boùng daùng ñieån tích “ñoaïn tröôøng” (ñöùt ruoät). Keå caû thi Phaät Vöông Duy,

khi nhaéc ñeán “vöôïn”, taùc giaû ñeàu gaén vôùi caûm xuùc bi thöông, buoàn baõ. Chæ coù moät

baøi noùi ñeán vieäc ôû röøng saâu, chæ coù vöôïn laøm baïn vôùi con ngöôøi. Tuy nhieân, yeáu

toá bieåu töôïng khoâng roõ neùt.

134

Nguyeân aâm, sô aâm cuõng thöôøng gaén vôùi caùch bieåu ñaït veà caùi duy nhaát: nhö

laø moät tieáng vöôïn duy nhaát, moät tieáng nhaïn laïnh luøng bay qua trôøi söông, moät

tieáng saám reàn, moät tieáng chuoâng trong maây traéng…

Ngoaøi ra, sô aâm, nguyeân aâm cuõng ñöôïc ví nhö tieáng gioù. Thô thieàn Ñöôøng

Toáng moâ taû gioù ñaày duïng yù: Vì thöông gioù maùt thoåi haøng tuøng truùc hay Ñeâm daøi

chæ moät thieàn sö - gioù thoaûng qua coõi taâm. Thô thieàn Lyù Traàn coù veû chuù troïng ñeán

tính trieát lyù cuûa hình töôïng gioù hôn, chaúng haïn goïi gioù laø gioù nghieäp (Tueä Trung),

hay nhöõng yù thô sau: “gioù thu thoåi khaép möôøi coõi”, “taâm töïa gioù laønh”, “Ñoäng

nhö tieáng gioù vang trong hang troáng”, “Thaân baøy gioù thu” ; “Theá söï hiu hiu gioù

thoaûng qua”, “Khoâng tröôùc khoâng sau ngoïn gioù thieàn”, “ngoïn gioù thieàn vi vu maùt

röôïi, gioù nghieäp”32 … Toân giaû Huyeàn Quang cuõng coù yù thô raát thi vò vaø saâu saéc veà

gioù: “Nöông am vaéng – Buït hieän töø bi – Gioù hiu hiu – Maây nheø nheï…”. Nhaät

Chieâu bình nhö sau: “Khi taâm laø gioù, laø maây thì Buït hieän. Khi taâm laø am vaéng thì

Buït hieän… Buït coøn bieát hieän vaøo ñaâu ngoaøi nôi choán cuûa nieàm eâm dòu töø taâm?”

[36; 32].

Veà khía caïnh tinh teá trong hình töôïng gioù, Suzuki ñaõ phaân tích trong taùc

phaåm Thieàn vaø vaên hoùa Nhaät Baûn nhö sau:

“Ngöôøi ta khoâng theå bieát ngoïn gioù töø ñaâu ñeán, vaø noù seõ phieâu du

ñeán taän xöù sôû naøo. Trong luùc lang thang, ngoïn gioù ñaõ taïo ra voâ vaøn daáu

veát kyø bí baát ngôø, Trang Töû goïi noù laø “aâm nhaïc traàn gian”. Chuùa Jesus

thaáy gioù töïa nhö linh hoàn ngöôøi: “Gioù muoán thoåi ñeán ñaâu thì thoåi, oâng

nghe tieáng gioù nhöng khoâng bieát laø töø ñaâu tôùi vaø thoåi ñi ñaâu, ai bôûi thaàn

khí naøy (thaùnh linh) maø sinh ra thì cuõng nhö vaäy”[242; 287].

Gioù trong thô thieàn Lyù Traàn vaø Ñöôøng Toáng gaàn vôùi “khí” – moät khaùi

nieäm coå chöùa ñöïng nhieàu haøm löôïng trieát hoïc vaø myõ hoïc Trung Hoa. Khi ñoù, gioù 32 Thö muïc [241], caùc trang 224, 249, 409, 388, 712, 706.

135

mang caû chöùc naêng taïo sinh khí, linh hoàn cho vaïn söï. Söï xuaát hieän thanh aâm

“gioù” trong thô thieàn hai nöôùc cuõng cho thaáy ñieåm töông ñoàng veà tröïc caûm saùng

taïo döïa treân chieàu saâu thanh aâm. ÔÛ ñaây, gioù coù theå gaàn vôùi loaïi “khoâng thanh”,

hay “taøng thanh”, “höôûng thanh” neâu treân.

Toâ Thöùc ñôøi Toáng coù baøi thô trieát lyù aâm thanh nhö sau:

Nhöôïc ngoân caàm thò höõu caàm thanh

Phoùng taïi haïp trung haø baát minh

Nhöôïc ngoân thanh taïi chæ ñaàu thöôïng

Haø baát u quaân chæ thöôïng thinh

Dòch nghóa:

Neáu noùi treân ñaøn coù tieáng ñaøn

Ñaët ñaøn trong hoäp thì noù khoâng keâu

Neáu aâm thanh ôû treân ñaàu ngoùn tay

Sao laïi khoâng nghe ñöôïc treân ñaàu ngoùn tay

[337; 134]

YÙ thô naøy laáy töù töø Kinh Laêng Nghieâm: “Neáu noùi ñaøn tyø baø trong coù aâm

hay, neáu khoâng coù ngoùn tay thì cuõng khoâng phaùt ra tieáng keâu”. Nhö theá, aâm thanh

naèm ôû ñaâu? Khoâng trong ñaøn, khoâng treân ngoùn tay? Ñaøn vaø ngoùn tay ñeàu laø “hieän

töôùng”, laø caùc phaùp höõu vi. Tieáng nhaïc töø beân trong, khoâng thuoäc veà caùc sôïi daây

vaø taùc ñoäng, ñaáy phaûi chaêng laø tieáng noùi töø coõi “nguyeân aâm”, tieáng noùi ban ñaàu,

tieáng noùi cuûa baûn lai?

2.3.6.2. AÂm thanh khai ngoä cuûa thieàn ñoán ngoä:

Trong baûn chaát “kieán chieáu vaøo theå tính” (chöõ duøng cuûa Suzuki), thieàn

mang ñeán söï khai ngoä cho con ngöôøi thoâng qua traïng thaùi “nieäm töôûng laäp töùc”.

Söï “thöùc tænh ñoät ngoät” aáy ñöa con ngöôøi vaøo caûnh giôùi toaøn veïn vaø chaân thöïc.

136

AÂm thanh cuûa thieàn ñoán ngoä ñöôïc moâ taû trong thô thieàn Vieät Nam vaø

Trung Quoác haàu heát coù nguoàn goác töø sinh hoaït thieàn moân nhö: tieáng chuoâng sôùm,

tieáng cöôøi, tieáng heùt, tieáng huù, tieáng ñaù va vaøo buïi tre, …

Töø neàn taûng trieát hoïc thieàn toâng, caùc nhaø thô – thieàn sö ñaõ chuyeån hoùa

caùc aâm thanh ñôn giaûn aáy thaønh nhöõng traïng thaùi aâm thanh khaùc nhau nhö tieáng

saám ñaùnh thöùc vaïn vaät, tieáng keâu laïnh töø thaùi hö…

Baát thò xuaân loâi thanh nhaát chaán

Tranh giao haøm giaùp taän khai manh

Dòch thô

Coù phaûi saám xuaân reàn moät tieáng…

Thì muoân haït gioáng naûy maàm caây

[241; 141]

Nghi ñoaøn nhaát tieáu baùch taïp toaùi

Cöôøi vang moät tieáng tan nghi hoaëc

[241; 140]

Hoaëc caùc caùch noùi nhö: “Troáng phaùp ñaùnh tan giaác mô theá tuïc”, “Ñaây ñoù cuøng

rung moät ñieäu caàm - Loøng rieâng nhaén nhuû baïn tri aâm - Maây khoâng traêng coù tuøy

cuøng daïng- Khuùc aáy sôn cao vaø thuûy thaâm”33…

Töø coâng aùn “Moät lôøi noùi heát soâng nuùi ñaát ñai” cuûa Ngöôõng Sôn thieàn sö,

Ñaàu Töû Nghóa Thanh tuïng nhö sau: “Nhaát cuù xöng ñeà vaïn töôïng phaân”, nghóa laø

Luùc noùi ra moät caâu thì muoân töôïng ñaõ roõ raøng roài [10; 245]. Moät coâng aùn khaùc

cuõng raát noåi tieáng trong thieàn moân cuûa sö Höông Nghieâm: “Moät mieáng ngoùi neùm

vaøo buïi tre, aâm thanh phaùt ra – khi aáy sö lieàn ñaïi ngoä”. Hoaëc moät coâng aùn xuaát

hieän trong thô Phaàn Am Chuû: “Ven soâng nghe quaùt quan Thò ñeán – gan maät giôø

ñaây boãng vôõ tan”… Moät lôøi noùi heát soâng nuùi, huùt moät hôi heát nöôùc Taây Giang, moät 33 Thö muïc [241], trang 222, 159.

137

aâm thanh baát chôït, moät aùnh saùng ñaït ñaïo laëng leõ coâ ñoäc (coâ quang), taát caû nhöõng

caùi “moät” ñoù gaén lieàn vôùi tinh thaàn ñôn sô duy nhaát cuûa thieàn ñoán ngoä.

Söï ñaït ñaïo nôi thieàn ñoán ngoä hoaøn toaøn khoâng phaûi laø moät vieäc ñôn giaûn.

Thieàn sö Ñöùc Thaønh daïy Giaùp Sôn raèng: “Ngöôøi caàu ñaïo gioáng nhö ngöôøi ñi caâu

thaû sôïi daây ngaøn thöôùc, luùc con caù thaáy moài maø chöa aên laø thôøi khaéc raát quan

troïng ví nhö ngöôøi caàu ñaïo ôû nôi cöûa aûi khaån yeáu ngoä thì thaønh Phaät, khoâng ngoä

thì taùng thaân maát maïng, chòu traàm luaân maõi maõi” [10; 60]. Nhieàu nhaø thô – thieàn

sö ñaõ phaûi duøng ñeán hình töôïng “tri aâm” ñeå moâ taû phuùt giaây thaønh töïu “kieán tính”

cuûa mình. Vì vaäy, trieát lyù aâm thanh qua hình aûnh tri aâm baûn theå laø moät phaùt hieän

raát coù yù nghóa cuûa caùc nhaø thô – thieàn sö Vieät Nam vaø Trung Quoác trong vieäc khaéc

hoïa saâu saéc moái töông quan giöõa con ngöôøi vaø baûn theå.

Thieàn sö Trung Quoác Long Moân Thanh Vieãn vieát:

Khuùc ñaïm thuøy naêng hoïa

Khuùc nhaïc ñaïm baïc naøy ít ngöôøi hoïa laïi

[10; 140]

Vaø moät Thieàn sö ñôøi Traàn cuõng chia seû:

Khuùc nhaïc trong loøng khoâng keû hieåu

Hoïa thô chæ coù gioù maây ngaøn

[241; 407]

Chi tieát Töû kyø ñöôïc nhaéc ñeán 2 laàn ôû Chu Haûi Ngung vaø Tueä Trung hay

hieän töôïng duøng “cung thöông” ñeå chæ aâm nhaïc cuûa noäi taâm ngöôøi hoïc ñaïo trong

thô thieàn Trung Quoác ñeàu laø nhöõng aùm chæ tính chaát tri aâm trong taâm tình chöùng

ngoä.

2.3.6.3. AÂm thanh nhö laø söï hoøa ñieäu huyeàn dieäu cuûa taâm ngöôøi vaø taâm theá

giôùi

138

Thô thieàn Vieät Nam thôøi Traàn khoâng thieân veà trieát lyù tröïc tieáp ñaïo thieàn

maø traøn ngaäp phong vò thieàn, caûnh thieàn. AÂm thanh chuû ñaïo trong doøng thô thieàn

thôøi kyø naøy laø tieáng noùi “ña aâm”. Baøi Haï caûnh cuûa Traàn Thaùnh Toâng vieát: “Tam

löôõng thieàn thanh naùo tòch döông”(vaøi ba tieáng ve khua roän boùng chieàu), Traàn

Nhaân Toâng vieát trong Haïnh thieân tröôøng haønh cung: “Baùch boä sinh ca caàm baùch

thieät” (Traêm boä seânh ca laø traêm tieáng chim), Tueä Trung vieát: “Ñaøn khoâng daây gaûy

khuùc döông xuaân - Vang maõi muoân ñôøi aâm chaúng döùt” [241; 137]… Thô thieàn luùc

naøy khoâng khoùa chaët vaøo giaùo lyù maø môû ra cuoäc ñôøi roäng lôùn. Tieáng ve khoâng

phaûi moät maø laø vaøi ba, khoâng chæ keâu trong coâ tòch maø coøn khua roän caû khoâng

gian vaø thôøi gian; tieáng chim laø traêm tieáng hoøa ñieäu nhö nhaïc khuùc cuûa ñaát trôøi.

Söï ña daïng cuûa thanh aâm hay söï thay ñoåi chuû aâm trong taâm thöùc giaùc ngoä theå

hieän moät quan nieäm thieàn hoïc môùi. Myõ hoïc thieàn toâng ñôøi Traàn khoâng coøn taäp

trung vaøo caùi Moät, caùi Duy Nhaát cao dieäu maø vaøo caùi Nhieàu, caùi Haèng Haø söùc

soáng, khoâng coøn coøn öu aûi söï khoå haïnh cuûa tö töôûng thöôøng thaáy ôû caùc baøi thô

thieàn sö ñôøi Lyù maø thieân höôùng soáng trong nieàm laïc ñaïo, trong yù vò giaûi thoaùt

giöõa cuoäc ñôøi naùo ñoäng. Cuõng trong yù nghóa naøy, Tueä Trung vieát: “Dieäu khuùc baûn

lai tu cöû xöôùng”, nghóa laø: “khuùc nhaïc xöa nay neân haùt”. “Dieäu khuùc baûn lai” coù

theå hieåu laø hoàn nhaïc cuûa Töï tính chaân thaät.

Thô thieàn Ñöôøng Toáng khoâng chöùa ñöïng nhieàu yeáu toá tröõ tình veà söï hoøa

ñieäu aâm thanh nhö ôû thô thieàn Lyù Traàn. Söï hoøa ñieäu luùc naøy thöïc chaát laø “tieáng

loøng” nôi taâm giaùc ngoä – tieáng cuûa thieân nhieân thanh tònh trong saïch.

Toâ Ñoâng Pha vieát:

Kheâ thanh tieän thò quaûng tröôøng thieät

Sôn saéc khôûi phi thanh tònh thaân

Dòch nghóa:

Tieáng suoái reo laø lôøi chaân thaät cuûa Phaät

139

Saéc nuùi ñaâu chaúng phaûi laø phaùp thaân thanh tònh

[10; 244]

Coù theå möôïn caâu thô cuûa Lyù Baïch ñeå caûm nghieäm theâm chieàu saâu aâm

thanh trong nhöõng lieân töôûng vôùi taâm ngöôøi:

Thieân höông sinh hö khoâng

thieân nhaïc minh baát yeát

Dòch nghóa:

muøi höông thieân nhieân thoaûng giöõa hö khoâng

tieáng nhaïc trôøi truyeàn ñeán khoâng döùt

[338; 42]

Coù theå tìm thaáy söï töông ñoàng cuûa caùch moâ taû aâm thanh trong thô thieàn

Ñöôøng Toáng vôùi caùch theå hieän aâm thanh hoøa ñieäu trong thô thieàn Lyù Traàn, qua

caùc caùch noùi nhö “tham vaán xong giôø ñaây xin gaûy caây ñaøn khoâng daây”, “xöôùng

khuùc voâ sinh”, “suoát ngaøy thaûnh thôi gaûy caây ñaøn khoâng ñieäu”, “dieäu khuùc baûn

lai neân caát gioïng haùt”34…

Treân taát caû caùc loaïi nhaïc cuï cuûa con ngöôøi laø taâm nhaïc – ñieäu nhaïc cuûa

ñaát trôøi vaø loøng ngöôøi, aâm nhaïc cuûa moät thöïc taïi toaøn veïn. ÔÛ ñieåm naøy, thieàn ñoán

ngoä khoâng coù gì khaùc thieàn tieäm ngoä. Neáu ñoán ngoä chuû vaøo moät tích taéc giaùc ngoä,

thì tieäm ngoä laïi chuû vaøo moät chuoãi daøi töông thích cuûa haønh trình tìm ñeán söï ñaït

ñaïo. Neáu ñoán ngoä quan taâm ñeán nhöõng aâm thanh duy nhaát, aâm thanh “kòch tính”

luùc naøy, taïi ñaây..., thì con ñöôøng dai daúng cuûa thieàn tieäm ngoä laïi aâm vang töøng

chaëng giaûi thoaùt, aâm vang töøng chaëng hoøa taâm ngöôøi vaøo taâm theá giôùi. Ñaëc ñieåm

“song haønh” hai yeáu toá ñoán ngoä vaø tieäm ngoä theå hieän trong toaøn boä thô thieàn Lyù

Traàn vaø Ñöôøng Toáng. Thöïc teá thô ca cuûa hai giai ñoaïn keùp naøy ñeàu chöùng thöïc

moät ñieàu raèng thieàn phaùi Nam Toâng vaø Baéc Toâng cuûa Trung Hoa ñeàu laø nhöõng 34 Thö muïc [241], trang 259, 534, 407, 205.

140

ñaïi dieän öu tuù veà tö töôûng trieát hoïc thieàn, vaø chuùng cuõng ñeàu ghi daáu vaøo haønh

trình saùng taïo cuûa caùc nhaø thô – thieàn sö moät caùch tinh teá. Töø “söï kieän” veà aâm

thanh trong thô thieàn, chuùng ta coù theå tìm ñeán nhieàu kieán giaûi khaùc nhau veà söï

hieän dieän phöùc taïp cuûa ñoán ngoä vaø tieäm ngoä trong caùc yeáu toá thi hoïc so saùnh maø

trong khuoân khoå moät luaän aùn, chuùng toâi khoù coù theå ñeà caäp caùc vaán ñeà aáy moät

caùch toaøn dieän.

2.3.6. Thieân nhieân trong moái lieân heä vôùi “khoâng gian meï”, khoâng gian cuûa

thieân chöùc taïo taùc, nuoâi döôõng vónh vieãn

2.3.6.1. Khaùi nieäm vaø nhöõng bieán theå cuûa “Baûn lai dieän muïc”

Khaùi nieäm baûn lai dieän muïc ñöôïc nhaéc ñeán laàn ñaàu trong Phaùp baûo ñaøn

kinh cuûa Luïc Toå Hueä Naêng. Noäi dung cô baûn cuûa khaùi nieäm naøy taäp trung ôû tính

chaát “baát nhò”, xuaát phaùt töø coâng aùn noåi tieáng cuûa Hueä Naêng: “Khoâng nghó thieän,

khoâng nghó aùc, ñaâu laø baûn lai dieän muïc cuûa Thöôïng Toïa Minh?”. Thieän vaø aùc,

saùng vaø toái, toát vaø xaáu, vinh vaø nhuïc, ñoù laø hieän töôùng cuûa taát caû moïi phaân bieät,

nhò nguyeân. Vaäy, tröôùc khi coù taát caû nhöõng phaân bieät aáy, ñaâu laø chaân dung thöïc söï

cuûa con ngöôøi? “Baûn lai dieän muïc” laø moät caùch hình dung veà Töï tính chaúng meâ

chaúng ngoä, thuoäc veà coõi “sô taâm” cuûa taát caû chuùng sinh.

Khi böôùc vaøo theá giôùi vaên hoïc thieàn toâng, baûn lai dieän muïc ñaõ ñöôïc

chuyeån hoøa thaønh nhieàu bieán theå nhö ñoâng phong dieän, ñoâng hoaøng dieän, nöông

sinh dieän, nöông sinh khoùa, Lö Sôn dieän muïc, chaân dieän muïc… Nhöõng bieán theå naøy

ñaõ taïo ra doøng chaûy caûm thöùc baûn theå tröôùc moïi “chaát lieäu” saùng taïo cuûa nhaø thô

– thieàn sö, trong ñoù chaát lieäu “saùng giaù” nhaát chính laø toaøn coõi thieân nhieân.

2.3.6.2. Phaân tích bieán theå “baûn lai dieän muïc” trong thô thieàn Lyù Traàn

vaø Ñöôøng Toáng töø quan heä hình töôïng thieân nhieân vaø khoâng gian

Meï vôùi thieân chöùc taïo taùc vaø nuoâi döôõng vónh vieãn

141

“Göông maët thöïc”, “göông maët ngöôøi meï” trong thô thieàn Lyù Traàn vaø

Ñöôøng Toáng luoân laø nhöõng hình aûnh ñaày söùc aùm gôïi veà moät baûn theå xa xöa vaø

vónh cöûu. Tính chaát “ngöôøi meï” ôû ñaây ñöôïc hieåu laø tính chaát taïo taùc, nuoâi döôõng,

vaø duy nhaát. Göông maët thöïc (chaân dieän muïc hay baûn lai dieän muïc) laø moät cuïm

töø lieân quan roõ raøng ñeán yeáu toá baûn theå cuûa Thieàn Phaät giaùo. Haønh trình thô ca

cuûa yeáu toá baûn theå luaän giaøu hình töôïng naøy coù xu höôùng gaén keát “göông maët thöïc”

vôùi theá giôùi thieân nhieân roäng lôùn. Ñoù laø göông maët cuûa Nhö Lai, göông maët theá

giôùi maø yeáu toá thieân nhieân khoâng theå bò boû qua.

Thô thieàn Trung Quoác chæ coù 2 baøi (treân toång soá hôn 300 baøi ñöôïc choïn

nghieân cöùu) nhaéc ñeán hình aûnh göông maët ngöôøi meï. Ña phaàn caùc thieàn sö nhaø

thô Trung Quoác söû duïng cuïm töø “chaân dieän muïc” hoaëc “ñoâng phong dieän”, chæ coù

moät baøi duøng “nöông sinh dieän” ñeå noùi baûn theå.

Thaïch Ñaàu Hy Thieân (700-790) trong Tham ñoàng kheá coù nhaéc ñeán hình

aûnh ngöôøi meï nhö laø baûn theå:

Töù ñaïi tính töï phuïc

Nhö töû ñaéc kyø maãu

Töù ñaïi xoay veà töï tính

Nhö con tìm ñöôïc meï

[10; 160]

Song, hình aûnh nhaân caùch hoùa baûn theå hieám hoi naøy laïi ñaët trong chænh

theå baøi thô nguõ ngoân coå theå duï ñaïo thieàn. YÙ töôûng “trôû veà baûn theå laø trôû veà vôùi

meï” ñöôïc giaûi thích ngay sau ñoù qua caùc caâu:

Nhieân y nhaát nhaát phaùp

Y caên dieäp phaân boá

Dòch laø:

142

Taát caû moïi vaät trong saéc giôùi ñeàu töø baûn theå giôùi, nhaát nhaát ñeàu töø

chí ñaïo saûn sinh ra, nhö töø goác caây phaân boá ra caønh laù

[10; 159]

Chuùng ta xem moät baøi khaùc coù nhaéc ñeán hình aûnh ngöôøi meï trong lieân heä

vôùi baûn theå:

Tueä taâm caän khoâng taâm

Phi quan ñoäc laâu khoång

Ñoái dieän thuyeát baát thöùc

Nhieâu neã maãu tính Ñoång

Dòch nghóa:

Taâm tueä (thì) chaïm ñeán taâm khoâng

(Taâm khoâng naøy) khoâng can heä gì ñeán ñaàu laâu (7 khieáu sinh trí tueä)

cuûa con ngöôøi

Luùc gaëp nhau, coù noùi cuõng khoâng theå bieát ñöôïc (ñaïo aáy)

Duø ngöôøi meï kia mang hoï Ñoång (mang baûn tính voán laø Hieåu bieát)

Thieàn sö Vöông Phaïn Chí

[338; 20]

Baøi naøy coù noùi ñeán hình aûnh ngöôøi meï, theå hieän qua phöông phaùp song

quan: duøng töø “Ñoång” vôùi nghóa “hieåu bieát” ñeå noùi ngöôøi meï hoï Ñoång nhö laø

ngöôøi meï cuûa hieåu bieát. Cuïm töø “maãu tính Ñoång”chæ xuaát hieän moät laàn duy nhaát

trong thô thieàn Ñöôøng Toáng (trong phaïm vi khaûo saùt cuûa chuùng toâi). Coù leõ laø moät

aån duï khaù ñaëc bieät, khoâng coù daáu hieäu gaén boù tröïc tieáp vôùi thuaät ngöõ Phaät giaùo

nhö nöông sinh dieän hay chaân dieän muïc.

Nhö vaäy, thieân nhieân nhö moät khoâng gian cuûa taïo taùc vónh cöûu, cuûa baûn

theå chaân thaät coù “dieän muïc” thöôøng khoâng ñöôïc caùc nhaø thô – thieàn sö Trung

Quoác gaén keát vôùi hình aûnh ngöôøi meï. Toâ Thöùc tìm kieám “Lö Sôn chaân dieän

143

muïc”, Haøn Sôn tìm chaân tính trong boùng nuùi Haøn Sôn, … ñeàu laø nhöõng bieåu hieän

cuï theå cuûa vieäc hình töôïng hoùa thieân nhieân thaønh moät kieåu “baûn lai dieän muïc”

mang maøu saéc trieát hoïc.

ÔÛ Vieät Nam tình hình coù khaùc hôn. Yeáu toá kieán tính (hay kieán tính)-nhö

Traàn Thaùi Toâng giaûi thích laø thaáy taâm- ñaõ taïo neân moät tröôøng lieân töôûng laâu daøi

cho caùc nhaø sö, thi nhaân laøm thô thieàn. Thaáy tính nghóa laø trôû veà, laø ñeán bôø giaûi

thoaùt, laø ngoä, laø chöùng…

Caùc nhaø thô-thieàn sö ñôøi Traàn ñaõ môû ra nhöõng böùc chaân dung thaân phaän

song song vôùi baûn lónh giaûi thoaùt töø chính cuoäc ñôøi qua nhöõng bieán coá vaø thaûm

kòch chính tröôøng. Ñoù laø nhöõng bi kòch ngaám ngaàm baét nguoàn töø nhöõng aån öùc cuûa

cuoäc traùo ñoåi trieàu ñaïi döôùi tay nhaø ñaïo dieãn lòch söû löøng danh Traàn Thuû Ñoä, bi

kòch trong choán noäi cung qua cuoäc hoân nhaân loaïn luaân cuûa Traàn Thaùi Toâng vôùi

chò daâu ñaõ coù mang, ñeå oâng vua naøy phaûi mieãn cöôõng maø leân ngoâi, hình aûnh thieàn

sö Huyeàn Quang vaø vuï aùn noåi danh kim coå vôùi naøng Ñieåm Bích, nhöõng taâm söï

kín ñaùo cuûa Tueä Trung taâm söï veà noãi löông ñoáng coâng haàu35…Nhöõng böùc chaân

dung thieàn thi vôùi chieàu saâu bi caûm aáy laø neùt ñoäc ñaùo so vôùi aán töôïng trang

nghieâm coù töø caùc baøi thô thieàn Trung Quoác. Chính caûm höùng giaûi thoaùt pha laãn

noãi nieàm nhaân sinh ñaõ khieán thô Huyeàn Quang chöùa ñöïng nhieàu söï nhaäp nhoøa raát

giaøu thi caûm. Chuùng toâi nhaän ra sôïi daây kín ñaùo xuyeân qua maïch thô cuûa oâng

chính laø taâm caûm nhaäp nhoøa hieän töôïng maø caùc thieàn sö ñôøi Lyù vôùi coâng lao “truï

tích traán vöông kyø” khoâng heà ñeå loä qua caùc baøi keä. Söï nhaäp nhoøa aáy khoâng phaûi

laø daáu hieäu cuûa söï baát an, vaø ngöôïc laïi, cuõng khoâng phaûi nhaát ñònh khoâng coù yù

nghóa gì ñoái vôùi khoâng gian giaûi thoaùt an toaøn cuûa caûnh giôùi giaùc ngoä. Noù laø caùi

35 Xem Thô vaên Lyù-Traàn, Taäp II, quyeån thöôïng, NXB KHXH, H, 1989, trang 241, muïc chuù thích 3 vaø trang 235, muïc chuù thích 1.

theá höõu tình khoâng traùnh khoûi cuûa vaät höõu tình. Noùi roõ hôn, coù moät söï thay ñoåi goùc

144

nhìn trong caûm quan thieàn hoïc cuûa caùc nhaø thô-thieàn sö thôøi kyø naøy. Tuyeân ngoân

cuûa Tueä Trung: “Boà Taùt noùi Phaùp, ta noùi thöïc” ñaõ baøy toû döùt khoaùt moät caûm quan

veà caùi thöïc. Ñoàng thôøi laáy caûm höùng töø caùi theá cheânh veânh cuûa ngöôøi ñoàng trong

buïi baëm nhöng an truù trong maûnh ñaát Taâm (Taâm ñòa), caùc thieàn sö naøy cuõng ñaõ

taïo neân moät tieáng noùi môùi, thoaùt haún caùi aâm höôûng keä thò tòch giaûn dò cuûa nhöõng

baäc cao taêng tröôùc trong thôøi nhaø Lyù.

Nhöõng khoâng gian taän cuøng trong caûm quan thieàn hoïc cuûa Tueä Trung nhö

tieáng vöôïn röøng saâu, vöôït sang bôø beân kia, thuù laønh coøn aån giöõa non cao, dieäu

khuùc goác nguoàn xin cöù haùt, laø nhöõng bieán taáu say söa cuûa nhaø thô xuaát phaùt töø

moät göông maët huyeàn dieäu hôn: Göông maët ngöôøi meï.

A thuøy hoäi ñaéc nöông sinh dieän

Thuûy tín nhaân thieân toång giaû danh

Dòch thô:

Khuoân traêng ngöôøi meï ai hay bieát

Trôøi noï ngöôøi kia thaûy giaû danh

Caûm höùng veà göông maët saâu thaúm naøy mang ñeán cho nhaø thô nhöõng caùch

dieãn ñaït veà baûn theå heát söùc ñaëc bieät:

Taâm vöông voâ töôùng dieäc voâ hình

Nhaõn töï ly chaâu daõ baát minh

Duïc thöùc giaù ban chaân dieän muïc

Ha ha nhaät ngoï daõ tam canh

Dòch thô:

Khoâng hình khoâng töôùng chuùa taâm ta

Maét daãu ly chaâu ñoá nhaän ra

Muoán bieát ñaâu laø khuoân maët thöïc

Giöõa tröa maø cöù ngôõ canh ba

145

241; 237]

Ñoàng ñieäu vôùi Tueä Trung, Traàn Thaùnh Toâng cuõng coù baøi thô noùi veà

göông maët meï nhö sau:

Ñaû ngoõa toøan qui tam thaäp nieân

Kyû hoài haõn xuaát vò tham thieàn

Nhaát trieâu thöùc phaù nöông sinh dieän

Tî khoång nguyeân lai moät baùn nieân

(Ñoäc Ñaïi tueä ngöõ luïc höõu caûm)

Dòch thô:

Ñaäp ngoùi duøi ruøa ba chuïc nieân

Moà hoâi öôùt ñaãm bôûi tham Thieàn

Moät mai nhìn thaáy dung nhan meï

Môùi bieát khuoân traêng khuyeát moät beân

(Caûm xuùc khi ñoïc Ñaïi tueä ngöõ luïc)

Dung nhan meï - baûn theå - thöôøng ñöôïc ví nhö vaàng traêng vaønh vaïnh.

Hình aûnh khuyeát moät beân trong baøi thô naøy cuûa Traàn Thaùnh Toâng laø söï caùch ñieäu

hoùa yeáu toá thò kieán cuûa ngöôøi tu hoïc. Thò kieán cuûa vöôùng maéc vaø khuaát taát, ñoù laø

caùi nhìn cuûa ngaøy hoâm qua veà dung nhan cuûa baûn theå so vôùi ngaøy hoâm nay cuûa

giaûi thoaùt vónh vieãn. Trong moät baøi thô khaùc, oâng vieát:

Nhaân ñaéc baûn lai chaân dieän muïc

Caù trung khuùc phaù voâ nhaân hoäi

Duy höõu tuøng phong hoïa thöû aâm

Dòch thô:

Nhaän ñöôïc khuoân traêng nhö noù coù

Khuùc nhaïc trong loøng khoâng keû hieåu

Hoøa aâm hoïa coù gioù thoâng ngaøn

146

[241; 407]

ÔÛ ñaây, thaáy ñöôïc “khuoân traêng” laø nghe ñöôïc aâm thanh cuûa ngoä, caùch noùi

naøy raát gaàn vôùi quan nieäm tri aâm baûn theå cuûa Tueä Trung thöôïng só. Raát ñaùng löu

yù laø chi tieát duøng hai caâu thô traû lôøi Tueä Trung cuûa Traàn Thaùnh Toâng khi nhaø vua

laâm beänh naëng:

Vieâm vieâm thöû khí haõn thoâng thaân

Vò taèng caùn ngaõ nöông sinh khoùa

Khí noùng noàng nöïc laøm cho moà hoâi toaùt daàm mình

Nhöng chöa heà öôùt ñöôïc caùi khoá cuûa ngöôøi meï sinh ta

Töø nöông sinh dieän ñeán nöông sinh khoùa, con ñöôøng keùo gaàn baûn theå vaø

höõu tình hoùa söï tu taäp ñaõ tieát loä khaù nhieàu khuynh höôùng thaåm myõ thieàn toâng cuûa

caùc thieàn sö- nhaø thô thôøi. Söï nhaäp nhoøa trong thô thieàn giai ñoaïn naøy töông hôïp

moät caùch ñaùng ngaïc nhieân vôùi yù thöùc veà baûn theå trong caùc saùng taùc cuûa caùc thieàn

sö. Noù laøm neân dö vò say, cuoàng trong thô caùc thieàn sö. Ñoù laø nieàm vui giaûi thoaùt

cuøng luùc vôùi nieàm vui höôùng veà baûn theå, laø caùi say ñaïo phaùp laãn trong caùi say buïi

baëm. Chuùng toâi taïm goïi ñoù laø moät cuoäc noåi loaïn veà caûm höùng cuûa caùc thieàn sö thi

só ñôøi Traàn.

Hình aûnh göông maët ngöôøi meï ñöôïc xem nhö moät kieåu töôïng tröng (hay

aån duï) trong chính kinh ñieån Phaät giaùo. Hình aûnh ñoù ñöôïc söû duïng trong thô ca

neân mang theâm moät yù nghóa aån duï coù tính ngheä thuaät vaø coù thuoäc tính cuûa moät

pheùp tu töø; noù noái keát giöõa yù thöùc baûn theå luaän Phaät giaùo (xeùt veà maët trieát hoïc), yù

thöùc giaùc ngoä (xeùt veà maët toân giaùo), yù thöùc vaän duïng ñieån coá ñieån tích vaø laø moät

(trong nhieàu) ñònh höôùng saùng taïo ñoái vôùi loaïi hình taùc giaû thieàn sö-thi só (xeùt veà

maët vaên hoïc).

Kinh Laêng Nghieâm vieát:

147

“Khi aáy A-nan vaø ñaïi chuùng ñöôïc nghe Phaät taïm chæ caùi thaáy

khoâng ñoäng tònh co môû laø Taâm neân taát caû ñeàu hôùn hôû vui möøng, vaø nghó

raèng : Töø voâ thæ ñeán nay töï laøm maát baûn taâm, nhaän caùi voïng töôûng phaân

bieät theo boùng daùng cuûa traàn caûnh laøm Taâm, ngaøy hoâm nay môùi ngoä ñöôïc

Taâm mình, neân heát söùc vui möøng. Cuõng nhö ñöùa con khaùt söõa ñaõ laâu, nay

ñöôïc gaëp baø töø maãu, neân oâng vaø ñaïi chuùng caàu Phaät chæ roõ ôû nôi thaân tìm

hieän tieàn ñaây, caùi naøo chaân thaät khoâng sanh dieät vaø caùi naøo hö voïng coù

sanh dieät”.

Vaø moät ñoaïn khaùc:

“Caùc ñöùc Nhö Lai trong möôøi phöông nhôù thöông chuùng sanh nhö

meï nhôù con. Neáu con troán meï thì caùi nhôù aáy cuõng khoâng ích gì. Neáu con

nhôù meï nhö meï nhôù con thì meï vaø con trong ñôøi naøy, trong caùc ñôøi sau

quyeát khoâng xa nhau. Neáu taâm chuùng sanh nhôù Phaät nieäm Phaät thì trong

hieän taïi vaø ôû töông lai nhaát ñònh thaáy Phaät, caùch Phaät khoâng xa” (chöông

Ñaïi Theá Chí nieäm Phaät).

Coù theå noùi, laáy quan heä maãu töû ñeå chæ quan heä giöõa con ngöôøi khoå ñau vôùi

con ngöôøi giaûi thoaùt laø moät caùch noùi raát giaøu haøm nghóa veà caû yeáu toá trieát lyù laãn yù

ñoà giaùo hoùa. Tình maãu töû laø moái quan heä khoâng theå taùch rôøi. Ñaëc tính cuûa moái

thaâm tình aáy laø duy nhaát, khoâng theå thay theá. AÅn duï veà “Meï” ôû ñaây raát gaàn vôùi

caùch noùi cuûa Laõo Töû trong Ñaïo Ñöùc Kinh: “Coù moät vaät hoãn ñoän maø hình thaønh.

Noù sinh ra tröôùc trôøi ñaát; noù vaéng laëng moät mình maø khoâng ñoåi, ñi khaép maø

khoâng moûi, cho neân coù theå laøm meï ñöôïc thieân haï. Ta khoâng bieát goïi noù laø gì, neân

goïi noù laø caùi ñaïo”.

Nöông sinh dieän (göông maët ngöôøi meï) laø cuïm töø ñoàng nghóa vôùi baûn lai

dieän muïc, nhöng noù khoâng chæ coù moät neùt nghóa laø caùi coù tröôùc trôøi ñaát, laøm meï

ñöôïc thieân haï. Meï trong quan nieäm cuûa Phaät giaùo coøn coù nghóa laø cöùu ñoä, laø trí

148

tueä giaûi thoaùt saûn phaåm cuûa Phaät giaùo Ñaïi thöøa36. Ñieåm ñoäc ñaùo nhaát trong luaän

giaûi cuûa Suzuki laø ñaõ laøm toaùt leân moät tinh thaàn maøu nhieäm cuûa Giaùc ngoä: Boà Taùt

vaø Chuùng sinh laø chung moät Sinh theå. Ñoaïn vaên cho thaáy moät nghòch lyù kinh

hoaøng laø Ngöôøi Meï Baûn theå aáy (vôùi caùi teân goïi khaùc laø Baùt Nhaõ- Trí tueä giaûi

thoaùt) coù theå bò oám ñau, trong khi Kinh Phaät noùi: “Chaân taâm nhieäm maøu vaéng

laëng maø thöôøng saùng suoát chieáu soi (Kinh Laêng Nghieâm). Nghóa laø, Chaân Taâm

(hay Baûn theå, Taâm khoâng) laø voâ truï, voâ sinh dieät. Nhö theá, hình töôïng chung moät

sinh theå oám ñau ñoù laø goùc nhìn höõu tình cuûa Phaät giaùo Ñaïi thöøa. Phaûi chaêng vôùi

goùc nhìn ñoù maø Boà Taùt coøn ñöôïc goïi laø Giaùc höõu tình, nhöõng baäc ñaéc ñaïo vôùi

haïnh nguyeän seõ cöùu vôùt chuùng sinh cho ñeán tan xöông naùt thòt? Vaø lieäu coù yù

nghóa gì khoâng khi chuùng ta lieân heä goùc nhìn höõu tình naøy vôùi hình aûnh caùc thieàn

sö, cö só ñaàu ñôøi Traàn trong vai troø cöùu nöôùc, hy sinh heát mình caû cho daân toäc laãn

ñaïo phaùp? Chieàu saâu yù nghóa cuûa hình töôïng göông maët ngöôøi meï ñan keát vaøo

nhieàu yeáu toá trieát lyù vaø toân giaùo trong thô thieàn ñôøi Traàn coù theå mang ñeán cho

chuùng ta theâm nhieàu kieán giaûi veà tính chaát thô ca cuõng nhö thieàn hoïc giai ñoaïn

36 Ñoaïn vaên sau ñaây cuûa Suzuki vieát trong Thieàn luaän (sñd), Taäp haï, trang 363-365 ñaëc bieät lieân quan ñeán noäi dung nghieân cöùu cuûa chuùng toâi: “…Baùt Nhaõ laø aùnh saùng roïi khaép maø chuùng ta phaûi chieâm ngöôõng. Noù ñöùng treân taát caû aûnh höôûng taïp nhieãm cuûa caùc vaät theå traàn gian. Noù soi saùng taát caû boùng toái trong theá giôùi ñoái ñaõi, vaø do ñoù, mang laïi thanh bình vaø an oån cho moïi loaøi. Noù cung caáp aùnh saùng cho ngöôøi muø, nhôø ñoù y coù theå yeân laønh xuyeân qua ñeâm toái cuûa voâ minh. Noù daãn nhöõng ngöôøi laïc loái trôû veà con ñöôøng chính. Noù veùn môû cho chuùng ta thaáy chaân lyù cuûa vaïn höõu Noù laø nôi nöông töïa cuûa moïi loaøi, khieán chuùng hoaøn toaøn khoâng sôï haõi, laø ngöôøi coù naêm con maét soi roõ troïn caû theá gian. Laø chaân lyù vöôït leân soáng vaø cheát, vöôït treân taát caû moïi taïo taùc. Noù chính laø Taâm Khoâng. Laø kho laãm cuûa heát thaûy moïi chaân lyù (dharmakosa). Laø meï cuûa heát thaûy chö Phaät vaø Boà Taùt. Vì Boà Taùt laø meï vaø laø toå tieân cuûa heát thaûy chö Phaät vaø Boà Taùt, neân caùc ngaøi luoân luoân lo laéng veà söùc khoûe, veà söï bình an vaø söï thònh vöôïng cuûa Baùt Nhaõ. Kinh noùi: “Nhö moät ngöôøi ñaøn baø coù moät soá con ñoâng. Neáu baø beänh taät, heát thaûy caùc ngöôøi con cuûa baø, con trai cuõng nhö con gaùi, ñeàu mong baø choùng bình phuïc. Bôûi vì chuùng chæ coù moät taâm nieäm duy nhaát raèng baø laø meï cuûa chuùng, ñaõ nuoâi döôõng chuùng vôùi loøng trìu meán vaø thöông yeâu, nhöõng gì maø chuùng sôû höõu rieâng hoâm nay ñeàu do baø ban cho vôùi trí khoân vaø loøng töø aùi. Vaäy khoâng theå queân baø, phaûi chaêm soùc baø, phaûi kieám thuoác men cho baø ñeå baø ñöôïc bình phuïc, qua khoûi moïi thöù ñau ñôùn vaø phieàn muoän. Nhö theá baø seõ ñöôïc saên soùc bôûi taát caû nhöõng ngöôøi con cuûa mình. Cuõng gioáng nhö vaäy, chö Phaät vaø Boà Taùt baän taâm saâu xa ñeán söï traùng kieän cuûa Baùt Nhaõ laø baø meï cuûa mình; caùc ngaøi duøng heát moïi phöông theá ñeå baûo veä baø traùnh xa caùc thöù ma quæ vaø cuoái cuøng giuùp baø ñöùng vöõng trong theá gian”.

naøy.

149

Trong Kinh Laêng Nghieâm, ñeä töû cuûa ñöùc Phaät thöôøng phaûi khoùc ñeå xin

Phaät giaûng daïy. Tieáng khoùc caàu xin aùnh saùng Baùt Nhaõ ñoù ñeå laïi daáu aán ñaëc bieät

trong thô thieàn ñôøi Traàn, gioáng nhö moät aån duï veà gioït nöôùc maét cuûa ñöùa con Voâ

minh khi tìm kieám ngöôøi meï Baûn theå.

Noùi caùch khaùc, thô thieàn ñôøi Traàn chaûy ngaàm moät cuoäc taâm söï lôùn giöõa

Ngöôøi Meï - Chaân Nhö vaø Ñöùa con - Chuùng sinh. Ñoù laø ñaëc ñieåm baûn theå luaän raát

ñaùng löu yù, vaø cuõng laø thaønh töïu cuûa nhöõng saùng taïo baét nguoàn töø caûm höùng nhìn

thaáy khuoân maët Meï vaø trôû veà vôùi Meï.

2.3.7. Thieân nhieân trong chieàu kích chaân khoâng – moät phöông dieän baûn theå

luaän cuûa Thieàn toâng Phaät giaùo nhìn töø lyù thuyeát Tính khoâng

2.3.7.1. “Khoâng” trong quan nieäm Phaät giaùo

Khoâng, hay Tính Khoâng, coù nguoàn goác chöõ Phaïn laø Sunyata, nghóa laø

troáng roãng. Phaät giaùo nguyeân thuûy xuaát phaùt töø giaûi thích moïi vaät laø giaû hôïp neân

xem vaïn phaùp chöùa ñöïng yeáu tính troáng roãng, voâ thöôøng. Quan nieäm Tính Khoâng

trong Phaät giaùo tieåu thöøa ñaët troïng taâm ôû theå tính con ngöôøi. Söï toàn taïi cuûa con

ngöôøi cuõng laø giaû hôïp, vaø vì theá con ngöôøi khoâng coù töï ngaõ. Phaät giaùo ñaïi thöøa

doàn baûn chaát caùi Khoâng vaøo caû thaân vaø taâm, nghóa laø moïi hieän töôïng thaân taâm

ñeàu khoâng coù töï tính. Tính khoâng ñöôïc Ñaïi thöøa cho laø theå tính tuyeät ñoái. Trong

Kinh Baùt Nhaõ Ba La Maät Ña, tính khoâng ñöôïc xem laø theå tính cuûa moïi khaùi nieäm,

laø caùi chung nhaát cuûa moïi hieän töôïng, keå caû nhöõng hieän töôïng tö töôûng, tinh thaàn.

Trung Quaùn toâng do Boà Taùt Long Thoï khôûi xöôùng thì quan nieäm raèng vaïn

vaät nhôø nhaân duyeân, töïa nöông vaøo nhau maø hieån hieän. Do ñoù, theå tính cuûa toaøn

theá giôùi laø khoâng. Tính khoâng naøy laø nguoàn goác sinh thaønh hoaïi dieät cuûa chuùng

sinh; vaø cuõng laø phöông caùch taïo cho chuùng sinh thoaùt voøng luaân hoài. Trí hueä ñaït

ñeán Khoâng thì chöùng quaû Nieát Baøn. Duy Thöùc toâng do Voâ Tröôùc vaø Theá Thaân

150

khôûi laäp quan nieäm theá giôùi con ngöôøi caûm nhaän laø do thöùc (taâm) mang laïi. Caûm

nhaän naøy töông töï nhö moät daïng aûo aûnh veà thöïc taïi.

Haàu heát sinh hoaït coâng aùn ôû cöûa Thieàn ñeàu xoay quanh thuyeát Thaät töôùng

cuûa Trung quaùn vaø taäp trung vaøo khaùi nieäm “vaïn phaùp duy taâm” cuûa Duy Thöùc

toâng. Vì vaäy, thieàn toâng chæ thaúng vaøo taâm vaø quaùn Tính Khoâng. YÙ thô “taâm tueä

ñaït tôùi taâm khoâng” cuûa Vöông Phaïn Chí (ñôøi Ñöôøng - Trung Quoác) chính laø phaùt

bieåu roõ raøng lieân quan ñeán khía caïnh nhaän thöùc “tính khoâng” cuûa giôùi tu thieàn.

Töø nhöõng trang kinh Phaät uyeân aùo, ñaëc bieät laø töø tinh thaàn Khoâng trong

Baùt Nhaõ Taâm Kinh, tính Khoâng ñaõ toûa khaép nhöõng khoâng gian vaên hoùa Phaät giaùo

Ñaïi thöøa ôû nhieàu quoác gia phöông Ñoâng.

Moät khaùi nieäm nöõa coù lieân quan ñeán Khoâng laø Chaân khoâng dieäu höõu. Baûn

thaân caùc khaùi nieäm Khoâng, tính Khoâng, chaân Khoâng ñöôïc xem laø quan nieäm coát

tuûy cuûa tinh thaàn Phaät giaùo. Xeùt töø goùc ñoä myõ hoïc Phaät giaùo, khaùi nieäm Chaân

khoâng dieäu höõu döôøng nhö mang söùc gôïi roõ reät hôn. Ñoaøn Thò Thu Vaân ñaõ coù

nhöõng lyù giaûi mang tính chaát thi hoïc veà thuaät ngöõ Phaät hoïc naøy trong aûnh höôûng

ñoái vôùi thô thieàn nhö sau: “Phaät giaùo Ñaïi thöøa trong ñoù coù Thieàn toâng ñaët cô sôû

treân tö töôûng Khoâng khôûi nguyeân töø kinh Baùt – Nhaõ; nhöng Khoâng ñaây khoâng

phaûi laø “hö voâ chuû nghóa” maø laø Chaân khoâng dieäu höõu (caùi Khoâng chaân thaät laø caùi

Coù vi dieäu) (…) Moät trong nhöõng ñaëc tröng thaåm myõ cô baûn cuûa thi ca phöông

Ñoâng laø ngheä thuaät “bieåu dieãn caùi khoâng lôøi”(…) Tinh thaàn myõ hoïc phöông Ñoâng

coù theå toùm taét laø laáy Hö dieãn Thöïc, caùi Coù phaùt sinh töø caùi Khoâng”[237; 16] …

Caùch tieáp caän naøy khôi gôïi raát nhieàu vaán ñeà nghieân cöùu xung quanh ñaëc ñieåm myõ

hoïc thô thieàn Lyù Traàn noùi rieâng, thô thieàn Vieät Nam vaø Trung Quoác noùi chung.

Yeáu toá chaân khoâng coøn môû ra haøng loaït caùc ñaëc tính khaùc coù maët trong thô thieàn

nhö “traïng thaùi voâ ngoân”, khuynh höôùng qui Taâm veà Khoâng, noái keát heä thoáng

Taâm-Baûn theå-Tính Khoâng.

151

2.3.7.2. Phaân tích thô thieàn Lyù - Traàn vaø Ñöôøng - Toáng töø goùc ñoä thieân

nhieân trong chieàu kích chaân khoâng

Chaân khoâng khi theå hieän vaøo thô thieàn thöôøng ôû hai daïng: trieát lyù tröïc tieáp

vaø thoâng qua aån duï ngheä thuaät. Phaïm vi tìm hieåu phaân tích cuûa luaän aùn nhaém ñeán

daïng thöù hai, töùc laø theå hieän chaân khoâng thoâng qua caùc aån duï ngheä thuaät, trong ñoù

chuû yeáu laø möôïn thieân nhieân laøm aån duï toû baøy chaân lyù duyeân khôûi tính khoâng.

Chuùng toâi löu yù hieän töôïng caùc baøi thô keát baèng hình aûnh hö khoâng qua

caùc caùch noùi nhö: tieáng chim hoùt giöõa hö khoâng, hö khoâng laøm öôùt aùo, gioù thoåi

qua hö voâ… taïo ra moät khoâng gian thô ca ñaày chaát thieàn. Caùch keát thuùc “höôùng tôùi

hö khoâng” hoaëc “môû ra hö khoâng” nhö vaäy thöôøng laøm cho bieân ñoä baøi thô trôû

neân khoâng roõ raøng, môû ra ñoä nhoøe caàn thieát cho söï theå hieän khoâng gian taâm linh.

Chuùng ta coù theå tìm thaáy raát nhieàu hình aûnh lieân quan ñeán chaân khoâng theå

hieän trong caû thô thieàn Lyù Traàn vaø Ñöôøng Toáng nhö:

+ Thuyeàn khoâng

+ Hoa khoâng

+ Taâm khoâng

+ Ñaøn khoâng daây, saùo khoâng loã, ngöôøi khoâng mieäng, côm khoâng gaïo

+ am vaéng, soâng laëng, maây traéng

+ tröôøng khoâng (khoâng gian roäng lôùn, meânh moâng)

+ khoâng sôn (nuùi vaéng)

+ hö coác (hang vaéng)

+ khoâng moân (cöûa khoâng)

Chaân khoâng laën saâu vaøo caùc saùng taùc cuûa thieàn sö – thi nhaân, taïo neân söï

soáng cuûa khoaûng troáng vaø khoaûng ngöng ñoïng trong thô. Veû ñeïp cuûa chaân khoâng

naèm trong söï tòch laëng cuûa thô thieàn. Söï tòch laëng aáy khoâng chæ theå hieän qua hình

aûnh, keát caáu maø coøn laéng saâu trong yù töù, söùc aùm gôïi veà trieát lyù Phaät giaùo cuõng nhö

152

caûm quan veà söï voâ taän. ÔÛ ñaây, Tính khoâng trong thô thieàn coù hai chöùc naêng cô

baûn laø gôïi taû chieàu kích baûn theå vaø ñoùng goùp vaøo tö duy saùng taïo ngheä thuaät.

Chuùng ta ñoïc baøi Loäc traïi cuûa Vöông Duy:

Khoâng sôn baát kieán nhaân

Ñaõn vaên nhaân ngöõ höôûng

Phaûn aûnh nhaäp thaâm laâm

Phuïc chieáu thanh ñaøi thöôïng

Dòch thô:

Nuùi laëng khoâng thaáy ngöôøi

Sao thanh aâm vang voïng

Naéng soi vaøo röøng saâu

Chieáu leân reâu xanh thaãm.

Baøi thô naøy ñaõ ñöôïc Hong Zeng ñoïc giaûi caáu truùc nhö sau:

“ÔÛ caáp ñoä ñaàu tieân, baøi thô ghi laïi caûm giaùc cuûa moät ngöôøi quan

saùt coù ñoâi chuùt giôùi haïn tröôùc nuùi non röøng thaúm. Caûm giaùc xa vaéng vôùi

nhöõng daáu veát môø aûo cuûa hình aûnh tröïc giaùc vaø moät söï thay theá ôû baûn dòch

Anh ngöõ cuøng vôùi söï noái keát keà caän caùc caâu thô ngaén vaéng maët cuù phaùp

trong baûn Trung Quoác nguyeân taùc ñaõ naém baét phaàn saâu kín cuûa ngoïn nuùi

tòch laëng vaø aùnh saùng saép luïi taøn tröôùc khi ñeâm toái buoâng xuoáng. Söï vaéng

maët cuûa giôùi töø (treân ngoïn nuùi tòch laëng) khieán cho khoâng gian trôû neân mô

hoà, bieán moät ñòa ñieåm thöïc söï trôû thaønh theá giôùi xa xaêm giöõa hình aûnh vaø

bieåu töôïng.

ÔÛ caáp ñoä saâu hôn, caáp ñoä trieát hoïc, söï thieáu vaéng giôùi töø (treân

ngoïn nuùi tòch laëng) vaø ñaïi töø nhaân xöng ñaõ troän laãn con ngöôøi vôùi thieân

nhieân, chuû theå vôùi khaùch theå, sao cho nhöõng caûm giaùc toaùt ra döôøng nhö

thuoäc veà chính ngoïn nuùi (maø khoâng phaûi laø cuûa con ngöôøi). Phong caùch toå

153

hôïp caùc hình töôïng mong manh giöõa soáng ñoäng vaø thoâ cöùng, giöõa thöôøng

toàn vaø maát maùt nhaèm dieãn taû moät trieát lyù Thieàn veà khoaûng khoâng vaø söï

soáng. Hai doøng cuoái cuøng, vì thieáu vaéng chuû theå caù nhaân, nhaän thöùc cuûa

con ngöôøi trôû neân ñoàng nhaát vôùi (söï thieáu vaéng) cuûa aùnh saùng haét trôû laïi.

Töø choã “khoâng thaáy” ôû ñaàu baøi thô ñeán choã “thaáy” ôû cuoái baøi, ñoù laø moät

quaù trình tri giaùc. Söï töông phaûn giöõa troáng roãng vaø thanh aâm, aùnh saùng

mô hoà vaø laøn reâu keùo daøi gôïi môû tinh thaàn vónh cöûu cuûa Ñaïo – moät naêng

löôïng ñang lan toûa khaép theá giôùi baát traéc vaø phuø du.

Do ñoù, tính chaát thieáu cuù phaùp (thieáu giôùi töø) trong baøi thô laø böùc

tranh theâu hai maët trong vieäc taïo laäp ñoàng thôøi moät yù thöùc Toaøn maõn hoøa

quyeän caûm giaùc cuûa con ngöôøi vaø Thieân Nhieân vôùi moät yù thöùc traàn theá

ñaày giôùi haïn vaø sai bieät cuûa con ngöôøi tröôùc Thieân Nhieân”[334; 92].

Ñoaïn vaên khaù daøi cuûa Hong Zeng trong tieåu luaän noåi tieáng Ñoïc giaûi caáu

truùc trieát hoïc töï nhieân Trung Quoác trong vaên hoïc vaø ngheä thuaät (Laõo giaùo vaø Phaät

giaùo Thieàn toâng) 37 thuoäc moät caùch ñoïc thô thieàn raát môùi, döïa treân neàn taûng trieát

hoïc hieän ñaïi. Ñieàu ñaùng noùi laø keå caû khi vaän duïng quan ñieåm môùi ñeå nghieân cöùu,

Hong Zeng vaãn phaân tích saâu saéc söï gaén boù giöõa tính naêng ñoäng thi phaùp thô coå

ñieån vôùi noäi dung tính khoâng (ñöôïc giaûi thích laø Ñaïo) trong baøi thô Loäc traïi, nhaát

laø phaùt hieän tinh teá sau: “Phong caùch toå hôïp caùc hình töôïng mong manh giöõa soáng

ñoäng vaø thoâ cöùng, giöõa thöôøng toàn vaø maát maùt nhaèm dieãn taû moät trieát lyù Thieàn veà

khoaûng khoâng vaø söï soáng”[334; 93].

Baøi Ung hoà sôn töï cuûa Tröông Duyeät sau ñaây cuõng naèm trong caûm höùng

tính khoâng:

37 Xin tham khaûo: A deconstructive reading of Chinese natural philosophy in literature and the arts Taoism and Zen Buddhism, Hong Zeng, The Edwin Mellen Press, USA, 2004.

Khoâng sôn tòch lòch ñaïo taâm sinh

154

Hö coác ñieàu dao maõ ñieåu thanh

Thieàn thaát tuøng lai traàn ngoaïi thöôûng

Höông ñaøi khôûi thò theá trung tình

Vaân gian ñoâng lónh thieân taàm xuaát

Thuï lyù nam hoà nhaát phieán minh

Nhöôïc söû Saøo Do tri thöû yù

Baát töông beä la dòch traâm anh

Dòch nghóa:

Nuùi vaéng veû (laøm) phaùt sinh ñaïo taâm

Hang troáng xa xoâi (nghe) tieáng chim röøng keâu

Nhaø thieàn tröôùc giôø vui caùi vui ngoaøi coõi buïi

Haù coù phaûi laø caùi tình trong theá gian

Ñænh nuùi phía ñoâng trong maây vöôn leân ngaøn taàm

Maët hoà phía nam trong röøng aùnh leân nhö moät maûnh göông saùng

Neáu cuøng vôùi Saøo Phuû, Höùa Do bieát ñöôïc yù aáy

Haún khoâng mang coû la beä ñi thay cho traâm anh.

Kim Thaùnh Thaùn bình nhö sau:

“Khoâng nhôø vaéng laëng thì khoâng sinh ra ñaïo taâm, theá nhöng vaéng

laëng khoâng phaûi laø ñaïo taâm, khoâng nhôø “xa xoâi” thì khoâng vaúng ñöôïc

tieáng chim, nhöng “xa xoâi” khoâng coù tieáng chim. Baøng cö só noùi raèng:

“Chæ mong coi caùc caùi coù laø khoâng”, ñoù laø yù nghóa “tòch lòch ñaïo taâm

sinh”; “Chaúng coi caùc caùi khoâng laø thaät”, ñoù laø yù nghóa caâu “ñieàu dao daõ

ñieåu thanh”.

Coù vò taêng hoûi Hoaøng Sa raèng: “Thanh tònh baûn nhieân, taïi sao

chôït sinh ra nuùi soâng ñaát lôùn?”. Hoaøng Sa traû lôøi taêng raèng: “Thanh tònh

baûn nhieân, taïi sao chôït sinh ra nuùi soâng ñaát lôùn?”.

155

Lôøi taêng hoûi Hoaøng Sa ñoù laø caùi nghóa “toøng lai traàn ngoaïi

thöôûng” (töø tröôùc ñeán nay laø caùi vui ngoaøi coõi buïi). Lôøi Hoaøng Sa ñaùp laïi

taêng ñoù laø caùi nghóa “khôûi thò theá trung tình” (haù phaûi laø caùi tình trong coõi

ñôøi?)” [214;13].

Caùch bình cuûa Kim Thaùnh Thaùn roõ raøng ñaõ duøng caùi “khoâng” ñeå khaéc

hoïa “caùi thöïc”. Caùch bình aáy cuõng laø maãu möïc cho caùch ñoïc thô thieàn döôùi aûnh

höôûng myõ hoïc Phaät giaùo. ÔÛ moät goùc ñoä naøo ñoù, coù theå thaáy Thaùnh Thaùn ñaõ söû

duïng raát laõo luyeän nhöõng thao taùc bình chuù thieàn hoïc theo phong caùch taøi töû.

Thi keä Ñöôøng Toáng coù caâu: “Xuùc caûnh ñaûn tôï thuûy voâ taâm” (xuùc caûnh chæ

nhö nöôùc voâ taâm) [268, taäp 2; 33-34], “Nhö ñieåu khoâng trung chæ ma phi” (Nhö

chim trong khoâng maëc tình bay) [268, taäp 2; 35],… YÙ thöùc tu taäp trong caùc caâu thô

vöøa trích daãn theå hieän ôû caùch quan taâm ñeán “taâm thuaät” cuûa caùc nhaø thô – thieàn

sö trong höùng thuù veà thieàn ñaïo. Ñoù laø caùch theå nghieäm caùi khoâng vónh cöûu trong

thieân nhieân cuûa Vöông Duy, laø ñaïo taâm nôi nuùi vaéng cuûa Tröông Duyeät, laø caùnh

nhaïn giöõa meânh moâng vaø chìm boùng trong nöôùc laïnh cuûa Thieân Y Nghóa Hoaøi…

Toaøn boä böùc tranh hö khoâng cuûa thieân nhieân ôû ñaây ñöôïc moâ taû nhö laø söï chöùng

nghieäm taâm trong caùi thaáy bieát söï caûnh.

Neáu nhö caùi khoâng trong thô thieàn Ñöôøng -Toáng gaén vôùi söï tu thì caùi

khoâng trong thô thieàn Lyù - Traàn gaén vôùi söï nhaøn. Kyû luaät taâm linh vaø truyeàn thoáng

lyù luaän toân giaùo khieán cho thô thieàn Trung Hoa mang ñaäm tính chaát baùc hoïc vaø

haøn laâm. Nhìn chung, phöông thöùc khaéc hoïa khoâng gian thieân nhieân trong chieàu

kích chaân khoâng cuûa thô thieàn Ñöôøng Toáng laø phaûi du nhaäp cho ñöôïc caùi khoâng

khí tu taäp vaø thieàn ñaïo ñang traøn ngaäp xaõ hoäi thôøi ñoù. Ñoái vôùi caùc nhaø thô – thieàn

sö Vieät Nam, tröïc caûm hoàn nhieân vaø baûn lónh vui soáng laïi laø choã döïa cho söï hình

thaønh thi töù. Vì theá, thô thieàn Lyù - Traàn khoâng höùng thuù du nhaäp “söï tu” vaøo thô,

maø thieân veà theå hieän “caùch theá soáng” – ôû ñaây laø soáng nhaøn. Maïnh Chieâu Nghò

156

trong baøi Thô chöõ Haùn Vieät Nam vaø Thieàn toâng Trung Quoác (TCVH, 12-06, tr. 33)

ñaõ bình luaän xaùc ñaùng nhö sau: “Caûnh giôùi tinh thaàn naøy (töùc caûnh giôùi sieâu thoaùt

– LT chuù) trong thô chöõ Haùn Vieät Nam thöôøng thoâng qua thöôûng laõm caùi ñeïp cuûa

ñieàn vieân sôn thuûy töï nhieân ñeå ñaït tôùi söï an nhieân trong noäi taâm taùc giaû, hoaëc töø

trong söï phaûn tænh khi quan saùt hieän töôïng nhaân sinh haytöï nhieân ñeå toû baøy caûm

xuùc coi muoân phaùp ñeàu laø khoâng, ñôøi ngöôøi nhö giaác moäng, cho ñeán thaùi ñoä soáng

kieåu tuøy duyeân nhaäm vieãn, sieâu thoaùt töï nhieân”.

Ñaây laø moät soá trích ñoaïn trong baøi Töï thuaät cuûa Traàn Thaùnh Toâng:

(…) Chung nhaät nhaøn ñaøm baát ñieäu caàm

Nhaøn moân voâ söï khaû quan taâm

Caù trung khuùc phaù voâ nhaân hoäi

Duy höõu tuøng phong hoïa thöû aâm

(…) Caù trung voâ khieám dieäc voâ dö

Phaät daõ voâ heà nhaân daõ voâ

Thu caûnh vieãn lai thieân ngoaïi vieãn

Thanh sôn vaân toûa chuûy ñoâ-loâ

Dòch thô:

(…) Gaûy ñaøn khoâng ñieäu troïn ngaøy nhaøn

Cöûa laëng khoâng coøn vieäc phaûi toan

Khuùc nhaïc trong loøng khoâng keû hieåu

Hoøa aâm hoïa coù gioù thoâng ngaøn

(…) khoâng thieáu khoâng dö ôû coõi loøng

Phaät khoâng, ngöôøi cuõng vaãn laø khoâng

Caûnh thu xa laéc, trôøi xa laéc

Maây khoùa non xanh, maëc ruoåi rong.

[241; 407]

157

Ñoaïn thô nhaéc ñeán “ñaøn khoâng ñieäu”, “nhaïc trong loøng”, “Phaät khoâng”,

“ngöôøi cuõng khoâng”… nhöng taát caû chi tieát ngheä thuaät naøy khoâng taäp trung vaøo

ñieåm nhìn “tu taäp”, maø ngöôïc laïi, coù khuynh höôùng “hoaït ñoäng”. Hình aûnh “gioù

hoøa aâm” vaø “ruoåi rong” mang maøu saéc tieâu dao Laõo Trang. Caû ñoaïn thô aån chöùa

moät söùc soáng cuûa caùi nhìn “trung ñaïo” tröôùc thieân nhieân vaø theá cuoäc. Nhaøn ñaáy,

chôi ñaáy, maø khoâng gì laø khoâng laøm. Khuynh höôùng “nhaøn ñoäng” naøy coù theå thaáy

roõ hôn trong thô Tueä Trung:

Hoà haûi sô taâm vò thæ ma

Quang aâm nhö tieãn höïu nhö thoa

Thanh phong minh nguyeät sinh nhai tuùc

Luïc thuûy thanh sôn hoaït keá ña

Hieåu quaûi coâ phaøm laêng haõn maïn

Vaõn hoaønh ñoaûn ñòch loäng yeân ba

Taï Tam kim dó voâ tieâu töùc

Löu ñaéc khoâng thuyeàn caùc thieån sa

Dòch thô:

Caùi taâm hoà haûi ban sô

Sôùm hoâm thoi löôïn, khaéc giôø teân bay

Traêng thanh gioù maùt sinh nhai

Non xanh nöôùc bieác cuõng ngaøy ngaøy dö

Dong buoàm mai sôùm phieâu du

Chieàu nghieâng saùo thoåi vôùi muø söông chôi

Ngöôøi cheøo nay baët taêm hôi

Thuyeàn khoâng treân caùt laâu roài thuyeàn khoâng.

[37; 54]

158

Taùc giaû Nhaät Chieâu khi bình veà hình aûnh “con thuyeàn khoâng” cuûa Tueä

Trung ñaõ vieát nhö sau: “Ñoù laø “khoâng thuyeàn” – moät chieác thuyeàn roãng khoâng.

Moät con thuyeàn voâ ngaõ. Vôùi ngöôøi chôi ñuøa vôùi chaân nhö, seõ khoâng coøn “ngaõ”

nöõa. Ñoù laø moät chieác thuyeàn roãng rang, moät voû oác troáng khoâng maø khoâng soùng

gioù hay gioáng baõo naøo coù theå gaây haïi… Cuoái cuoäc chôi, Tueä Trung chôi ñuøa vôùi hö

khoâng. Chieác thuyeàn khoâng chính laø caùi loøng troáng khoâng, caùi hö taâm maø

thoâi”[38; 55].

Ñoä neùn vaø phaân boá hình aûnh trong maïch thô, caáu töù baøi thô cuõng noùi leân

nhöõng ñaëc ñieåm khaùc nhau giöõa thô thieàn Lyù Traàn vaø Ñöôøng Toáng veà phöông

dieän theå hieän tính khoâng trong caùc saùng taùc. Ñoä neùn aáy taïo neân söï haøi hoøa, veû ñeïp

haøi hoøa cuûa thô ca coå ñieån trong ñoù coù thô thieàn. ÔÛ Vöông Duy, thaäm chí caùch boá

cuïc hình aûnh thô cuûa oâng nghieâng haún sang tính hoäi hoïa. Caùi chaân khoâng aáy laø caùi

chaân khoâng coù theå veõ ra ñöôïc baèng neùt buùt. Veû ñeïp haøi hoøa trong hình aûnh thô

thieàn cuõng chính laø daáu chæ höôùng tôùi coõi giôùi giaùc ngoä, phaûn chieáu söï haøi hoøa cuûa

taâm thöùc giaûi thoaùt. Trong khi ñoù, ñoä neùn hình aûnh trong thô thieàn Vieät Nam

thöôøng ñôn giaûn hôn, khoâng gian thô thöôøng ít khi ñöôïc “ñuùc goït” maø chæ laø

nhöõng neùt khaéc hoïa töông ñoái phoùng khoaùng, töï nhieân.

Töø chaân khoâng nhö moät caùi nhìn veà Baûn theå ñeán chaân khoâng nhö moät

nguyeân taéc myõ hoïc laø moät trong nhöõng con ñöôøng chuyeån hoùa caùi nhìn Phaät giaùo

thaønh caùi nhìn vaên chöông, ngheä thuaät. Chuùng toâi thaáy roõ ñaây laø tröôøng hôïp

chuyeån hoùa myõ hoïc raát ñaùng löu taâm. Chaân khoâng tham gia vaø can thieäp saâu saéc

vaøo quaù trình saùng taïo thô ca noùi chung; ôû thô thieàn Trung Quoác laø quan nieäm

thaåm myõ vaø caáu truùc thô ca, nhöng ôû thô thieàn Vieät Nam, laïi theå hieän ôû tö töôûng

quaân bình, hoøa muïc.

Lòch söû nghieân cöùu vaø thaåm bình vaên hoïc coå ñieån Trung Quoác coù gaén vôùi

vieäc nghieân cöùu veà chaân khoâng hay caùi khoâng trong thô ca. Coù theå keå ñeán lyù

159

thuyeát thô ca cuûa Nghieâm Vuõ vôùi thuyeát dieäu ngoä noåi tieáng38, cuûa Tö Khoâng Ñoà39

vôùi lyù luaän caûnh ôû ngoaøi caûnh, cuûa Thang Hieån Toå vôùi duy tình luaän40… Trong

doøng maïch thi hoïc naøy, ngöôøi ta heát söùc quen thuoäc vôùi khaùi nieäm duøng caùi khoâng

dieãn taû vaø bao haøm caùi coù. So saùnh vôùi nghieân cöùu thô thieàn Nhaät Baûn (qua hieän

töôïng thô Haiku), chuùng ta thaáy coù caùc khaùi nieäm lieân quan ñeán tính khoâng nhö:

coâ tòch (sabi), u huyeàn (yugen), bi caûm (aware)… Thôøi Lyù Traàn ôû Vieät Nam, chaân

khoâng khoâng thuoäc veà moät tieâu chuaån thaåm myõ ñeå tìm hieåu thi ca. Noù chæ laø yeáu

toá xuaát hieän vôùi tö caùch laø noäi dung trieát luaän hoaëc aån duï veà baûn theå, veà ngaõ

thoâng qua nhöõng hình aûnh thieân nhieân raát ñaëc tröng cho loaïi thô thieàn.

Tieåu keát

Nhìn chung, trong thô thieàn Lyù Traàn vaø Ñöôøng Toáng, thieân nhieân laø

khoâng gian ngheä thuaät thuoäc vaøo loaïi ñoäc ñaùo nhaát. Noù ñöôïc xem laø nôi daãn gôïi

ñaày thu huùt ñeán mieàn ñaát taâm linh Thieàn Phaät giaùo. Töø ñieåm nhìn baûn theå luaän,

38 Xem Lyù luaän vaên hoïc coå ñieån Trung Quoác, Khaâu Chaán Thanh: “Nhöõng nhaø thô thôøi Thònh Ñöôøng chæ saùng taùc khi naøo coù höùng thuù, khoâng ñeå laïi moät veát gôïn naøo, töïa nhö con linh döông treo söøng. Vì vaäy choã thaàn dieäu cuûa thô hoï trong vaét lung linh, khoâng theå gom vaøo ñöôïc, nhö aâm thanh giöõa taàng khoâng, nhö thaàn saéc nôi hình töôùng, nhö boùng traêng in ñaùy nöôùc, nhö hænh aûnh trong maët göông, lôøi heát roài maø yù vaãn voâ cuøng”[213; 417]; Veà Thöông lang thi thoaïi cuûa Nghieâm Vuõ, Tröông Baùc Vó, Nguyeãn Ñình Phöùc dòch trong cuoán Thô, nghieân cöùu, lyù luaän, pheâ bình: “Thieàn ñaïo quan troïng ôû choã dieäu ngoä (“ngoä” mang nghóa hieåu, lónh hoäi. Dieäu ngoä töùc traûi qua tö khaûo chieâm nghieäm, söï hieåu bieát ñaït ñeán ñoä taâm lónh thaàn hoäi, trieät ñeå naém baét yù caûnh), thi ñaïo cuõng ôû dieäu ngoä (…) dieäu ngoä laø ñieàu quan troïng vaø taát yeáu ñoái vôùi thô”[242; 84]. Xin tham khaûo theâm baøi The talent learning polartity in Chinese Poetics: Yan Yu and the Later tradition, Richard John Lynn. 39 Xem Lyù luaän vaên hoïc coå ñieån Trung Quoác, Sñd, caâu noùi naøy cuûa Tö Khoâng Ñoà: “Töôïng ôû ngoaøi töôïng, caûnh ôû ngoøai caûnh, leõ ñaâu laïi deã daøng maø baøn ñöôïc sao?”[213; 209]; xem theâm Lyù thuyeát thô ca cuûa Tö Khoâng Ñoà, Vöông Nhuaän Hoa, Traàn Leâ Hoa Tranh dòch, in trong cuoán Thô – nghieân cöùu, lyù luaän, pheâ bình: “Trong Taåy luyeän, Tö Khoâng Ñoà so saùnh moät nhaø thô vôùi moät taám göông coå. OÂng vieát: “Coå kính chieáu thaàn” (…) Nhöng Tö Khoâng Ñoà ñaõ so saùnh thô ca laø nguoàn phaûn aùnh khoâng phaûi caùi beân ngoaøi, maø laø tinh thaàn beân trong cuûa con ngöôøi. Caùi “thaàn” ôû ñaây coù nghóa laø “thaàn thaùi”[242; 188]. 40 Xin tham khaûo taøi lieäu [7], phaàn Vaên taâm ñieâu long, Löu Hieäp vieát: “Khi ta laëng leõ ngöøng suy nghó laïi thì caùi töù tieáp vôùi ngaøn naêm. Ta traàm laëng thay ñoåi saéc maët moät chuùt thì caùi nhìn cuûa ta thoâng suoát ñeán vaïn daëm (…)vieäc vaét naën ra töù vaên coát ôû choã hö vaø tónh (…) Ñaïi phaøm khi caùi thaàn, caùi khí ñang hoaït ñoäng thì moät vaïn ñöôøng tranh nhau hieän ra, [nhaø vaên phaûi] ñöa caùi coøn boâng loâng aáy vaøo khuoân pheùp, chaïm troå ñöôïc caùi khoâng coù hình daùng [7; 186 - 189].

hình töôïng thieân nhieân trong thô thieàn coù theâm chieàu saâu tö töôûng vaø ngheä thuaät

160

vôùi nhöõng ñaëc thuø thô ca toân giaùo, ñoàng thôøi cuõng heù môû nhöõng tín hieäu ngheä

thuaät quan troïng. Nhöõng bieåu hieän cuï theå cuûa hình töôïng thieân nhieân trong lieân

heä yù nghóa vôùi baûn theå luaän Thieàn toâng bao goàm caùc “motif”: Hoa vaø phaùp, Nuùi

non, soâng suoái vaø nguoàn coäi, Maây traéng vaø khoâng gian baûn theå, Thieân nhieân trong

moái lieân heä vôùi “khoâng gian meï”, khoâng gian cuûa thieân chöùc taïo taùc, nuoâi döôõng

vónh vieãn, Thieân nhieân trong chieàu kích cuûa chaân khoâng vaø moät soá bieåu töôïng thieân

nhieân khaùc nhö “traêng”, “gioù”, “aùnh saùng”… Taát nhieân, vieäc ñònh danh vaø neâu ra

nhöõng ñoái saùnh, lieân heä nhö vaäy chöa phaûi laø moät toång keát hoaøn chænh caùc hình

aûnh thieân nhieân bieåu töôïng coù maët cuûa hai neàn thô thieàn lôùn laø Ñöôøng Toáng vaø

Lyù Traàn; Song, vieäc choïn caùc hình aûnh coù moái gôïi taû tröïc tieáp ñeán yeáu toá baûn theå

trong thô thieàn, theo ngöôøi vieát, cuõng laø moät phöông thöùc tieáp caän coù hieäu quaû

tính trieát hoïc vaø ngheä thuaät cuûa thô thieàn Vieät Nam vaø Trung Quoác qua laêng kính

myõ hoïc Thieàn toâng.

161

CHÖÔNG 3

HÌNH TÖÔÏNG CON NGÖÔØI VAØ NHAÂN SINH QUAN PHAÄT GIAÙO THIEÀN

TOÂNG TRONG THÔ THIEÀN LYÙ - TRAÀN VAØ THÔ THIEÀN ÑÖÔØNG - TOÁNG

3.1. Veà quan nieäm con ngöôøi trong vaên hoïc Phaät giaùo noùi chung

Con ngöôøi trong vaên hoïc toân giaùo thöôøng coù hai ñaëc tính: con ngöôøi vôùi

ñöùc tin toân giaùo vaø con ngöôøi trong veû ñeïp muoân maøu cuûa vaên hoïc. Vaên hoïc Phaät

giaùo laø moät kho taøng lôùn lao coù lòch söû töø haøng nghìn naêm, neáu keå caû caùc kinh

ñieån, kinh luaän noùi chung. Con ngöôøi trong vaên hoïc Phaät giaùo ñöôïc moâ taû vaø khôi

gôïi ôû nhieàu goùc ñoä phong phuù, bao goàm chính hình aûnh Ñöùc Phaät vôùi nhöõng tieàn

thaân, caùc vò Phaät, caùc kieáp ngöôøi, vôùi nhieàu traïng thaùi vaø cô duyeân Phaät phaùp

khaùc nhau. Do vaäy, tìm hieåu hình aûnh con ngöôøi trong vaên hoïc Phaät giaùo noùi

chung vöøa ñeå tìm hieåu haønh trình tu chöùng cuûa chính con ngöôøi treân böôùc ñöôøng

taâm linh maø hoï ñaõ choïn; ñoàng thôøi, cuõng laø tìm kieám caùc giaù trò myõ hoïc Phaät giaùo

ñaõ laøm neàn vaø chuyeån hoùa vaøo caùc hình aûnh saâu saéc ñoù.

Baèng ngoân ngöõ Phaät giaùo, vaø töø quan ñieåm trieát hoïc Phaät giaùo, nhìn

chung, coù theå nhaän thaáy moät soá tính chaát chung veà con ngöôøi trong vaên hoïc Phaät

giaùo: ñoù laø con ngöôøi ñoàng thôøi cuûa hieän taïi duy nhaát vaø cuûa nhieàu kieáp soáng, con

ngöôøi trong taùc ñoäng cuûa nghieäp baùo, con ngöôøi ñöùc ñoä vaø thaàn thoâng, vaø cuoái

cuøng laø con ngöôøi giaûi thoaùt.

Kinh luaän Phaät giaùo, truyeän keå hay truyeän coå Phaät giaùo, truyeän cao

taêng…, ñeàu xoay xung quanh nhöõng bieåu hieän con ngöôøi nhö theá. Muïc ñích truyeàn

ñaïo vaø khuyeán tu roõ raøng naèm chính trong haït nhaân hình töôïng “con ngöôøi”. Cuoäc

du haønh cuûa Thieän Taøi Ñoàng Töû trong Kinh Hoa Nghieâm cuõng laø moät ví duï sinh

ñoäng cho hình töôïng con ngöôøi trong moái lieân keát saâu xa vôùi Phaät tính… Yeáu toá

“töï do” chæ ñöôïc baûo ñaûm trong cô hoäi “giaûi thoaùt” maø thoâi. Ñoái vôùi Phaät giaùo,

162

khoâng theå coù töï do khi con ngöôøi coøn bôi trong söï nhoïc nhaèn cuûa bieån khoå, cuûa

nghieäp chöôùng vaø nhöõngï höùa heïn thöôûng phaït.

3.2. Quan nieäm con ngöôøi trong thô thieàn:

Quan nieäm con ngöôøi trong thô thieàn coù phaàn khaùc vôùi quan nieäm con

ngöôøi trong kinh ñieån Phaät giaùo noùi chung. Laàn ñaàu tieân, nhöõng ñeä töû cuûa Thích

Ca khoâng phaùc hoïa con ngöôøi vaø ñôøi soáng tinh thaàn cuûa noù trong nhöõng moái lieân

heä vôùi tröøng phaït vaø nghieäp baùo. Con ngöôøi thieàn laø con ngöôøi khoâng bò troùi buoäc,

keå caû bò troùi buoäc baèng chính lôøi thuyeát giaùo cuûa ñöùc Nhö Lai. Con ngöôøi thieàn

nhaán maïnh khaû naêng thaáy bieát vaø giaûi thoaùt.

Con ngöôøi trong thô thieàn laø moät khaùm phaù voâ taän nhìn töø moái quan heä

giöõa vaên chöông vaø toân giaùo. Cô cheá tröõ tình trong thô buoäc nhaø thô – thieàn sö

phaûi xoùa nhoøa bôùt chöùc naêng giaùo hoùa, khuyeán tu hay truyeàn ñaïo. Khoâng gian tröõ

tình cuûa thô ca taïo moät vò theá môùi cho hình aûnh con ngöôøi ñöôïc “chöng caát” kyõ

löôõng trong ñoù. Con ngöôøi trong thô thieàn noái keát khoâng gian taâm linh vôùi khoâng

gian tröõ tình, noái keát khoâng gian traàn theá vôùi khoâng gian giaûi thoaùt.

Naêng löôïng cuûa con ngöôøi trong thô thieàn khoâng taäp trung ôû khaû naêng xuùc

caûm veà ñôøi soáng maø ôû khaû naêng ñoàng hieän moïi giaùc quan veà ñôøi soáng. Bi phaûi laø

Ñaïi Bi, Trí phaûi laø Ñaïi Trí, con ngöôøi naøy luoân laø con ngöôøi sat-na, con ngöôøi

ñang coù - luùc naøy - taïi ñaây, vaø toaøn maõn trong haønh trình tænh thöùc. Ñoù laø con

ngöôøi trong haønh trình chöõ Voâ: voâ ngaõ, voâ truï, voâ uùy, voâ sôû ñaéc, voâ vò chaân

nhaân,… Nhö vaäy, con ngöôøi thieàn nhaát thieát phaûi laø con ngöôøi töï do - töï do buoâng

xaû vaø töï do daán thaân. Ñoù laø ñaëc ñieåm voâ cuøng quan troïng veà quan nieäm con ngöôøi

cuûa Thieàn toâng - moät toâng phaùi ñöôïc sinh ra töø chính goác reã Phaät giaùo nhöng laïi

thoåi moät söùc soáng khaùc laï, kyø dieäu vaøo tinh thaàn toái coå cuûa Phaät giaùo.

Trong maïch lyù giaûi con ngöôøi thieàn, Traàn Ñình Söû ghi nhaän ñaëc ñieåm

“queân ñi caù nhaân traàn theá” ôû con ngöôøi Thieàn [192; 200]. Theo chuùng toâi, “queân

163

ñi caù nhaân traàn theá” coù moät noäi dung raát lôùn, khoâng chæ laø söï theå nghieäm taâm linh

höôùng noäi nhaèm thoaùt tuïc maø trong baûn chaát nghòch lyù Thieàn, queân caùi traàn theá

laïi laø luùc ñaùnh thöùc baûn ngaõ töø goùc ñoä taâm linh. Maëc khaùc, con ngöôøi Thieàn coù theå

keùo giaõn nhieàu chieàu kích cuûa taâm linh vaø nhaän thöùc cuûa mình baèng con maét “voâ

bieân töø bi” vaø “voâ bieân bình ñaúng” (nhö caùch noùi cuûa Thích Taâm Thieän). Nhöõng

phaùt bieåu xoay quanh vaán ñeà con ngöôøi Thieàn ít nhieàu cuõng höôùng daãn chuùng ta

tìm ñeán chieàu saâu nhaân baûn cuûa hình töôïng con ngöôøi trong thô ca cuûa chính caùc

thieàn sö.

3.3. Nhaân sinh quan Thieàn toâng trong thô thieàn Lyù - Traàn vaø Ñöôøng - Toáng

– tìm hieåu moät soá hình töôïng con ngöôøi tieâu bieåu

Ñoái vôùi tröôøng hôïp nghieân cöùu thô thieàn Lyù Traàn vaø Ñöôøng Toáng, chuùng

ta coù theå tìm hieåu hình töôïng con ngöôøi ôû nhieàu caáp ñoä nhö: con ngöôøi haønh

höông (gaén raát chaët vôùi haønh trình tu chöùng, caûm thöùc toân giaùo veà ñôøi soáng con

ngöôøi trong thô thieàn), con ngöôøi vui ñaïo tuøy duyeân (haàu heát taäp trung vaøo thô

thieàn ñôøi Traàn, Vieät Nam), con ngöôøi giaûi thoaùt (bao goàm caùc tính chaát nhö voâ

ngaõ, voâ uùy, voâ ngoân, …), con ngöôøi moäng huyeãn (con ngöôøi töø ñieåm nhìn soi

chieáu vaø trong haønh trình cuûa vaïn phaùp voâ thöôøng)…

Baøi vieát Vaán ñeà con ngöôøi trong vaên hoïc thôøi ñaïi Lyù – Traàn cuûa Ñoaøn Thò

Thu Vaân ( trích trong cuoán Veà con ngöôøi caù nhaân trong vaên hoïc coå Vieät Nam,

Nhieàu taùc giaû, Nxb Giaùo duïc, H, 1997) ñaõ phaân loaïi boán quan nieäm bieåu hieän con

ngöôøi caù nhaân trong thô thieàn Lyù- Traàn laø: 1- Con ngöôøi töï do, 2- Con ngöôøi voâ

ngaõ, 3- Con ngöôøi voâ yù, 4- Con ngöôøi voâ ngoân. Taùc giaû keát luaän boán quan nieäm

naøy ñeàu höôùng ñeán Con ngöôøi vuõ truï. Nguyeãn Phaïm Huøng trong chuyeân luaän Thô

thieàn Vieät Nam – nhöõng vaán ñeà ngheä thuaät vaø tö töôûng laïi chia hình aûnh con ngöôøi

trong thô thieàn ra laøm hai loaïi lôùn: Con ngöôøi Phaät giaùo vaø con ngöôøi caù nhaân.

164

Trong con ngöôøi Phaät giaùo coù boán tieåu loaïi: 1 – Con ngöôøi töï do, 2- Con ngöôøi voâ

ngaõ, 3- Con ngöôøi voâ ngoân, 4- Con ngöôøi vuõ truï. Veà con ngöôøi caù nhaân trong thô

thieàn, taùc giaû nhaän xeùt: “Tröïc giaùc trong thô thieàn giuùp cho con ngöôøi caù nhaân coù

ñieàu kieän xuaát hieän nhaát ñònh”, “Con ngöôøi thöôøng ñöôïc noùi tôùi trong thô thieàn laø

con ngöôøi sieâu vieät, coù baûn lónh, coù nghò löïc vaø söùc maïnh, coù theå töï mình giaùc ngoä

chaân lyù”, “Thô thieàn quaû laø söï boäc loä moät caùch kieân nhaãn vaø thuyeát phuïc cho söùc

soáng, cho khaû naêng soáng, cho nieàm vui soáng cuûa con ngöôøi”. Nhö vaäy, nhöõng ñaëc

ñieåm maø taùc giaû Ñoaøn Thò Thu Vaân duøng ñeå ñaët cho quan nieäm con ngöôøi caù

nhaân thì Nguyeãn Phaïm Huøng xeáp vaøo kieåu con ngöôøi Phaät giaùo, phaân bieät vôùi

con ngöôøi caù nhaân laø con ngöôøi cuûa tröïc giaùc. Nguyeãn Höõu Sôn trong baøi Thô

thieàn – Nhöõng neûo ñöôøng tu chöùng vaø giaûi thoaùt ñeà caäp ñeán yù nghóa saâu xa cuûa tu

chöùng vaø giaûi thoaùt. Theo ñoù, taùc giaû soi chieáu con ngöôøi trong thô thieàn töø goùc

ñoä “ngaõ” : “ÔÛ caùc baøi thô-keä cuûa caùc thieàn sö taøng tröõ trong Thieàn uyeån taäp anh,

coù khi hoï ñaët mình ôû ngoâi thöù nhaát nhö ngoâ, ngaõ, kieán ngaõ, caàu ngaõ, vaán ngaõ, bæ-

ngaõ, ngaõ baûn, ngaõ höõu… hoaëc coù khi söû duøng hình thöùc chuû ngöõ aån, song ñeàu ñeå

chæ caùc phöông thöùc tu chöùng vaø giaûi thoaùt cuûa chính con ngöôøi” [181; 38]. Nhöõng

yeáu toá nhö: töï do, giaûi thoaùt, voâ ngaõ, voâ ngoân… veà cô baûn phaûn chieáu thaønh töïu

giaûi thoaùt cuûa con ngöôøi trong thô thieàn töø haønh trình taâm linh coù tính chaát tu

chöùng. Taùc giaû Leâ Thò Ngoïc Haïnh trong luaän vaên thaïc só Chuû nghóa nhaân vaên vaø

tö töôûng giaûi thoaùt trong thô thieàn thôøi Lyù-Traàn (2003) ñaõ neâu ra caùc caëp ñoái saùnh

nhö sau: 1- Con ngöôøi nhaân vaên – con ngöôøi vaø Phaät tính thöôøng höõu trong taâm,

2- Con ngöôøi töï do caù nhaân – con ngöôøi voâ ngaõ, 3- Con ngöôøi traàn tuïc – con

ngöôøi ñôøi - ñaïo khoâng hai. Vaäy laø xuaát hieän theâm hai khaùi nieäm: con ngöôøi ñôøi –

ñaïo khoâng hai vaø con ngöôøi Phaät tính thöôøng höõu. Caùc caùch phaân loaïi nhö vaäy

ñeàu döïa treân nguyeân taéc tieâu chí rieâng vaø giôùi haïn söï phaân loaïi aáy trong phaïm vi

tham chieáu nhaát ñònh, chaúng haïn nhö tieâu chí veà trieát hoïc thieàn toâng (voâ ngaõ, voâ

165

yù, voâ ngoân, töï do…), tieâu chí veà chöùc naêng toân giaùo (con ngöôøi Phaät giaùo vaø con

ngöôøi caù nhaân), tieâu chí veà ñoái saùnh traøo löu vaên hoïc vôùi ñaëc ñieåm noäi dung theå

loaïi (chuû nghóa nhaân vaên vaø tö töôûng giaûi thoaùt…).

Sôû dó coù theå môû roäng bieân ñoä tìm hieåu con ngöôøi trong thô thieàn laø vì: 1-

ñaët thô thieàn trong töông quan so saùnh, chuùng toâi coù ñieàu kieän tìm thaáy nhieàu ñaëc

tính gioáng vaø khaùc nhau cuûa hai neàn thô ca maø Phaät giaùo Thieàn toâng coù aûnh

höôûng saâu saéc; 2- Qua nghieân cöùu, chuùng toâi nhaän thaáy theá giôùi quan voâ taän cuõng

nhö tö duy phuû nhaän huyeàn aûo voán coù trong vaên hoïc Phaät giaùo ñaõ mang laïi cho

Thô thieàn chaân trôøi roäng môû cuûa caùc bieåu hieän con ngöôøi Thieàn. Nghóa laø, phaân

loaïi con ngöôøi trong tröôøng hôïp naøy döïa treân tieâu chí myõ hoïc Phaät giaùo.

Phaàn trình baøy tieáp theo cuûa luaän aùn seõ taäp trung vaøo ba kieåu hình töôïng

con ngöôøi trong thô thieàn Lyù Traàn vaø Ñöôøng Toáng. Ñieåm nhìn ñoái saùnh cuõng

ñöôïc thöïc hieän trong quaù trình giôùi thieäu vaø phaân tích.

3.3.1. Con ngöôøi haønh höông

3.3.1.1. Yeáu toá haønh höông trong vaên hoïc Phaät giaùo

Haønh höông, theo quan nieäm cuûa ngöôøi vieát, coù theå hình dung treân nhieàu

phöông dieän: haønh höông ñeán ñaát thaùnh, ñaát Phaät, haønh höông veà xöù sôû ñeïp ñeõ,

trong saùng vôùi nieàm tieâu dao, thoaùt tuïc, haønh höông nhö moät ñoäng thaùi daán thaân,

höôùng tôùi nhöõng chieâm nghieäm saâu saéc nhaát cuûa thieàn gia veà coõi ñôøi... Trong

nhöõng chieâm nghieäm ñoù, con ngöôøi luoân caûm giaùc mình ñang soáng trong moät

haønh trình voâ taän tôùi nhöõng doác cao taâm linh vaø chaân trôøi giaûi thoaùt.

Haønh höông trong toân giaùo thöôøng ñöôïc xem nhö bieåu töôïng veà haønh

trình ñöùc tin. Kinh Thaùnh ñaõ keå laïi nhieàu cuoäc haønh höông vó ñaïi cuûa loaøi ngöôøi

nhö haønh trình cuûa daân Chuùa töø Ai Caäp veà Ñaát höùa vôùi 40 naêm löu laïc giöõa sa

maïc noùng boûng, cuoäc haønh höông cuûa Chuùa Jesus veà thaønh ñòa Jerusalem... Haønh

höông veà soâng Haèng, veà Boà Ñeà ñaïo traøng – nôi Ñöùc Phaät chöùng ñaéc… cuõng

166

thöôøng ñöôïc nhaéc ñeán trong caùc ñieån truyeän Phaät giaùo. Nhöng haønh höông khoâng

chæ laø nhöõng chuyeán ñi cuûa nhöõng tín ñoà hoaëc caùc tu só ñeán moät ñòa danh cuï theå

naøo ñoù. Veà maët tinh thaàn, haønh höông mang nhieàu lôùp nghóa taâm linh saâu saéc.

Haønh höông vöøa gôïi ñeán nhöõng chuyeán ñi, nhöõng cuoäc phieâu boàng cuûa ñôøi ngöôøi,

vöøa mang yù nghóa tu taäp, kham nhaãn cuûa ngöôøi hoïc ñaïo.

Kinh Hoa Nghieâm, boä Kinh tieâu bieåu cho Phaät giaùo Ñaïi thöøa vôùi hình

töôïng Thieän taøi Ñoàng tö,û nhaân vaät traûi qua 53 theá giôùi ñeå gaëp gôõ chö Phaät vaø caàu

hoïc ñaïo, ñaõ môû ra chieàu saâu voâ taän cho yù nieäm veà nhöõng chuyeán ñi cuûa taâm linh

con ngöôøi. Thieân Tieâu dao du, Teà Vaät luaän cuûa Trang Töû luaän baøn raát nhieàu veà

nhöõng cuoäc du ngoaïn vó ñaïi, töø caùi theá troâi voâ taän cuûa loaøi caù Coân ñeán caùi tung

vaãy cuûa caùnh chim Baèng. Beân caïnh ñoù, aâm höôûng “qui khöù lai töø” cuûa thô ca

Trung Quoác ñôøi Ñöôøng cuõng phaûn chieáu tinh thaàn “trôû veà” trong thô ca thôøi kyø

naøy: trôû veà vôùi thieân nhieân, vôùi caùi taâm nhaøn thích. Do vaäy, cuõng coù theå noùi, haønh

höông vöøa laø caûm thöùc mang maøu saéc toân giaùo noùi chung, vöøa laø caûm thöùc phoå

bieán cuûa con ngöôøi trong nhöõng bieán coá ñôøi soáng vaø tinh thaàn. Do hoøa hôïp saâu

saéc trieát hoïc Laõo Trang, Thieàn toâng Trung Hoa ñaõ du nhaäp troïn veïn tinh thaàn

chôi ñuøa tieâu dao cuûa hoïc thuyeát naøy, maët khaùc, noù cuõng khoâng töø choái ghi nhaän

vaø dieãn baøy caû nhöõng caûm thöùc thaân phaän khaùc maø con ngöôøi coù theå coù trong

cuoäc ñôøi roäng lôùn.

Tính chaát bieåu töôïng cuûa haønh höông trong Thieàn hoïc laø ñi töø ñau khoå tôùi

giaùc ngoä, töø löu laïc ñeán luùc trôû veà. Haønh höông trong Thieàn laø con ñöôøng “ñoàng

vôùi buïi baëm”, nhöng chính luùc aáy, haønh giaû cuõng höôùng troïn taâm mình ñeán söï

chöùng ngoä vieân maõn, trôû veà ngoâi nhaø cuûa baûn taâm. Hình aûnh “veà nhaø” laø moät

trong nhöõng hình aûnh bieåu tröng baûn theå ñaëc saéc nhaát maø thô thieàn cuûa caû hai thôøi

ñaïi lôùn : Lyù – Traàn (Vieät Nam) vaø Ñöôøng – Toáng (Trung Quoác) ñaõ mang laïi cho

neàn vaên hoïc Phaät giaùo.

167

Khoâng phaûi ngaãu nhieân maø D.T Suzuki ñaõ daønh raát nhieàu trang cho phaàn

vieát veà caûm thöùc haønh höông cuûa caùc thieàn sö Nhaät Baûn maø trong ñoù Basho laø

moät ñaïi bieåu vó ñaïi:

“Trong thôøi ñaïi Basho, cuoäc soáng con ngöôøi chöa bò ñaåy vaøo söï

taàm thöôøng vaø quaãn baùch. Moät caùi noùn tre, moät caây gaäy truùc, vaø moät tuùi

vaûi laø ñuû cho nhaø thô trong chuyeán haønh höông ñôøi mình. OÂng coù theå

döøng laïi ñoâi chuùt ôû moät ngoâi laøng naøo ñoù, hoaëc ôû baát kyø nôi naøo ñaäp vaøo

trí töôûng töôïng cuûa nhaø thô, höùng thuù tröôùc moät kinh nghieäm naøo ñoù ñeán

vôùi mình, cho duø nhöõng ñieàu naøy bao chöùa caû noãi gian khoå cuûa chuyeán

haønh höông giaûn dò. Nhöng haõy nhôù raèng moät cuoäc haønh trình quaù deã

daøng vaø ñaày ñuû tieän nghi ñoàng nghóa vôùi vieäc yù nghóa tinh thaàn cuûa noù

cuõng maát ñi. Coù theå ñoù laø söï ña caûm, nhöng caûm giaùc coâ ñôn maø chuyeán

du haønh mang laïi seõ giuùp con ngöôøi thaáu hieåu ñöôïc yù nghóa cuûa ñôøi soáng,

vì cuoäc soáng naøy, suy cho cuøng, laø moät chuyeán phieâu löu voâ ñònh” [242;

281].

Tinh thaàn thieàn hoïc Nhaät Baûn vôùi nhöõng thaønh töïu myõ hoïc röïc rôõ cuûa noù

cuõng laø nhöõng ñieåm tham chieáu trong khi luaän baøn veà thô thieàn phöông Ñoâng noùi

chung. Haønh höông, trong nhieàu goùc ñoä, laïi gôïi ra caû caûm thöùc löu ñaøy kín ñaùo.

Ñieàu naøy xaûy ra khi haønh höông trôû thaønh haønh trình soáng vôùi noäi dung aùm chæ

thaân phaän con ngöôøi. Do ñoù, ñoâi khi nhöõng chuyeán ñi trong thô thieàn vaãn khoâng

traùnh khoûi nieàm u uaån.

Trong thô thieàn Vieät Nam vaø Trung Quoác, ngöôøi ta baét gaëp raát nhieàu hình

aûnh: aùo tôi, gaäy truùc, leàu coû, ñöôøng nuùi, thuyeàn khoâng, am vaéng, … Ñoù laø gì, neáu

khoâng phaûi laø coát caùch vaø khoâng gian cuûa moät haønh nhaân vónh cöûu?

Thieàn tòch Trung Hoa coù moät thi aûnh tuyeät vôøi, ruùt töø coâng aùn “Muoân daëm

khoâng moät taác coû” cuûa thieàn sö Ñoäng Sôn. “Ngoaøi cöûa laø coû” - Khoâng gian coû

168

meânh moâng laø ñöôøng chaêng? Hay chaúng phaûi ñöôøng? Ngoaøi cöûa laø söï soáng

chaêng? Hay laø caùi cheát?... “Ngoaøi cöûa laø coû” laø moät thi aûnh ña nghóa, gôïi ra moät

khoâng gian huyeàn aûo. Haønh giaû tu thieàn chính laø ngöôøi ñi treân con ñöôøng chaúng

phaûi ñöôøng aáy, vôùi muïc ñích cao nhaát laø bieán cuoäc phieâu löu thaønh chuyeán trôû veà.

Xuaát phaùt töø caûm thöùc haønh höông maø haøng loaït caùc hình aûnh thô ca xuaát hieän

trong thô thieàn Vieät Nam vaø Trung Quoác ñeàu mang moät yù vò trieát lyù raát rieâng vôùi

nhöõng aùm aûnh tinh teá veà con ñöôøng tu chöùng nhoïc nhaèn nhöng khoâng keùm phaàn

kyø dieäu.

3.3.1.2. Con ngöôøi vôùi haønh trình leân nuùi cao, röøng saâu

Haønh trình leân nuùi laø haønh trình cuûa nhöõng thieàn nhaân “Giaøy coû ñan vaøi

ba thaùng – Aùo gai töøng vaù ñoâi laàn” (Thieàn sö Linh Tröøng), “ngoài nhaøn vôùi hoa

treân non, chim döôùi suoái” (Vöông An Thaïch), laø “ngöôøi caàm ngang oáng saùo

ngoïc” maø ñi giöõa ñöôøng hoa beân naéng beân raâm leân nuùi (Traàn Nhaân Toâng), laø

ngöôøi “choáng gaäy nhôûn nhô ngoaøi theá gian” maø ngaém nhìn maây treân ñænh nuùi cao

ngaát (Tueä Trung thöôïng só)…

Toâ Thöùc, cuõng nhö Haøn Sôn, Vöông Duy, Traàn Thaùi Toâng ñeàu laø nhöõng

baäc thieàn nhaân thieát tha vôùi caûnh nuùi non, am vaéng. Nuùi non laø nôi caát giöõ taâm

linh cho hoï, cuõng laø nôi trôû veà cuûa caùi Taâm töøng bieát bao xao ñoäng vôùi cuoäc ñôøi.

Nuùi cao, saâu, vaéng laëng. töông ñoàng kyø dieäu vôùi Taâm khoâng.

Ñöôøng quanh theo non nuùi xanh xanh, ñöôøng nuùi, ñöôøng moøn, ñöôøng

vaéng chính laø nhöõng bieán theå khaùc nhau cuûa tinh thaàn haønh höông thieàn toâng. Tueä

Trung coù caâu thô:

Ñöôøng trung ñoan toïa tòch voâ nghieân

Nhaøn khaùn Coân Luaân nhaát luõ yeân

Ngoài giöõa nhaø khoâng noùi,

thaûnh thôi ngaém nhìn moät sôïi khoùi bay leân treân nuùi Coân Luaân

169

Sôïi khoùi mong manh aáy coù theå thu huùt toaøn taâm cuûa moät thieàn nhaân ngoài

an toïa giöõa nhaø. Ñoù laø moät phaùp chöùa vaïn phaùp trong theá giôùi Hoa Nghieâm

chaêng? Taâm ngöôøi vaø sôïi khoùi treân ñænh choùt nuùi kia ñoàng nhau chaêng? Taâm

ngöôøi leân nuùi theo sôïi khoùi nhoû cuûa hôi thôû – moät haønh trình kyø dieäu. Ñôøi Ñöôøng,

thi Phaät Vöông Duy cuõng coù caâu tuyeät buùt veà haønh trình treân nuùi nhö sau:

Sôn loä nguyeân voâ vuõ

Khoâng thuùy thaáp nhaân y

Ñöôøng nuùi voán khoâng coù möa

chæ maøu xanh hö khoâng laøm öôùt aùo ngöôøi

Maøu xanh hö khoâng cuûa Vöông Duy laø moät aùm aûnh giaøu chaát thô vaø

mang phong vò thieàn saâu kín. Maøu xanh hö khoâng aáy raát gaàn vôùi taùnh khoâng bao

la, caùi sunyata huyeàn moäng cuûa tinh thaàn Trung Quaùn; nhöng laøm sao caùi taùnh

khoâng aáy coù theå laøm öôùt aùo ngöôøi? Hay noù cuõng ñoàng vôùi coõi traàn ai? Choã “chaân

khoâng” trong thô Vöông Duy phaûi chaêng naèm ôû nhöõng khôi gôïi kín ñaùo naøy.

3.3.1.3. Con ngöôøi vôùi nhöõng chuyeán tieâu dao, chôi ñuøa

Hôi thôû cuûa Laõo Trang trong thô thieàn coù leõ theå hieän ñaäm nhaát ôû tính chaát

chôi ñuøa. Cuoäc haønh höông cuûa nhöõng haønh giaû trôû neân nheï nhaøng, thanh thoaùt,

pha chuùt nhieäm maøu bôûi ñöôïc tinh cheá raát nhieàu xuùc caûm cuûa thuù tieâu dao.

Vöông Duy trong nhieàu baøi thô ñaõ keå laïi nhöõng chuyeán du ngoaïn ñeán

nguoàn ñaøo – suoái hoa ñaøo. Ñoù coù theå laø moät caûnh töôïng ñeïp trong baát kyø baøi thô

naøo, nhöng vôùi xuùc caûm giaùc ngoä coù töø hoa ñaøo cuûa thieàn sö Linh Vaân, hình aûnh

hoa ñaøo coøn mang moät yù vò giaûi thoaùt. Nhaø thô vieát: thuyeàn chaøi theo doøng nöôùc,

yeâu caûnh nöôùc non muøa xuaân –hai beân bôø hoa ñaøo nôû treân beán cuõ – maõi xem

“hoàng thuï” maø khoâng bieát ñaõ ñi xa…” . ÔÛ moät baøi thô khaùc, Vöông Duy chôi vôùi

traêng, vôùi truùc:

Trong truùc toái ta ngoài

170

gaûy ñaøn roài huyùt saùo

Röøng saâu ai toû thaáu

Thaân ta trong traêng ngôøi

Tueä Trung thöôïng só coù ñeán hai baøi Giang hoà töï thích, moät baøi laø caûnh cuûa

chieác thuyeàn khoâng naèm gheách treân caùt sau chuyeán hoà haûi maûi meâ, vaø baøi coøn

laïi:

“Soâng daøi thuyeàn nhoû leânh ñeânh

Cheøo ñöa laõng ñaõng qua gheành thaùc xa

Töø ñaâu tieáng nhaïn bay qua

Chôït hay thu ñeán muoân nhaø gioù thu”

[38; 54]

Cuøng vôùi Phoùng cuoàng ngaâm, cuoäc tieâu dao cuûa Tueä Trung daãu chöùa

ñöïng saâu thaúm nieàm an nhieân cuûa Thieàn, nhöng vaãn khoâng ngöøng trôû thaønh nieàm

haân hoan cuûa con ngöôøi tröôùc cuoäc chôi lôùn, nôi ñaïo vaø ñôøi cuøng moät göông maët:

Ngaém trôøi ñaát sao maø moâng meânh

Choáng gaäy nhôûn nhô ngoøai theá gian

Hoaëc ñeán choã nuùi maây cao cao

Hoaëc ñeán choã bieån nöôùc saâu saâu

Ñoùi thì aên côm hoøa la

Meät thì nguû laøng “khoâng coù laøng”

Khi höùng thì thoåi saùo khoâng loã

Khi yeân tónh thì thaép höông giaûi thoaùt…

Huyeàn Quang toân giaû cuõng coù baøi Chu trung (Trong thuyeàn) gôïi khí vò

thieàn raát kheùo: Moät laù thuyeàn con, moät khaùch haûi hoà – Cheøo khoûi raëng lau, tieáng

gioù xaøo xaïc – Boán beà mòt muø, con nöôùc buoåi chieàu ñöông leân – moät chim aâu

traéng giöõa khoaûng trôøi nöôùc lieàn nhau [241; 684]. Hay ôû baøi Phieám chu (Chôi

171

thuyeàn), nhaø thô cuõng keå veà coøn thuyeàn xa tít ruoåi rong giöõa choán non xanh nöôùc

bieác, nôi coù traêng rôi xuoáng ñaùy soâng…

Baùt nhaõ Taâm kinh keát thuùc baèng maät chuù vôùi yù nghóa: “ñi qua, ñi qua, ñi

qua bôø beân kia, qua ñeán bôø beân kia”(Yeát ñeá! Yeát ñeá! Ba la yeát ñeá! Ba la taêng yeát

ñeá!Boà ñeà taùt baø ha!). Hình aûnh con thuyeàn ñöa haønh giaû vöôït bôø (ñaùo bæ ngaïn) trôû

thaønh hình aûnh thöôøng xuyeân trong vaên hoïc Phaät giaùo vôùi nhieàu bieán theå nhö: con

thuyeàn chôû traêng, con thuyeàn Baùt nhaõ, con thuyeàn sang bôø beân kia, con thuyeàn

cuûa taùnh khoâng bao la… Nguyeãn Lang trong Vieät Nam Phaät giaùo söû luaän vieát:

“Khoâng nhöõng ñöùng veà phöông dieän tö töôûng maø ñöùng veà phöông dieän vaên hoïc,

hình aûnh moät chieác thuyeàn troáng khoâng laëng leõ vöôït bieån döôùi aùnh traêng tòch tónh

cuûa Laêng Giaø laø moät hình aûnh maøu nhieäm” [114; 126].

Ñoù laø con thuyeàn khoâng cuûa thieàn sö Hueä Sinh (ñôøi Lyù) “khoâng khoâng ñoä

haûi chu”, laø con thuyeàn ñaày aép aùnh traêng cuûa Hoa Ñình Thuyeàn töû - vò thieàn sö

cheøo thuyeàn bí aån ñôøi Ñöôøng vôùi caâu thô kinh ñieån: Maõn thuyeàn khoâng taûi nguyeät

minh qui”, nghóa laø con thuyeàn suoâng chôû aùnh traêng saùng quay veà.

Thô thieàn ñôøi Ñöôøng coøn coù caâu thô laï cuûa Ñaàu Töû Nghóa Thanh:

Tòch döông aûnh lyù phong ñaøo caáp

Baát giaùc di chu haï ñoä hoân”

Dòch nghóa:

Trong boùng chieàu soùng to gioù caû

Boãng nhieân (ta) ñaåy thuyeàn xuoáng beán ngao du.

[10; 245].

Khaùc vôùi con thuyeàn thong thaû veà choán thieàn cuûa Vöông Duy, con thuyeàn

cuûa Ñaàu Töû ngao du nhö nhieân giöõa soùng gioù nhö nhieân. Nhöõng cuoäc vöôït bôø

thöôøng vaãn khoâng gioáng nhau, bôûi vì thôøi tieát nhaân gian cuõng luoân khaùc nhau.

3.3.1.4. Con ngöôøi treân haønh trình voâ taän tìm kieám giaûi thoaùt:

172

Nhöõng thieàn sö-nhaø thô nhö nhö Haøn Sôn, Vöông Duy, nhö Traàn Thaùi

Toâng, Tueä Trung, Traàn Nhaân Toâng, sau naøy laø Basho cuûa Nhaät Baûn, ñeàu laø

nhöng haønh giaû vó ñaïi treân con ñöôøng giaûi thoaùt. Con ñöôøng gaén vôùi söï tìm kieám

vaø tu luyeän ñaõ trôû thaønh moät bieåu töôïng. Ñoù laø con ñöôøng voâ taän vaø saâu thaúm cuûa

Vöông Duy khi ñi veà suoái hoa ñaøo, ñöôøng cuûa Tueä Trung trong khuùc cuoàng ca,

ñöôøng cuûa Ñieàu ngöï Truùc Laâm Traàn Nhaân Toâng treân ñænh Yeân Töû, ñöôøng vaøo

non xanh cuûa Phaùp Loa Ñoàng Kieân Cöông... Cuoäc du haønh aáy laø cuoäc tìm kieám

khoâng nguoâi aùnh saùng cuûa töï do vaø ñaïi ngoä. Baûn thaân khaùi nieäm “tìm kieám” trong

thieàn chöùa ñöïng moät noäi dung keùp, ñoù laø söï khoå hoïc vaø “haøi höôùc”. Moät xeâ xích

maûy may coù theå bieán cuoäc tìm kieám aáy thaønh moät troø ñuøa cuûa voâ minh. Vì theá,

tính chaát “phaûn tænh” trong tìm kieám thöôøng xuaát hieän raát nhieàu trong thô thieàn

cuûa caû hai nöôùc Vieät Nam vaø Trung Quoác.

Ñaây laø nhöõng trieát lyù con ñöôøng tu taäp cuûa caùc thieàn sö Trung Hoa: “Moïi

con ñöôøng ñeàu laø ñöôøng veà nhaø”, “Töø xöa ñeán nay ngaøn vò thaùnh ñeàu ñi treân moät

con ñöôøng”, “Roõ raøng queân maát ñöôøng xöa”, “Ñi theo muøi coû thôm – veà theo veát

hoa ruïng, “Khoâng ñi coû phuû che ñöôøng loái ra cöûa vaãn coøn caùch trôøi xa”, “Luùc

xoay ñaàu laïi ñaïp nhaèm con ñöôøng daãn leân trôøi” , “Choã nuùi xanh naøo maø chaúng

phaûi laø nhaø cuûa thieàn nhaân trôû veà”41...

Con ñöôøng-chaúng phaûi ñöôøng aáy laïi trôû thaønh baûn taâm, ñöôïc nhìn töø theá

löôõng vong - caû hai ñeàu queân cuûa chính haønh giaû - queân con ñöôøng voïng ñoäng ñeå

trôû laïi laäp töùc vôùi sô taâm. Thieàn sö Traïm Ñöôøng Trung Quoác coù caâu thô raát huyeàn

dieäu: “Phong ñaàu loä, taïm kinh quaù” nghóa laø: Phaät chæ laø con ñöôøng treân ñænh coâ

phong, coù theå ñi qua maø chaúng theå ôû laïi. Toaøn boä yù nghóa cuûa trieát lyù veà con

41 Xem thö muïc [10]

ñöôøng trong thô thieàn taäp trung ôû thoâng ñieäp: Vaïn phaùp laø voâ moân, keå caû phaùp vó

173

ñaïi nhaát laø Nieát Baøn, vì vaäy maø haõy ñi qua noù, nhö caùnh chim khoâng ñeå laïi daáu

veát.

Vöông Laõo Sö (Trung Quoác) coù caû chuøm 10 baøi thô vònh tranh chaên traâu.

Caûm thöùc tìm daáu, thaáy daáu, tìm traâu, ñöôïc traâu… phaûn chieáu caùi nhìn thieàn hoïc veà

baûn theå raát roõ neùt. Hình aûnh con ñöôøng xa thaúm, meânh moâng, khoâng coù loái… laø noãi

aùm aûnh lôùn lao nhaát ñoái vôùi ngöôøi “caàu ñaïo”.

Thieàn sö Linh Vaân Chí Caàn vieát:

Tam thaäp nieân lai taàm kieám khaùch

Kyû hoài laïc dieäp höïu tröøu chi

Ba möôi naêm qua ñi tìm baäc chaân sö

bao laàn laù ruïng laïi ñaâm choài.

Hay nhö Thuyeàn Töû Ñöùc Thaønh:

Tam thaäp nieân lai haûi thöôïng du

thuûy thanh ngö hieän baát thoân caâu

Ba möôi naêm noåi troâi treân bieån ñaïo

Nöôùc trong thaáy roõ caù maø caù chaúng aên moài…

Hình töôïng con ngöôøi tìm kieám nhö moät haønh nhaân maõi maõi treân con

ñöôøng tu taäp trong thô thieàn Trung Hoa thöôøng ñöôïc moâ taû qua caùc aån duï: khaùch

troï, ngöôøi caâu caù, ngöôøi ñi saên, ngöôøi cheát ñuoái treân bôø, con höôu chaïy trong aûo

aûnh, ngöôøi tìm baét chim phöôïng hoaøng, ngöôøi deät cöôõi, ngöôøi tìm mua vaät quí,

ngöôøi treøo caây… Nhöõng ví duï sinh ñoäng vaø phong phuù naøy chuùng ta khoâng tìm

thaáy hoaëc raát ít thaáy xuaát hieän trong thô thieàn Vieät Nam.

Khoâng khí khaéc khoå tìm kieám trong thô thieàn Trung Quoác thöôøng ñöôïc

thay baèng nieàm an nhieân hoàn haäu “ñöøng tìm kieám” cuûa thô thieàn Vieät Nam. Ñoù

laø caùc lôøi khuyeân nhuû töôûng chöøng raát ngöôïc giaùo phaùp: “Chaúng caàn nieäm Phaät,

chaúng caàn Thieàn”, “Muoán bieát khoâng toäi phuùc – thì ñöøng trì giôùi vaø nhaãn nhuïc”

174

(Tueä Trung) “Voâ taâm ñoái caûnh hoûi chi Thieàn”, “Ai troùi buoäc maø phaûi tìm caùch

giaûi thoaùt” (Traàn Nhaân Toâng)…

Hình aûnh con ñöôøng vaø noãi nieàm haønh höông coøn ghi laïi daáu aán voâ cuøng

saâu saéc trong thô Traàn Thaùnh Toâng:

“Soáng nhö maëc aùo

Cheát nhö côûi quaàn

Xöa nay voâ cuøng

khoâng ñöôøng naøo khaùc”[39, 50]

Nhaø thô goïi “sinh töû” (soáng cheát) laø con ñöôøng duy nhaát. Con

ngöôøi coù theå tìm kieám nhöõng ñieàu anh ta khao khaùt, nhöng moïi tìm kieám

caû ñôøi aáy ñeàu phaûi ñöôïc chieáu aùnh qua söï thaät cuûa toàn taïi, ñoù laø cuoäc soáng

höõu haïn vôùi bieát bao phieàn luïy vaø baát löïc. Phaûi chaêng, chöøng naøo caùi

“Ngaõ” vöôït qua yù nieäm cheát cöùng cuûa toàn taïi höõu haïn höõu hình ñeå theå

nhaäp tinh thaàn cuûa Ngaõ vaøo theá giôùi nhaân duyeân khoâng ngöøng nghæ,

chöøng aáy caùi Ngaõ môùi ñöôïc giaûi thoaùt khoûi chính noù. Ñieàu heä troïng aån

chöùa trong baøi thô cuûa Voâ Nhò Thöôïng Nhaân laø yù nghóa cuûa sinh dieät voâ

taän, hay laø thoâng ñieäp: Haõy thaáu suoát söï sinh dieät voâ taän aáy; vaø baèng caùch

thaáu suoát, con ngöôøi ñöôïc töï do.

Toùm laïi, haønh trình cuûa con ngöôøi Thieàn trong caùc tröôùc taùc cuûa caùc thieàn

sö, nhaø thô theå hieän roõ yù chí haønh ñaïo vaø söï hoaø ñoàng huyeàn dieäu vaøo ñôøi soáng,

thieát tha maø khoâng baùm víu, giaûi thoaùt maø khoâng lìa boû. Con ngöôøi haønh höông laø

tieâu ñieåm chöùa ñöïng nhieàu haït nhaân myõ hoïc vaø tö töôûng Phaät giaùo, taïo thaønh moät

trong nhöõng hình töôïng coù söùc chöùa lôùn lao veà caû veà trieát lyù trong thô, veà nhaân

caùch thieàn sö – thi só, veà quan ñieåm con ngöôøi trong haønh trình toân giaùo vaø haønh

trình soáng…

175

3.3.2. Con ngöôøi giaûi thoaùt

Con ngöôøi giaûi thoaùt laø hình aûnh khaûi hoaøn ñeïp ñeõ nhaát cuûa toaøn boä vaên

hoïc Phaät giaùo noùi chung, vaên hoïc Thieàn toâng noùi rieâng.

Neáu caûm höùng veà baûn theå trong thô thieàn lieân quan ñeán phöông dieän lyù trí,

trieát lyù beân caïnh xuùc caûm toân giaùo thì caûm höùng veà giaûi thoaùt, veà con ngöôøi giaûi

thoaùt laïi coù moät bieân ñoä roäng raõi hôn.

“Giaûi thoaùt” laø khaùi nieäm ña nghóa. Tröôùc heát noù laø söï vöôït thoaùt khoûi

nhöõng troùi buoäc cuûa Nghieäp. Giaûi thoaùt cuõng chính laø Nieát Baøn hieåu theo nghóa

bieän chöùng nhaát. Giaûi thoaùt cuõng laø thieàn ñònh. Theo Töï ñieån Phaät hoïc cuûa Ñoaøn

Trung Coøn, “giaûi thoaùt” bao goàm hai tính chaát: giaûi thoaùt do baûn tính töï taïi khoâng

oâ nhieãm vaø giaûi thoaùt do ñoaïn tuyeät moïi phieàn naõo.

Nhìn chung, giaûi thoaùt ñöôïc hieåu nhö laø töï do tuyeät ñoái, laø thoaùt khoå, laø

giaùc ngoä. Baûn thaân ñaïo Phaät cuõng ñöôïc xem nhö Ñaïo giaûi thoaùt. Töông töï caùc

khaùi nieäm lôùn cuûa Phaät giaùo nhö Phaùp, Taâm, Moäng, Giaûi thoaùt coù moät ñoä nhoøa veà

nghóa raát ñaùng löu taâm. Giaûi thoaùt lieân quan ñeán nieàm vui ñaït ngoä, tôùi bôø… Giaûi

thoaùt cuõng noái keát vôùi tinh thaàn “teà vaät”, “tieâu dao” cuûa Trang Töû. Giaûi thoaùt, ôû

moät maët naøo ñoù, cuõng coù moái daây gaén keát huyeàn dieäu vôùi coát caùch phong nhaõ, u

nhaøn cuûa caùc baäc nho só tuøy cô xuaát xöû. Giaûi thoaùt vöøa laø keát quaû tu taäp, vöøa laø

nieàm vui vöôït qua moïi raøng buoäc, keå caû raøng buoäc veà mong öôùc Nieát Baøn.

Con ngöôøi giaûi thoaùt, vì theá, chöùa ñöïng raát nhieàu noäi dung trieát hoïc vaø

thöïc tieãn, coù yù nghóa lôùn lao veà maët toân giaùo, ñoàng thôøi cuõng laø hình töôïng tieâu

bieåu nhaát cuûa vaên hoïc Phaät giaùo noùi chung, vaên hoïc Thieàn toâng noùi rieâng. Con

ngöôøi aáy, töø ñieåm nhìn cuûa chuùng toâi, hoäi tuï caùc ñieåm lôùn nhö: mang tö theá vuõ truï,

coù tinh thaàn voâ ngaõ, voâ ngoân, voâ uùy. Caùc “ñieåm lôùn” naøy, noùi ñuùng ra laø nhöõng

ñieàu kieän caàn vaø ñuû ñeå khaúng ñònh vò theá giaûi thoaùt cuûa con ngöôøi sau haønh trình

tu taäp.

176

Ñieåm khaùc bieät lôùn nhaát giöõa con ngöôøi giaûi thoaùt trong thô thieàn Ñöôøng

Toáng vaø thô thieàn Lyù Traàn laø hình aûnh con ngöôøi vui ñaïo tuøy duyeân (thôøi Traàn) –

moät coáng hieán saâu saéc vaø to lôùn cuûa thieàn hoïc Vieät Nam vaøo lòch söû Thieàn toâng

noùi chung.

3.3.2.1. Con ngöôøi vuõ truï trong thô thieàn Lyù Traàn vaø Ñöôøng Toáng

Con ngöôøi vuõ truï laø saùng phaåm saùng taïo quan troïng cuûa vaên hoïc coå ñieån

cuûa moïi quoác gia, nhaát laø caùc quoác gia phöông Ñoâng. Con ngöôøi vuõ truï chöùa ñöïng

raát nhieàu quan nieäm nhaân sinh vaø theá giôùi cuûa caùc nhaø thô coå ñieån.

Trong chuyeân luaän Thi phaùp thô Ñöôøng, taùc giaû Nguyeãn Thò Bích Haûi

cuõng giôùi thieäu vaø phaân tích moät hình töôïng ngheä thuaät lôùn laø con ngöôøi vuõ truï

trong thô Ñöôøng. Theo taùc giaû, “con ngöôøi vuõ truï” coù lieân quan maät thieát vôùi ñaát

trôøi, laø tieåu vuõ truï trong loøng ñaïi vuõ truï. Moät ñieåm raát quan troïng trong gôïi yù cuûa

Nguyeãn Thò Bích Haûi laø vieäc lyù giaûi nguoàn goác con ngöôøi vuõ truï trong trieát hoïc veà

töï nhieân vaø nhaân sinh quan cuûa ngöôøi Trung Hoa coå. Ñieàu ñoù coù nghóa laø: khoâng

phaûi ñeán khi coù aûnh höôûng Thieàn Phaät giaùo thì thô ca môùi taïo neân chaân dung con

ngöôøi vuõ truï.

Theá nhöng, nhôø vaøo “theá giôùi quan voâ taän” maø Phaät giaùo ñaõ “töôùi taém”

theâm cho hình aûnh “con ngöôøi vuõ truï” cuûa thô ca thieàn toâng noùi rieâng, cuûa neàn

vaên hoïc coå ñieån phöông Ñoâng noùi chung, trong ñoù coù thô thieàn Lyù Traàn vaø Ñöôøng

Toáng. Nguyeãn Hueä Chi vieát: “… baèng söï naêng ñoäng trong phöông thöùc tö duy cuûa

noù, vaên hoïc Thieàn ñôøi Lyù hay roäng hôn laø doøng vaên hoïc Phaät giaùo thôøi ñaïi Lyù

Traàn ñaõ coù nhöõng coáng hieán môùi meû vaøo sinh hoaït tinh thaàn, tình caûm thôøi ñaïi,

maø coáng hieán ñaùng keå nhaát ôû ñaây laø noù ñem laïi cho ngöôøi thôøi Lyù – Traàn moät taâm

thöùc vaø caûm quan vuõ truï” [241; 614]. Chia seû yù kieán naøy, taùc giaû Ñoaøn Thò Thu

Vaân vieát: “Coù theå noùi thô thieàn Lyù Traàn, nhaát laø ñôøi Traàn, luoân coù xu höôùng

177

muoán ñaït ñeán moät con ngöôøi vuõ truï: con ngöôøi hoøa ñieäu vôùi vuõ truï vaø mang ñöôïc

taát caû söùc maïnh, caùi töï do vaø caùi tuyeät ñoái cuûa vuõ truï” [283; 15].

Con ngöôøi vôùi tö theá vuõ truï thöôøng gaén vôùi caùc hình aûnh lôùn lao nhö: nhaät

nguyeät, soâng suoái, nuùi cao röøng saâu, tam thieân ñaïi thieân theá giôùi, vôùi haèng ha sa

coõi, vôùi khoâng gian thôøi gian voâ taän… Caùc baøi thô tieâu bieåu coù theå keå ñeán laø thô

Tueä Trung, Traàn Nhaân Toâng, Huyeàn Quang, Maõn Giaùc, Vieân Chieáu, Traàn Quang

Trieàu (Lyù-Traàn) vaø Toâ Thöùc, Vöông Duy, Haøn Sôn, Lyù Baïch, Vöông An Thaïch,

Hieäu Nhieân, Lieãu Toâng Nguyeân (Ñöôøng -Toáng).

Nhöng hình aûnh con ngöôøi vuõ truï trong thô thieàn döôøng nhö coù nhöõng neùt

khaùc bieät vôùi con ngöôøi vuõ truï trong thô ca coå noùi chung. Neáu ñi saâu vaøo töøng

ngoùc ngaùch nhöõng baøi thô Ñöôøng ñöôïc meänh danh laø tieáng noùi cuûa con ngöôøi vuõ

truï, ngöôøi ñoïc coù theå nhaän ra hình boùng con ngöôøi traàn theá vôùi khao khaùt trôû veà

caùi toaøn thieän laø “Ñaát trôøi”. Vuõ truï ôû ñaây khoâng phaûi laø baûn theå, maø laø nguyeân khí

cuûa ñaát trôøi. Thöïc ra, “vuõ truï nguyeân khí” aáy trong thô ca (phi thieàn) chöa bao giôø

ñieåm töïa cuûa con ngöôøi Thieàn ñích thöïc. Trong thô thieàn, hình aûnh vuõ truï ñuùng ra

chæ laø moät haøm yù veà caùi Taâm baûn theå. Vì theá, con ngöôøi Thieàn khoâng noùi vuõ truï

voâ taâm hay höõu tình. Hình töôïng vuõ truï trong thô thieàn luoân laø söï xuaát hieän trieàn

mieân vaø taát yeáu cuûa moät baûn theå vaéng laëng, dieäu kyø. Vaø con ngöôøi vuõ truï, khoâng

chæ laø con ngöôøi coù taàm voùc vuõ truï hay kyù göûi xuùc caûm vaøo vuõ truï bao la, maø laø

con ngöôøi ñöùng trong baûn theå, thuoäc veà vaø saùng taïo baûn theå cho chính mình.

3.3.2.2. Voâ ngoân vaø “söï im laëng saám seùt” cuûa con ngöôøi thieàn

Thieàn ngöõ “maëc nhö loâi”, töùc laø im laëng saám seùt, ñöôïc daønh cho Duy Ma

Caät khi vò Boà taùt naøy thuyeát giaûng phaùp moân Baát nhò baèng söï im laëng vó ñaïi. Töø

söï im laëng saâu thaúm cuûa Thích Ca trong hoäi Linh Sôn ñeán söï traàm maëc cuûa Duy

Ma Caät, tieáp ñeán coâng cuoäc chín naêm nhìn vaùch tu thieàn cuûa Boà Ñeà Ñaït Ma, cuøng

voâ soá nhöõng coâng aùn chìm saâu trong söï im laëng cuûa caùc vò ñaïi sö tröôùc nhöõng caâu

178

hoûi “ñaïi söï” veà Phaät phaùp vaø dieäu ngoä, tinh thaàn thieàn toâng mang ñaäm tính chaát

voâ ngoân noùi treân ñaõ goùp phaàn taïo neân moät khoâng gian “vaên hoùa Thieàn” raát ñaëc

tröng. Dó nhieân caùi goác cuûa tinh thaàn voâ ngoân naøy baét nguoàn töø quan nieäm duyeân

sinh vaø tính khoâng maø kinh ñieån Phaät giaùo ñaõ chöùa ñöïng töø haøng ngaøn naêm. Song,

khoâng theå khoâng ñeà caäp “phong caùch” voâ ngoân cuûa caùc baäc toå sö, cao taêng nhö laø

moät neùt rieâng cuûa con ngöôøi thieàn, nhö laø moät öùng xöû vaên hoùa Thieàn, nhaát laø ñaët

trong boái caûnh Thieàn toâng taïi Trung Quoác.

Tìm hieåu veà khía caïnh naøy trong thô thieàn Lyù Traàn, taùc giaû Ñoaøn Thò Thu

Vaân ñaõ nhaän xeùt:

“Raát nhieàu phuùt giaây yeân laëng khoâng noùi ñöôïc baét gaëp trong thô

thieàn Lyù Traàn. Leân chôi nuùi Baûo Ñaøi, Traàn Nhaân Toâng vöøa ngoaïn thöôûng

caûnh thieân nhieân thô moäng “nuùi maây phuû vöøa xa vöøa gaàn, con ñöôøng hoa

nöûa saùng nöûa toái”, vöøa thaâm traàm chieâm nghieäm vieäc ñôøi “vaïn söï nhö

nöôùc troâi theo nöôùc, traêm naêm loøng nhuû vôùi loøng”. Nhöng cuoái cuøng

khoâng phaûi laø moät lôøi ñuùc keát mang tính trieát lyù naøo maø chæ laø moät söï laëng

yeân “ñöùng töïa lan can caàm ngang oáng saùo” ñeå “ñoùn nhaän aùnh traêng saùng

ñaày caû ngöïc…”. Baèng voâ ngoân aáy, nhaø thô ñaõ noùi ñöôïc raát nhieàu vôùi tha

nhaân”[283; 14].

Thô thieàn Lyù Traàn “giaõi baøy” nieàm voâ ngoân naøy haàu heát baèng caùch dieãn

ñaït “tröïc chæ”. Tueä Trung noùi: “Ñöøng hoûi töû sinh, ma vôùi Phaät” (Vaïn söï qui nhö),

“non soâng chæ baèng moät tieáng daëng haéng” (Thò ñoà), “ngoài thieàn giöõa nhaø, laëng leõ

khoâng noùi – thaûnh thôi nhìn moät tia khoùi treân nuùi Coân Luaân” (Ngaãu taùc)… Traàn

Quang Trieàu vieát trong Ñeà chuøa Gia Laâm: “Khaùch veà sö chaúng noùi – maët ñaát

thôm ngaùt muøi hoa thoâng”…

Khoâng khí laëng im traàm maëc naøy trong thô Ñöôøng Toáng laïi ñöôïc taïo döïng

baèng caùc hình aûnh: “suy tö xa xaêm treân nuùi saâu caû tröôïng” (Quaùn Höu), “suy gaãm

179

nhieàu laàn ôû nôi bí aån thaâm saâu” (Vaên Trieäu). “thoâi ñöøng daáy chí ngaâm ca cuoàng

nhieät” (Ñoã Phuû), “ñöøng traùch ta khoâng theå noùi vôùi haïng phaøm phu” (Tuøng Nieäm),

“yù thieàn cuøng hoa suoái – gaëp nhau maø lôøi queân” (Löu Tröôøng Khanh).

Coù theå noùi, voâ ngoân gaén chaët vôùi con ngöôøi thieàn. Khoâng theå quan nieäm

con ngöôøi trong thô thieàn maø khoâng lieân quan ñeán tính chaát voâ ngoân naøy. Voâ ngoân

laø moät traïng thaùi cô baûn gaén keát con ngöôøi vôùi coõi taâm linh, vôùi caùi Khoâng voâ taän

cuûa Töï tính troøn ñaày. ÔÛ ñaëc ñieåm voâ ngoân cuûa con ngöôøi thieàn, thô thieàn Lyù -

Traàn vaø Ñöôøng - Toáng ñeàu ñaït tôùi moái “tri aâm” kyø dieäu.

3.3.2.3. Voâ ngaõ vaø veû ñeïp cuûa con ngöôøi giaûi thoaùt:

Phaät giaùo nguyeân thuûy ñeà ra ba chuû thuyeát: Chö haønh voâ thöôøng, chö phaùp

voâ ngaõ vaø Nieát baøn tòch tónh. Nhö theá, voâ ngaõ laø moät trong nhöõng phaïm truø caên

baûn cuûa Phaät giaùo, lieân quan ñeán nhaän thöùc baûn theå vaø caùch theá haønh trì. Voâ ngaõ

ñöôïc Phaät giaûi thích qua söï phuû ñònh caùi Ngaõ. Theo Phaät giaùo, con ngöôøi do “töù

ñaïi giaû hôïp”, do nguõ uaån taïo thaønh nhôø vaøo caùc nhaân duyeân, vì theá, con ngöôøi

khoâng coù töï ngaõ. Saéc thaân khoâng phaûi töï ngaõ, caûm giaùc cuõng khoâng thuoäc veà töï

ngaõ. YÙ thöùc cuõng nhö vaäy. Nguyeãn Duy Caàn vieát: “Caùi Ta khoâng coù thaät, nhöng

maø Coù. Meâ, thì thaáy laø Ta, maø khi tænh ngoä thì laïi laø Chaân Taùnh, laø Chaân Theå”

[16; 105]. Giaùo thuyeát voâ ngaõ cuûa ñöùc Phaät khi gaén keát vaøo vaên hoïc ñaõ nhanh

choùng trôû thaønh moät yeáu toá coù tính trieát myõ raát saâu saéc. Döôùi goùc ñoä Phaät giaùo,

con ngöôøi voâ ngaõ bôûi caên baûn theá giôùi laø duyeân sinh. Döôùi goùc ñoä Laõo giaùo, voâ

ngaõ laïi gaén vôùi nguyeân lyù “teà vaät”, “töông vong”, “töông hoùa” cuûa con ngöôøi.

Trong khi ñoù, Nho giaùo cuõng höôùng veà voâ ngaõ töø ñieåm nhìn “nhaân, leã, nghóa” vaø

nhöõng nguyeân taéc öùng xöû coäng ñoàng theo loái soáng phöông Ñoâng. Khi ba heä giaùo

thuyeát naøy hoøa quyeän, tieáp bieán laãn nhau thì noäi dung cuûa caùi voâ ngaõ caøng trôû neân

ña dieän vaø “laáp laùnh” hôn.

180

Noùi cho cuøng, veû ñeïp “voâ ngaõ” cuûa Thieàn Phaät giaùo laø veû ñeïp toaøn maõn

cuûa thöùc tænh. Cho neân, tính chaát voâ ngaõ cuûa con ngöôøi trong thô thieàn (Lyù Traàn

vaø Ñöôøng Toáng) – ñoái töôïng maø chuùng toâi quan taâm tìm hieåu – chính laø yeáu toá

quan troïng cuûa con ngöôøi giaûi thoaùt. AÁn töôïng töø “voâ ngaõ” seõ cung caáp raát nhieàu

chaát lieäu cho saùng taïo vaên hoïc ngheä thuaät. Chu Quang Tieàm vieát: “Thi nhaân,

ngheä thuaät gia vaø nhöõng tín ñoà cuoàng nhieät cuûa toân giaùo, ña soá ñeàu döïa vaøo di

tình taùc duïng (töùc “vaät ngaõ ñoàng nhaát” – L.T.T.T chuù) maø taïo cho vuõ truï coù moät

linh hoàn” [257; 65]. “Vaät ngaõ ñoàng nhaát” ôû ñaây khoâng coù gì xa laï vôùi tinh thaàn voâ

ngaõ maø Thieàn Phaät giaùo goùp phaàn mang laïi cho caùc neàn vaên chöông.

Tính chaát voâ ngaõ cuûa con ngöôøi trong thô thieàn taäp trung vaøo caùc ñieåm cô

baûn sau:

- Khoâng höùng thuù theå hieän quan heä xaõ hoäi vaø ñôøi thöôøng: chuù taâm vaøo

thieân nhieân vaø traät töï cuûa chính töï nhieân.

- Höôùng tôùi ñoàng nhaát taâm mình vaø taâm vaïn vaät: taäp trung nhieàu ôû baøi thô

ñeà cao yù caûnh, taâm caûnh…

- Nhaân vaät tröõ tình chìm khuaát trong caûnh, laëng leõ trong tình: ñaëc tính naøy

coù theå thaáy ôû haàu heát taát caû nhöõng baøi thô thieàn keå caû thieàn yù hay thieàn lyù, vaø

cuõng laø ñieåm gaëp gôõ roõ neùt nhaát trong caûm thöùc voâ ngaõ cuûa thô thieàn Lyù Traàn vaø

Ñöôøng Toáng.

Beân caïnh ñoù, tieâu chí voâ ngaõ coøn ñöôïc theå hieän ôû traïng thaùi “queân” raát

quen thuoäc trong thô thieàn. Con ngöôøi höôùng ñeán söï “queân”– queân ñôøi, queân

khoâng gian, queân thôøi gian, queân heát moïi söï yeâu gheùt… Queân ñeå trôû veà vôùi sô taâm

– ñieàu naøy theå hieän trong thô ñôøi Traàn vôùi caùc teân tuoåi noåi baät nhö Huyeàn

Quang,Tueä Trung, Traàn Nhaân Toâng, Traàn Quang Trieàu…

Moät ñieàu caàn phaûi noùi theâm, tính chaát voâ ngaõ cuûa con ngöôøi Thieàn trong

thô thieàn cuõng coù raát nhieàu ñieåm töông ñoàng vôùi yeáu toá voâ ngaõ trong thô nhaø nho

181

noùi chung. Ñoù laø nguyeân taéc laáy thieân nhieân laøm boái caûnh ñeå theå hieän chí höôùng

vaø xuùc caûm [232; 236-288]. Nhìn chung, haàu nhö khoâng coù ñieåm naøo khaùc bieät

lôùn giöõa thô thieàn Lyù Traàn vaø Ñöôøng Toáng trong vieäc theå hieän caûm quan voâ ngaõ

nhö laø veû ñeïp giaûi thoaùt.

Voâ ngaõ vaø höõu ngaõ, phi ngaõ vaø höõu ngaõ, nhöõng baên khoaên naøy coù theå coøn

aån taøng nôi nhöõng ngoøi buùt maõi thao thöùc vôùi neàn vaên hoïc coå ñieån. Voâ ngaõ, vì

vaäy, vaãn laø moät “aån soá” myõ hoïc trong tieán trình thô ca thieàn toâng cuûa caû Vieät

Nam vaø Trung Quoác.

3.3.2.4. Phaåm chaát voâ uùy cuûa con ngöôøi thieàn noùi chung vaø tinh thaàn “cö traàn laïc

ñaïo” cuûa Thieàn Truùc Laâm ñôøi Traàn

Phaåm chaát voâ uùy cuûa con ngöôøi thieàn coù cô sôû töø trí hueä nhaän bieát thöïc taïi

vaø tinh thaàn ñaïi duõng vöôït qua caùi giaû taïm cuûa thöïc taïi ñoù, nhaèm tieán tôùi söï tænh

thöùc. Nhaän bieát thöïc taïi laø nhaän bieát tính giaû laäp, tính tuøy thuoäc vaø tính tuyeät ñoái

cuûa toaøn boä thöïc taïi. Khi ñoù, con ngöôøi ñaët mình vaøo traät töï cuûa giaûi thoaùt. Con

ngöôøi soáng, chieâm nghieäm, tu taäp, vaø phaán ñaáu vì muïc tieâu cuoái cuøng laø giaûi

thoaùt. Vì vaäy, tinh thaàn voâ uùy (khoâng sôï) laø moät naêng löïc taâm linh khoâng phaûi ai

cuõng ñaït tôùi, nhöng laïi nhaát thieát ñoøi hoûi ôû nhöõng ngöôøi böôùc chaân vaøo thieàn moân.

Voâ uùy laø ñeå thöïc haønh nhaãn nhuïc quaûng ñaïi, ñeå kieân taâm tinh taán vöôït qua thöû

thaùch, vaø ñeå soáng an laïc giöõa cuoäc ñôøi nhieàu ñau khoå.

Ñieàu deã nhaän thaáy ôû thô thieàn Ñöôøng Toáng laø tinh thaàn voâ uùy haàu heát theå

hieän ôû gioïng thô an nhaøn, thi thoaûng kieâu baïc vaø thoaùt tuïc nhö thô Lyù Baïch, Toâ

Thöùc, Vöông An Thaïch, … Ñaëc ñieåm ñaùng noùi ôû thô thieàn Lyù Traàn laø caùi voâ uùy

nhaát thieát chuyeån hoùa thaønh nieàm vui soáng. Tö duy thieàn ñaïo cuûa caùc nhaø thô –

thieàn sö Ñaïi Vieät thöôøng thaáy laø: thöïc teá tu taäp ñi ñoâi vôùi moät thaùi ñoä öùng xöû taâm

linh cuï theå.

182

Caáu truùc trieát luaän cuûa thô thieàn thôøi Lyù – Traàn, ñaëc bieät laø thôøi Traàn, bao

goàm hai khoái toái vaø saùng. Beân toái goàm nhöõng phaïm truø vaø tính chaát nhö: voâ

thöôøng, baát traéc, môø mòt, tai hoïa, phuø phieám, giaû doái.... Beân saùng goàm caùc tính

chaát: nieàm vui soáng, baûn lónh daán thaân, tinh thaàn saün saøng tham döï vaøo caùc vaän hoäi

ñôøi soáng vaø chính söï, quan nieäm khoâng vöôùng maéc vaøo quyeàn löïc vaø cuûa caûi. Hai

khoái naøy xuaát hieän trong caùc baøi thô thieàn ôû theá traùi ngöôïc nhau, khieán cho aâm

höôûng khaúng ñònh tö theá soáng cuûa caùc nhaø thô – thieàn sö ñôøi Lyù Traàn ñöôïc khaéc

hoïa saâu ñaäm, trôû thaønh doøng chaûy xuyeân suoát neàn thô thaám ñaãm maøu saéc toân giaùo

ñaëc bieät naøy. Noäi dung trieát luaän nhö vaäy caøng cho chuùng ta thaáy roõ hôn khuynh

höôùng “thieát thöïc hoùa” thô thieàn cuûa caùc taùc giaû Ñaïi Vieät so vôùi khuynh höôùng

“thi hoïc hoùa” thô thieàn cuûa caùc taùc giaû Trung Hoa. Raát coù theå, töø khuynh höôùng

vaän ñoäng nhö theá, gaén vôùi neàn vaên hoùa troïng nghóa tình voán coù töø xa xöa, thô

thieàn Vieät Nam thöïc söï laø loaïi thô “mang xu höôùng ñaïi chuùng hoùa”, “gioïng ñieäu

bình daân”, “ñaäm chaát nhaân tình”, “ñaäm saéc theá tuïc” nhö nhöõng toång keát ban ñaàu

cuûa taùc giaû Ñoaøn Thò Thu Vaân neâu ra trong coâng trình Khaûo saùt moät soá ñaëc tröng

ngheä thuaät cuûa thô thieàn Vieät Nam theá kyû XI- theá kyû XIV maø chuùng toâi ñaõ coù dòp

giôùi thieäu ôû phaàn lòch söû nghieân cöùu.

Treân laø nhöõng yeáu toá mang tính ñaëc thuø, khoâng coøn thaáy xuaát hieän vaøo

giai ñoaïn cuoái cuøng cuûa thôøi trung ñaïi (theá kyû XVIII – XIX), khi maø Phaät giaùo ñaõ

chuyeån tính chaát töø Phaät giaùo baùc hoïc thaønh Phaät giaùo nhaân gian. Thô thieàn thuoäc

caáu truùc tö duy nhö vöøa trình baøy khoâng coøn ñeå laïi thaàn thaùi cuûa noù trong taùc

phaåm cuûa caùc thieàn sö töø theá kyû XV trôû veà sau nöõa. Thay vaøo ñoù laø söï phaân raõ tö

töôûng thieàn hoïc thaønh caùc baøi thô thuaàn tuùy noùi vieäc tu haønh hoaëc caùc taùc phaåm

vaên hoïc coù chòu aûnh höôûng Thieàn Phaät giaùo (theå hieän trong caùch haønh xöû cuûa

nhaân vaät vaên hoïc hay trong caùc töù thô laáy giaùo lyù thieàn laøm höùng thuù).

183

3.3.3. Con ngöôøi moäng huyeãn

Ra ñôøi töø AÁn Ñoä, moät trong nhöõng chieác noâi vaên minh coå xöa vaø vó ñaïi

nhaát phöông Ñoâng, tö töôûng Phaät giaùo tuy ñöôïc xem laø moät phaûn öùng maõnh lieät

choáng laïi uy quyeàn höôùng daãn taâm linh cuûa truyeàn thoáng Baø la moân giaùo, nhöng

nhìn töø goùc ñoä tieán trình vaên hoùa, Phaät giaùo ñaõ tieáp thu nhieàu yeáu toá trieát hoïc saâu

saéc töø suoái nguoàn Veda vaø Upanishads – heä kinh ñieån chuû löïc cuûa giaùo phaùo Baø

la moân. Baûn thaân töø Budh (moät ñoäng töø phaùt sinh thaønh töø Budha- Phaät) coù nghóa

laø hieåu bieát, song neáu xeùt theo nghóa duøng trong thaùnh ñieån Veda, noù coøn coù

nghóa laø “tænh thöùc”. Cuõng trong tinh thaàn naøy, khoâng khí trieát hoïc thaám ñaãm söï

hieàn minh Veda ñaõ goùp phaàn taïo thaønh “theá giôùi quan moäng aûo” trong toaøn boä

neàn vaên hoïc Phaät giaùo, töø caùc kinh ñieån, taïng luaän cho ñeán nhöõng maãu chuyeän,

tích truyeän Phaät giaùo.

Quaù trình treân cho thaáy coù moät moät chaëng ñöôøng chuyeån hoùa töø nguyeân lyù

quaùn nhö huyeãn cuûa Phaät giaùo ñeán “tình traïng moäng huyeãn” vaø “töï nhaän bieát söï

moäng huyeãn” cuûa con ngöôøi thieàn… Hình aûnh Quaùn Theá AÂm nghìn maét nghìn tay,

kieán truùc chuøa thaùp theo kieåu maët ngöôøi, söï öùng hieän cuûa ñöùc Phaät,… cuõng laø

nhöõng bieåu hieän khaùc nhau cuûa caùi nhìn huyeãn moäng veà toàn taïi.

3.3.3.1. Con ngöôøi trong theá giôùi voâ thöôøng, ñaày bieán aûo

Con ngöôøi moäng huyeãn tröôùc heát laø con ngöôøi taïi cuoäc ñôøi nhieàu bieán ñoåi

naøy. Vaên chöông Trung Hoa coù moät ñieån tích noåi tieáng: “thöông haûi tang ñieàn”

(bieån hoùa nöông daâu). Caûm giaùc veà nhöõng bieán ñoåi khoâng ngöøng cuûa ñôøi soáng

döôøng nhö bao giôø cuõng ñeå laïi daáu aán raát saâu trong moãi con ngöôøi, duø ñoù laø ñau

thöông hay haïnh phuùc. Phaät giaùo goïi söï bieán ñoåi aáy laø voâ thöôøng. Trieát hoïc AÁn

Ñoä coù moät thuaät ngöõ thaâm aùo ñeå goïi hieän thöïc aáy laø Maya – aûo hoùa. Sau naøy, ôû

theá kyû XVIII, OÂn Nhö Haàu Nguyeãn Gia Thieàu cuõng vieát: “Tuoàng aûo hoùa ñaõ baøy

ra ñaáy”. Nhö vaäy, con ngöôøi moäng huyeãn maø chuùng toâi ñeà caäp thöïc chaát laø con

184

ngöôøi trong cuoäc soáng voâ thöôøng, bieán aûo. Tinh thaàn naøy trong thô Ñöôøng thöôøng

ñöôïc theå hieän ôû noãi nieàm ly bieät, söï lao khoå vaø tai hoïa baát ngôø, tuoåi giaø vaø maát

maùt. Trong thô ñôøi Toáng, yeáu toá voâ thöôøng chuû yeáu ñöôïc theå hieän ôû caûm nghieäm

söï voâ nghóa lyù cuûa xaùc thaân vaø duïc voïng. Nhö theá, neáu tieáng noùi voâ thöôøng ôû thô

caùc nhaø thô – thieàn sö ñôøi Ñöôøng thöôøng gaén vôùi caûm thöùc ly bieät, ñoåi thay… Ñeán

ñôøi Toáng, caùi voâ thöôøng ñöôïc chieâm ngaãm baèng con maét quan saùt töï nhieân, con

maét nhìn veà thieân lyù, vaïn lyù… Ñieàu ñaùng noùi hôn caû laø hai kieåu theå hieän naøy ôû thô

thieàn Ñöôøng Toáng ñeàu ít thaáy roõ trong thô thieàn Lyù Traàn. Thay vaøo ñoù, söï voâ

thöôøng ñöôïc chieâm nghieäm qua con maét voâ uùy vaø nuï cöôøi bí aån trong moãi taùc

phaåm thô thieàn Vieät Nam.

Ñoù laø söï chieâm nghieäm saâu xa cuûa Maõn Giaùc thieàn sö veà coõi “Xuaân khöù

baùch hoa laïc – xuaân ñaùo baùch hoa khai – söï truïc nhaõn tieàn quaù – laõo toøng ñaàu

thöôïng lai”(xuaân ñi traêm hoa ruïng – xuaân ñeán traêm hoa nôû – vieäc ñôøi theo nhau

ruoåi qua tröôùc maét – tuoåi giaø hieän ñeán töø treân maùi ñaàu), laø thaùi ñoä cuûa Dieäu Nhaân

tröôùc leõ sinh dieät: “Sinh laõo beänh töû – töï coå thöôøng nhieân – duïc caàu xuaát ly – giaûi

phoïc thieâm trieàn” (Sinh giaø beänh cheát – töø xöa leõ thöôøng vaãn theá – muoán tìm caùch

thoaùt ra khoûi – caøng côûi troùi laïi caøng buoäc theâm chaë)t… Tröø Huyeàn Quang laø taùc

giaû cuûa nhöõng baøi thô thieàn ñaày nieàm noãi, haàu heát caùc baøi thô thieàn Lyù - Traàn ñeàu

ñi theo moät caûm thöùc ñoái ñaõi chung veà leõ voâ thöôøng: ñoù laø vöôït qua voâ thöôøng ñeå

soáng bình an trong loøng mình vaø vôùi theá giôùi.

3.3.3.2. Con ngöôøi trong caûm thöùc soi chieáu

Lama A. Govinda vieát: “Thay vì thaùm hieåm vaøo khoâng gian höõu hình,

ngöôøi AÁn Ñoä chæ nhìn khoâng gian nhö moät söï chieáu roïi, hay moät söï phaûn chieáu,

khoâng hoaøn toaøn, hay moät daáu hieäu cuûa cuoäc thöïc nghieäm noäi taïi cuûa hoï, vaø vì

theá, hoï ñi saâu vaøo taâm ñieåm söï soáng cuûa chính hoï, trong söï thaàm kín cuûa yù thöùc

nhaân loaïi, trong ñoù taát caû theá giôùi voâ taän ñeàu coù” [66; 173]. Tinh thaàn soi chieáu

185

Govinda nhaéc tôùi nhö moät ñaëc ñieåm tö duy trieát hoïc cuûa ngöôøi AÁn ñaõ “ñieåm”

ñuùng vaøo thaàn thaùi cuûa toaøn boä caùi nhìn Phaät giaùo veà theá giôùi vaø con ngöôøi.

Thaät khoù hình dung ngöôøi tu thieàn hoaëc ngöôøi aûnh höôûng ñaïo thieàn maø ít

quan taâm ñeán caùi nhìn, taùnh nhìn. Nhöõng Phaät ngöõ nhö “maëc chieáu”, “quaùn

töôûng”, “quaùn chieáu”, “quaùn theá aâm”… ñeàu lieân quan ñeán caùi nhìn. Ñaëc ñieåm veà

taùnh nhìn naøy theå hieän trong caû khaùi nieäm caûnh giôùi giaùc ngoä raát quen thuoäc cuûa

Phaät giaùo. Caûnh giôùi giaùc ngoä nghóa laø caûnh giôùi ñöôïc nhìn thaáy, ñöôïc thöïc chöùng,

chöù khoâng phaûi laø moät phaàn thöôûng ñaïo ñöùc hay moät suy tö tröøu töôïng. Coù theå

noùi, yeáu toá soi chieáu laø moät neùt thaåm myõ hoïc Phaät giaùo khi yeáu toá naøy hoaït ñoäng

trong cô cheá saùng taïo vaên hoïc ngheä thuaät noùi chung.

Söï soi chieáu trong thô thieàn thöôøng ñi vôùi caùc hình aûnh: traêng, boùng nöôùc,

con maét, aùnh naéng, aùnh saùng muøa thu, vaø khoù caûm nhaän hôn laø nhöõng böùc tranh

phong caûnh tinh teá traøn ñaày thieàn ñaïo trong caùc baøi thô thieàn. Do vaäy, con ngöôøi

trong caûm thöùc soi chieáu bao giôø cuõng caàn ñeán khoâng gian soi chieáu, ñoái töôïng

soi chieáu vaø söï göûi gaém nhöõng yù töôûng thieàn hoïc, thieàn vò vaøo thô.

Hieäu Nhieân vieát:

Kinh haøn tuøng truùc tuù

Nhaäp tónh phieán vaân nhaøn

Phieám phieám thuøy vi löõ

Duy öng coäng nguyeät hoaøn

Dòch nghóa:

Traûi qua giaù laïnh buïi truùc caøng xanh toát

Vaøo choán laëng leõ aùng maây theâm an nhaøn

Cöù bôi cheøo khoâng bieát laøm baïn cuøng ai

Chæ ñaønh trôû veà cuøng vôùi aùnh traêng soi

186

Chi tieát “coäng nguyeät hoaøn” laøm aùnh leân tia saùng cuoái cuøng cuûa baøi thô.

Phöông thöùc “soi chieáu” ñaõ ñöa töù thô thoaùt khoûi chieác aùo choaøng roäng cuûa nhöõng

noãi “hoaøi caûm”, “ñoäc boä” töøng bao truøm leân khoâng khí Ñöôøng thi. Veà vôùi traêng laø

bình yeân trong söï soi chieáu baûn theå, laø aùnh saùng ñöôïc tìm thaáy trong ñôn ñoäc.

Giaûn Tröôøng ñôøi Toáng cuõng khoâng noùi khaùc hôn:

Voâ mieân ñoäng qui taâm

Haøn ñaêng toïa töông dieät

Tröôøng khuûng phuø vaân sinh

Ñoaït ngaõ taây song nguyeät

Dòch nghóa:

Khoâng nguû ñöôïc loøng laïi muoán trôû veà

Ngoài tröôùc ngoïn ñeøn leo leùt gaàn nhö taét

Luoân lo sôï caûnh maây noåi troâi

Cöôùp maát aùnh traêng cuûa ta beân cöûa soå phía Taây 42

Baøi thô laøm baät leân moät noäi dung giaûn dò: ñoái dieän vôùi nhöõng aùnh phuø

vaân, con ngöôøi laïi khaùt khao aùnh saùng vónh haèng. Ñeøn vaø maây chæ laø moät söï soi

chieáu xoäc xeäch caùi taâm baát an, trong khi traêng laïi laø bieåu töôïng cho chieác boùng

baûn theå voán quaù mong manh trong ñôøi soáng con ngöôøi. Caùch phaùt bieåu nhö Hieäu

Nhieân, Giaûn Tröôøng ñeàu aån chöùa khoâng gian soi chieáu thaàm laëng vaø maûi mieát cuûa

con ngöôøi thieàn ñaïo. Haønh Trieäu ñôøi Toáng laïi nhìn thaáy söï ñôn ñoäc qua aùnh

döông quang: “Laïc nhaät thuøy vaïn töôïng – Ngaïn hoài vaân ñoäc tuøy” (Trôøi soi chieáu

khaép ñaïi thieân vaïn töôïng – nhìn vaøo bôø, nhìn phía tröôùc chæ coù ñaùm maây leû loi theo

sau).

Yeáu toá soi chieáu trong thô thieàn Lyù – Traàn khoâng thieân veà söï thi vò hoùa

caûm quan tu taäp, khoâng chuù troïng vaøo taâm traïng nhaân vaät tröõ tình. Caùc nhaø thô – 42 Daãn chöùng töø nguoàn thö muïc [339]

187

thieàn sö Ñaïi Vieät quan taâm ñeán “caùi nhìn beân trong” hôn laø söï töông öùng yù caûnh,

taâm caûnh cuûa con ngöôøi tröôùc vaïn töôïng bao la.

Taâm vöông voâ töôùng dieäc voâ hình

Nhaõn töï ly chaâu daõ baát minh

Vua taâm khoâng töôùng cuõng khoâng hình

Duø maét saùng nhö haït chaâu döôùi caèm con roàng cuõng khoâng thaáy ñöôïc

[241; 237]

Tueä Trung vieát nhö vaäy trong baøi Taâm vöông (Vua taâm). Baûn chaát saâu xa

cuûa taâm thuoäc veà tính Khoâng, coù theå naøo duøng maét maø nhìn thaáy ñöôïc. Trong baøi

Thoaùt theá (Thoaùt ñôøi), oâng coøn quyeát lieät hôn: “Vöôn mình moät caùi vöôït ra khoûi

loàng – muoân vieäc ñeàu nhö troø chôi, vaøo maét cuõng thaønh hö khoâng – tam giôùi

meânh moâng coõi loøng saùng roõ – boùng traêng chìm xuoáng phöông Taây, maët trôøi moïc

ôû phöông Ñoâng” [241; 243]. Ñieàu thieát tha heä troïng ôû ñaây laø söï “noäi chöùng’, “noäi

quaùn” cho ñeán “coõi loøng saùng roõ” (taâm lieãu lieãu).

Thieàn sö Ñaïo Hueä ñôøi Lyù vieát: “Ñaát nöôùc löûa gioù vaø yù thöùc – voán dó ñeàu

laø khoâng – nhö ñaùm maây hôïp roài laïi tan – Nhöng maët trôøi nhaø Phaät thì soi saùng

khoâng cuøng” [240; 487]. Yeáu toá soi chieáu trong tröôøng hôïp naøy thöïc chaát laø soi

chieáu caùi goác cuûa taïo taùc, cuûa baûn theå con ngöôøi (ñaát, nöôùc, löûa, gioù). Moät baøi thô

khuyeát danh ñôøi Lyù cuõng môû ra moät khía caïnh ñaëc bieät cuûa caûm thöùc soi chieáu:

“Coù ngöôøi tôùi hoûi pheùp cuûa khoâng vöông (töùc Ñöùc Phaät) – ngoài töïa beân bình

phong, boùng loàng laáy hình” [240; 387]. Söï maëc nhieân im laëng cho ñeán luùc hoøa

vaøo tính khoâng tuyeät ñoái laø caâu traû lôøi veà Phaät phaùp. Kieåu trieát lyù naøy naèm trong

doøng chaûy soi chieáu baûn theå vaø noäi taâm maø chuùng toâi ñaõ ñeà caäp. Vaø vì theá, coù theâ

xem ñaây laø ñaëc ñieåm khaù xuyeân suoát vaø noåi baät cuûa thô thieàn Lyù – Traàn so vôùi

thô thieàn Ñöôøng – Toáng trong kieåu caûm thöùc soi chieáu.

188

3.3.3.3. Con ngöôøi vôùi nhöõng naêng löïc taâm linh cao sieâu coù theå ñaït tôùi caûnh giôùi

giaùc ngoä tuyeät ñoái töø chính cuoäc ñôøi tuïc luïy.

Thô thieàn, cuõng nhö toaøn boä neàn vaên hoïc Phaät giaùo, ñaày aép nhöõng khaùi

nieäm veà caûnh giôùi. Con ngöôøi trong thô thieàn laø con ngöôøi nhìn töø caûnh giôùi vaø

theå nhaäp caûnh giôùi. Khaùi nieäm “caûnh giôùi” trong tieáng Phaïn ñöôïc moâ taû baèng caùc

töø: Visaya (nghóa laø bôø coõi, coõi, caûnh töôïng; tieáng Anh töông ñöông laø Location,

Religion, Sphere,World, Realm…); Loka (nghóa laø coõi, giôùi, theá gian; tieáng Anh

töông ñöông laø World, Open Space, Universe); Dhatu (nghóa laø di coát; tieáng Anh

töông ñöông laø Elements, Secondary elements, Sphere, Body remains);

Mayavisaya (caûnh giôùi huyeãn aûo; tieáng Anh töông ñöông laø World of delusion)…

Kinh ñieån Phaät giaùo cuõng laø coâng trình aån duï vó ñaïi veà caûnh giôùi thoâng qua caùc

nhoùm khaùi nieäm: Nieát Baøn, tam thieân ñaïi thieân theá giôùi, trôøi Ñao Lôïi, Hoäi Long

Hoa, Ñòa nguïc, trôøi Hoùa Laïc, Khoâng voâ bieân xöù… ÔÛ ñaây, caûnh giôùi giaùc ngoä ñöôïc

xem nhö moät “trình ñoä töï do” sieâu vieät. Caûnh giôùi ñoù laø söï chieáu dieäu cuûa “maét

hueä” ñoái vôùi vaïn caûnh. Vì vaäy, tinh thaàn cuûa caûnh giôùi laø caùi nhìn. Hay noùi khaùc

hôn, nhìn thaáy caûnh laø “ñaït” caûnh, ñaït ngoä.

Ñình Söû goïi taùc giaû thieàn gia laø “ngöôøi ñöa tin veà coõi thieàn”. Phaùt bieåu thi

vò naøy cho thaáy chöùc naêng “thieân söù” cuûa taùc giaû thieàn gia. Vò “thieân söù” aáy coù

theå “du lyù” trong moät coõi giôùi thanh saïch, hoaït hoùa ñôøi soáng taâm linh cuûa mình

ñeán möùc “huyeàn ñoàng” vôùi vaïn phaùp: “Khi ta thanh tònh, ta thaáy theá giôùi thanh

tònh”. Song, caûnh giôùi maø caùc thieàn sö ñaït ñöôïc vaø “keå laïi” cho chuùng ta, nhö

nhöõng gì chuùng ta ñaõ thöôûng thöùc trong nhöõng baøi thô ngaäp traøn yù caûnh thieàn, taâm

caûnh thieàn cuûa caû thô Lyù-Traàn vaø Ñöôøng-Toáng, khoâng heà laø moät maëc khaûi huyeàn

bí. Noùi caùch khaùc, hoï moâ taû caùi thieâng baèng caùch giaûi thieâng. Ñieàu naøy cuõng goùp

phaàn taïo ra moät veû ñeïp moäng aûo cuûa chaân dung con ngöôøi trong thô thieàn.

189

Chuùng ta chuù yù ñieåm nhìn veà caûnh giôùi giaùc ngoä cuûa taùc giaû thieàn gia

thöôøng theå hieän trong thô hoï, ñoù laø theá giôùi trong saïch vaø ñeïp ñeõ baát ngôø, hay theá

giôùi giaûn dò vaø bao la boãng hieän nguyeân hình, theá giôùi troïn veïn trong söï raïn vôõ cuûa

caùi voâ minh...

Nhöõng baøi thô thieàn moâ taû caûnh giôùi giaùc ngoä, hoaëc chæ khôi gôïi veû ñeïp

cuûa vaïn caûnh töø goùc nhìn baûn theå, hoaëc ñeå laïi caûm giaùc an laïc thanh tònh töø nhöõng

bieåu hieän thieân nhieân… ñeàu ít nhieàu phaûn aùnh hình töôïng con ngöôøi vôùi naêng löïc

taâm linh cao sieâu, chöùng ngoä vieân thaønh. Xeùt töø goùc nhìn aån duï ngheä thuaät, ngöôøi

ñoïc coù theå nhaän bieát caûnh giôùi giaùc ngoä qua söï caùch ñieäu ngoân töø vaø hình aûnh veà

moät theá giôùi trong saïch traøn trong maét. Cuïm töø “maõn muïc” (ñaày tröôùc maét) laø moät

aùm aûnh ngheä thuaät theå hieän caû ôû thô thieàn Vieät Nam laãn Trung Quoác moät caùch aán

töôïng. Chuùng ta ñoïc ñöôïc aùm aûnh “taâm caûnh” naøy raát nhieàu trong caùc baøi thô ngoä

ñaïo (hay coøn goïi laø thô chöùng ngoä).

Thô thieàn Ñöôøng - Toáng coù raát nhieàu hình aûnh nhö: “Nöôùc trong khe

trong vaét maøu xanh bieác – ngaøn hoa nôû töïa gaám pha hoàng”; “ñoùa hoàng giöõa voøm

laù xanh thaúm, toät cuøng caùc lôøi noùi huyeàn dieäu nhö moät maûy loâng vaøo hö khoâng”,

“soâng nöôùc Traøng Giang chaûy phaêng phaêng hieän baøy”43… Töông ñoàng vôùi ñieåm

nhìn caûnh giôùi giaùc ngoä ñeïp ñeõ, thô thieàn Lyù Traàn cuõng ñaày aép caùc hình aûnh: “Ai

hay maây cuoán trôøi quang taïnh – nuùi hieän chaân trôøi bieác moät maøu”; “Phaät phaùp

chính ngoâi caàu chaúng ôû – ñeâm veà truù laïi raëng lau hoa”; “sao trôøi laëng tieáng, dôøi

sao ñaåu – trong suoát baàu khoâng chaúng gôïn maây”; “ñaát taâm roäng raõi, maøu saéc

töôi”; “muoân tía nghìn xanh traøn ñaát nöôùc – chaân trôøi goùc beå laø nôi nuoâi döôõng

43 Daãn chöùng töø caùc thö muïc [10], [339]. 44 Daãn chöùng töø thö muïc [241]

chaân tính ta”; “beå Phaät trong suoát, ñeâm daøi chuyeån daàn vaøo thu”44…

190

Tuy nhieân, neáu ñi saâu vaøo töøng baøi thô, khoâng quaù khoù khaên ñeå nhaän ra

raèng, caùc thieàn sö–nhaø thô Ñöôøng – Toáng caøng say meâ moâ taû caûnh giôùi giaùc ngoä,

thieát tha vôùi noù bao nhieâu, thì caùc thieàn sö-nhaø thô Lyù – Traàn laïi tænh taùo, giaûn dò

baáy nhieâu. Trong khi thô thieàn Ñöôøng - Toáng nhaán maïnh tính chaát caù bieät cuûa

kinh nghieäm giaùc ngoä thì thô thieàn Lyù - Traàn laïi nhaán maïnh söï trôû veà ñôøi soáng

thöïc sau khi chöùng ngoä. Ñaëc ñieåm voâ cuøng quan troïng naøy coù leõ ñaõ goùp phaàn laøm

neân chaân dung thieàn sö “nhaäp theá” cuûa taêng nhaân Ñaïi Vieät trong suoát boán theá kyû

ñaàu tieân cuûa nhaø nöôùc phong kieán ñoäc laäp vaø huøng cöôøng.

3.3.3.4. Con ngöôøi trong nghòch lyù giöõa giöõa voâ minh vaø trí hueä, giöõa khoå ñau vaø

giaûi thoaùt

Con ngöôøi trong thô thieàn, ôû moät phöông dieän naøo ñoù, laø tieâu ñieåm ñoàng

voïng cuûa nhieàu tieáng noùi: tieáng noùi cuûa moät thieàn sö chöùng ngoä, tieáng noùi cuûa

moät ngöôøi baên khoaên caàu ñaïo, tieáng noùi cuûa chuùng sinh ñau khoå, vaø tieáng noùi cuûa

nieàm tin giaûi thoaùt. Söï phöùc taïp naøy coù nguyeân do töø söï phöùc taïp cuûa chính loaïi

hình taùc giaû thieàn gia. Vì vaäy, khi choïn baát kyø baøi thô thieàn naøo cuûa thô thieàn Lyù -

Traàn vaø Ñöôøng - Toáng, ngöôøi ñoïc cuõng coù theå nhaän ra ít hay nhieàu söï ñoàng voïng

aáy.

Con ngöôøi trong thô thieàn khoâng coù khuynh höôùng trôû thaønh moät nhaân

chöùng cuï theå cuûa xuùc caûm theá tuïc, nhöng trong luùc thi hoùa caûm quan thieàn ñoái vôùi

ñôøi soáng, con ngöôøi aáy vöøa phaûi noái keát mình vôùi chaân trôøi voâ taän cuûa theá giôùi noäi

chöùng, vöøa phaûi ñeå loä nhöõng böôùc chaân “tuïc ñeá” cuûa mình trong moãi taùc phaåm

thô ca. Söï di chuyeån lieân tuïc ñieåm nhìn cuûa con ngöôøi trung taâm taïo cho thô thieàn

moät khoâng gian roäng môû, coù maøu saéc huyeãn hoaëc; nôi ñoù toàn taïi moät con ngöôøi

giöõa nghòch lyù voâ minh vaø trí hueä, khoå ñau vaø giaûi thoaùt.

Döôùi aùnh saùng cuûa neàn lyù luaän vaên hoïc hieän ñaïi vaø ñöôøng ñaïi, nhieàu nhaø

nghieân cöùu ñaõ ñoïc laïi thô coå Trung Hoa ôû nhöõng goùc ñoä khaùc nhau. Khoâng phaûi

191

ngaãu nhieân maø Hong Zeng, taùc giaû tieåu luaän ñoïc giaûi caáu truùc thô coå Trung Hoa

ñaõ choïn nhöõng baøi thô coù tính thieàn ñeå tìm hieåu “tính hai maët” cuûa vaên baûn…

Chung Ying Cheng trong baøi tham luaän noåi tieáng Veà ngoân ngöõ vaø nghòch lyù

Thieàn45 ñaõ phaân tích saâu saéc söï mô hoà ñaày aùm aûnh vaø giaøu trieát lyù cuûa ngoân ngöõ

thieàn.

Nhöõng baøi thô, yù thô sau ñaây cuûa thô thieàn Ñöôøng Toáng cho thaáy quan

nieäm nhaân sinh vôùi nhieàu saéc thaùi nghòch lyù raát ñaùng chuù yù:

Thuûy ñeå phaân minh thieân thöôùng vaân

Khaû lieân hình aûnh töï ngoâ thaân

Haø phöông thö taùc tuøng long theá

Nhaát vuõ xuy tieâu vaïn lyù traàn

Dòch nghóa:

Ñaùy nöôùc trong vaét hieän roõ maây treân trôøi

Thöông cho hình aûnh gioáng nhö thaân ta

Maây ñaâu ngaïi taïo theo daùng roàng

Moät traän möa queùt saïch vaïn buïi traàn

(Teà Kyû)

Vò ñaùo voâ vi ngaïn

Khoâng lieân baát heä chu

Ñoâng Sôn baïch vaân yù

Tueá vaõn thöôïng du du

Dòch nghóa:

Chöa ñeán ñöôïc beán giaùc ngoä

45 Nguyeân taùc On Zen (Ch’an) language and paradoxes, Journal of Chinese Philosophy V.I, (1973), pp. 77- 102. Xin tham khaûo phaàn dòch ôû Phuï luïc 2 cuûa luaän aùn.

Thöông thay khoâng theå buoäc thuyeàn

192

Ñoâng Sôn yù maây traéng

Naêm heát roài coøn bay meânh moâng

(Hieäu Nhieân)

Thanh lôïi hieân thieân caùnh vò vaên

Dòch nghóa:

AÂm thanh bay leân trôøi cao nhöng caùi taän cuøng chöa theå nghe ñöôïc

(Chung nam taêng – Quaùn Höu)

Vaõng nhaät kyø khu hoaøn kyù phuû

Loä tröôøng nhaân khoán kieån loâ teâ

Dòch nghóa:

Noãi baát traéc ngaøy qua khoâng theå ghi heát ñöôïc

Ñöôøng daøi, ngöôøi khoå nhoïc, con löøa nhoùn chaân keâu leân ñau ñôùn.

(Hoøa Töû Do maõnh trì hoaøi cöïu - Toâ Thöùc)

Baát thöùc Lö Sôn chaân dieän muïc

Khoâng theå bieát ñöôïc dieän muïc cuûa nuùi Lö Sôn.

(Ñeà taây laâm bích - Toâ Thöùc)

Noãi nieàm “töï tình caàu ñaïo” trong thô thieàn Ñöôøng Toáng nhö treân raát ít coù

maët trong thô thieàn Lyù Traàn. Söï ñau khoå cuûa voâ minh, nhoïc nhaèn cuûa tìm kieám,

vaø nhöõng aùm aûnh dôû dang veà kieáp ngöôøi cuõng laø moái quan taâm lôùn cuûa caùc nhaø

thô thieàn Trung Hoa, ñaëc bieät laø ôû ñôøi Toáng. Thô cuûa Toâ Thöùc, Vöông An Thaïch,

Thuû Ñoan, Chính Giaùc, Thieän Chieâu… theå hieän bi kòch nhaõn tieàn cuûa ngöôøi khoâng

tìm ñöôïc ñaïo. Tuy nhieân, ngoaøi lôùp nghóa coù theå ñoïc ñöôïc qua ngoân töø, moãi yù thô

baøi thô coøn haøm yù moät caùi nhìn khaùc: caùi gì laøm cho ta thöông thaân ta? Caùi gì laøm

cho ta bieát raèng khoâng nghe ñöôïc caùi taän cuøng? Caùi gì laøm cho ta bieát ta khoâng

theå buoäc thuyeàn laïi? Caùi gì laøm cho ta thaáy ñau ñôùn treân ñöôøng daøi?... Neáu thöïc

söï ñang chìm ñaém trong voâ minh thì con ngöôøi khoù toû töôøng nhöõng bi kòch ñoù.

193

Nhö theá, duø laáy ñoái töôïng moâ taû laø söï khoâng thaønh töïu, hoaëc ngöôøi khoâng thaønh

töïu, nhöng moãi baøi thô thieàn vöøa neâu ñeàu phaûn chieáu kín ñaùo moät caùi nhìn khaùc

xa xoâi hôn, giaøu söùc gôïi hôn – ñoù laø caùi nhìn töø phía thaønh töïu, töùc laø caùi nhìn xaùc

tín veà coõi giaûi thoaùt. Söï xung chieáu giöõa ít nhaát laø hai caùch nhìn khaùc nhau töø hai

phía nhö theá ñaõ keùo giaõn yù nghóa baøi thô, khieán noù khoâng coøn laø tieáng thôû daøi

thöôøng thaáy trong thô tröõ tình coå ñieån, maø coøn mang theâm aån yù thieàn hoïc theo

tinh thaàn giaûi thoaùt luaän.

Cuõng caùi nhìn xaùc tín aáy, thô thieàn Lyù Traàn laïi ñi theo höôùng theå hieän raát

khaùc bieät. Haõy ñoïc caùc caâu thô sau:

Nhaät nhaät tröôïng trì taïi chöôûng trung

Hoát nhieân nhö hoå höïu nhö long

Nieâm lai khöôùc khuûng sôn haø toaùi

Traùc khôûi hoaøn phöông nhaät nguyeät lung

Tam xích Song laâm haø xöù höõu

Luïc hoaøn Ñòa taïng khoaùi nan phuøng…

Dòch nghóa:

Ngaøy ngaøy caàm chieác gaäy trong tay

Boãng nhieân nhö coïp laïi nhö roàng

Naâng leân, chæ sôï non soâng vôõ naùt

Döïng thaúng, e maët trôøi maët traêng bò che khuaát

Ba thöôùc Song laâm bieát tìm choã naøo ñöôïc

Saùu voøng Ñòa taïng thaät khoù maø gaëp gôõ

(Truï tröôïng töû - Tueä Trung)

Caùi theá loay hoay cuûa ngöôøi caàu ñaïo cuõng ñöôïc tìm thaáy trong baøi thô

naøy. Tuy nhieân, loay hoay giöõa noãi sôï non soâng vôõ naùt vaø che khuaát nhaät nguyeät

vaãn laø nhöõng hình aûnh söùc soáng maõnh lieät. Keå caû cuïm hình töôïng veà Sala song

194

thuï vaø Boà taùt Ñòa taïng ôû hai caâu döôùi cuõng nhaém ñeán caùi “khoù gôõ” cuûa con ngöôøi

giöõa theá giôùi voâ taän, chöù khoâng chæ döøng laïi ôû khoâng gian khoå sôû beù nhoû.

Ngoaøi baøi Truï tröôïng töû, Tueä Trung coøn coù baøi Xuaát traàn, An ñònh thôøi

tieát, Hoïa thô huyeän leänh… ñeàu laø nhöõng baøi coù yù töù baøn veà noãi baên khoaên cuûa

ngöôøi tìm ñaïo. Nhöng keát cuïc duy nhaát thöôøng thaáy trong thô oâng laø queân ñi thaéc

maéc vaø soáng theo leõ töï nhieân. Vì vaäy, thô oâng khoâng coù xu höôùng toâ ñaäm bi kòch

lôùn lao naøo veà kieáp nhaân sinh, maø ñôn giaûn chæ laø caùch thaùo gôõ chuùng ra khoûi taâm

mình, nhaèm thieát laäp söï an laïc chaân thaät ngay trong cuoäc ñôøi tröôùc maét. Caùch theá

thaùo gôõ giaûn dò naøy coù maët trong khaép thô thieàn ñôøi Lyù Traàn.

Tính chaát song haønh giöõa yù nieäm tu taäp vaø caûm thöùc öu du, nhaøn taûn ñaõ

mang laïi cho khoâng khí thô thieàn Lyù Traàn caùi nhìn keùp ñaày aán töôïng.

Chuùng toâi nhaän thaáy nhöõng hình aûnh trong thô Huyeàn Quang coù moät bieân

ñoä nhoøa raát rieâng, taïm goïi laø “tuùy mang mang” – say ngaát ngaây. Ñoù laø “nöôùc

bieác lieàn trôøi aâu traéng xoùa”, “nöûa gian nhaø ñaù baïn cuøng maây, “thoâi ñaõ theo thieàn

loøng laëng ngaét – næ non tieáng deá vaãn vì ai”, “söông phuû traêng chìm döôùi soùng

saâu”, “löôùi buûa vaàng traêng maáy khoùm caønh”… Thô Huyeàn Quang gôïi ra hai tính

chaát sau:

1- caûm thöùc hoøa ñieäu giaûn dò cuûa caùi taâm tu hoïc vôùi caùi taâm bao la cuûa trôøi

ñaát

2- aån chöùa nieàm bi caûm cuûa vöôùng maéc

Söï vöôùng maéc ôû ñaây, cuõng nhö nieàm bi caûm maø Suzuki ñaõ vieát khi baøn veà

chaát thieàn trong thô Haiku ôû theá kyû 17 (Nhaät Baûn), chuùng toâi quan nieäm ñoù laø moät

neùt theå hieän cuûa thô ca coù tính myõ hoïc, chöù khoâng heà laø söï vöôùng maéc cuûa voâ

minh.

Caùi thao thöùc cuûa caùnh chim aâu giöõa nôi “giang thuûy lieân bieân”, caùi löng

chöøng cuûa nöûa gian nhaø ñaù laãn trong maây traéng, caùi baên khoaên thaàm kín cuûa tieáng

195

deá næ non chaúng bieát vì ai, caùi môø khuaát cuûa söông phuû traêng chìm, caùi baän roän

cuûa nhöõng caønh caây nhö giaêng löôùi buûa vaàng traêng… trong thô Huyeàn Quang ñeàu

laø tieáng noùi cuûa caûm thöùc giaûi thoaùt nhöng ñaày taâm tình traéc aån.

Phaûi chaêng, söï theå hieän con ngöôøi trong theá “löôõng phaân” nhö vaäy ñaõ

haøm chöùa tinh thaàn nhaân baûn roõ neùt nhaát trong thô thieàn – moät theå loaïi maø töø baáy

laâu nay, chuùng ta chæ quen nhìn nhö moät loaïi thô ca höôùng ñeán con ngöôøi giaûi

thoaùt chung chung, töôûng chöøng nhö khoâng coøn chuùt daáu veát naøo cuûa nhöõng böôùc

chaân con ngöôøi trong chính cuoäc ñôøi cuï theå.

3.3.3.5. Con ngöôøi vôùi nhöõng giaác moäng daøi

Caûm quan moäng trong thô thieàn Lyù Traàn vaø Ñöôøng Toáng laø söï pha troän

giöõa caùc trieát lyù coå xöa veà moäng vaø caùc khuynh höôùng toân giaùo, tö töôûng lieân

quan ñeán caùi nhìn moäng huyeãn veà theá giôùi.

Moäng trong thô thieàn Lyù Traàn vaø Ñöôøng Toáng chöùa ñöïng caûm quan moäng

thöôøng coù trong vaên hoïc phöông Ñoâng, vaø taát nhieân, chöùa ñöïng coát loõi tinh thaàn

moäng huyeãn cuûa Phaät giaùo ñaïi thöøa maø Thieàn toâng laø moät chuû aâm tieâu bieåu.

a) Con ngöôøi moäng töø goùc ñoä giaùo lyù Thieàn

Trong toaøn boä heä thoáng taïng luaän Phaät giaùo, boä Kinh Baùt Nhaõ Ba La Maät

Ña ñöôïc xem laø thaâm traàm vaø vi dieäu nhaát. Caùc nhaø nghieân cöùu toân giaùo ñeàu

thoáng nhaát raèng, caên cöù vaøo quaù trình hình thaønh thieàn toâng Trung Hoa, thì kinh

Kim Cöông (thuoäc heä Baùt Nhaõ) aån chöùa haït nhaân Thieàn hoïc roõ neùt, ñaëc bieät laø

phaàn trieát luaän veà “tính Khoâng”.

Kinh Baùt Nhaõ ñaày aép nhöõng caùch noùi nghòch vaø aûo hoùa ñeán möùc khoù

khuoân ñònh moät yù nieäm cuï theå naøo veà “moäng”. Tham chieáu ñieåm nhìn moäng

trong caû caùc ñieån coá, ñieån tích vaø heä tö töôûng Laõo Trang, chuùng toâi taïm neâu ra

moät giaû thieát veà söï toàn taïi khaùi nieäm “moäng”, bao goàm:

- Moäng gaén vôùi Khoâng

196

- Vaïn phaùp ñeàu nhö moäng huyeãn – ñôøi laø coõi moäng

- Ngöôøi moäng thaáy ñôøi moäng, ñôøi moäng laøm ngöôøi moäng

- Ngöôøi tænh thöùc thaáy ñôøi laø giaác moäng

- Saéc thaân, söï toàn taïi cuûa con ngöôøi laø moäng

- Thoaùt khoûi giaác moäng voâ minh thì chôi trong giaác moäng baûn theå

Kinh Baùt Nhaõ vieát: “voâ trí dieäc voâ ñaéc”, nghóa laø (cuoái cuøng) khoâng coù trí

hueä, cuõng khoâng coù chöùng ñaéc. Tinh thaàn Baùt Nhaõ coù khuynh höôùng giaûi moäng

töôûng ôû caû hai nghóa: giaûi voâ minh, vaø giaûi caû söï giaûi thoaùt. Toaøn boä nghòch lyù naøy

aån sau trong trieát lyù Saéc töùc thò khoâng, khoâng töùc thò saéc. Caùch phuû nhaän nhö theá,

ngoaøi yù nghóa ñaïo phaùp, ñaõ taïo ra caûm höùng kyø dieäu cho nhöõng hoàn thô theo ñuoåi

töï do nôi noäi taâm. Vaø nhö theá, moäng cuõng chính laø saùng taïo.

Gaén vôùi moäng mò laø ñeâm. Vì vaäy, hình aûnh baùn daï, nhaát daï, taïc daï, vónh

daï, daï tónh, kim daï… laø moät caùch noùi aån duï raát hay xuaát hieän trong thô thieàn Vieät

Nam vaø Trung Quoác. Ñeâm qua laø ñeâm cuûa meâ môø. Ñeâm qua laø thôøi gian taâm linh

khi chöa ñeán ñöôïc bôø beân kia, chöa coù aùnh saùng, laø thôøi gian cuûa caùi ñaõ qua.

Ngöôøi ñoïc baét gaëp nhieàu caùch noùi veà ñeâm qua trong thô thieàn, nhö laø: ñeâm qua

saân tröôùc moät nhaønh mai, ñeâm qua hoa nôû ruïng ít hay nhieàu, ñeâm qua hoa mai caây

nôû caây ruïng heát… Hình aûnh “ñeâm” cuõng cho thaáy moät khía caïnh tinh teá cuûa myõ

hoïc thieàn toâng. Ñeâm thöôøng hieåu laø ñeâm thieàn, ñeâm khoâng, ñeâm coâ tòch, gôïi ta

nghó ñeán ñeâm tröôùc cuûa giaûi thoaùt. Hình aûnh moät ñeâm maø hoa quyønh nôû ñaày nuùi

vaéng, moät ñeâm hoa mai nôû, nöûa ñeâm maây tan heát… ñeàu laø nhöõng caùch noùi raát ñaäm

yù vò thieàn, neáu khoâng noùi laø söï chöng caát nhöõng trieát lyù thieàn moät caùch tinh teá vaø

saâu saéc. Caùi gì ñaõ thöïc söï xaûy ra vaøo ñeâm tröôùc cuûa giaûi thoaùt? Ñoù laø moät bí aån

maø thieàn mang laïi cho söï saùng taïo thô ca. Theo chuùng toâi, nhaän ñònh sau ñaây cuûa

taùc giaû Ñoaøn Thò Thu Vaân coù theå xem laø moät trong nhieàu phöông aùn giaûi ñaùp:

“Thôøi gian trong ña soá caùc baøi thô thieàn thöôøng laø muøa thu, ban ñeâm (vôùi traêng

197

saùng, gioù trong vaø hôi ñeâm maùt laïnh). Ñoù laø thôøi ñieåm thích hôïp cho söï bieåu hieän

caùi hö khoâng trong treûo, gaàn vôùi baûn theå, hoøa nhaäp vôùi ñaïi vuõ truï. Ban ñeâm, nhaát

laø ñeâm thu trong maùt coøn laø thôøi ñieåm thuaän lôïi cho söï böøng ngoä cuûa taâm thöùc khi

caùi “taâm” cuûa con ngöôøi ñöôïc laéng ñoïng vaø gaït boû ñi lôùp maøn buïi baëm “voâ minh”

che phuû thöôøng ngaøy” [237; 21].

Töø nhöõng gôïi yù cuûa “khoâng gian ñeâm”, con ngöôøi moäng trong thô thieàn

xuaát hieän raát ña daïng.

Thô thieàn Lyù Traàn traøn ngaäp caùc hình aûnh: “Khi hoàn phaùch chia lìa thì saéc

thaân nhö moäng”; “Söï taïo taùc trong giaác chieâm bao - Sau khi tænh ñeàu laø khoâng

caû”; “Trong giaác moäng nhoû sinh to - Sau khi tænh khoâng tô khoâng toùc”; “Hoâm nay

ñöôïc tham vaán ñaïo Thieàn nhö ngöôøi trong moäng chôït tænh”46...

Tueä Trung thöôïng só coù baøi Meâ ngoä baát dò theå hieän saâu saéc tinh thaàn Baùt

Nhaõ:

Meâ khöù sinh khoâng saéc

Ngoä lai voâ saéc khoâng

Saéc khoâng meä ngoä giaû

Nhaát lyù coå kim ñoàng

Voïng khôûi tam ñoà khôûi

Chaân thoâng nguõ nhaõn thoâng

Nieát Baøn taâm tòch tòch

Sinh töû haûi truøng truøng

Dòch nghóa:

Luùc meâ sinh ra “khoâng” vaø “saéc”

46 Caùc daãn chöùng töø thö muïc [241]

Khi ngoä khoâng coøn “saéc” vôùi “khoâng”

198

Nhöõng ñieàu goïi laø saéc, khoâng, meâ, ngoä

Xöa nay vaãn chung nhau ôû moät leõ

Meâ voïng noåi daäy thì ba ñöôøng noåi daäy

Cöù chaân thoâng suoát thì naêm maét ñeàu thoâng suoát,

Taâm nieát baøn laëng leõ

Bieån soáng cheát truøng truøng.

Neáu nhö “moäng” trong thô thieàn Lyù - Traàn coù khuynh höôùng giaûi thích

giaùo lyù Thieàn thì “moäng” trong thô thieàn Ñöôøng - Toáng laïi theå hieän theâm nhieàu

khía caïnh veà kinh nghieäm myõ caûm thieàn toâng voán khoâng xa laï gì vôùi toaøn caûnh

hoïc thuaät vaø truyeàn thoáng thi hoïc Trung Hoa.

Chuùng ta ñoïc yù thô sau cuûa thieàn sö Quaùch AÁn:

Ñeâm khuya nhaäp tòch hoàn voâ mò

Thôøi thính khoâng ñình laïc dieäp thanh

Dòch nghóa:

Ñeâm khuya khi nhaäp tòch, hoàn khoâng coøn moäng mò gì nöõa

Boãng nghe giöõa saân vaéng tieáng laù bay

“Hoàn voâ mò” (hoàn khoâng moäng mò) trong yù thô naøy coù theå hieåu laø thoaùt

ly khoûi nhöõng aûo aûnh theá tuïc. Khi ñoù, moäng chính laø söï voâ minh. Chieác laù ruïng

giöõa saân vaéng maø coù aâm thanh, thì aâm thanh aáy phaûi chaêng ñöôïc thaåm thaáu bôûi

tueä giaùc sinh ra trong coõi “voâ mò” cuûa thieàn sö.

Tri theá tri moäng voâ sôû caàu

Voâ sôû caàu taâm phoå khoâng tòch

Hoaøn töï moäng trung tuøy moäng caûnh

Thaønh töïu haø sa moäng coâng ñöùc

Dòch nghóa:

Bieát cuoäc ñôøi nhö moäng thì khoâng coøn caàu mong ñieàu gì

199

Loøng khoâng caàu mong thì ñöôïc thanh tònh

ÔÛ trong moäng thì theo caûnh moäng

Coâng ñöùc thaønh töïu ñöôïc (trong moäng) cuõng chæ laø moäng huyeãn

maø thoâi.

Vöông An Thaïch thöôøng ñöôïc bieát ñeán nhö moät Nho gia loãi laïc cuûa thôøi

Toáng. Nhöng giôùi nghieân cöùu cuõng nhaéc ñeán oâng nhö moät cö só thoâng tueä Phaät

hoïc. OÂng ñöôïc xöng tuïng laø “nhaát ñaïi vaên toâng”, laøm chuû vaên ñaøn moät thôøi. Möôøi

naêm ôû Giang Ninh, oâng döïng Baùn Sôn Vieân soáng nhaøn du, töï taïi, töø boû chính

tröôøng, gaùc laïi phaåm haøm Phaùn Giang Ninh Phuû ñeå soáng ñôøi “voâ quan nhaát thaân

khinh”. Khi aáy, oâng chuyeân taâm chuû giaûi caùc boä kinh lôùn nhö Kinh Kim Cöông,

Kinh Duy Ma Caät, leân tieáng hoaøi nghi nhöõng luaän giaûi cuûa Hueä Naêng, Taï Linh

Vaän, Taêng Trieäu… ñoái vôùi caùc heä kinh naøy. Baøi thô treân thoaït nhìn coù veû nhö moät

phaùt bieåu taùn döông giaùo lyù thieàn raát phoå bieán “bieát ñôøi laø moäng thì chôù mong

caàu”; Nhöng hai caâu sau, oâng ñeå loä yù thöùc “phaûn tænh” raát ñaëc bieät: ôû trong moäng

thì theo caûnh moäng - coâng ñöùc thaønh töïu trong moäng cuõng laø huyeãn moäng maø thoâi.

YÙ thô saéc saûo cuûa Vöông An Thaïch cho thaáy söï thaáu ñaùo thieàn hoïc hieám coù ôû moät

danh Nho. Caâu thô aån chöùa tinh thaàn phaù chaáp maõnh lieät döïa treân trí tueä traùc

tuyeät cuûa moät ñaàu oùc öa thích thöïc tieãn.

Sinh thôøi, oâng voâ cuøng quí meán thieàn sö Haøn Sôn, thöôøng laøm thô taëng,

ñeán 20 baøi. Trong ñoù, oâng cuõng coù moät baøi ñeà caäp ñeán moäng, ví caëp phaïm truø

soáng vaø cheát gioáng nhö tænh vaø moäng. Ñoù cuõng laø moät töù thô laï.

b) Con ngöôøi moäng töø quan nieäm Laõo Trang

Trong tinh thaàn kheá hôïp vôùi thieàn toâng, hoïc thuyeát Laõo Trang ñaõ thoåi vaøo

theá giôùi thieàn ñònh ngoïn gioù maùt cuûa cuoäc chôi ngoaøi theá gian. Ngoïn gioù naøy seõ

lan toûa khaép neàn thô ca coå ñieån Trung Hoa vaø Vieät Nam, mang ñeán cho con

ngöôøi moäng moät khuoân maët khaùc: moäng laø chôi.

200

Ñieàu ñaùng chuù yù laø tinh thaàn chôi ñuøa trong moäng naøy theå hieän roõ trong

thô ñôøi Traàn cuûa Vieät Nam. ÔÛ Trung Quoác, Vöông Duy, Toâ Ñoâng Pha, Lieãu Toâng

Nguyeân, Ni Dieäu Toång… coù nhieàu baøi veà noäi dung naøy.

Trong baøi Nguoàn ñaøo (Ñaøo nguyeân haønh), Vöông Duy vieát ñaõ mieâu taû

caûnh töôïng cuoäc soáng khaùc coõi traàn ôû nôi goïi laø ñaøo nguyeân. Nhaân vaät tröõ tình

trong baøi thô töï nhaän mình laø “khaùch tuïc” coøn naëng “loøng traàn”:

Giaùp lyù thuøy tri höõu nhaân söï

Theá trung dao voïng khoâng vaân sôn

Baát nghi linh caûnh nan vaên kieán

Traàn taâm vò taän tö höông huyeän

Xuaát ñoäng voâ luaân caùch sôn thuûy

Töø gia chung nghó tröôøng du dieãn

Töï vò kinh qua cöïu baát meâ

An tri phong haùc kim lai bieán

Ñöông thì chæ kyù nhaäp sôn thaâm

Thanh kheâ kæ ñoä ñaùo vaân laâm

Xuaân lai bieán thò, ñaøo hoa thuûy

Baát bieän tieân nguyeân haø xöù taàm.

Dòch nghóa:

Trong heûm nuùi naøo ai bieát coù cuoäc soáng thöôøng nhaät

Theá maø troâng töø xa chæ thaáy nuùi vaø maây

Ngôø ñaâu ôû nôi linh caûnh khoù nghe khoù thaáy theá naøy

Loøng traàn vaãn naëng noãi nhôù queâ höông

Ra khoûi ñoäng nghe keå chuyeän nöôùc non xa vôøi vôïi

(lieàn) nghó ñeán chuyeän rôøi queâ nhaø rong chôi laàn nöõa

Nghó thaàm loái ñaõ ñi qua ta vaãn nhôù roõ

201

Ñaâu bieát luùc naøy quay laïi thì ñaõ thay ñoåi nhieàu

Qua bao khe xanh ñeán röøng maây

Giôø ñaây xuaân ñeán, möa xuaân lai laùng chaûy khaép

Khoâng theå naøo bieát ñöôïc ñaøo nguyeân ôû ñaâu nöõa.

Nhöõng caâu thô cuoái cuøng trong baøi thô Ñaøo nguyeân haønh cuûa Vöông Duy

ñaõ theå hieän raát roõ aùnh saùng cuûa Laõo Trang trong giaác mô rôøi theá tuïc vaøo coõi

moäng, coõi chôi. YÙ thieàn aån trong caâu “giôø ñaây xuaân ñeán, möa xuaân lai laùng chaûy

khaép”. Noù ñaõ hoùa giaûi caûm thöùc thöôøng xuyeân trong thô coå khi vieát veà theá giôùi

cao khieát maõi maõi maát ñi. Theá giôùi aáy, ñaøo nguyeân aáy khoâng maát, maø chæ vì nöôùc

möa xuaân traøn treà neân khoâng coøn loái. Möa xuaân cuûa Vöông Duy gôïi ta nhôù ñeán

“nöôùc muøa thu khoâng choã naøo khoâng saâu” cuûa Tueä Trung khi baøn veà leõ Phaät

Taâm. Ñoù laø hình aûnh “voâ duïc loä” cuûa thô thieàn, laø tinh thaàn ñöôøng khoâng coù

ñöôøng.

Baøi Ngoä ñaïo thi cuûa Ni Dieäu Toång cuõng mang aâm höôûng chôi ñuøa trong

moäng:

Nhaát dieäp bieån chu phieám mieãu mang

Trình nhieâu vuõ traïo bieät cung thöông

Vaân sôn haûi nguyeät ñoâ phao khöôùc

Doanh ñaéc Trang Chu ñieäp moäng tröôøng

Dòch nghóa:

Moät laù thuyeàn con troâi nôi mòt môø nöôùc chaûy

Maùi cheøo khua theo nhöõng nhòp cung thöông rieâng

Maây nuùi bieån traêng ñeàu phaûi queân heát

Khi aáy môùi ñaït ñöôïc giaác moäng daøi cuûa Trang Chu.

[338; 154]

202

Ñieäp moäng tröôøng cuûa Ni Dieäu Toång raát gaàn guõi vôùi xuaân moäng tröôøng

cuûa Traàn Nhaân Toâng. Giaác moäng daøi cuûa böôùm hay giaác moäng mieân man cuûa

xuaân ñeàu laø tín hieäu “ngoä ñaïo” maø ngöôøi ñoïc thô thieàn coù theå nhaän ra qua heä

thoáng hình töôïng quen thuoäc trong caûm thöùc thô ca phöông Ñoâng, nhaát laø thô

thieàn.

Ñaëc bieät ôû chuøm caùc baøi Nhaäp traàn, Xuaát traàn, Thoaùt theá, Thoaùi cö, Giang

hoà töï thích, Phoùng cuoàng ngaâm,… cuûa Tueä Trung, vôùi yù thô “thoaùt khoûi buïi traàn

maø rong chôi ngoaøi coõi theá”, “mô thaáy Quan AÂm vaøo choán coû hoang”… , taùc giaû

ñaõ ñi raát saâu raát gaàn vôùi nhöõng quan nieäm nhaân sinh thuoäc mang tinh thaàn Trang

Töû.

Qua khaûo saùt vaø phaân tích, chuùng toâi nhaän thaáy aâm höôûng rong chôi vaø an

ñònh trong moäng vaãn taäp trung ôû thô thieàn Lyù Traàn, trong khi caûm quan trieát hoïc

vaø myõ hoïc veà moäng laïi laø theá maïnh cuûa caùc nhaø thô thieàn sö Ñöôøng Toáng.

Hình töôïng con ngöôøi moäng huyeãn cuøng vôùi yeáu toá “giaác moäng” trong

caùc baøi thô thieàn vöøa ghi daáu con ñöôøng nhaän thöùc theá giôùi theo tinh thaàn Thieàn

Phaät giaùo vöøa theå hieän tính chaát saùng taïo ngheä thuaät ñoäc ñaùo cuûa caùc nhaø thô –

thieàn sö. Ñieàu naøy höùa heïn moät trieån voïng nghieân cöùu saâu hôn veà hình thaùi tö duy

moäng huyeãn trong toaøn boä neàn vaên hoïc Phaät giaùo.

Tieåu keát

Con ngöôøi trong vaên hoïc Phaät giaùo luoân ñöôïc soi chieáu töø hai goùc ñoä: con

ngöôøi trong ñöùc tin toân giaùo vaø con ngöôøi trong veû ñeïp cuûa vaên hoïc. Töø söï phaân

tích moät soá ñaëc ñieåm chính veà ngheä thuaät vaø tö töôûng cuûa hình töôïng con ngöôøi

trong thô thieàn, chuùng toâi ñöa ra ba maãu hình con ngöôøi tieâu bieåu goàm: con ngöôøi

haønh höông, con ngöôøi giaùc ngoä vaø con ngöôøi moäng huyeãn. Hình töôïng con ngöôøi

haønh höông mang nhieàu lôùp nghóa saâu saéc, vöøa theå hieän ñieåm nhìn toân giaùo ñoái

vôùi ngöôøi coù lyù töôûng hoaøn thieän taâm linh (nhöõng baäc ñaïo sö, thieàn sö, aån tu, …),

203

vöøa theå hieän caûm quan veà haønh trình tinh thaàn vaø haønh trình soáng cuûa con ngöôøi

(thi nhaân, cö só, …). Con ngöôøi giaûi thoaùt bao goàm caùc tính chaát: voâ ngoân, voâ ngaõ,

voâ uùy, coù taàm voùc vuõ truï. Trong ñoù, con ngöôøi cö traàn laïc ñaïo, tuøy duyeân ôû thôøi

nhaø Traàn laø ñaëc ñieåm noåi baät nhaát cuûa con ngöôøi giaûi thoaùt trong thô thieàn Ñaïi

Vieät. Con ngöôøi moäng huyeãn ñöôïc tìm hieåu trong luaän aùn laø con ngöôøi nôi theá giôùi

voâ thöôøng, ñaày bieán aûo, con ngöôøi vôùi nhöõng naêng löïc taâm linh cao sieâu, con

ngöôøi trong caûm thöùc soi chieáu vaø con ngöôøi trong nhöõng nghòch lyù giöõa khoå ñau

vaø giaûi thoaùt, giöõa voâ minh vaø trí hueä, con ngöôøi trong nhöõng giaác moäng daøi... Ba

kieåu hình töôïng con ngöôøi neâu treân ñöôïc tìm hieåu töø goùc ñoä quan nieäm con ngöôøi

trong thô keát hôïp vôùi trieát lyù nhaân sinh Thieàn Phaät giaùo.

204

KEÁT LUAÄN

Thô thieàn laø moät hieän töôïng vaên hoïc Phaät giaùo coù ñaëc thuø veà maët lòch söû

vaø loaïi hình ôû khu vöïc phöông Ñoâng. Thô thieàn ôû Trung Quoác thôøi Ñöôøng Toáng

trôû thaønh “huyeát maïch” cuûa thaønh töïu thô ca thôøi kyø naøy. Noùi nhö Ñoã Tuøng Baùch,

noù laø “ñaëc chaát” cuûa thô Ñöôøng Toáng. Vieäc so saùnh thô thieàn caùc nöôùc khu vöïc

phöông Ñoâng töø tröôùc ñeán nay haàu nhö chæ taäp trung vaøo hai ñoái töôïng tieâu bieåu:

thô thieàn Trung Quoác (maø ñaïi dieän laø thô Ñöôøng Toáng) vaø thô thieàn Nhaät Baûn

(maø ñaïi dieän laø theå thô Haiku). Treân thöïc teá, nhöõng quoác gia coù quan heä ñoàng vaên

vôùi Trung Quoác vaø chòu aûnh höôûng Phaät giaùo Ñaïi thöøa nhö Vieät Nam, Trieàu Tieân

cuõng laø maûnh ñaát phong nhieâu cho söï tìm kieám caùc nguyeân lyù thi hoïc vaø myõ hoïc

Thieàn toâng.

Trieån voïng nghieân cöùu, khaûo saùt, ñoái saùnh thô thieàn Vieät Nam vaø Trung

Quoác (giöõa hai thôøi ñaïi chuû yeáu laø Lyù Traàn vaø Ñöôøng Toáng) thöïc chaát ñaõ coù töø

laâu do truyeàn thoáng quan heä giao löu vaø aûnh höôûng cuûa hai nöôùc. Qua töøng thôøi

kyø maø quan heä aáy coù nhöõng ñaëc tính rieâng bieät. Keá thöøa thaønh töïu cuûa ngöôøi ñi

tröôùc (thoâng qua caùc coâng trình coù noäi dung baøn veà dieän maïo vaên hoïc Phaät giaùo

Lyù Traàn, khaûo saùt tìm hieåu ngheä thuaät thô thieàn Lyù Traàn, nghieân cöùu ngheä thuaät

vaø tö töôûng vaên hoïc Lyù Traàn, so saùnh thô thieàn Lyù Traàn vôùi caùc hieän töôïng vaên

hoïc khaùc nhö thô Nho cuøng thôøi, thô thieàn Trung Quoác, thô thieàn Nhaät Baûn… cuûa

caùc nhaø nghieân cöùu Vieät Nam), luaän aùn cuûa chuùng toâi laø moät böôùc tieáp caän thô

thieàn Lyù Traàn ôû phöông dieän so saùnh lieân vaên hoùa vôùi nhieàu caáp ñoä nhö so saùnh

vaên hoïc vaø toân giaùo, so saùnh thô ca vaø trieát hoïc, so saùnh loaïi hình thô thieàn döôùi

aùnh saùng myõ hoïc Phaät giaùo, khôi saâu yeáu toá trieát hoïc Phaät giaùo trong tieán trình

vaên hoïc trung ñaïi hai nöôùc… Nhöõng keát quaû nghieân cöùu ñöôïc ñöa ra tuy caàn caân

nhaéc, suy xeùt nhieàu hôn, song veà cô baûn noäi dung nghieân cöùu cuûa ngöôøi vieát laø

205

nhöõng noã löïc ñeå tìm ñeán moät caùch tieáp caän thaät môùi ñoái vôùi thô thieàn, nhaèm coá

gaéng khaùi quaùt böôùc ñaàu veà haït nhaân myõ hoïc hôïp lyù trong moïi bieåu hieän cuûa thô

thieàn thoâng qua so saùnh.

1. Nhöõng ñieåm töông ñoàng:

Luaän aùn khaùi quaùt caùc ñieåm töông ñoàng lôùn giöõa hai neàn thô thieàn Lyù

Traàn vaø Ñöôøng Toáng nhö sau:

1.1. Töông ñoàng veà ngoân ngöõ – vaên hoùa

Veà heä vaên töï, thô thieàn Vieät Nam vaø Trung Quoác ñeàu vieát baèng chöõ Haùn

(tröø hai baøi phuù vaø ca cuûa Vieät Nam vieát baèng chöõ Noâm). Söï choïn löïa vaên töï nhö

vaäy khaúng ñònh theâm moät laàn nöõa daáu veát cuûa neàn vaên hoùa Trung Quoác ôû caùc

nöôùc trong khu vöïc chòu aûnh höôûng vaên hoùa Haùn. Beân caïnh ñoù, di saûn tinh thaàn

coù maøu saéc khoan dung thuoäc loaïi hieám hoi nhaát trong lòch söû nhaân loaïi laø Tam

giaùo ñoàng nguyeân cuõng ghi daáu aán saâu ñaäm trong thô thieàn Lyù Traàn (Vieät Nam)

vaø Ñöôøng Toáng (Trung Quoác). Nghieân cöùu so saùnh thô thieàn Ñöôøng Toáng cuõng

cho thaáy söï töông ñoàng veà heä ngöõ lieäu vaø ñieån coá ñieån tích Phaät giaùo. Vieäc duøng

chung moät heä ngöõ lieäu, chung moät heä thoáng öôùc leä toân giaùo ñaõ lieân keát thô thieàn

Vieät Nam vaø Trung Quoác trong moät doøng maïch thô thieàn phöông Ñoâng. Veà theå

loaïi, haàu heát caùc hình thöùc thô ca theå hieän trong thô thieàn Vieät Nam ñeàu chòu aûnh

höôûng cuûa theå loaïi thô ca Trung Quoác. Gaàn guõi vôùi trieàu ñaïi hoaøng kim thô ca

Trung Quoác (thôøi Ñöôøng), song song vôùi vöông trieàu ñeà cao Lyù hoïc vaø trí tueä

(thôøi Toáng), vaên hoïc thieàn toâng Vieät Nam ñaõ dung hôïp nhieàu hình thöùc theå hieän

ñeå coù theå mang tieáng noùi thieàn ñaïo cuûa mình ñeán caùc taàng lôùp ngöôøi ñoïc. Tröø

“ngaâm” laø theå loaïi thuaàn tuùy cuûa ngöôøi Vieät, haàu heát caùc baøi thô Lyù Traàn ñeàu

xuaát hieän döôùi hình thöùc coå phong hoaëc Ñöôøng thi, nhöng hoàn thô vaø thieàn vò vaãn

mang nhöõng neùt ñaëc saéc rieâng maø chuùng toâi ñaõ coù dòp phaân tích vaø toång keát ôû

töøng chöông muïc cuï theå phía treân.

206

Taùc giaû Thieàn gia ôû caû hai neàn thô ñeàu laø nhöõng ñaïi dieän soáng ñoäng nhaát

cho loaïi hình taùc giaû vaên hoïc toân giaùo, trong tröôøng hôïp naøy laø vaên hoïc Thieàn

Phaät giaùo. Taùc giaû Thieàn gia chòu aûnh höôûng tö töôûng trieát hoïc vaø vaên hoùa öùng xöû

thieàn Phaät giaùo.

1.2. Töông ñoàng veà quan nieäm baûn theå thoâng qua aån duï hình aûnh thieân nhieân

Xuaát phaùt töø toân chæ cuûa Thieàn “tröïc chæ nhaân taâm – kieán tính thaønh

Phaät”, ñoàng thôøi chòu aûnh höôûng luaän giaûi cuûa caùc nhaø Trung quaùn hoïc vaø Duy

thöùc hoïc, yù thöùc baûn theå trong thô thieàn hai nöôùc ñeàu höôùng ñeán chöõ Taâm vaø qui

Taâm veà Khoâng. Ñaëc bieät, caûm höùng thô ca veà khaùi nieäm goác baûn lai dieän muïc

cuøng vôùi nhöõng bieán theå cuûa noù trong haønh trình saùng taïo cuûa caùc nhaø thô – thieàn

sö hai nöôùc cuõng laø söï gaëp gôõ ñeïp ñeõ trong neàn thô thieàn Vieät Nam vaø Trung

Quoác.

Caùc caáp ñoä hình töôïng thieân nhieân vôùi aån duï baûn theå böôùc ñaàu ñöôïc ñöa

ra vaø phaân tích trong luaän aùn. Thô thieàn Lyù - Traàn vaø Ñöôøng - Toáng ñeàu choïn löïa

nhöõng bieåu töôïng chính nhaèm thieát laäp moät noäi dung thieàn hoïc saâu saéc. Ñoù laø caùc

hình töôïng vaø yù nghóa aån duï töông ñöông: Hoa vaø phaùp, nuùi non, soâng suoái vaø

nguoàn coäi, maây traéng vaø khoâng gian baûn theå, aâm thanh nhö söï vang voïng cuûa baûn

theå, thieân nhieân trong chieàu kích chaân khoâng… Nhìn chung, thô thieàn Lyù Traàn vaø

Ñöôøng Toáng töông ñoàng ôû söï hình dung baûn theå vaéng laëng, troøn ñaày vaø vónh cöûu

thoâng qua chaát lieäu saùng taïo quan troïng laø caùc hình aûnh thieân nhieân.

1.3. Töông ñoàng veà nhaân sinh quan Thieàn Phaät giaùo thoâng qua hình töôïng

con ngöôøi

Vaán ñeà con ngöôøi nhìn töø nhaân sinh quan Phaät giaùo trong thô thieàn Lyù

Traàn vaø Ñöôøng Toáng ñöôïc luaän aùn khaùi quaùt thaønh ba kieåu: con ngöôøi haønh

höông, con ngöôøi giaûi thoaùt vaø con ngöôøi moäng huyeãn. Treân caû ba daïng thöùc naøy,

quan nieäm con ngöôøi trong thô thieàn Lyù Traàn vaø Ñöôøng Toáng ñeàu coù nhöõng gaëp

207

gôõ lyù thuù. ÔÛ con ngöôøi haønh höông, « motif » con ngöôøi tìm kieám giaùc ngoä vaø con

ngöôøi tieâu dao ñeàu xuaát hieän ôû caû hai neàn thô. Nhöõng vaán ñeà voâ ngoân, voâ ngaõ, voâ

uùy… cuûa con ngöôøi giaûi thoaùt cuõng ñöôïc caùc nhaø thô – thieàn sö hai nöôùc phaûn aùnh

roõ neùt trong thô cuûa hoï. Ngoaøi ra, con ngöôøi moäng huyeãn cuøng vôùi caùc bieåu hieän

nhö nghòch lyù giöõa khoå ñau vaø giaûi thoaùt, con ngöôøi vôùi nhöõng giaác moäng daøi…

cuõng môû roäng theâm chaân trôøi saùng taïo cho caùc nhaø thô – thieàn sö hai nöôùc, ñoàng

thôøi giuùp hoï gaëp gôõ nhau trong ñieåm nhìn nhaân sinh huyeãn moäng.

2. Nhöõng ñieåm dò bieät

2.1. Chöõ Noâm vaø khuynh höôùng “daân toäc hoùa” caûm thöùc Phaät giaùo cuûa

ngöôøi Vieät

Tuy xuaát hieän khaù ít oûi do bò maát maùt quaù nhieàu tö lieäu saùch vôû, vaên hoïc

thieàn theå hieän qua chöõ Noâm vaãn laø moät neùt ñaùng löu yù, theå hieän qua caùc taùc phaåm

vaên hoïc thieàn chöõ Noâm nhö : Ñaéc thuù laâm tuyeàn thaønh ñaïo ca (Traàn Nhaân Toâng),

Cö traàn laïc ñaïo phuù (Traàn Nhaân Toâng), Hoa Yeân töï phuù (Huyeàn Quang).

2.2. Khuynh höôùng duy tình luaän trong quan nieäm baûn theå cuûa thô thieàn

Vieät Nam

Vieäc khu bieät caùc bieåu töôïng baûn theå ñaõ neâu chöa phaûi ñaõ bao quaùt ñöôïc

caùi nhìn baûn theå cuûa caùc nhaø thô – thieàn sö. Hình töôïng « baûn lai dieän muïc » vôùi

bieán theå “nöông sinh dieän” ñaõ ñöôïc chuùng toâi tìm hieåu saâu hôn. Töø giaùc ñoä naøy,

chuùng toâi nhaän thaáy khuynh höôùng duy tình luaän trong trieát lyù baûn theå ngöôøi Vieät

Nam laø neùt rieâng so vôùi khuynh höôùng duy lyù hoùa trieát lyù baûn theå cuûa ngöôøi

Trung Quoác thôøi trung ñaïi.

2.3. Quan ñieåm cö traàn laïc ñaïo cuûa ngöôøi Vieät:

Vôùi söï xuaát hieän cuûa thieàn phaùi Truùc Laâm Yeân Töû, thô thieàn ñôøi Traàn ñi

vaøo quó ñaïo trieát hoïc cuûa thieàn phaùi naøy maø toân chæ cao nhaát laø töùc Phaät töùc Taâm,

nhaäp theá tích cöïc. Do vaäy, aùnh saùng cuûa nieàm vui soáng ôû coõi traàn laø moät yeáu toá voâ

208

cuøng ñaëc saéc maø trieát lyù Yeân Töû ñaõ khoâng nhöõng ñoùng goùp cho Phaät giaùo Vieät

Nam maø coøn taïo neân aâm höôûng « laïc ñaïo » trong thô thieàn, khaùc vôùi aâm höôûng

khaéc khoå, haøn laâm cuûa Trung Quoác vaø aâm höôûng bi ca cuûa Nhaät Baûn.

2.4.Vaên baûn hoïc Phaät giaùo-caâu chuyeän daøi cuûa lòch söû

Nhöõng vaán ñeà ñaët ra cuûa vaên baûn hoïc Phaät giaùo qua caùc tröôøng hôïp thô

thieàn sö Khoâng Loä, Huyeàn Quang, (sau naøy laø Höông Haûi)… caøng chöùng toû theâm

quaù trình giao löu aûnh höôûng cuûa neàn vaên hoïc Phaät giaùo hai nöôùc laø phöùc taïp,

nhieàu maøu saéc; nhaát laø khi tham chieáu noù trong heä thoáng vaên hoïc trung ñaïi vôùi

nhieàu yeáu toá veà ñaëc tröng thi phaùp vaø heä tö töôûng.

3. Trieån voïng nghieân cöùu so saùnh thô thieàn Lyù Traàn vaø Ñöôøng Toáng töø goùc ñoä

thi hoïc, myõ hoïc

Vieäc nghieân cöùu so saùnh thô thieàn Lyù Traàn vaø Ñöôøng Toáng treân thöïc teá

coù theå trieån khai raát nhieàu vaán ñeà veà thi phaùp, ngoân ngöõ, theå thô… Moái quan heä

laâu ñôøi giöõa Vieät Nam vaø Trung Quoác vaãn laø taám phoâng to lôùn vaø beàn bæ cho

nhöõng ñoái saùnh thi hoïc vaø vaên hoùa cuûa hai nöôùc.

Ñieån tích ñieån coá Phaät giaùo trong thô thieàn cuõng laø moät tieâu ñieåm nghieân

cöùu höùa heïn nhöõng ñoùng goùp cho vieäc tìm hieåu ñieån coá ñieån tích trong vaên hoïc

coå.

AÛnh höôûng coâng aùn ñoái vôùi thô thieàn, ñaëc bieät laø aûnh höôûng caùc thi aûnh

naèm trong caùc ngöõ luïc, laø maûnh ñaát haáp daãn ñoái vôùi caùc nhaø nghieân cöùu vaên hoïc

thieàn. Nhieàu thieàn ngöõ noåi tieáng nhö: Ngoïn Ñoâng Sôn troâi treân maët nöôùc, thaân baøy

gioù thu, tuyeát ñeïp maûnh maûnh, haøi töû môùi sinh, höôu trong höôu, moät deùp veà Taây,

moät lôøi noùi heát soâng nuùi ñaát ñai, huùt moät hôi heát nöôùc Taây Giang, hoa sen ra khoûi

nöôùc, vaät baùu trong vuõ truï, muoân daëm khoâng moät taác coû… ñeàu laø nhöõng ngoân ngöõ

thi ca ñích thöïc ngay khi noù laø lôøi leõ naèm trong caùc ngöõ luïc, coâng aùn voán laø tieáng

noùi chæ coù ôû cöûa thieàn. Ñieàu gì ñaõ bieán con ngöôøi thieàn thaønh con ngöôøi thi ca, lôøi

209

thieàn voâ ngoân thaønh lôøi cuûa nghìn thi töù? Nhöõng caâu hoûi naøy tieàm aån raát nhieàu

khaû naêng lyù giaûi veà vaên hoùa vaø myõ hoïc ñoái vôùi hieän töôïng thô thieàn ôû caùc nöôùc

phöông Ñoâng. Qua ñoù, nhöõng ngöôøi chuyeân taâm ñeán thô thieàn coù theå tìm thaáy

trieån voïng nghieân cöùu ôû moät ñeà taøi roäng lôùn hôn, ñoù laø söùc soáng cuûa loaïi hình thô

ca toân giaùo töø nhöõng phaùt ngoân thô ca sô khai nhaát ñeán nhöõng chieâm nghieäm

minh trieát nhaát veà vuõ truï vaø con ngöôøi.

210

TÖ LIEÄU THAM KHAÛO

Tieáng Vieät

1. Thích Phöôùc An, Traàn Quang Trieàu, ngöôøi giöõ gìn ngoâi chuøa taâm linh cuûa

queâ höông. (Ruùt töø trang web Phaät giaùo Vieät Nam).

2. Thích Phöôùc An, Luïc Toå Hueä Naêng vaø hình aûnh thi ca. (Ruùt töø trang web

Phaät giaùo Vieät Nam).

3. Ñaøo Duy Anh, Vieät Nam vaên hoùa söû cöông, NXB Vaên hoùa Thoâng tin, Haø

Noäi, 2002.

4. Ñaøo Duy Anh, Chöõ Noâm ôû thôøi Lyù Traàn, TCVH, soá 6-1974, tr.44-48, 73.

5. Phaïm Haûi Anh, Buùt phaùp chaám phaù trong caáu töù thô Ñöôøng, TCVH, soá

10-1994, tr. 39-42.

6. Dö Quan Anh, Lòch söû vaên hoïc Trung Quoác (Leâ Huy Tieâu dòch), NXB Ñaïi

hoïc vaø Giaùo duïc, Haø Noäi,1997.

7. Aristote- Ngheä thuaät thô ca, Löu Hieäp – Vaên taâm ñieâu long, Leâ Ñaêng

Baûng, Thaønh Theá Thaùi Bình, Ñoã Xuaân Haø, Thaønh Theá Yeân Baûy dòch,

NXB Vaên hoïc, Haø Noäi, 1999.

8. Laïi Nguyeân AÂn, Caùc theå taøi chöùc naêng trong vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam,

TCVH, soá 1-1997, tr. 56-60.

9. Laïi Nguyeân AÂn, Caùc theå taøi tröôùc thuaät vaø saùng taùc ngheä thuaät ôû vaên hoïc

trung ñaïi Vieät Nam, TCVH, soá 4-1997, tr. 31-36.

10. Ñoã Tuøng Baùch, Thô Thieàn Ñöôøng Toáng (Phöôùc Ñöùc dòch), NXB Ñoàng

Nai, 2000.

11. M.Bakhtin, Moät soá khía caïnh phöông phaùp luaän caàn löu yù khi nghieân cöùu

vaên hoïc quaù khöù, TCVH, soá 4-1980.

211

12. Bích Nham Luïc, Thích Thanh Töø dòch, Thaønh hoäi Phaät giaùo TP.Hoà Chí

Minh, 1995.

13. Phan Quí Bích, Veà tính chaát phi ngaõ cuûa thô coå, TCVH, soá 7-2005, tr. 3-

28.

14. Löu Vaên Boång, Nhöõng bình dieän chuû yeáu cuûa Vaên hoïc so saùnh, NXB

KHXH, Haø Noäi, 2004.

15. Thu Giang Nguyeãn Duy Caàn, Trang Töû tinh hoa, NXB Thaønh phoá Hoà Chí

Minh, 1992.

16. Thu Giang Nguyeãn Duy Caàn, Phaät hoïc tinh hoa, NXB Thaønh phoá Hoà Chí

Minh, 1992.

17. Thích nöõ Thanh Chaâu, Khaùi quaùt veà ngoân ngöõ kinh ñieån Phaät giaùo, Taïp

chí Nghieân cöùu Phaät hoïc, soá 6 – 2003.

18. Phaïm Tuù Chaâu, Xaùc ñònh tính chaát vaø boái caûnh ra ñôøi baøi Caûm xuùc khi ñoïc

Phaät söï ñaïi minh luïc cuûa Traàn Thaùnh Toâng, in trong cuoán Ñi giöõa ñoâi

doøng, NXB KHXH, H, 1999, tr. 253-266.

19. Chang Chen-chi (Tröông Tröøng Cô), Thieàn ñaïo tu taäp (Nhö Haïnh dòch),

Kinh Thi xuaát baûn, Saøi Goøn, 1972.

20. Nguyeãn Ñoång Chi, Vieät Nam coå vaên hoïc söû, NXB Treû, TP.HCM, 1993.

21. Minh Chi, Phaät giaùo vaø trieàu ñaïi Lyù Traàn, Tham luaän taïi Hoäi nghò Khoa

hoïc do Vieän Trieát hoïc thuoäc UÛy ban Khoa hoïc xaõ hoäi toå chöùc ngaøy trong

hai ngaøy 21 vaø 22.11. 1984 taïi Haø Noäi vôùi chuû ñeà: “Phaät giaùo vaø Lòch söû

tö töôûng Vieät Nam”.

22. Minh Chi, Thô thieàn ñôøi Lyù, Tham luaän taïi Hoäi nghò “Vaên thô vaø ngheä

thuaät ñôøi nhaø Lyù” do Hoäi vaên ngheä Haø Baéc phoái hôïp vôùi Vieän Vaên hoïc vaø

Vieän Nghieân cöùu myõ thuaät Trung Öông toå chöùc vaøo thaùng 7 – 1985.

212

23. Minh Chi, Quan heä giöõa Nho giaùo vaø Phaät giaùo taïi Vieät Nam, Nguyeät san

Giaùc ngoä soá 72 – 2002, tr. 31 – 44.

24. Minh Chi, Truyeàn thoáng vaên hoùa vaø Phaät giaùo Vieät Nam, NXB Toân giaùo,

Haø Noäi, 2003.

25. Giaûn Chi (tuyeån dòch vaø chuù thích), Thô Vöông Duy, NXB Vaên hoùa Thoâng

tin, 1993.

26. Nguyeãn Hueä Chi, Tìm hieåu “Trích dieãm thi taäp” – Boä saùch keát thuùc cho

moät giai ñoaïn nghieân cöùu, söu taäp thô vaên Lyù – Traàn , TCVH, soá 4 – 1972.

27. Nguyeãn Hueä Chi, Töø nghóa roäng vaø heïp cuûa hai chöõ “vaên hoïc” trong quaù

khöù ñeán vieäc phaân loaïi caùc loaïi hình vaên hoïc Lyù-Traàn, TCVH, soá 5-1976.

28. Nguyeãn Hueä Chi, Traàn Tung, moät göông maët laï trong laøng thô thô thieàn

thôøi Lyù-Traàn, TCVH, soá 4-1977.

29. Nguyeãn Hueä Chi, Caùc yeáu toá Phaät Nho Ñaïo ñöôïc tieáp thu vaø chuyeån hoùa

nhö theá naøo trong ñôøi soáng tö töôûng vaø vaên hoïc thôøi ñaïi Lyù-Traàn, TCVH,

soá 6-1978, tr.76-94.

30. Nguyeãn Hueä Chi, Maõn Giaùc vaø baøi thô thieàn noåi tieáng cuûa oâng, TCVH, soá

5-1987, tr. 67-72.

31. Nguyeãn Hueä Chi, Ñeà nghò moät caùch hieåu moái quan heä giöõa vaên hoïc ñôøi

Traàn vaø cuoäc khaùng chieán choáng quaân xaâm löôïc ñôøi Traàn, TCVH, soá 3-

1988.

32. Nguyeãn Hueä Chi, Con ñöôøng giao tieáp cuûa vaên hoïc coå trung ñaïi Vieät Nam

nhìn trong moái quan heä khu vöïc, TCVH, soá 1-1992.

33. Nguyeãn Hueä Chi, Maáy ñaëc tröng loaïi bieät cuûa vaên hoïc Vieät Nam töø theá kyû

X ñeán heát theá kyû XIX, TCVH, soá 5-2003, tr. 7-14.

34. Nguyeãn Phöông Chi, Huyeàn Quang, nhaø sö thi só, TCVH, soá 3-1982,

tr.75-

213

35. Nhaät Chieâu, Bashoâ vaø thô Haiku, NXB Vaên hoïc, Haø Noäi, 1994.

36. Nhaät Chieâu, Caâu chuyeän vaên chöông phöông Ñoâng, NXB Giaùo duïc, Haø

Noäi, 1997.

37. Nhaät Chieâu, Buït hieän töø bi, Nguyeät san Giaùc ngoä, soá 98-2004, tr. 32-39.

38. Nhaät Chieâu, Nhö chieác thuyeàn khoâng, Vaên hoùa Phaät giaùo soá 9-2005, tr.53-

55.

39. Nhaät Chieâu, Vaàn thô sinh töû cuûa Voâ nhò Thöôïng nhaân, Vaên hoùa Phaät giaùo

soá 8-2005, tr. 49-51.

40. Nhaät Chieâu, Ñöôøng hoa beân naéng beân raâm, Vaên hoùa Phaät giaùo soá 10–

2005.

41. Thích Nguyeân Chôn (dòch), Haønh traïng thaàn dò cuûa sö Khöông Taêng Hoäi,

löôïc truyeän töø saùch Thaàn taêng truyeän do Minh Thaønh toå bieân soaïn. Tö lieäu

laáy töø trang web Ñaïo Phaät ngaøy nay.

42. Phan Huy Chuù, Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí, taäp III, phaàn Vaên tòch chí,

NXb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1992.

43. Tröông Vaên Chung, Tö töôûng trieát hoïc cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm ñôøi Traàn,

NXB Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1998.

44. Edward Conze, Tö töôûng Phaät giaùo AÁn Ñoä, Haïnh Vieân dòch. (Ruùt töø trang

web Phaät giaùo Vieät Nam).

45. Cao Höõu Coâng, Mai Toå Laân, Ngheä thuaät ngoân ngöõ thô Ñöôøng (Traàn Ñình

Söû, Leâ Taåm dòch), NXB Vaên hoïc, Haø Noäi, 2000.

46. Nguyeãn Vaên Daân, Lyù luaän vaên hoïc so saùnh, NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø

Noäi, 1998.

47. Ngoâ Di, Thieàn vaø Laõo Trang, NXB Haïnh phuùc, Saøi Goøn, 1973.

48. Ngoâ Di, Thieàn toân, moät tö traøo môùi trong hình nhi thöôïng hoïc ñôøi Ñöôøng,

Laõng Hoà dòch, Vaïn Haïnh soá 8-9, tr. 141-143.

214

49. Nguyeãn Ñöùc Dieän, Söï gioáng, khaùc nhau giöõa phöông phaùp thieàn Tueä

Trung vaø phöông phaùp thieàn Hueä Naêng, Taïp chí Nghieân cöùu Phaät hoïc soá 2

– 1998.

50. Phaïm Vaên Dieâu, 200 naêm lòch söû vaên hoïc nhaø Lyù, Vaên hoùa Nguyeät san, soá

1 – 1996.

51. Phí AÅn Thoâng Dung, Thuû thuaät nhaø thieàn (Haïnh Hueä bieân dòch), NXB

Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 2002.

52. Tröông Ñaêng Dung, Taùc phaåm vaên hoïc nhö laø quaù trình, NXB Khoa hoïc

xaõ hoäi, Haø Noäi, 2004.

53. N. Dutt, Ñaïi thöøa vaø söï lieân heä vôùi Tieåu thöøa (Thích Minh Chaâu dòch),

NXB Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1999.

54. Thích Thanh Ñaït, Moät vaøi yù kieán giöõa doøng thieàn Truùc Laâm Vieät Nam vôùi

doøng thieàn Laâm Teá Trung Quoác, Taïp chí Nghieân cöùu Phaät hoïc soá 5 –

1999.

55. Thích Thanh Ñaït, Phöông thöùc khai ngoä baèng “boång haùt” cuûa thieàn phaùi

Truùc Laâm Vieät Nam, Haùn Noâm, soá 1 – 2000.

56. Thích Thanh Ñaït, Moät vaøi ñaëc ñieåm noåi baät giöõa doøng thieàn Truùc Laâm Yeân

Töû Vieät Nam vôùi doøng thieàn AÁn – Hoa, Taïp chí Nghieân cöùu Phaät hoïc, soá 4

– 1998.

57. Thích Ñaït Ñaïo (bieân soaïn), Kinh An Ban Thuû YÙ löôïc giaûi, NXB Toân Giaùo,

2004.

58. Bieän Minh Ñieàn, Vaán ñeà taùc giaû vaø loaïi hình taùc giaû vaên hoïc trung ñaïi

Vieät Nam, TCVH, soá 4-2005, tr. 81-90.

59. Cao Höõu Ñính, Vaên hoïc söû Phaät giaùo, NXB Thuaän Hoùa, Hueá, 1996.

60. Nguyeãn Ñaïi Ñoàng, Maáy yù kieán goùp phaàn nhaän dieän taùc phaåm “Khoùa hö

luïc”, Nguyeät san Giaùc ngoä soá 118 – 2006, tr. 70 – 74.

215

61. Leâ Quí Ñoân, Kieán vaên tieåu luïc (Truùc Vieân Leâ Maïnh Löu dòch), Boä Quoác

gia Giaùo duïc xuaát baûn, Saøi Goøn, 1963.

62. Huyeàn Giaùc, Chöùng ñaïo ca (Truùc Thieân giôùi thieäu), Thaønh hoäi Phaät giaùo

Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1995.

63. Ñoaøn Leâ Giang, YÙ thöùc vaên hoïc coå trung ñaïi Vieät Nam, Luaän aùn Tieán só

Ngöõ vaên, Ñaïi hoïc KHXH&NV TP.HCM, 2001.

64. Nguyeãn Thaïch Giang, Thö tòch coå Trung Hoa vôùi chöõ Noâm vaø Ngoân ngöõ

vaên hoïc daân toäc, in trong cuoán Lôøi queâ chaép nhaët, NXB KHXH, H, 2001,

tr. 75-131.

65. Traàn Vaên Giaùp, Phaät giaùo Vieät Nam töø khôûi nguyeân ñeán theá kyû XIII, Tueä

Syõ dòch, Ban tu thö vieän Ñaïi hoïc Vaïn Haïnh, 1968.

66. Lama A. Govinda, Quan nieäm veà khoâng gian trong tö töôûng vaø ngheä thuaät

coå cuûa Phaät giaùo, Laïc Nhaân dòch, Vaïn Haïnh, soá 23 vaø 24 – 1967.

67. Nguyeãn Thò Bích Haûi, Thi phaùp thô Ñöôøng, NXB Thuaän Hoùa, Hueá, 1995.

68. Nguyeãn Thò Bích Haûi, Caûm höùng vuõ truï cuûa con ngöôøi trong thô Ñöôøng,

TCVH, soá 3-1996, tr. 12-15.

69. Nguyeân Giaùc Phan Taán Haûi, Vaøi chuù giaûi veà Thieàn ñoán ngoä, Thieän tri thöùc

xuaát baûn, 2001.

70. Hoaøng Xuaân Haõn, Lyù Thöôøng Kieät, Lòch söû ngoaïi giao vaø toân giaùo trieàu

Lyù, NXB Haø Noäi, 1996.

71. Nhaát Haïnh, Neûo vaøo thieàn hoïc, Laù Boái xuaát baûn, Saøi Goøn, 1971.

72. Nhö Haïnh, Tyø sa moân Thieân vöông (Vaisravana), Soùc Thieân Vöông vaø Phuø

Ñoång Thieân Vöông trong toân giaùo Vieät Nam thôøi trung coå, Taïp chí Nghieân

cöùu Phaät hoïc, soá 3 – 1998.

73. Cao Xuaân Haïo, Quan ñieåm chuû toaøn trong trieát hoïc Laõo Trang vaø trong

caáu truùc luaän cuûa phöông Taây, TCVH, soá 1-1996.

216

74. Ñaëng Thò Haûo, Ban vaên hoïc coå caän ñaïi vaø böôùc tieán cuûa ngaønh nghieân cöùu

vaên hoïc coå caän ñaïi Vieät Nam, TCVH, soá 11-2003, tr. 44-61.

75. Nguyeãn Huøng Haäu, Tö töôûng trieát hoïc Thieàn cuûa Ñieàu ngöï Giaùc hoaøng

Truùc Laâm ñeä nhaát toå, Taïp chí Nghieân cöùu Phaät hoïc,…

76. Tröông Tích Haäu, Theå taøi “bieán vaên” ôû Ñoân Hoaøng (Nguyeãn Thò Ngaân,

Nguyeãn Höõu Sôn dòch), TCVH, soá 2-2000, tr. 86-89.

77. Heghen, Myõ hoïc, Phan Ngoïc giôùi thieäu vaø dòch, taäp II, tr. 483 – 567 (phaàn

vieát veà thô..)

78. Nguyeãn Duy Hinh, Tueä Trung – Nhaân só, thöôïng só, thi só, NXB KHXH,

Haø Noäi, 1998.

79. Nguyeãn Duy Hinh, Tö töôûng Phaät giaùo Vieät Nam, NXB KHXH, Haø Noäi,

1999.

80. Thích Nguyeân Hieàn, Caùc loaïi hình ngheä thuaät trong neàn vaên hoùa Phaät

giaùo, (Ruùt töø trang web Ñaïo Phaät ngaøy nay)

81. Lyù Phuù Hoa, Taêng nhaân Trung Hoa (Cao Töï Thanh dòch), NXB Toång hôïp

Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 2004.

82. Buøi Bieân Hoøa, Ñaïo taâm phöông Ñoâng – töø taâm ñeán taâm khoâng, NXB Vaên

hoùa Thoâng tin, Haø Noäi, 2001.

83. Thích Thaùi Hoøa, Lòch söû phaùt trieån Baùt Nhaõ vaø Baùt Nhaõ Taâm Kinh taïi Vieät

Nam. (Ruùt töø trang web Ñaïo Phaät ngaøy nay).

84. Nguyeãn Vaên Hoaøn, Thô vaên Lyù-Traàn vaø haøo khí cuûa moät thôøi ñaïi anh

huøng, TCVH, soá 1-1975, tr. 12-

85. Nghieäp Loä Hoa…, Trung Quoác Phaät giaùo ñoà töôïng giaûng thuyeát, NXB

Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 2001.

86. Haø Ngoïc Hoøa, Quan nieäm con ngöôøi trong thô thieàn cuûa Traàn Nhaân Toâng,

Taïp chí Khoa hoïc, Ñaïi hoïc Hueá, soá 26 – 2005.

217

87. Kieàu Thu Hoaïch, Tìm hieåu thô vaên cuûa caùc nhaø sö thôøi Lyù-Traàn, TCVH,

soá 6-1965, tr.4-

88. Phaïm Ñình Hoå, Vuõ trung tuøy buùt, Nguyeãn Höõu Tieán dòch, NXB Treû,

TP.HCM, 1989.

89. Nghieâm Xuaân Hoàng, Bieän chöùng giaûi thoaùt trong giaùo lyù Trung Hoa,

Quan Ñieåm xuaát baûn, Saøi Goøn, 1966.

90. Chimyo Horioka, Siewart W.Holmes, Thieàn trong hoäi hoïa (Thanh Chaâu

bieân dòch), NXB Toång hôïp Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 2004.

91. Nguyeãn Phaïm Huøng, Thô thieàn Trung Hoa, NCPH, soá 2, 3 – 1997.

92. Nguyeãn Phaïm Huøng, Thô thieàn Vieät Nam – Nhöõng vaán ñeà lòch söû vaø tö

töôûng ngheä thuaät, NXB Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi, 1999.

93. Nguyeãn Phaïm Huøng, Treân haønh trình vaên hoïc trung ñaïi, NXB Ñaïi hoïc

Quoác gia Haø Noäi, 2001.

94. Nguyeãn Phaïm Huøng, Vaán ñeà tính xaùc thöïc cuûa caùc taùc phaåm vaø vieäc

nghieân cöùu thô thieàn thôøi Lyù, Taïp chí Khoa hoïc Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi,

soá 4-2004, tr. 60-67.

95. Traàn Quang Huy, Töø bieán vaên, baûo quyeån Trung Quoác vaø chaân kinh Vieät

Nam, thöû nhaän ñònh veà vai troø cuûa Phaät giaùo hai nöôùc trong söï hình thaønh

tieåu thuyeát, TCVH, soá 3-2003, tr. 45-58.

96. Nguyeân Höông, Lòch söû phaùt trieån cuûa Thieàn Phaät giaùo, NXB Toång hôïp

TP. Hoà Chí Minh, 2005.

97. Ñoã Vaên Hyû, Caâu chuyeän Huyeàn Quang vaø caùch ñoïc thô thieàn, TCVH, soá

1-1975, tr. 62-

98. Khaùi yeáu lòch söû vaên hoïc Trung Quoác, Taäp theå 74 taùc giaû bieân soaïn, taäp 1

(Buøi Höõu Hoàng dòch), NXB Theá giôùi, Haø Noäi, 2000.

218

99. Ñinh Gia Khaùnh, Buøi Duy Taân, Mai Cao Chöông, Vaên hoïc Vieät Nam theá

kyû thöù X – nöûa ñaàu theá kyû XVIII, taäp 1, NXB Ñaïi hoïc vaø Giaùo duïc chuyeân

nghieäp, Haø Noäi, 1991.

100. Ñinh Gia Khaùnh, Thöû ñaët laïi moät soá vaán ñeà trong vieäc nghieân cöùu taùc gia-

taùc phaåm xöa, TCVH, soá 3-1971.

101. Thích Thanh Kieåm, Lòch söû Phaät giaùo Trung Quoác, NXB Toân giaùo, Haø

Noäi, 2001.

102. Ñaøm Gia Kieän, Lòch söû vaên hoùa Trung Quoác, Tröông Chính, Nguyeãn

Thaïch Giang, Phan Vaên Caùc dòch, NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1993.

103. N.I. Konrat, Giao löu vaên hoïc thôøi trung theá kyû, TCVH, soá 2-1996, tr. 33-

36, 41.

104. N.I.Konrat, Phöông Ñoâng vaø phöông Taây (Trònh Baù Ñónh dòch), NXB

Giaùo duïc, 1997, tr. 78-135; tr. 260-295.

105. Kinh Baùt Nhaõ Ba la maät ña

106. Kinh Duy Ma Caät

107. Kinh Laêng Giaø

108. Kinh Laêng Nghieâm

109. Kinh Hoa Nghieâm

110. Kinh Phaùp Cuù

111. Kinh Vieân Giaùc

112. Phaïm Vaên Khoaùi, Haùn vaên Lyù – Traàn, thôøi kyø coå ñieån cuûa 10 theá kyû Haùn

vaên Vieät Nam thôøi ñoäc laäp, Haùn Noâm, soá 1 – 1999, tr. 3 – 8.

113. Phaïm Ngoïc Lan, Chaát tröõ tình trong thô thieàn ñôøi Lyù, TCVH, soá 4-1986.

114. Nguyeãn Lang, Vieät Nam Phaät giaùo söû luaän, NXB Vaên hoïc, Haø Noäi, 2000.

115. Laâm Teá ngöõ luïc, Traàn Tuaán Maãn dòch vaø chuù giaûi, NXB Thaønh phoá Hoà

Chí Minh, 2004.

219

116. Nguyeãn Hieán Leâ, Ñaïi cöông vaên hoïc söû Trung Quoác, taäp 2, NXB Nguyeãn

Hieán Leâ, Saøi Goøn, 1964.

117. Ñaëng Thanh Leâ, Nghieân cöùu vaên hoïc coå trung ñaïi Vieät Nam trong moái

quan heä khu vöïc, TCVH, soá 1-1992.

118. Ñaëng Thanh Leâ, Tieáp caän moät soá vaán ñeà tieáp nhaän ngoân ngöõ vaø tö töôûng

trieát hoïc Trung Quoác thôøi kyø trung ñaïi, TCVH, soá 2-1995.

119. I.S. Lisevich, Tö töôûng vaên hoïc Trung Quoác coå xöa (Traàn Ñình Söû dòch),

Ñaïi hoïc Sö Phaïm TP.HCM, 1993.

120. Ñoaøn AÙnh Loan, Ñieån coá vaø ngheä thuaät söû duïng ñieån coá, NXB Ñaïi hoïc

Quoác gia TP.HCM, 2003.

121. Ñaëng Vaên Lung, Thô saám thôøi Lyù, TCVH, soá 5-1990.

122. Leâ Nguyeãn Löu, Ñöôøng thi tuyeån dòch, taäp moät, NXB Thuaän Hoùa, 1997.

123. Phöông Löïu, Töø vaên hoïc so saùnh ñeán thi hoïc so saùnh, NXB Vaên hoïc, Haø

Noäi, 2002.

124. Nguyeãn Coâng Lyù, Vaên hoïc Phaät giaùo thôøi Lyù Traàn – dieän maïo vaø ñaëc

ñieåm, NXB Ñaïi hoïc Quoác gia TP. Hoà Chí Minh, 2002.

125. Nguyeãn Coâng Lyù, Moái quan heä giöõa Phaät giaùo vôùi vaên hoïc, Taïp chí

Nghieân cöùu Phaät hoïc, soá 4 – 1998, tr. 49 – 55.

126. Nguyeãn Coâng Lyù, Goùp phaàn tìm hieåu dieän maïo vaên hoïc Phaät giaùo Vieät

Nam tröôùc theá kyû thöù X, Haùn Noâm soá 4 – 1999, tr. 17 – 30.

127. Nguyeãn Coâng Lyù, Maáy yù kieán veà vaán ñeà baûn theå luaän trong vaên hoïc Phaät

giaùo thôøi Lyù Traàn, Taïp chí Nghieân cöùu Phaät hoïc, soá 5 – 2002.

128. Nguyeãn Coâng Lyù, Söï quaân bình giöõa taâm vaø trí trong thieàn hoïc Lyù Traàn

qua thuyeát “Tam ban” cuûa Ngoä AÁn thieàn sö, Taïp chí Nghieân cöùu Phaät hoïc,

soá 4 – 1997.

220

129. Nguyeãn Coâng Lyù, Veà baøi töïa saùch Thieàn toâng chæ nam cuûa Traàn Thaùi

Toâng, Haùn Noâm, soá 2 – 1997.

130. Nguyeãn Coâng Lyù, Vaøi neùt veà moái quan heä giöõa Phaät giaùo Vieät Nam thôøi Lyù

– Traàn vôùi Phaät giaùo AÁn Ñoä, Phaät giaùo Trung Quoác vaø tín ngöôõng – vaên

hoùa daân gian baûn ñòa, Taïp chí Nghieân cöùu Phaät hoïc, soá 3 – 2004.

131. Nguyeãn Coâng Lyù, Baûn saéc daân toäc trong vaên hoïc Thieàn toâng thôøi Lyù Traàn,

NXB Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi, 1997.

132. Walter Liebenthal, Taêng Trieäu vaø Taùnh Khoâng Trung Hoa, Tueä Haïnh

dòch, baûn ñaùnh maùy löu tröõ trong thö vieän Vaïn Haïnh.

133. Maõ Toå Baùch Tröôïng ngöõ luïc, Traàn Tuaán Maãn dòch chuù, An Tieâm xuaát

baûn, Saøi Goøn, 1974.

134. Boà Ñeà Ñaït Ma, Saùu cöûa vaøo ñoäng Thieáu Thaát (Truùc Thieân dòch), An Tieâm

xuaát baûn, Saøi Goøn, 1974.

135. Ñaëng Thai Mai, Moái quan heä laâu ñôøi vaø maät thieát giöõa vaên hoïc Vieät Nam

vaø vaên hoïc Trung Quoác, NCVH, soá 7-1961.

136. Ñaëng Thai Mai, Maáy ñieàu taâm ñaéc trong khi ñoïc laïi vaên hoïc cuûa moät thôøi

ñaïi, TCVH, soá 6-1974, tr. 1-15.

137. Meher McArthur, Tìm hieåu myõ thuaät Phaät giaùo, NXB Toân Giaùo, Haø Noäi,

2005.

138. Thieàn sö Chí Minh, Tuyeát Ñöôøng, Vöôøn thieàn röøng ngoïc (Thieàn uyeån dao

laâm), NXB TP.Hoà Chí Minh, 2001.

139. Thieàn sö Voâ Moân, Voâ Moân Quan (Traàn Tuaán Maãn dòch chuù), Laù Boái xuaát

baûn, Saøi Goøn, 1972.

140. Ñinh Quang Myõ, Thieàn Truùc Laâm – tö töôûng trieát lyù. (Ruùt töø trang web

Ñaïo Phaät ngaøy nay).

221

141. Nguyeãn Ñaêng Na, Bí aån cuûa ñoaïn keát truyeän Voâ Ngoân Thoâng vaø vieäc giaûi

maõ bí aån ñoù, TCVH, soá 3-1997, tr. 63-72.

142. Nguyeãn Ñaêng Na, Con ñöôøng tueä giaûi baøi Keä goïi laø “Ngoân hoaøi” cuûa

Khoâng Loä thieàn sö, TCVH, soá 7-2002, tr. 48-57.

143. Nguyeãn Nam, Dieän maïo Traàn Nhaân Toâng qua Truùc Laâm ñaïi só xuaát sôn

ñoà, Haùn Noâm, soá 2 – 1999.

144. Maïnh Chieâu Nghò, Thô chöõ Haùn taïi Vieät Nam vaø Thieàn toâng Trung Quoác,

TCNCVH, soá 12- 2006, tr. 24 – 34.

145. Traàn Nghóa, Quan nieäm vaên hoïc thôøi Lyù – Traàn, TCVH, soá 6-1974, tr. 29-

43.

146. Traàn Nghóa, “Saùu böùc thö” hay cuoäc tranh luaän soâi noåi giöõa Ñaïo Cao,

Phaùp Minh vaø Lyù Mieãu veà vieäc khoâng thaáy chaân hình cuûa Phaät, Haùn Noâm,

soá 2 – 1995, tr. 3 – 24.

147. Nguyeãn Bích Ngoïc, Vöông trieàu Lyù trong vaên hoùa Vieät Nam, NXB Vaên

hoùa thoâng tin, Haø Noäi, 2006.

148. Vuõ Theá Ngoïc, Ñöôøng thi Vöông Duy chaân dieän muïc, Eastwest Institute

Press, California, 1987.

149. Cung Thò Ngoïc, Tìm hieåu moät soá neùt töông ñoàng veà quan nieäm nhaân sinh

giöõa Trang Töû vaø Phaät giaùo, Taïp chí Nghieân cöùu Phaät hoïc, soá 3 -2004.

150. Phaïm Theá Nguõ, Nhöõng thôøi kyø chính vaên hoïc söû Trung Hoa, Phaïm Theá

xuaát baûn, Saøi Goøn, 1967.

151. Buøi Vaên Nguyeân, Baøn veà moät khía caïnh trong thô tröõ tình ñôøi Traàn,

TCVH, soá 1-1975.

152. Ñaøo Nguyeân, Ñaøo Duy Anh vaø saùch “Khoùa hö luïc”, (ruùt töø trang web Ñaïo

Phaät ngaøy nay)

153. Nhiều tác giả, Đạo gia và văn hóa, NXB Văn hóa Thông tin, Hà Nội, 2000.

222

154. Nhieàu taùc giaû, Maáy vaán ñeà veà Phaät giaùo vaø lòch söû tö töôûng Vieät Nam,

Vieän Trieát hoïc, Haø Noäi, 1986.

155. Nhieàu taùc giaû, Thieàn hoïc ñôøi Traàn, Vieän Nghieân cöùu Phaät hoïc, NXB

Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1995.

156. Leâ Ñöùc Nieäm, Dieän maïo thô Ñöôøng, NXB Vaên hoùa thoâng tin, Haø Noäi,

1995.

157. J. R. O’Neil, Söï hình thaønh Ñaïi thöøa, (Ruùt töø trang web Ñaïo Phaät ngaøy

nay)

158. Nguyeãn Gia Phu,…, Lòch söû theá giôùi trung ñaïi, NXB Giaùo duïc, Haø Noäi,

1999.

159. Phaät hoïc töø ñieån, Quyeån 1, Ñoaøn Trung Coøn bieân soaïn, NXB Thaønh phoá

Hoà Chí Minh, 1997.

160. Phaät hoïc töø ñieån, Quyeån 2, Ñoaøn Trung Coøn bieân soaïn, NXB Thaønh phoá

Hoà Chí Minh, 1997.

161. Phaät hoïc töø ñieån, Quyeån 3, Ñoaøn Trung Coøn bieân soaïn, NXB Thaønh phoá

Hoà Chí Minh, 1997.

162. Nguyeãn Khaéc Phi, Quanh nguoàn tö lieäu coù lieân quan ñeán baøi “Ngoân hoaøi”

cuûa Khoâng Loä thieàn sö, TCVH, soá 12-1996, tr. 28-37.

163. Leâ Vaên Quaùn, Ñaïi cöông lòch söû tö töôûng Trung Quoác, NXB Giaùo duïc,

1997.

164. Leâ Vaên Quaùn, Böôùc ñaàu tìm hieåu giaù trò nhaân sinh cuûa Phaät giaùo, Taïp chí

Nghieân cöùu Phaät hoïc, soá 2 – 1998.

165. Thích Thieän Quang, Caùi ñeïp theo tinh thaàn Phaät hoïc ( ruùt töø trang web

Ñaïo Phaät ngaøy nay)

166. Nguyeãn Thò Queá, Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam qua moät soá taùc phaåm tieâu

bieåu, Taïp chí Nghieân cöùu Phaät hoïc, soá 1 – 2000, tr. 23 – 26.

223

167. B. L. Riptin, Maáy vaán ñeà nghieân cöùu nhöõng neàn vaên hoïc trung coå cuûa

phöông Ñoâng theo phöông phaùp loaïi hình, TCVH, soá 2-1974, tr. 107-

168. Nancy Wilson Ross, Ba con ñöôøng minh trieát AÙ Chaâu, Voõ Höng Thanh

dòch, NXB Vaên hoùa thoâng tin, 2005.

169. Traàn Troïng San, Thô Ñöôøng, cuoán I, soaïn giaû töï xuaát baûn, Saøi Goøn, 1965.

170. Traàn Troïng San, Thô Toáng, Baéc Ñaåu xuaát baûn, Canada, 1991.

171. Amartya Sen, Moái quan heä vaên hoùa giöõa Trung Hoa vaø AÁn Ñoä, (Ruùt töø

trang web Ñaïo Phaät ngaøy nay).

172. Ñaëng Ñöùc Sieâu, Vaên hoùa coå truyeàn phöông Ñoâng (Trung Quoác), NXB

Giaùo duïc, Haø Noäi, 2004.

173. Leâ Vaên Sieâu, Vieät Nam vaên minh söû, Trung taâm hoïc lieäu Boä Giaùo duïc

xuaát baûn, Saøi Goøn, 1972.

174. Leâ Vaên Sieâu, Vaên hoïc Vieät Nam thôøi Lyù, Höôùng Döông xuaát baûn, Saøi

Goøn, 1956.

175. Chu Sôû, Nhaân sinh cuûa Phaät giaùo, Duy Nguyeãn dòch, (Ruùt töø trang web

Ñaïo Phaät ngaøy nay)

176. Nguyeãn Höõu Sôn, Nguyeãn Vaïn Haïnh, nhaø chính trò – thieàn sö – thi só,

NCPH soá 3-1995, tr. 34–37.

177. Nguyeãn Höõu Sôn, Nhìn laïi nöûa theá kyû nghieân cöùu vaên hoùa-vaên hoïc Phaät

giaùo Vieät Nam, TCVH, soá 4-1996, tr. 36-40.

178. Nguyeãn Höõu Sôn…, Veà con ngöôøi caù nhaân trong vaên hoïc coå Vieät Nam,

NXB Giaùo duïc, 1997.

179. Nguyeãn Höõu Sôn, Thieàn uyeån taäp anh – töø goùc nhìn moät neùt töông ñoàng

hình thöùc theå taøi bieán vaên, TCVH, soá 3-1997, tr. 73-80.

180. Nguyeãn Höõu Sôn, Quan nieäm veà baûn theå ôû boä phaän “Taøng tröõ giaù trò thi

ca” trong Thieàn uyeån taäp anh, NCPH, soá 2 – 1998.

224

181. Nguyeãn Höõu Sôn, Thô thieàn, nhöõng neûo ñöôøng tu chöùng vaø giaûi thoaùt (Tìm

hieåu qua Thieàn uyeån taäp anh), NCPH, soá 2-1998, tr. 38-44.

182. Nguyeãn Höõu Sôn, Con ñöôøng trôû veà thieân nhieân vaø ñôøi soáng qua caùc baøi

keä trong Thieàn uyeån taäp anh, NCPH, soá 3-1998, tr. 32-34.

183. Nguyeãn Höõu Sôn, Loaïi hình taùc phaåm Thieàn uyeån taäp anh, NXB Khoa

hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 2002.

184. Nguyeãn Höõu Sôn, Vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam – quan nieäm con ngöôøi vaø

tieán trình phaùt trieån, NXB KHXH, Haø Noäi, 2005.

185. D.T. Suzuki, Thieàn luaän, Quyeån thöôïng (Truùc Thieân dòch), NXB Thaønh

phoá Hoà Chí Minh, 1992.

186. D.T. Suzuki, Thieàn luaän, Quyeån trung (Truùc Thieân dòch), NXB Thaønh phoá

Hoà Chí Minh, 1992.

187. D.T. Suzuki, Thieàn luaän, Quyeån haï (Truùc Thieân, Tueä Syõ dòch), NXB

Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1992.

188. D.T. Suzuki, Thieàn (Thuaàn Baïch soaïn dòch), NXB Thaønh phoá Hoà Chí

Minh, 2000.

189. D.T. Suzuki, Nghieân cöùu Kinh Laêng Giaø (Thích Chôn Thieän, Traàn Tuaán

Maãn dòch), NXb Thuaän Hoùa, 1999.

190. Traàn Ñình Söû, Thôøi Trung ñaïi – caùi Toâi trong caùc hoïc thuyeát trong ñôøi

soáng vaø vaên hoïc, TCVH, soá 7-1995, tr. 1-5.

191. Traàn Ñình Söû, Nhöõng theá giôùi ngheä thuaät thô, NXB Giaùo duïc, Haø Noäi,

1997, tr. 11-34; 205-214.

192. Traàn Ñình Söû, Maáy vaán ñeà thi phaùp vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam, NXB

Giaùo duïc, Haø Noäi, 1999.

193. Tueä Syõ, Hai möôi laêm theá kyû Phaät giaùo, Vaïn Haïnh, soá 13-14, name 1966,

tr. 281-284.

225

194. Tueä Syõ, Nhöõng cuoäc vaän ñoäng cuûa Phaät giaùo Vieät Nam cuoái thôøi nhaø

Ñöôøng, baûn pdf. cuûa thö vieän ñieän töû tröôøng ÑHKHXH&NV, ÑHQG

TPHCM.

195. Tueä Syõ, Trieát hoïc veà taùnh khoâng, NXB An Tieâm, Saøi Goøn, 1970.

196. Tueä Syõ, Loâ Sôn chaân dieän muïc. (Ruùt töø trang web Phaät giaùo Vieät Nam)

197. Tueä Syõ, Nguoàn goác cuûa moät theá giôùi quan voâ taän. (Ruùt töø trang web Phaät

giaùo Vieät Nam).

198. Tueä Syõ, Daãn vaøo theá giôùi vaên hoïc Phaät giaùo (Ruùt töø trang web Phaät giaùo

Vieät Nam)

199. Tam toå thöïc luïc, Thích Phöôùc Sôn dòch vaø chuù, Vieän Nghieân cöùu Phaät hoïc

Vieät Nam, TP.HCM, 1995.

200. Cöï Taùn, Söï phaùt trieån cuûa tö töôûng Baùt Nhaõ taïi Trung Quoác, GS Ñònh Hueä

dòch, (Ruùt töø trang web Ñaïo Phaät ngaøy nay).

201. Taïp chí Haùn Noâm, soá 3 – 1998, Ñaëc san Vaên hoïc so saùnh.

202. Tạp chí Văn học, số 4-1992, Đặc san văn học Phật giáo Việt Nam.

203. Keith W. Taylor, Thô Ñoaøn Vaên Khaâm (Traàn Haûi Yeán dòch töø tieáng Anh),

TCVH, soá 7-2000, tr. 17-26.

204. Thanh Taâm Langlet, Taâm linh vaø thô ca Vieät Nam giai ñoaïn coå trung ñaïi,

TCVH, soá 9-1998.

205. Thuaàn Taâm…, Thieàn toâng Ñoâng ñoä, Tri Thöùc xuaát baûn, Saøi Goøn, 1972.

206. Buøi Duy Taân, Khaûo vaø luaän moät soá taùc gia – taùc phaåm vaên hoïc trung ñaïi

Vieät Nam, taäp moät, NXB Giaùo duïc, 1999.

207. Buøi Duy Taân, Khaûo vaø luaän moät soá theå loaïi - taùc gia -taùc phaåm vaên hoïc

trung ñaïi Vieät Nam, taäp hai, NXB Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi, 2001.

208. Traàn Thò Baêng Thanh, Nhöõng nghó suy töø vaên hoïc trung ñaïi, NXB KHXH,

Haø Noäi, 1999.

226

209. Traàn Thò Baêng Thanh, Hai khuynh höôùng vaên hoïc Phaät giaùo cuûa thôøi

trung ñaïi Vieät Nam, TCVH, soá 2-1993, tr. 26-34.

210. Traàn Thò Baêng Thanh, Moät vaøi tìm toøi böôùc ñaàu veà vaên baûn “Thô vaên Lyù

Traàn”, TCVH, soá 5 – 1972.

211. Traàn Thò Baêng Thanh, Haønh trình nghieân cöùu vaên hoïc thôøi Trung ñaïi,

TCVH soá 1 – 1999, tr. 31 – 36.

212. Traàn Thò Baêng Thanh, Traàn Nhaân Toâng, thô vaø cuoäc ñôøi, trích trong

Göông maët vaên hoïc Thaêng Long, Sôû Vaên hoùa Thoâng tin Haø Noäi, Trung

taâm hoaït ñoäng vaên hoùa khoa hoïc Vaên Mieáu Quoác Töû Giaùm xuaát baûn, Haø

Noäi, 1994, tr. 117 – 136.

213. Khaâu Chaán Thanh, Lyù luaän vaên hoïc ngheä thuaät coå ñieån Trung Quoác (Mai

Xuaân Haûi dòch), NXB Vaên hoïc, Haø Noäi, 2001.

214. Kim Thaùnh Thaùn, Pheâ bình thô Ñöôøng, Traàn Troïng San bieân dòch, Tuû

saùch Ñaïi hoïc Toång hôïp TP.HCM, 1990.

215. Leâ Maïnh Thaùt, Veà taùc giaû baøi thô “Xuaân nhaät töùc söï”, TCVH, soá 1-1984.

216. Leâ Maïnh Thaùt, Nghieân cöùu veà Thieàn uyeån taäp anh, NXB Thaønh phoá Hoà

Chí Minh, 1999.

217. Leâ Maïnh Thaùt, Toaøn taäp Traàn Nhaân Toâng, NXB Thaønh phoá Hoà Chí Minh,

2000.

218. Leâ Maïnh Thaùt, Toång taäp vaên hoïc Phaät giaùo Vieät Nam, taäp 1, NXB Thaønh

phoá Hoà Chí Minh, 2001.

219. Leâ Maïnh Thaùt, Toång taäp vaên hoïc Phaät giaùo Vieät Nam, taäp 2, NXB Thaønh

phoá Hoà Chí Minh, 2001.

220. Leâ Maïnh Thaùt, Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam, taäp I (töø khôûi nguyeân ñeán Lyù

Nam Ñeá (544))NXB Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 2003.

227

221. Leâ Maïnh Thaùt, Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam, taäp II (Töø Lyù Nam Ñeá ñeán

Lyù Thaùi Toâng (1054)), NXB Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 2001.

222. Leâ Maïnh Thaùt, Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam, taäp III (Töø Lyù Thaùnh Toâng

(1054) ñeán Traàn Thaùnh Toâng (1278), NXB Thaønh phoá Hoà Chí Minh,

2002.

223. Nghieâm Thaåm, Nhöõng theá kyû ñaàu tieân cuûa Phaät giaùo taïi Vieät Nam, Vaïn

Haïnh, soá 8,9.

224. Narada Thera, Ñöùc Phaät vaø Phaät phaùp, Phaïm Kim Khaùnh dòch, Thaønh hoäi

Phaät giaùo TP. Hoà Chí Minh xuaát baûn, 1991.

225. Maät Theå, Vieät Nam Phaät giaùo söû löôïc, Minh Ñöùc xuaát baûn, Saøi Goøn, 1960.

226. Thích Maät Theå, Phaät giaùo vôùi vaán ñeà nhaân sinh, Vaïn Haïnh, soá 11 – 19…,

tr. 7 – 16.

227. Truùc Thieân, Ñoàng töû Thaàn Hoäi, Vaïn Haïnh, soá 23,24 – 1967.

228. Thích Taâm Thieân, Tö töôûng myõ hoïc Phaät giaùo, Thaønh hoäi Phaät giaùo

Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1996.

229. Thích Taâm Thieän, Tìm hieåu nhaân sinh quan Phaät giaùo, NXB TP. Hoà Chí

Minh, 1998.

230. Thích Taâm Thieän, Taâm lyù hoïc Phaät giaùo, NXB TP. Hoà Chí Minh, 1998.

231. Thích Taâm Thieän, Lòch söû tö töôûng vaø trieát hoïc taùnh Khoâng, NXB TP. Hoà

Chí Minh, 1999.

232. Traàn Nho Thìn, Vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam döôùi goùc nhìn vaên hoùa, NXB

Giaùo duïc, Haø Noäi, 2003.

233. Traàn Nho Thìn, Thöû phaùc hoïa tieán trình vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam,

TCVH, soá 5-2003, tr. 32-40.

234. Traàn Nho Thìn, Tính heä thoáng cuûa tieán trình lòch söû vaên hoïc Vieät Nam,

TCVH, soá 7-2002, tr. 58-67.

228

235. Thích Nhuaän Thoâng, Caùi ñeïp trong heä thoáng giaùo duïc Phaät giaùo, Luaän

vaên toát nghieäp tröôøng cao – trung Phaät hoïc Thaønh phoá Hoà Chí Minh,

2005.

236. Hoaøng Thò Thô, Lòch söû tö töôûng Thieàn töø Veda AÁn Ñoä tôùi Thieàn toâng

Trung Quoác, NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 2005.

237. Thô thieàn Lyù Traàn, Ñoaøn Thò Thu Vaân bieân soaïn (Chöõ Haùn – Phieân aâm –

Dòch nghóa- Chuù thích - Löôïc bình), NXB Vaên ngheä TP.HCM, Hoäi

Nghieân cöùu vaø Giaûng daïy Vaên hoïc TP.HCM, 1998.

Thô Ñöôøng – Töø Toáng, Lyù Phuùc Ñieàn dòch, NXB Vaên ngheä Thaønh phoá Hoà 238.

Chí Minh, 1997.

239. Thô vaên ñôøi Lyù: Toaøn Vieät thi luïc 1768, Duy Phi, Ñaëng Tieán Huy, Vuõ Huy

Ba, Nguyeãn Tieán bieân soaïn, NXB Vaên hoùa Thoâng tin, 1998.

240. Thơ văn Lý Trần, Tập 1, Viện Văn học, NXB Khoa học xã hội, 1977.

241. Thô vaên Lyù Traàn, Taäp 2, quyeån thöôïng, Vieän Vaên hoïc, NXB Khoa hoïc xaõ

hoäi, 1989.

242. Thô – nghieân cöùu, lyù luaän, pheâ bình, Nhieàu taùc giaû, Tuû saùch Nhöõng vaán ñeà

Ngöõ vaên, NXB Ñaïi hoïc Quoác Gia TP.HCM, 2003.

243. Thô vaên Ngoâ Thì Nhaäm, taäp 1, “Truùc Laâm toâng chæ nguyeân thanh”, Cao

Xuaân Huy dòch, NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1978.

244. Thô Toáng, Nguyeãn Bích Ngoâ, Nam Traân… dòch, NXB Vaên hoïc, Haø Noäi,

1991.

245. Nguyeãn Ñaêng Thuïc, Thieàn cuûa Vaïn Haïnh, Kinh Thi xuaát baûn, Saøi Goøn,

1973.

246. Nguyeãn Ñaêng Thuïc, Phaät giaùo Vieät Nam, Maët Ñaát xuaát baûn, Saøi Goøn,

1974.

229

247. Nguyeãn Ñaêng Thuïc, Lòch söû trieát hoïc phöông Ñoâng, taäp II (Trung Hoa

thôøi kyø hoaøn thaønh cuûa trieát hoïc töø Chieán quoác ñeán Tieàn Haùn), NXB

Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1991.

248. Nguyeãn Ñaêng Thuïc, Lòch söû trieát hoïc phöông Ñoâng, taäp III (AÁn Ñoä, töø

Phaät ñaø ñeán Phaät nguyeân thuûy), NXB Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1991.

249. Nguyeãn Ñaêng Thuïc, Thieàn hoïc Traàn Thaùi Toâng, NXB Vaên hoùa Thoâng tin,

Haø Noäi, 1996.

250. Nguyeãn Ñaêng Thuïc, Phaät giaùo Vieät Nam vôùi quoác giaùo, Tö töôûng, 1971, tr

27 – 45.

251. Nguyeãn Ñaêng Thuïc, Tinh thaàn vaên ngheä Phaät giaùo Vieät Nam, Tö töôûng, soá

4 – 1971, tr. 43 – 67.

252. Nguyeãn Ñaêng Thuïc, Tinh thaàn thieàn hoïc Vieät Nam, Vaïn Haïnh, soá 23, 24.

253. Nguyeãn Taøi Thö, Lòch söû tö töôûng Vieät Nam, Taäp 1, Vieän Trieát hoïc, NXB

KHXH, Haø Noäi, 1993, tr. 71 – 219.

254. Nguyeãn Taøi Thö, “Tam giaùo ñoàng nguyeân”- Hieän töôïng chung cuûa caùc

nöôùc Ñoâng Nam AÙ, Taïp chí Haùn Noâm, soá 3 – 1999.

255. Nguyeãn Vaên Thö, Vaán ñeà hoa sen vôùi Phaät phaùp, Vaïn Haïnh, soá 23, 24 –

1967.

256. Löông Duy Thöù, Thô coå Trung Quoác – quaù trình dieãn tieán vaø thi phaùp,

TCVH, soá 24-30.

257. Chu Quang Tieàm, Taâm lyù vaên ngheä, NXB Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 2003.

258. Maõ Toå Baùch Tröôïng ngöõ luïc, Traàn Tuaán Maãn chuù dòch, NXB An Tieâm,

Saøi Goøn, 1974.

259. Ngoâ Taát Toá, Vaên hoïc ñôøi Lyù, Khai Trí xuaát baûn, Saøi Goøn, 1960.

260. Ngoâ Taát Toá, Vaên hoïc ñôøi Traàn, Ñaïi Nam xuaát baûn, Saøi Goøn, …

230

261. Traàn Thaùi Toâng Hoaøng ñeá, Khoùa hö luïc (Thích Thanh Kieåm dòch), Thaønh

hoäi Phaät giaùo Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1997.

Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam (taäp 1), NXB KHXH, Haø Noäi, 1997. 262.

Tueä Trung thöôïng só vôùi Thieàn toâng Vieät Nam, Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi, 263.

NXB Ñaø Naüng, 2000.

264. Leâ Quang Tröôøng, Nhöõng aûnh höôûng Phaät giaùo trong thô Lyù Thöông AÅn,

Nguyeät san Giaùc ngoä soá 124 – 2006, tr. 57 – 62.

Phạm Thị Tú, Về bài từ đầu tiên và tác giả của nó: Sư Khuông Việt, TCVH, 265.

số 6-1974, tr. 135-138.

Tuyeån taäp 40 naêm Taïp chí Vaên hoïc 1960 – 1999, taäp 2 (Vaên hoïc coå caän 266.

ñaïi Vieät Nam), Phan Troïng Thöôûng, Trònh Baù Ñónh, Nguyeãn Höõu Sôn

bieân soaïn vaø giôùi thieäu, NXB Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1999.

267. Thích Thanh Töø, Tham ñoà hieån quyeát vaø thi tuïng caùc thieàn sö ñôøi Lyù giaûng

giaûi, Thieàn vieän Thöôøng Chieáu, 1997.

268. Thích Thanh Töø, Thieàn sö Trung Hoa, 3 taäp, NXB Toân giaùo, Haø Noäi,

2002.

269. Thích Thanh Töø, Söû 33 vò Toå thieàn toâng AÁn – Hoa, NXB Toân giaùo, Haø

Noäi, 2003.

Tö töôûng, soá 1, Vieän Ñaïi hoïc Vaïn Haïnh, Saøi Goøn, 1967. 270.

Töø ñieån Phaät hoïc, Chaân Nguyeân vaø Nguyeãn Töôøng Baùch, NXB Thuaän 271.

Hoùa, Hueá, 1999.

Töø ñieån Thieàn toâng Haùn Vieät, Haân Maãn, Thoâng Thieàn bieân dòch, NXB 272.

Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 2002.

Töï ñieån Vaên hoïc, taäp II, N-Y, Ñoã Ñöùc Hieåu, Nguyeãn Hueä Chi, Phuøng Vaên 273.

Töûu bieân soaïn, NXB KHXH, Haø Noäi, 1984.

274. Trang Töû, Nam Hoa Kinh, taäp 1, NXB Haø Noäi, 1992.

231

275. Trang Töû, Nam Hoa Kinh, taäp 2, NXB Haø Noäi, 1992.

276. Phaùp Vöông Töû, Thi Phaät Lieãu Toâng Nguyeân vaø baøi thô “Soâng tuyeát”, Taïp

chí Nghieân cöùu Phaät hoïc, soá 2-2003.

277. Phaùp Vöông Töû, Quan nieäm “con ngöôøi” trong ñaïo Phaät, Taïp chí Nghieân

cöùu Phaät hoïc, soá 6 – 2002.

278. Vaên hoïc so saùnh – lyù luaän vaø öùng duïng, Vieän Vaên hoïc, NXB Khoa hoïc xaõ

hoäi, Haø Noäi, 2001.

279. Vaên hoïc so saùnh- Nghieân cöùu vaø dòch thuaät, Khoa Ngöõ vaên vaø Baùo chí,

NXB Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi, 2003.

280. Vaên hoïc Vieät Nam thôøi Lyù Traàn, Nhieàu taùc giaû, NXB Vaên ngheä, TP.HCM,

1997.

281. Ñoaøn Thò Thu Vaân, Moät vaøi nhaän xeùt veà ngoân ngöõ thô thieàn Lyù – Traàn,

TCVH, soá 2-1992.

282. Ñoaøn Thò Thu Vaân, Quan nieäm veà con ngöôøi trong thô thieàn Lyù – Traàn,

TCVH, soá 3 – 1993.

283. Ñoaøn Thò Thu Vaân, Khaûo saùt ñaëc tröng ngheä thuaät cuûa thô thieàn Vieät Nam

theá kyû XI- theá kyû XIV, NXB Vaên hoïc, Haø Noäi, 1997.

284. Ñoaøn Thò Thu Vaân, Khoaûnh khaéc “queân” trong thô thieàn, TCVH, soá 4-

1998.

285. Veà vieäc nghieân cöùu thô vaên Lyù-Traàn, Ban Vaên hoïc Vieät Nam, TCVH, soá

5-1971, tr. 117-, soá 6-1971.

286. Leâ Trí Vieãn, Ñaëc tröng vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam, , NXB KHXH, Haø

Noäi, 1996.

287. Leâ Trí Vieãn, Qui luaät phaùt trieån lòch söû vaên hoïc Vieät Nam, NXB Giaùo duïc,

Haø Noäi, 1998.

232

288. Traàn Nguyeân Vieät, Moái quan heä tam giaùo trong lòch söû tö töôûng Vieät Nam

thôøi kyø trung theá kyû qua caùch nhìn heä thoáng, Taïp chí Khoa hoïc xaõ hoäi soá

4-2001, tr. 27-38.

289. Tueä Vuõ, Tinh thaàn Thieàn trong Taâm Kinh Baùt Nhaõ Ba la maät ña, Taïp chí

Nghieân cöùu Phaät hoïc, soá 1, 2 – 2000.

290. Traàn Ngoïc Vöông, Vaên hoïc Vieät Nam – doøng rieâng giöõa nguoàn chung,

NXB Giaùo duïc, Haø Noäi, 1998.

Tieáng Anh

291. Archie J. Balm, Buddhist Aesthetics, The Journal of Aesthetics and Art

Criticism, Vol. 16, No. 2(Dec., 1957), 249-252.

292. R. H. Blyth, Zen and Zen classics, Volume seven, The Hokuseido Press,

1963.

293. Lara Braitstein, A road to nowhere: The significance of the Pilgrimage in

Buddhist Literature, Thesis of Master of Art, McGill University,

Montreal, 1998.

294. Jonathan Chaves, “Not the Way of Poetry”: The Poetics of experience in

the Sung Dynasty, Chinese Literature: Essays, Articles, Reviews

(CLEAR), Vol. 4, No. 2(Jul., 1982), 199-212.

295. Zu-yan Chen, Impregnable Phalanx and Splendid Champer: Chang Yueh

and the aesthetics of High T’ang poetry, Chinese Literature: Essays,

Articles, Reviews (CLEARS), Vol. 17 (Dec., 1995), 69-88.

296. Chung-Ying Cheng, On Zen (Ch’an) language and Zen paradoxes, Journal

of Chinese Philosophy V.1 (1973), pp. 77-102.

233

297. Francois Cheng, Chinese Poetic writing, Indiana University Press, 1982,

23-95.

298. Comparative Literature in the age of multiculturalism, edited by Charles

Bernheimer, The Johns Hopkins University Press, Baltimore and

London, 1995.

299. Eugene Eoyang, The solitary boat: Images of Self in Chinese nature

poetry, The journal of Asian studies, Vol. 32, No. 4 (Aug., 1973), 593-

621.

in T’ang Poetry: Pomegranate, Sea 300. Donald Harper, Flowers

Pomegranate, and Mountain Pomegranate, Journal of the American

Oriental Society, Vol. 106, No. 1, Sinological Studies Dedicated to

Edward H. Schafer (Jan. – Mar., 1986), 139-153.

301. Jeff Humphries, Reading Emptiness: Buddhism and Literature, State

University of New York Press, 1999.

302. Kenneth Kraft, Zen – Tradition and Transition, Grove Press, NY, 1988.

303. Hsu Kwan-san, The Chinese critical tradition, The Historical Journal,

Vol. 26, No. 2 (Jun., 1983), 431-446.

304. Andreù Leùvy, Chinese literature, Ancient and Classical (translated by

William H. Nienhauser, Jr.), Indian University Press, Blooming and

Indianapolis, USA, 2000, pp 61 – 105.

305. Walter Liebenthal, Chinese Buddhism during the 4th and 5th centuries,

Monumenta Nipponica, Vol. 11, No. 1 (1995), 44-83.

306. Jiahe Liu; Dongfang Shao, Early Buddhism and Taoism in China (A.D.

65-420), Buddhist – Christian Studies, Vol. 12 (1992), 35-41.

234

307. James J. Y. Liu, Time, space and self in Chinese poetry, Chinese

Literature: Essays, Articles, Reviews (CLEAR), Vol. 1, No. 2 (Jul.,

1979), 137-156.

308. Harold E. McCarthy, Poetry, Metaphysics and the spirit of Zen,

Philosophy East and West, Vol. 1, No. 1, (Apr., 1951), 16 – 34.

309. John R. Mcrae, Buddhism, The journal of Asian Studies, Vol. 54, No. 2

(May, 1995), 354-371.

310. David McMahan, Orality, writing and authority in South Asian Buddhism:

visionary literature and the struggle for legitimacy in the Mahayana,

History of Religions, Vol.37 No.3, Feb 1998, pp.249-274.

311. Cuong Tu Nguyen, Zen in Medieval Vietnam, University of Hawai’I

Press, Honolulu, 1997.

312. William H. Nienhauser, Jr, Floating clouds and Dreams in Liu Tsung-

yuan’s Yung-chou Exile writings, Journal of the American Oriental

Society, Vol. 106, No. 1, Sinological Studies Dedicated to Edward H.

Schafer (Jan.-Mar., 1986), 169-181.

313. Valerie Malenfer Ortiz, The poetic structure of a Twelfth-Century

Chinese pictorial dream journey, The Art Bulletin, Vol. 76, No. 2 (Jun.,

1994), 257-278.

314. Peter D. Hershock, Person as Narration: The Dissolution of “Self” and

“Other” in Ch’an Buddhism, Philosophy East and West, Vol. 44, No.

4(Oct., 1994), 685-710.

315. Richard John, Lynn, The talent learning polarity in Chinese poetics: Yan

Yu and the later tradition, Chinese Literature: Essays, Articles, Reviews

(CLEAR), Vol. 5, No. 1/2(Jul., 1983), 157-184.

235

316. Stuart H. Sargent, Can latecomers get there first? Sung poets and T’ang

poetry, Chinese Literature: Essays, Articles, Reviews (CLEAR), Vol. 4,

No. 2 (Jul., 1982), 165-198.

317. Stuart H. Sargent; Huang T’ing-Chien, Huang T’ing Chien’s “Incense of

Awareness”: Poems of Exchange, Poems of Enlightment, Journal of the

American Oriental Society, Vol. 121, No. 1 (Jan. - Mar., 2001), 60-71.

318. Edward H. Schafer, The idea of created Nature in T’ang literature,

Philosophy East and West, Vol. 15, No. 2 (Apr., 1965), 153-160.

319. George Steiner, What is comparative literature? (An Inaugural Lecture

delivered before the University of Oxford on 11 October 1994),

Clarendon Press, Oxford 1995, pp 1-19.

320. D.T. Suzuki, Zen and Japanese culture, Princeton University Press, 1970.

321. The Idler’s Companion An Anthology of Lazy Literature, Edited by Tom

Hodgkinson and Matthew de Abaitua, Fourth Estate London, 1988, pp

95-131.

322. The Zen Canon, understanding the classic texts, Edited by Steven Heine,

Dale S. Wright, Oxford University Press, 2004.

323. The poetry of Zen, Translated and edited by Sam Hamill & J.P. Seaton,

Shambhala, Boston and London, 2004.

324. Paula M. Varsano, Getting there from here: Locating the subject in early

Chinese Poetics, Harvard Journal of Asiatic Studies, Vol. 56, No. 2 (Dec.,

1996), 375-403.

325. Marsha L. Wagner, Wang Wei, Twayne Publishers, A Division of G.K.

Hall & Co.Boston., 1981.

326. James R. Ware, Transliteration of the Chinese Buddhist Monks, Journal of

the American Oriental Society, Vol. 52, No.2 (Jun., 1932), 159-162.

236

327. Arthur F. Wright, Buddhism and Chinese culture: Phases of interaction,

The Journal of Asian Studies, Vol. 17, No. 1 (Nov., 1957), 17-42.

328. John C.H. Wu, The Golden Age of Zen, Image Books Doubleday, USA,

1996.

329. David C. Yu, Skill-in-Means and the Buddhism of Tao-sheng: A study of a

Chinese reaction to Mahayana of the Fifth century, Philosophy East and

West, Vol. 24, No. 4 (Oct., 1974), 413-427.

330. Pauline Yu, Metaphor and Chinese poetry, Chinese Literature: Essays,

Articles, Reviews (CLEAR), Vol. 3, No. 2 (Jul., 1981), 205-224.

331. Jan Yun-hua, Buddhist relations between India and Sung China, Part II,

History fo Religions, Vol. 6, No. 2 (Nov., 1966), 135-168.

332. Zen: Tradition and Transition, Edited by Kenneth Kraft, Grove Press,

New York, 1988.

333. Zen poems of China and Japan, translated by Lucien Stryk and Takashi

Ikemoto with the Assistance of Taigan Takayama, Zen Master, Grove

Weidenfeld, New York, 1973.

334. Hong Zeng, A Deconstructive reading of Chinese natural philosophy in

Literature and the Arts :Taoism and Zen Buddhism, The Edwin Mellen

Press Box 450, Lewiston New York, USA, 2004.

237

Tieáng Hoa

335. Caûnh ñöùc truyeàn ñaêng luïc

(ruùt töø trang web http://www.guoxue.com/fxyj/jdcdl/jdcd_001.htm)

336. Tieâu Leä Hoa, Ñöôøng ñaïi thi ca döõ thieàn hoïc, Ñoâng Ñaïi ñoà thö coå phaàn

höõu haïn Coâng ty, Trung Hoa daân quoác 86 (1997).

337. Laâm Töông Hoa, Thieàn toâng döõ Toáng ñaïi thi hoïc, Vaên Taân xuaát baûn xaõ

höõu haïn coâng ty, 2002.

338. Chu Duï Khaûi, Toáng ñaïi thi hoïc thuaät ngöõ ñích Thieàn hoïc ngöõ nguyeân( ruùt

töø trang web http://www.guoxue.com/www/xsxx/txt.asp?id=935)

339. Lyù Tieän Laâm, Thieàn döõ Ñoâng phöông vaên hoùa, Thöông vuï aán thö quaùn,

Quoác teá höõu haïn coâng ty Baéc Kinh, 1996.

340. Luaän thieàn toâng sôû vi ñích “Baûn lai dieän muïc” (ruùt töø trang web

http://www.guoxue.com/study/fujiaopoem/study/szface.htm)

341. Lyù Mieãu, Thieàn thi nhaát baùch thuû, Trung Hoa thö cuïc (Höông Caûng) xuaát

baûn, 1996.

342. Lyù Mieãu, Thieàn thi tam baùch thuû, Caùt Laâm vaên söû lieäu xuaát baûn, Trung

Quoác, 1995.

343. Töø Vaên Minh, Vöông An Thaïch döõ Phaät thieàn, Ñeä cöûu chöông (ruùt töø trang

web http://www.guoxue.com/fxyj/txt.asp?id=366)

Toaøn Ñöôøng thi 344.

(ruùt töø trang web http://www.guoxue.com/qts/QTS_sml.htm)

345. Vöông Duy toaøn taäp, Thöôïng Haûi coå tòch xuaát baûn xaõ, 1997.

238

TÖ LIEÄU TRIEÁT HOÏC VAØ VAÊN HOÏC THIEÀN TOÂNG PHAÄT GIAÙO BAÈNG

TIEÁNG VIEÄT VAØ TIEÁNG ANH TÖØ CAÙC TRANG WEB

1. http://www.phatviet.com/

2. http://www.thongthienhoc.com/trangthien.htm

3. http://www.buddhismtoday.com/index/triet.htm

4. http://www.thezensite.com/

5. http://www.buddhahome.net/thuatngu.htm

6. http://www.vienthongtemple.org/in-tapsanvienthong.htm

7. http://ccbs.ntu.edu.tw/DBLM/index.htm

239

PHUÏ LUÏC 1

BÖÙC TRANH THEÂU HAI MAËT: ÑOÏC GIAÛI CAÁU TRUÙC THÔ CA

COÅ ÑIEÅN TRUNG QUOÁC

(Trích dòch töø cuoán A deconstructive reading of Chinese natural philosophy in

literature and the arts Taoism and Zen Buddhism, Hong Zeng, The Edwin Mellen

Press, USA, 2004).

Thô coå ñieån Trung Quoác döôùi aûnh höôûng cuûa Laõo giaùo vaø Thieàn toâng ñaõ

duy trì nhö theá naøo moät söï ñöùt gaõy giöõa thôøi gian lòch söû vaø thôøi gian hoang

ñöôøng, giöõa baûn chaát beân trong cuûa chính caùi ngaõ thaät - aûo vôùi trieát hoïc töï nhieân

Trung Quoác? Trong chöông naøy, toâi coá gaéng khaùm phaù söï ñöùt gaõy noùi treân ôû caáp

ñoä hình töôïng, töø ngöõ vaø cuù phaùp. Chöông 2 seõ goàm moät soá nhaän ñònh khaùi quaùt

veà ngoân ngöõ nöôùc ñoâi cuûa Trung Quoác thôøi coå trung ñaïi trong hình thöùc thô ca,

nhö moät böùc tranh theâu hai maët: moät maët taïo ra yù thöùc nhaän bieát hoaøn haûo, vaø

maët khaùc taïo ra yù thöùc veà söï höõu haïn, trong phöông thöùc theå hieän gaàn nhö gioáng

nhau. Cuõng trong chöông naøy, toâi muoán chöùng minh tính vöõng chaéc cuûa nhöõng

nhaän ñònh khaùi quaùt aáy thoâng qua phaân tích vaên baûn chi tieát töø caùc baøi thô tuyeån

cuûa nhöõng taùc gia coå ñieån Trung Quoác vó ñaïi nhö Lyù Baïch, Ñoã Phuû, Vöông Duy,

Maïnh Haïo Nhieân, Lyù Thöông AÅn, Lyù Haï, Haøn Sôn, … , vaø Ñaøo Uyeân Minh,

nhöõng nhaø thô baèng caùch naøy hay caùch khaùc ñaõ xuaát hieän döôùi aûnh höôûng cuûa

Laõo giaùo vaø Phaät giaùo Thieàn toâng.

2.1. Maïnh Haïo Nhieân:

Xuaân hieåu

Xuaân mieân baát giaùc hieåu

Xöù xöù vaên ñeà ñieåu

240

Daï lai phong vuõ thanh

Hoa laïc tri ña thieåu

Dòch nghóa:

Sau moät giaác nguû muøa xuaân, khoâng hay trôøi ñaõ saùng

Tieáng chim vang voïng khaép nôi

Ñeâm qua bao nhieâu laø möa gioù

Laøm sao bieát hoa ruïng nhieàu hay ít?

Söï vaéng maët cuûa chuû theå ñaõ hoøa troän giaác nguû con ngöôøi vôùi giaác nguû

muøa xuaân, ñeå roài taát caû caùc aâm thanh vaø hình aûnh ñeàu ñöôïc nhaän bieát khoâng chæ

qua maøn söông cuûa giaác moäng, maø coøn töø yù thöùc beân trong cuûa chính muøa xuaân.

Trong khi caùi yù thöùc moäng mô cuûa muøa xuaân ñöôïc nhìn thaáy baèng söï xaùo troän

thôøi gian (raïng ñoâng vaø ñeâm toái), aám aùp vaø gioù möa, nhöõng caùnh hoa nôû roài taøn

maø khoâng coù moät söï phaân bieät vaø söï xaùo troän caûm xuùc do chu kyø luoân môùi meû cuûa

söï soáng thieân nhieân, con ngöôøi khoâng theå caét rôøi söï soáng aáy baèng nhöõng suy tö veà

caùi cheát trong nhöõng caùnh hoa rôi. Caâu hoûi cuoái cuøng laø moät suy gaãm beù nhoû veà

moái quan taâm cuûa con ngöôøi tröôùc khi noù bò göûi vaøo vaøo söï laõng queân.

Nhö theá, yù thöùc toaøn veïn veà Thieân Nhieân ñöôïc taïo neân baèng söï vaéng maët

cuûa chuû theå ñaõ khoâng che khuaát hoaøn toaøn söï maâu thuaãn vôùi noãi lo aâu cuûa con

ngöôøi. Söï traùi ngöôïc, nhöõng ñieåm nhaän bieát lôø môø laïi ñöôïc chöùa ñöïng trong cuøng

moät söï bieåu ñaït. Ñaëc ñieåm ngoân ngöõ cuûa thô coå ñieån Trung Quoác laø tính hai maët.

2.2. Lyù Baïch:

Nguyeät haï ñoäc chöôùc

(Kyø nhaát)

Hoa gian nhaát hoà töûu

Ñoäc chöôùc voâ töôùng thaân

Cöû boâi yeâu minh nguyeät

241

Ñoái aûnh thaønh tam nhaân

Nguyeät kyù baát giaûi aåm

AÛnh ñoà tuøy ngaõ thaân

Tam baïn nguyeät töông aûnh

Haønh laïc tu caäp xuaân

Ngaõ ca nguyeät boài hoài

Ngaõ vuõ nguyeät linh loaïn

Tænh thôøi ñoàng giao hoan

Tuùy haäu caùc phaân taùn

Vónh keát voâ tình du

Töông kyø maïc Vaân Haùn

Dòch nghóa:

Trong hoa moät baàu röôïu

Moät mình roùt uoáng, chaúng coù ai thaân thieát

Naâng cheùn môøi traêng saùng

Tröôùc boùng ta nöõa thaønh ra ba ngöôøi

Traêng ñaõ khoâng bieát uoáng

Boùng thì theo saùt mình ta

Taïm keát baïn vôùi traêng vaø boùng

Ñeå vui thuù cho kòp muøa xuaân

Ta haùt, traêng xao xuyeán

Ta muùa, traêng quay cuoàng

Khi tænh thì cuøng nhau vui vaày

Khi say thì cuøng nhau xa vôøi

Maõi maõi heát moái giao du voâ tình

Cuøng heïn nhau ôû nôi Vaân Haùn xa xoâi

242

Töø baøi thô naøy, chuùng ta coù theå thaáy raèng tinh thaàn tieâu dao voâ haïn cuûa

Lyù Baïch, nhö Trang Töû, mang chöùc naêng nhaán maïnh nhieàu hôn chính söï baát taän:

giöõa aûo töôûng cuûa yù thöùc con ngöôøi vaø hieän thöïc, giöõa gaén boù vaø rôøi xa, giöõa caùi

toâi thô moäng ñoàng vôùi Thieân Nhieân vaø caùi toâi coù thaät, ñaày giôùi haïn bò taùch ra töø

Thieân Nhieân aáy. Moät nhaø thô nhaûy muùa, vaàng traêng, caùi boùng nhaân ñoâi cuûa nhaø

thô döôùi traêng taïo neân moät cuoäc cheø cheùn haõo huyeàn ñaõ gôïi ra nhöõng maûnh vôõ

cuûa caùi toâi bò che khuaát bôûi noãi queân laõng say söa.

Trong thô ca Phaät giaùo, vaàng traêng thöôøng ñöôïc so saùnh vôùi Phaùp thaân –

Phaät tính trong moãi con ngöôøi; moät caùi boùng ñöôïc hình dung laø nhö caùi toâi giôùi

haïn vaø traàn theá cuûa con ngöôøi. Trong Trang Töû, coù moät truyeän nguï ngoân veà moät

ngöôøi muoán thoaùt khoûi caùi boùng cuûa mình baèng caùch chaïy thaät nhanh. Anh ta

chaïy vaø chaïy. Vôùi chieác boùng luoân ñuoåi theo sau, anh ta khoâng theå döøng laïi, vaø

cuoái cuøng kieät söùc maø cheát. Anh ta khoâng bieát raèng, nhö Trang Töû noùi, caùch deã

nhaát ñeå thoaùt khoûi caùi boùng cuûa mình laø ngoài xuoáng nghæ ngôi döôùi moät goác caây.

Maëc duø cuoäc chaïy cöùu mình ñöôïc thay theá baèng söï nhaûy muùa voâ tö vaø

ñeïp ñeõ, caùi boùng cuûa nhaø thô vôùi giôùi haïn muoân thuôû vaø söï theo ñuoåi moät chieàu

cuûa noù vaãn gôïi ra moät yù nghóa töïa nhö söï khoâng theå ngôi nghæ cuûa thi só. Ñieäu

muùa bieán moät caùi gì ñoù thaønh söï bay löôïn, nhöng noù khaùc vôùi nhöõng ñöôøng bay,

noù laø moät kyø coâng vöôït thoaùt khoûi troïng löôïng cuûa chính con ngöôøi, nhöng chæ laø

thaønh coâng nhoû nhoi. Moät caùch böùc thieát, noù laø noã löïc giöõ thaêng baèng: di chuyeån

giöõa söï bay thoaùt vaø söï vöôùng baän trong theá giôùi. Noùi caùch khaùc, muùa laø ñeå

chuyeån ñoäng giöõa khaû naêng vaø giôùi haïn. Noù coù theå laø voâ muïc ñích, nhöng khoâng

phaûi laø khoâng coù nguyeân taéc. Söï thaät laø nhaø thô ñaõ nhaûy muùa vôùi nhöõng böôùc ñi

nghieâng ngaû döôùi men röôïu, göûi vaøo ñieäu muùa moät khoaûng khoâng cuûa tinh thaàn

giaûi thoaùt, cuõng nhö taïo ra moät söï thaêng baèng mong manh cuûa mình. Tình traïng

baát an taâm lyù ñöôïc phaùc hoïa baèng moät (ñieåm nhaán) baát ngôø giöõa söï thô thôùi vaø

243

buoàn chaùn, rôøi raïc vaø gaén boù trong baøi thô. Trong khi haân hoan vôùi cuoäc ñoái aåm

töôûng töôïng, nhaø thô chôït nhaän ra aûo aûnh cuûa mình, moät nghòch lyù laøm soáng laïi

tinh thaàn töï thaân yù thöùc cuûa Trang Töû: ñoù laø nieàm an uûi cuoái cuøng cuûa keû yeám theá

quaù söùc trong ñöùc tin vaøo moät aûo aûnh, maø caùi boùng aûo aáy chæ ñöôïc nhaän bieát nhö

moät söï haõo huyeàn vaø troáng roãng.

(…)

Ñeå chæ ra roõ raèng ñaëc ñieåm ngoân ngöõ thô ca Trung Quoác coå ñaïi, hôn laø chæ

neâu moái quan heä “töï nhieân” khoâng coù chuùt can thieäp naøo cuûa con ngöôøi nhö

nhöõng goùc nhìn qui öôùc ñaõ coù, thöôøng laø nhöõng ñieåm nhaán cuûa caù tính saùng taïo vaø

taâm traïng nhaø thô, trong caùc ñoaïn tieáp theo ñaây, toâi coá gaéng so saùnh hai nhaø thô

vó ñaïi nhaát ñôøi Ñöôøng, Lyù Baïch vaø Ñoã Phuû, nhöõng nhaø thô maø di saûn tinh thaàn

cuûa hoï laø nhöõng ñaïi dieän cao quí cho veû ñeïp phong nhieâu cuûa thô ca coå ñieån

Trung Quoác. Khaûo saùt cuù phaùp vaø hình aûnh trong thô cuûa hai taùc giaû naøy nhaèm

phaùt hieän phong caùch khaùc bieät cuûa hoï: tinh thaàn phong nhaõ uyeån chuyeån cuûa Lyù

Baïch vaø noãi thoáng thieát saâu saéc cuûa Ñoã Phuû, ñaõ ñaït tôùi ñænh cao nhö theá naøo.

Tröôùc heát, chuùng ta haõy xem moät trong nhöõng baøi thô hay nhaát cuûa Ñoã

Phuû:

Ñaêng cao

Phong caáp thieân cao vieân khieáu ai

Chöû thanh sa baïch ñieåu phi hoài

Voâ bieân laïc dieäp tieâu tieâu haù

Baát taän tröôøng giang coån coån lai

Vaïn lyù bi thu thöôøng taùc khaùch

Baùch nieân ña beänh ñoäc ñaêng ñaøi

Gian nan khoå haän phoàn söông maán

Laûo ñaûo Taân Ñình troïc töûu boâi

244

Dòch nghóa:

Leân cao

Gioù loäng giöõa trôøi cao, vöôïn keâu naõo nuøng

Vuøng trong, caùt traéng, chim löôïn quanh

Laù ruïng aøo aøo rôi khoâng bao giôø döùt

Soâng daøi cuoàn cuoän chaûy chaúng luùc naøo thoâi

Thöông cho muøa thu muoân daëm cöù phaûi xa nhaø

Ñau oám suoát cuoäc ñôøi, moät mình leân ñaøi

Noãi vaát vaû khoå sôû laøm maùi toùc baïc maõi ra

Say nghieâng ngaû vôùi cheùn röôïu ñuïc Taân Ñình

(Chuù nghóa theo taøi lieäu Ñöôøng thi tuyeån dòch cuûa Leâ Nguyeãn Löu)

Sau ñoù, haõy ñoïc baøi thô sau ñaây cuûa Lyù Baïch laàn nöõa. Toâi chaáp nhaän caùch

dòch khaùc ñeå nhaán maïnh ñaëc ñieåm ngöõ phaùp cuûa baûn goác. (Taùc giaû dòch sang

tieáng Anh theo caáu truùc ngöõ phaùp tieáng Anh – ngöôøi dòch chuù giaûi).

Söï daøy ñaëc hình aûnh cuûa thô Ñoã Phuû ñeø naëng töøng doøng thô laø nhôø vaøo,

nhö moät duïng yù cuù phaùp, söï loaïi boû khaéc nghieät cuûa nhaø thô ñoái vôùi caùc hö töø

baèng caùch söû duïng nhieàu thöïc töø vaø thoùi quen duøng pheùp nghòch ñaûo ñoäng töø cuûa

oâng, caùi ñaõ laøm phöùc taïp traät töï caùch ñoïc. Söï doàn neùn nhieàu hình aûnh trong moät

doøng thô ñôn vaø nguyeân taéc khaét khe qua hình thöùc thô ca chuaån möïc ñaõ giuùp cho

thô Ñoã Phuû coù moät söùc maïnh thaàm kín vaø caån troïng. So vôùi Ñoã Phuû, Lyù Baïch laïi

söû duïng nhieàu hö töø hôn, nhö thaùn töø (hình thöùc chen vaøo caâu thô), vaø söï moâ

phoûng cuù phaùp maø nhöõng moâ phoûng naøy ñaõ kieán taïo neân moät khoâng gian phoùng

khoaùng vaø gioïng ñieäu thanh thoaùt trong thô oâng. Khoaûng khoâng cuù phaùp, ñoä daøi

tuøy höùng cuûa caâu thô, vaø nhöõng hình aûnh thöa moûng (thöôøng laø moät hình aûnh traûi

daøi vaøi doøng thô) cho thaáy caûm giaùc “hôi thôû nhòp nhaøng” gioáng nhö khi chuùng ta

nhìn vaøo khoaûng khoâng trong tranh thuûy maëc Trung Quoác, vaø giaûi thích tinh thaàn

245

thaêng hoa uyeån chuyeån trong thô Lyù Baïch. ÔÛ hai doøng ñaàu baøi thô cuûa nhaø thô hoï

Lyù, söï môû roäng chieàu daøi caâu thô ñaït tôùi traïng thaùi (phoùng khoaùng vaên xuoâi), nhö

theå doøng thô traøn ra maø khoâng heà coù chuû ñònh saùng taùc cuûa taùc giaû, vaø söï troâi cuoán

cuûa xuùc caûm boû laïi ñaèng sau raát xa caùi phieâu du cuûa ngoân töø. Cuõng nhö hoäi hoïa

(…) vaø ngheä thuaät thö phaùp (veõ coû), thô Lyù Baïch mang ñeán moät aán töôïng veà söï

soáng sinh ra trong töøng hôi thôû.

(…)

2.4. Vöông Duy:

Vöông Duy thöôøng vieän ñeán moät loaïi aûo aûnh mong manh cuûa caûm giaùc

(nhö moät caùi nhìn ñöôïc coâ ñuùc laïi) vaø moät neùt veõ aán töôïng veà nhöõng aùnh saùng löôùt

qua, thöù aùnh saùng ñöôïc níu giöõ trong khoaûnh khaéc giöõa söï soùt laïi vaø bieán maát, ñeå

dieãn ñaït moät khoaûng khoâng vaø söï soáng hai maët cuûa töï nhieân (coù theå xem laø moät

tri kieán sieâu hình hay laø yù thöùc vieân maõn): “Maây traéng, khi ta ngoaùi nhìn, kheùp

laïi/ söông xaùm, khi ta tieán gaàn, laïi bieán tan” , “Ñöôøng nuùi voán khoâng möa/ Hö

khoâng xanh öôùt aùo”.

Vì theá, moät caûnh töôïng Thieàn thoáng nhaát, vôùi söï tieáp nhaän trong treûo cuûa

noù veà moät theá giôùi hieän töôïng thöôøng ñöôïc nhaéc tôùi nhö moät ñaëc tính cuûa thô

Vöông Duy chính laø tính ña thanh (nhieàu taàng): ñoù laø nhöõng neùt buùt boàng beành

giöõa baûn chaát toá phaùc cuûa Thieân nhieân vaø thieân höôùng ñaùnh thöùc Thieân Nhieân

thaønh nhöõng aûo aûnh; giöõa söï gaén boù ñaèm thaém ñoái vôùi Thieân Nhieân voâ tri vaø caùi

nhìn tröøu töôïng taùch rôøi bieán Thieân Nhieân thaønh nhöõng ñaùm maây muoân maøu vaø

nhöõng aâm thanh saép söûa tan bieán; giöõa neùt hoïa tæ mæ caùi töï nhieân beân ngoaøi vaø

moät aâm vang trieát hoïc traàm laëng. Söï tieáp nhaän chuû ñeà cuõng chuyeån ñoäng giöõa

ngöôøi quan saùt giaûn dò, ñaày giôùi haïn tröôùc Thieân Nhieân vaø moät thieàn nhaân toaøn trí

bieát caùch heù môû vaø giaáu kín baèng nhöõng tín hieäu bí aån cuûa Thieân Nhieân bieåu

töôïng.

246

Loäc traïi

Khoâng sôn baát kieán nhaân

Ñaõn vaên nhaân ngöõ höôûng

Phaûn aûnh nhaäp thaâm laâm

Phuïc chieáu thanh ñaøi thöôïng

Dòch nghóa:

Trong nuùi vaéng khoâng thaáy boùng ngöôøi

Sao aâm thanh vang voïng maõi

Naéng nhaäp vaøo röøng saâu

Haét tia leân laøn reâu xanh

ÔÛ caáp ñoä ñaàu tieân, baøi thô ghi laïi caûm giaùc cuûa moät ngöôøi quan saùt coù ñoâi

chuùt giôùi haïn tröôùc nuùi non röøng thaúm. Caûm giaùc xa vaéng vôùi nhöõng daáu veát môø

aûo cuûa hình aûnh tröïc giaùc vaø moät söï thay theá ôû baûn dòch Anh ngöõ töøng phaàn…cuøng

vôùi söï noái keát keà caän caùc caâu thô ngaén vaéng maët cuù phaùp trong baûn Trung Quoác

nguyeân taùc ñaõ naém baét phaàn saâu kín cuûa ngoïn nuùi tòch laëng vaø aùnh saùng saép luïi

taøn tröôùc khi ñeâm toái buoâng xuoáng. Söï vaéng maët cuûa giôùi töø (treân ngoïn nuùi tòch

laëng) khieán cho khoâng gian trôû neân mô hoà, bieán moät ñòa ñieåm thöïc söï trôû thaønh

theá giôùi xa xaêm giöõa hình aûnh vaø bieåu töôïng.

ÔÛ caáp ñoä saâu hôn, caáp ñoä trieát hoïc, söï thieáu vaéng giôùi töø (treân ngoïn nuùi

tòch laëng) vaø ñaïi töø nhaân xöng ñaõ troän laãn con ngöôøi vôùi thieân nhieân, chuû theå vôùi

khaùch theå, sao cho nhöõng caûm giaùc toaùt ra döôøng nhö thuoäc veà chính ngoïn nuùi

(maø khoâng phaûi laø cuûa con ngöôøi). Phong caùch toå hôïp caùc hình töôïng mong manh

giöõa soáng ñoäng vaø thoâ cöùng, giöõa thöôøng toàn vaø maát maùt nhaèm dieãn taû moät trieát lyù

Thieàn veà khoaûng khoâng vaø söï soáng. Hai doøng cuoái cuøng, vì thieáu vaéng chuû theå caù

nhaân, nhaän thöùc cuûa con ngöôøi trôû neân ñoàng nhaát vôùi (söï thieáu vaéng) cuûa aùnh

saùng haét trôû laïi. Töø choã “khoâng thaáy” ôû ñaàu baøi thô ñeán choã “thaáy” ôû cuoái baøi, ñoù

247

laø moät quaù trình tri giaùc. Söï töông phaûn giöõa troáng roãng vaø thanh aâm, aùnh saùng

mô hoà vaø laøn reâu keùo daøi gôïi môû tinh thaàn vónh cöûu cuûa Ñaïo – moät naêng löôïng

ñang lan toûa khaép theá giôùi baát traéc vaø phuø du.

Do ñoù, tính chaát thieáu cuù phaùp (thieáu giôùi töø) trong baøi thô laø böùc tranh

theâu hai maët trong vieäc taïo laäp ñoàng thôøi moät yù thöùc Toaøn maõn hoøa quyeän caûm

giaùc cuûa con ngöôøi vaø Thieân Nhieân vôùi moät yù thöùc traàn theá ñaày giôùi haïn vaø sai

bieät cuûa con ngöôøi tröôùc Thieân Nhieân.

Sôn trung

Kinh Kheâ baïch thaïch xuaát

Thieân haøn hoàng dieäp hi

Sôn loä nguyeân voâ vuõ

Khoâng thuùy thaáp nhaân y.

Dòch thô:

Ñaù traéng moïc giöõa Kinh Kheâ

Laù hoàng lô thô laïnh leõo

Ñöôøng nuùi thaáy ñaâu gioït möa

Maøu hö khoâng xanh öôùt aùo

Moái gaén boù cuûa Vöông Duy vôùi khoaûng khoâng vaø söï soáng ñoøi hoûi nhaø thô

naêng löïc moâ taû caùi coâ ñoäc, caùi cheát choùc cuõng nhö yù nieäm hö voâ trong nhöõng saéc

maøu phong nhieâu vaø töôi saùng. ÔÛ baøi thô naøy, noãi tòch lieâu môû ra, söï rôi ruïng cuûa

nhöõng caùnh hoa phuø dung xuyeân qua chu trình soáng cheát ngaén nguûi cuûa mình

döôøng nhö chaúng heà thu huùt chuùt naøo ñoâi maét nhìn cuûa con ngöôøi. Cho duø baøi thô

toaùt leân gioïng ñieäu raát roõ cuûa noãi döûng döng laëng leõ, song caùch nhaø thô gôïi leân veû

ñeïp cuûa nhöõng boâng hoa vaãn mang chuùt dö vò tieác nuoái. Vì theá, nhö Francois

Cheng phaân tích, nhöõng ñaëc tính hình töôïng töï noù ñaõ hôïp nhaát vaøo Thieân Nhieân,

noãi quaïnh hiu traøn ra, vaø bao nhieâu caùnh hoa taøn rôi cuõng gôïi leân noãi coâ ñôn rieâng

248

tö vaø coát caùch cuûa nhaø thô – moät söï chaáp nhaän ñieàm tónh thaám ñöôïm u buoàn, ñoù

laø noãi suy tö veà chu kyø soáng cheát phuø du cuûa hoa, caùi chu kyø aáy naøo coù khaùc gì

voøng sinh töû cuûa chính con ngöôøi.

Moäc lan saøi

Thu sôn lieãm dö chieáu

Phi ñieåu truïc tieàn löõ

Thaùi thuùy thôøi phaân minh

Tòch lam voâ xöù sôû

Dòch thô:

Caây moäc lan

Nuùi thu aùnh môø toû

Chim theo ñaøn veà toå

Maøu xanh chôït thaém ñaày

Boùng chieàu khoâng xöù sôû.

Trong caùi neàn im laëng cuûa nuùi, aùnh saùng le loùi cuûa hoaøng hoân, nhöõng

caùnh chim bay vôùi ñoâi caùnh xanh xaùm môø aûo cuûa chuùng, vaø ñaùm söông muø lang

thang voâ ñònh chính laø toaøn boä saéc maøu coøn laïi trong khoaûnh khaéc mong manh

tröôùc khi tan bieán, söï soáng vaø caùi cheát trong cuøng moät tích taéc, bieán aûo nhö theå

chuùng ñaõ toàn taïi giaûn ñôn trong nhöõng giaùc quan töôûng töôïng ai ñoù. Böùc tranh

Thieân Nhieân cuûa Vöông Duy döôùi aùnh saùng löôùt qua vaø khoâng gian mô hoà, nhöõng

thöù ñaõ bieán vaïn vaät toàn taïi trôû thaønh nhöõng ñieåm saùng cuûa saéc maøu, mang ñaëc thuø

cuûa chuû nghóa aán töôïng.

2.5. Lyù Thöông AÅn:

Söï khoù hieåu tinh teá cuûa Lyù Thöông AÅn, khaùc vôùi nhöõng aùm aûnh rieâng tö

cuûa oâng, thöôøng theå hieän ôû caùch nhaø thô söû duïng nhöõng gam maøu saùng khaéc hoïa

noãi muoän saàu; ñeå roài gieo raéc nhöõng noãi buoàn saâu kín nhaát vaøo caùi neàn töôûng

249

töôïng mô hoà xa vaéng ñoù, caùi ñaõ theå hieän vaø xoùa boû cuøng luùc nhöõng caûm giaùc cuûa

nhaø thô, töø ñoù gôïi leân traïng thaùi löu chuyeån giöõa kyù öùc vaø queân laõng.

Thöôøng Nga

Vaân maãu bình phong chuùc aûnh thaâm

Ngaân haø tieäm laïc hieåu tinh traàm

Thöôøng Nga öùng hoái thaâu linh döôïc

Bích Haûi thanh thieân daï daï taâm

Chuùng ta haõy laàn theo doøng chaûy taâm hoàn phöùc taïp trong baøi thô naøy töø

khoâng gian noäi taâm saâu thaúm, vôùi böùc vi hoïa coù caùc tieåu tieát veà taám reøm tröôùc

boùng ñeâm traøn treân bieån caû vaø baàu trôøi…

ÔÛ hai caâu thô ñaàu, coù moät söï chuyeån giao tinh teá vaø söï nhaäp nhoøa giöõa

noäi taâm vaø ngoaïi caûnh, giöõa caù nhaân vaø vuõ truï. Taám reøm aáy, vôùi neùt hoïa buoàn baõ

ñöôïc chieáu roïi bôûi nhöõng ñoám saùng töø phía ngoïn neán ñang chaùy, gôïi ra moät caûnh

töôïng thu nhoû cuûa maây vaø sao. Ta chöa bieát ñöôïc doøng thöù hai , “Daõy Ngaân Haø

quay trôû laïi, ngoâi sao ban sôùm môø khuaát” laø moâ taû quang caûnh thöïc söï cuûa baàu

trôøi, hay söï bieán aûo cuûa giaác mô, töùc laø caûnh töôïng thu nhoû cuûa böùc reøm. Hình

aûnh bò xoâ leäch khaùc thöôøng döôøng nhö thích hôïp vôùi giaû thieát thöù hai, vì caùi boùng

saâu thaúm cuûa ngoïn neán, daõy Ngaân Haø quay troøn, vaø Ngoâi sao môø khuaát cuûa Boùng

Ngaøy, vôùi aùnh saùng cöù taét lòm daàn vaø söï chuyeån ñoäng xoay xoay cuûa chuùng ñaõ noùi

leân raèng chuùng laø nhöõng hình aûnh coøn laïi cuoái cuøng trong taâm trí ñang chìm maõi

vaøo giaác nguû laõng queân cuûa nhaø thô. YÙ thöùc baát ñònh khi saép nguû laø moät yù thöùc caù

nhaân maïnh meõ, ñaõ taùc ñoäng moät caùch heát söùc ñaëc thuø ñeán söï chuyeån ñoåi vaø taïo

thaønh hoãn hôïp caùc hình töôïng nhö chuùng ta thaáy ôû hai doøng ñaàu tieân.

Haèng Nga ôû doøng thöù ba gôïi ta nhôù ñeán huyeàn thoaïi sau: Haèng Nga laø vôï

cuûa Haäu Ngheä, moät ngöôøi huøng ñaõ baén haï chín Maët trôøi vaø cöùu loaøi ngöôøi thoaùt

khoûi noãi ñau khoå cuûa côn noùng chaùy vaø khoâ haïn. Ngaøy kia, ngöôøi ta mang ñeán

250

cho Haäu Ngheä moät vaøi thöù thuoác taïo ra moät naêng löôïng tröôøng sinh baát töû cho baát

kyø ai uoáng noù. Haèng Nga, vì khoâng neùn ñöôïc noãi toø moø vaø loøng ham muoán trôû

thaønh baát töû, naøng ñaõ ñaùnh caép thuoác tieân, uoáng vaøo vaø cuõng cho con thoû cuûa

naøng cuøng uoáng moät chuùt. Caû Haèng Nga vaø con thoû cuûa naøng trôû neân maát troïng

löôïng vónh vieãn vaø bay leân maët traêng. Töø ñoù veà sau, hoï soáng muoân ñôøi treân traêng.

Theá nhöng söï baát töû maø hoï coù ñöôïc laïi giam caàm hoï trong noãi coâ ñôn moûi moøn

maõi maõi.

Coù theå chuù giaûi cho baøi thô naøy laø: Lyù Thöông AÅn ñaõ vieát noù cho moät ni

sö soáng aâm thaàm ôû moät nôi aån tu. Maâu thuaãn giöõa söï khöôùc töø vaø gaén boù vôùi coõi

ñôøi naøy ñöôïc bieåu tröng baèng huyeàn thoaïi Haèng Nga vaø aùm gôïi hình aûnh nöõ tu,

khi noù xuaát hieän trong haàu heát caùc baøi thô cuûa Lyù Thöông AÅn, laø söï phaûn chieáu

phöùc taïp noãi ñau khoå rieâng cuûa nhaø thô tröôùc nieàm say meâ thaàm kín dôû dang vaø

nhöõng hoaøi baõo cuûa oâng, bò xeù ra giöõa nhôù vaø queân. Mong öôùc ñaày maâu thuaãn

queân vaø nhôù aáy hieän ra vôùi nhieàu hình aûnh trong thô Lyù Thöông AÅn, nhö laø: “toâi

khoâng theå taác loøng mình bung toûa vôùi Muøa Xuaân/ …”, “Nieàm khaùt khao naøy coù

theå keùo daøi, vaø trôû thaønh aùm aûnh, …”.

Doøng cuoái cuøng, “Bieån xanh, trôøi xanh, töøng ñeâm loøng yeâu”, qua söï loaïi

boû caùc ñoäng töø vaø caùch ñaët caïnh nhau nhöõng caûnh töôïng roäng lôùn meânh moâng cuûa

bieån, trôøi vaø boùng toái, ñöa leân taän cuøng caûm giaùc tình yeâu trong khoaûng khoâng vuõ

truï, xoùa môø noù, hoøa tan noù vaøo coõi khoâng ngöôøi, cuõng nhö ñeå noù laïi trong veát

khaéc saâu xa cuûa noãi nhôù. Caûnh töôïng hieån nhieân aáy, qua nhöõng gam maøu xanh

khaùc nhau, taïo thaønh moät söï töông phaûn ñaäm neùt ñoái vôùi nhöõng hình aûnh môø aûo

cuûa giaác mô ôû hai doøng ñaàu. Tieáng voïng cuûa doøng cuoái baät ra, nhö noù laø, sau khi

tieáng voïng vaø aûo aûnh rieâng cuûa nhaø thô chìm xuoáng roài bieán maát (ôû doøng tröôùc

ñoù) vaøo giaác nguû, töïa nhö hình aûnh moät caùi cheát thoaùng qua. Khoâng coù ñoäng töø,

251

vaø baát chaáp caùc thì ngöõ phaùp, aâm vang cuûa söï soáng trôû neân roõ raøng hôn, löu giöõ

maõi trong taâm trí con ngöôøi keå caû khi nhaø thô nhaém maét.

Caåm saét

Caåm saét voâ ñoan nguõ thaäp huyeàn

Nhaát huyeàn nhaát truï tö hoa nieân

Trang sinh hieåu moäng meâ hoà ñieäp

Voïng ñeá xuaân taâm thuùc ñoã quyeân

Thöông haûi chaâu minh öng höõu loä

Lam ñieàn nhaät noaõn ngoïc sinh yeân

Thöû tình khaû ñaõi thaønh truy öùc

Chæ thuïy ñöông thôøi dó voõng nhieân

Söï khoù hieåu tinh teá cuûa Lyù Thöông AÅn thöôøng ñöôïc taïo ra töø veû ñeïp

huyeàn bí cuûa trí töôûng töôïng, vaø böùc hoïa töôi taén aáy chính laø söï keát hôïp caùc hình

aûnh soáng ñoäng ôû khaép baøi thô. Chuû ñeà cuûa baøi thô naøy laø moät kyù öùc buoàn thaûm.

Veû ñeïp mô hoà chöùa ñöïng nhieàu caáp ñoä khaùc nhau: a) söï taän cuøng vaø hôïp nhaát cuûa

nhöõng hình aûnh töông töï nhau laøm môø ñi ranh giôùi giöõa caùc söï vaät (aùnh traêng –

ngoïc trai – nöôùc maét), b) söï chuyeån ñoåi mô moäng giöõa nhöõng lónh vöïc ñôøi soáng

khaùc nhau sinh ra töø khaùt voïng khoâng thaønh; nieàm khaùt voïng ñaõ troän laãn moïi hình

aûnh trong baøi thô, aùm gôïi moät vieãn caûnh thaønh töïu naøo ñoù treân moät phöông dieän

khaùc cuûa ñôøi soáng, c) söï môø aûo cuûa baûn thaân hình töôïng, vaø cuûa kyù öùc bò maát ñi

(vieân ngoïc toûa khoùi döôùi aùnh maët trôøi – nhö moät nieàm mong öôùc haõo huyeàn), d)

aån yù vôùi caùc hình aûnh töï nhieân gôïi ra söï thieáu vaéng boùng hìng ngöôøi con gaùi: hoa,

ngoïc trai, ngoïc bích, khoùi, traêng, daây ñaøn tam thaäp luïc, trong thô coå Trung Quoác,

ñoù laø nhöõng aån duï hoaëc hoaùn duï veà hình theå cuûa ngöôøi nöõ, vì theá, ngöôøi nöõ aáy vaãn

hieän dieän trong moãi doøng thô duø naøng khoâng ñöôïc nhaéc ñeán.

252

Trong baøi thô naøy, doøng chaûy cuûa caûm xuùc con ngöôøi vaø vuõ truï khoâng chæ

laø moái quan heä aån duï- vì nhöõng khaùch theå töï nhieân khoâng döøng laïi ôû tính bieåu

töôïng cho xuùc caûm con ngöôøi – maø coøn laø moät hoaùn duï, bôûi sau caùi cheát, söï soáng

maïnh meõ cuûa con ngöôøi laïi trôû veà. Maëc cho baûn chaát phuø du cuûa nhöõng khao khaùt

vaø cuûa cuoäc ñôøi maø Trang Töû noùi ñeán, vaø caû caên nguyeân laõng queân ôû phaàn cuoái,

hai caëp caâu song song ôû giöõa baøi thô ñan caøi caùc hình aûnh naèm keà nhau vaøo theá

giôùi self-reflexive, dieãn ñaït moät söï chuyeån hoùa roäng lôùn, höùa heïn moät keát cuoäc

ñeïp ñeõ hôn ôû phía naøo ñoù cuûa ñôøi. Trong caâu thô “Beå saâu saùng ñaày aùnh traêng,

vieân ngoïc long lanh khoùc / Ñoàng xanh chaùy naéng / nhöõng vieân ngoïc toûa khoùi”,

“nhöõng hình aûnh bieån caû vaø caùnh ñoàng, maët traêng vaø maët trôøi, ngoïc trai vaø ngoïc

bích, nöôùc maét vaø söông khoùi, do thieáu ñoä lieân keát roõ raøng trong cuù phaùp Trung

Hoa, ñaõ taïo thaønh moái lieân heä hoaùn duï vôùi logic beân trong cuûa chuùng; lieân heä

logic naøy töông phaûn vôùi nieàm öôùc mong phuø phieám ñöôïc taïo thaønh töø heä thoáng

ngöõ phaùp trong baøi thô: moät chu kyø boác hôi vaø tan chaûy döôùi aùnh maët trôøi do voøng

luaân chuyeån cuûa nöôùc maét-söông khoùi-caùnh ñoàng-bieån caû; ñoù laø söï chuyeån hoùa

khoaùng chaát (caùnh ñoàng xanh) thaønh ngoïc bích qua bao thaêng traàm. Chu trình

chuyeån hoùa roäng lôùn naøy khaéc saâu noãi ñau tình yeâu, vaø caøng taêng theâm vì aûo

voïng ngöng doøng thôøi gian qua hình thöùc cuûa caëp caâu song song.

Hai caâu thô soùng ñoâi thieáu haún yeáu toá ngöõ phaùp vôùi caùc hình aûnh nöông

keà nhau laø moät böùc tranh theâu hai maët, qua neùt veõ nhanh cuûa thôøi gian kheùp kín

vaø huyeàn aûo theå hieän ñoàng thôøi moät nhaän thöùc vieân maõn veà chu kyø ñôøi soáng vaø

moät caùi nhìn caù theå, (ñaày giôùi haïn) cuûa öôùc mong phuø phieám qua caëp hình aûnh

nöôùc maét vaø söông khoùi.

Toùm laïi, thô ca coå ñieån Trung Quoác theo phong caùch Laõo Töû vaø thô

Thieàn ñaõ taùc ñoäng theå naøo maø laøm ñöùt maõi moái lieân heä giöõa huyeàn thoaïi vaø lòch

söû, giöõa thô ca thaàn thoaïi vaø caâu chuyeän lòch söû? Taïi sao khoâng coù moái lieân heä

253

giöõa thaønh ngöõ vaø thô ca coå ñieån Trung Quoác? Moät beân laø coù moät nghóa, moät beân

laø laáp löûng caû nghóa ñen laãn nghóa boùng, laøm cho chuùng ta lieân töôûng ñeán böùc

tranh theâu hai maët…

254

PHUÏ LUÏC 2

NGOÂN NGÖÕ VAØ NGHÒCH LYÙ THIEÀN

(Trích dòch töø baøi Language and Paradox of Zen, Chung Ying-Cheng, Journal of

Chinese philosophy v. Pp.77-102, 1973)

1. Ba caáp ñoä nghòch lyù Thieàn:

Thieàn (moät tröôøng phaùi thieàn ñònh, tieáng Trung Quoác goïi laø Ch’an) – moät

hình thöùc trieát hoïc nguyeân thuûy, moät nhaùnh Phaät giaùo Trung Quoác, döôøng nhö

maõi gaây mô hoà vaø bí hieåm dai daúng ñoái vôùi caùc nhaø trieát hoïc hieän ñaïi Chaâu AÂu.

Ngay caû caùc trieát gia toân giaùo vôùi caùch tieáp caän voâ cuøng saâu roäng veà lónh vöïc naøy

cuõng khoù lónh hoäi theo caûm quan khoa hoïc vaø lyù trí tröôùc heä tö töôûng Thieàn vaø loái

haønh Thieàn. Ñeå giaûi thích söï khoù khaên naøy, chuùng toâi maïn pheùp ñeà caäp ít nhaát laø

ba caáp ñoä cuûa thöïc chaát moái nghòch lyù Thieàn. Tröôùc heát, söï mô hoà xuaát hieän töø

moät khía caïnh giaùo lyù: hoïc thuyeát Thieàn toâng cho raèng giaùo lyù phi lí trí vaø logic laø

thích ñaùng vaø caàn thieát cho vieäc nhaän thöùc hieän thöïc voâ taän coù caùi teân laø Phaät

tính. Thieàn toâng cuõng chuû tröông khoâng coù hình thöùc ngoân ngöõ hoaëc bieän luaän

naøo coù theå dieãn ñaït hay nhaän bieát Giaùc Ngoä (wu trong tieáng Trung vaø satori trong

tieáng Nhaät) – theá giôùi cuûa Phaät tính. Thöù hai, coù söï mô hoà veà khía caïnh lòch söû

Thieàn toâng xuyeân suoát moät tieán trình daøi daëc töø theá kyû thöù 5 tröôùc Coâng nguyeân,

thieàn toâng Phaät giaùo ñaõ töï giöõ gìn heä thoáng cuûa noù trong nhöõng noã löïc trí tueä khaùc

nhau nhö: Nghieân cöùu caùc boä Kinh Phaät chính thoáng vaø chaáp buùt haøng loaït caùc

baøi giaûng giaûi, moâ taû lieân quan ñeán Phaät tính vaø Giaùc Ngoä. Ñeå roài, chính caùc baøi

nghieân cöùu veà Giaùc Ngoä ñoù ñaõ taïo ra moät sinh theå soáng ñoäng vaø maïnh meõ cuûa

caùc cuoäc ñoái thoaïi haøm aån vaø suùc tích vôùi teân goïi laø coâng aùn (kung-an tieáng Trung

255

vaø koan tieáng Nhaät), moät hình thöùc döôøng nhö khöôùc töø moïi söï hieåu bieát cuûa lyù

trí. Taïi sao laïi coù giöõa lyù thuyeát tu taäp vaø ñôøi soáng thöïc haønh trong Thieàn toâng?

Cuoái cuøng, noäi dung ñoái thoaïi laø nguoàn goác cuûa söï mô hoà veà nghòch lyù.

Maëc duø caùc maãu ñoái thoaïi bò ngaét quaõng, khoâng theo traät töï, vaø quaù söùc khoù khaên

cho ngöôøi ñoïc ñeå naém baét yù nghóa chung cuoäc, ngöôøi ta vaãn mong muoán söû duïng

chuùng, vaø trong nhieàu tröôøng hôïp xaùc ñònh, söï thaønh coâng cuûa chuùng ñöôïc xem

nhö nhöõng coâng cuï ñeå dieãn giaûi, truyeàn ñaït, thuyeát phuïc, môøi goïi, theå nghieäm vaø

minh ñònh con ñöôøng ñaït tôùi giaùc ngoä. Trong cuøng moät yù nghóa, hoï ñaõ chæ ra moät

caùch vöøa rieâng bieät vöøa phoå bieán raèng Giaùc Ngoä laø gì, thoâng qua caùc phaùt bieåu,

khaúng ñònh, nghi vaán vaø traû lôøi theo kieåu minh hoïa maâu thuaãn, traùi ngöôïc, treùo

ngoe vaø voâ lyù. Vôùi ñieàu naøy, chuùng ta bò môø mòt, bôûi leõ döôøng nhö tính chaân thöïc

cuûa ngoân töø ñaõ ñöôïc söû duïng moät caùch töï do ñeå taïo ra moät traïng thaùi hieåu bieát

thoâng tueä vaø moät söï chuyeån hoùa rieâng bieät vöôït qua caû ngoân ngöõ vaø lyù trí.

Trong aùnh saùng cuûa caùc yeáu toá nghòch lyù töø giaùo lyù Thieàn vaø caùch haønh

thieàn beân treân, chaúng coù gì ñaùng ngaïc nhieân khi Thieàn ñaõ gaây nhaàm laãn vaø chôi

khaêm caùc nhaø trieát hoïc hieän ñaïi, nhöõng ngöôøi quaù nhaán maïnh vaøo öu theá töôøng

minh khaùi nieäm, tính chaéc chaén logic vaø yù nghóa ngöõ nghóa hoïc. Vaø moät laàn nöõa,

cuõng khoâng coù gì laï khi caùc trieát gia toân giaùo hieän ñaïi – nhöõng ngöôøi tìm kieám söï

hieåu bieát ngoân ngöõ toân giaùo vaø kinh nghieäm toân giaùo döôùi söï höôùng daãn cuûa moät

lyù thuyeát naøy hoaëc lyù thuyeát khaùc – seõ chính laø nhöõng ngöôøi nhaän ra ngoân ngöõ

Thieàn vaø nghòch lyù Thieàn moät caùch mô hoà nhaát vaø voâ lyù nhaát. Nhöng duø sao, ngoân

ngöõ vaø kinh nghieäm Thieàn laø do caùc baäc ñaïo sö nhieät thaønh dieãn giaûi ñeå laøm cho

noù trôû neân coù yù nghóa; treân thöïc teá noù xuaát hieän ñeå chieám lónh moät söï thuyeát phuïc

maïnh meõ, taïo ra söï giaù trò beàn vöõng cuûa söï thaáu suoát toân giaùo vaø trieát hoïc. Chuùng

khoâng theå bò boû qua moät caùch deã daøng chæ vì voâ lyù hoaëc khoâng thoûa ñaùng. Vì theá,

256

chuùng tieáp tuïc ñaùnh ñoá vaø thaùch thöùc caùc trieát gia noùi chung, caùc trieát gia toân giaùo

noùi rieâng.

2. Hai caâu hoûi cô baûn ñeå tìm hieåu:

Nhaèm muïc ñích loaïi tröø söï mô hoà vaø chaïm traùn vôùi nhöõng thaùch thöùc maø

Thieàn neâu ra, tieåu luaän naøy döï kieán ñi saâu vaøo yù nghóa ngöõ nghóa hoïc vaø loâ gích

hoïc cuûa nhöõng cuoäc ñoái thoaïi – coâng aùn (kung-an, koan) trong ngoân ngöõ Thieàn vaø

dieãn giaûi, laøm roõ neàn taûng khaùi nieäm baûn theå hoïc vaø phöông phaùp luaän cuûa chuùng.

Roõ raøng vieäc tìm hieåu vaán ñeà naøy seõ giuùp chuùng ta giaûi quyeát nhöõng mô hoà trieát

hoïc naøo ñoù trong Thieàn, nhöng seõ khoâng laøm cho taát caû moïi söï môø mòt lieân quan

ñeán Thieàn bieán maát hoaøn toaøn. Ñaëc bieät, toâi seõ coá gaéng traû lôøi hai caâu hoûi neàn

taûng lieân quan ñeán coâng aùn – nôi naûy sinh caùc khuùc maéc vaø nghòch lyù trong

Thieàn. Hai caâu hoûi neàn taûng naøy laø:

- Caâu hoûi thöù nhaát: Con ñöôøng trí tueä hôïp lyù naøo cho pheùp söï nghòch lyù vaø

mô hoà naûy sinh trong caùc ñoaïn ñoái thoaïi xuaát phaùt töø yù nghóa khaùc thöôøng cuûa noù

nhö moät coâng cuï ñeå vöôn tôùi hoaëc heù môû söï thaät voâ taän?

- Caâu hoûi thöù hai: tính nghòch lyù vaø tính mô hoà cuûa söï mô hoà vaø nghòch lyù

naøy ñöôïc caét nghóa moät caùch lyù trí vaø giaûi quyeát theo phöông thöùc loâ gích nhö theá

naøo?

Nhö chuùng ta thaáy, caâu traû lôøi cuûa toâi veà vaán ñeà naøy döïa treân quan nieäm

raèng nhöõng nghòch lyù vaø mô hoà cuûa Thieàn haàu nhö naûy sinh töø chuû yù phaù vôõ

ñöôøng noái hoaëc moái lieân keát beà maët yù nghóa ngöõ nghóa hoïc vaø söï lieân töôûng ñeán

chieàu saâu baûn theå hoïc trong cuoäc ñoái thoaïi Thieàn. Trong söï phaù vôõ aáy, ngoân ngöõ

vôùi beà maët yù nghóa ngöõ nghóa hoïc bò boû troáng cô cheá yù nghóa lieân quan cuûa noù, ñeå

noù (coù theå) ñaùnh maát vaät aùm chæ baûn theå cuûa noù trong yù nghóa taän cuøng. Nhöng

ñoàng thôøi, ngoân ngöõ Thieàn töông töï coù theå ñöôïc nhìn thaáy ñeå ñaït tôùi moät caùch töï

do caùi yù nghóa ngöõ nghóa hoïc môùi hoaëc ñöa ra moät caùch töï do caùi hình thöùc ngoân

257

ngöõ môùi vôùi yù nghóa beà maët môùi nhöng cuøng moät moái lieân töôûng baûn theå hoïc, ñoù

laø söï lieân töôûng baûn theå hoïc maø khoâng coù baát kyø moái lieân heä baûn theå hoïc ñaëc bieät

naøo. Nhöõng ñieåm phía tröôùc ñöôïc trình baøy roõ theo nguyeân taéc nöôùc ñoâi, trong khi

ñieåm cuoái cuøng laïi ñöôïc thieát laäp theo nguyeân taéc theå hieän hoaëc taùi taïo ngöõ caûnh.

Luaän ñeà quan troïng nhaát cuûa toâi trong baøi vieát naøy laø: vieäc laøm saùng toû hai

nguyeân taéc treân coù theå giuùp chuùng ta hieåu roõ ngoân ngöõ Thieàn cuøng nhöõng nghòch

lyù vaø mô hoà cuûa noù. Maëc duø hai nguyeân taéc maø toâi thieát laäp nhö vaäy seõ mang laïi

caâu traû lôøi cho hai caâu hoûi neàn taûng beân treân, vaø vì theá cuõng giaûi thích yù nghóa vaø

khaû naêng giaûi quyeát moät caùch loâ gích söï mô hoà cuûa Thieàn, nhöng toâi vaãn hy voïng

hai nguyeân taéc naøy thöïc söï ñöôïc giaû ñònh trong moïi cuoäc ñoái thoaïi Thieàn thaät sinh

ñoäng, vaø theo ñoù seõ taïo thaønh moät chöùng lyù beân trong cuûa nhöõng cuoäc ñoái thoaïi

aáy vôùi nhöõng saûn phaåm nghòch lyù cuûa noù, chöù khoâng chæ ñôn giaûn laø söï giaûi thích

beân trong veà chuùng. Vì theá, lónh hoäi vaø naém baét ñöôïc söï thích ñaùng cuûa hai

nguyeân taéc naøy trong nhöõng ñoái thoaïi Thieàn cuï theå phaûi döïa vaøo vieäc caùc Thieàn

sö lónh hoäi vaø naém baét söï mô hoà vaø nghòch lyù töø nhöõng cuoäc ñoái thoaïi ñoù, cuõng

chính laø ñeå nhìn thaáy caùi ñöôïc sinh ra thoâng qua nhöõng ñoái thoaïi Thieàn laø hoaøn

toaøn khoâng moät chuùt mô hoà vaø nghòch lyù naøo. Roõ raøng ñieàu naøy taïo ra moät phaàn

cuûa thuaät ngöõ “Ngoä”. Do ñoù, vieäc giaûi thích vaø khaûo saùt cuûa toâi veà nhöõng yeáu toá

mô hoà vaø nghòch lyù trong ñoái thoaïi Thieàn döôùi aùnh saùng cuûa hai nguyeân taéc beân

treân seõ mang laïi söï gaïn loïc phaàn naøo, neáu khoâng phaûi laø moät giaûi thích ñaày ñuû, veà

moät kinh nghieâm thieän maø ngöôøi ta goïi laø “Ngoä”.

3. Söû duïng ngoân ngöõ trong ñoái thoaïi Thieàn:

Ñeå laøm roõ baûn chaát vaø phöông phaùp treân, caàn phaûi phaân tích kyõ löôõng ñaëc

tính thöïc haønh cuûa vieäc söû duïng ngoân ngöõ trong ñoái thoaïi Thieàn, vaø chæ ra heä

phöông phaùp maø caùc Thieàn sö nhaän thöùc moät caùch quen thuoäc nhaát lieân quan ñeán

vieäc söû duïng ngoân ngöõ nhö laø moät giaù trò ñeå vöôn tôùi Giaùc Ngoä.

258

Chuù troïng ñeán tính thöïc haønh cuûa ngoân ngöõ, tröôùc heát ngöôøi ta phaûi löu yù

raèng nhöõng ñoái thoaïi naøy xaûy ra trong moät boái caûnh khaùc thöôøng, ñoù laø cuoäc

chaïm traùn giöõa nhöõng baäc Thieàn sö vôùi kinh nghieäm Thieàn ñaïo saâu saéc hoaëc

maõnh lieät vaø söï haønh ñaïo ñeå ñaït tôùi kinh nghieäm aáy. Nhöõng ngöôøi naøy laø caùc

Thieàn sö vaø nhöõng moân ñeä ñích thöïc hoaëc trong töông lai cuûa hoï, nhöõng ngöôøi veà

cô baûn ñaõ xaây döïng ñöôïc neàn taûng Phaät hoïc cuøng vôùi yù töôûng vaø xuùc caûm theo

khuynh höôùng Laõo giaùo. Vì ñieàu naøy, ngöôøi ta coù theå lieân heä nhöõng cuoäc ñoái

thoaïi Thieàn nhö söï qui höôùng phöông Ñoâng moät caùch cô baûn trong boái caûnh sinh

ñoäng cuûa tö töôûng Phaät giaùo vaø Laõo giaùo, vaø do vaäy, cuõng ñöôïc xem nhö söï caáu

thaønh moät phaàn troïn veïn cuûa tình huoáng. Thöïc ra, chuùng ta coù theå nhaän thaáy

nhöõng maãu ñoái thoaïi noùi treân theå hieän tröïc tieáp toaøn boä kinh nghieäm trong cuoäc

gaëp gôõ baát ngôø giöõa nhöøng ngöôøi ñoàng tu. Do ñoù, hoï taùc ñoäng baèng moïi caùch,

hoaëc bieåu loä troïn veïn tình huoáng trong hình thöùc cuûa khoaûnh khaéc aâm thanh, cöû

chæ vaø toaøn boä cô theå, vaø keát noái chuùng thaønh moät toång theå höõu cô. Baát keå laø söï

mô hoà vaø nghòch lyù naøo ñöôïc sinh ra trong nhöõng cuoäc ñoái thoaïi nhö vaäy, chuùng

ñeàu phaûi ñöôïc nhìn nhö laø moät phaàn vaø moät maûnh cuûa tình huoáng chung nhaát. Khi

nhìn thaáy aùnh saùng naøy, chaúng coøn mô hoà vaø nghòch lyù nöõa, bôûi vì vieäc duïng ngoân

trôû thaønh moät söï theå hieän vaø thöïc haønh thuaàn tuùy, ñaùnh maát nhu caàu nhaän thöùc vaø

söùc maïnh khaúng ñònh. Duïng ngoân trong ñoái thoaïi Thieàn hieän ra trong boái caûnh

cuoäc “chaùm traùn” toân giaùo, (thöïc teá laø ñaõ) khoâng gaây ra nhöõng mô hoà vaø nghòch

lyù, maø thay vaøo ñoù, neân hình dung laø noù ñaõ thöïc hieän chöùc naêng hoùa giaûi toân giaùo:

hoaëc noù thaønh coâng hoaëc noù thaát baïi khi taïo ra hieäu quaû aáy.

Chaáp nhaän lôøi giaûi thích veà tình huoáng thieàn hoïc trong caùc cuoäc ñoái thoaïi,

ngöôøi ta coù theå keát luaän raèng vieäc duïng ngoân trong ñoái thoaïi Thieàn laø thöïc haønh

trieät ñeå vaø do vaäy, noù khoâng heà coù döï ñònh laäp ngoân hoaëc nguï yù hoûi hay traû lôøi.

Cuõng coù theå cho raèng trong caùc trao ñoåi Thieàn hoïc, moïi khaúng ñònh cuoái cuøng ñeàu

259

khoâng theå xaûy ra laø moät yeâu caàu taát yeáu. Nguyeân nhaân gaây ra söï mô hoà vaø nghòch

lyù trong ngoân ngöõ Thieàn laø vì ngay sau ñoù, söï môø mòt vaø laï luøng seõ laøm sai laïc

caùch duøng ngoân ngöõ theo loái phi - khaúng ñònh (cuûa Thieàn) thaønh vieäc duïng ngoân

theo nguyeân taéc thoâng thöôøng, vaø ngöôøi ta ñaõ coá gaéng taïo ra caùc caâu hoûi vaø caâu

traû lôøi nhaèm höôùng ñeán söï khaúng ñònh nhieàu hôn. Trong vieäc söû duïng ngoân ngöõ

Thieàn, neáu nhö yeáu toá khaúng ñònh bò loaïi boû nhö moät haønh vi ngoân ngöõ cuûa hoaït

ñoäng phaùt ngoân, thì ngay sau ñoù, söï chaân thöïc vaø yù nghóa kinh nghieäm seõ trôû

thaønh khoâng thích ñaùng; vaø thöïc ra ôû ñaây, cuõng chaúng coù ñieåm gì ñaùng noùi veà söï

mô hoà vaø nghòch lyù.

Khi vieát baøi nghieân cöùu naøy, chuùng toâi khoâng coù yù thöøa nhaän caùch giaûi

thích phi nhaän thöùc trieät ñeå hoaëc tuyeät ñoái veà khaû naêng duøng ngoân trong ñoái thoaïi

Thieàn, nhö treân ñaõ chæ ra, bôûi vì ñieàu naøy seõ laøm ngheøo naøn vaø huûy dieät tính trieát

luaän phong phuù voán coù cuûa phöông thöùc söû duïng ngoân ngöõ trong caùc cuoäc ñoái

thoaïi Phaät giaùo Thieàn toâng hoaëc trong moät ñoái thoaïi toân giaùo saâu saéc naøo ñaáy.

Thay vaøo ñoù, chuùng ta phaûi nhaän thöùc raèng: caùch duïng ngoân trong tình huoáng sinh

ñoäng cuûa cuoäc chaïm traùn toân giaùo nhö vaäy seõ coù nhieàu caáp ñoä, maø moãi caáp ñoä aáy

ñeàu coù chöùc naêng rieâng ñeå thöïc hieän; nhöng cuøng luùc ñoù, chuùng taùc ñoäng laãn nhau

vaø thuùc ñaåy caùc yeáu toá coøn laïi höôùng ñeán söï thöïc hieän muïc tieâu roäng lôùn hôn, taát

caû quaù trình naøy goïi laø thaønh töïu Giaùc ngoä hoaëc söï bieán ñoåi taâm linh toân giaùo maø

theo toâi, noù vaãn luoân haøm chöùa moät chieàu kích nhaän thöùc kinh nghieäm.

Ñöa ra nhieàu moâ hình khaùc nhau veà phöông thöùc söû duïng ngoân ngöõ toân

giaùo, chuùng ta phaûi nhaän ra caû taàm quan troïng cuûa yeáu toá tröøu töôïng laãn thöïc

haønh cuûa ngoân ngöõ Thieàn trong ñoái thoaïi. Do vaäy, vieäc söû duïng ngoân ngöõ trong

Thieàn noùi chung khoâng chæ ñôn giaûn laø thöïc haønh, cuõng khoâng phaûi laø bieåu loä,

cuõng khoâng phaûi laø nhaän thöùc vaø khaúng ñònh thuaàn tuùy. Noù phaûi ñöôïc moâ taû trong

260

taát caû moïi khaû naêng: nhaän thöùc, thaáu hieåu, quaû quyeát vaø ñònh höôùng lyù trí. Noù coù

moät caáu truùc phöùc taïp trong moät quaù trình phaùt ngoân coù veû ñôn giaûn.

Duø khoâng chi tieát hoùa toaøn boä quaù trình phaân tích, toâi thöïc söï mong muoán

chæ ra raèng caùc cuoäc ñoái thoaïi Thieàn hoïc lieân quan ñeán phöông thöùc thöïc haønh

cuûa ngoân ngöõ trong töông quan vôùi phöông thöùc khaúng ñònh cuûa ngoân ngöõ baèng

moät caùch heát söùc ñaëc bieät: noù ñoùng vai troø höôùng daãn trí tueä hoaëc nhaán maïnh trí

tueä tröôùc hieän thöïc voâ taän vôùi caùch thöùc khaúng ñònh hieån nhieân, chaát vaán vaø caûm

thaùn. Veà phöông dieän naøo ñoù, ñieàu naøy coù nghóa laø phöông thöùc khaúng ñònh cuûa

ngoân ngöõ ñöôïc ñaët döôùi nhöõng ñieàu kieän taát yeáu. Chính nhöõng ñieàu kieän naøy seõ

ñieàu chænh tính xaùc thöïc cuûa cuoäc chaïm traùn toân giaùo, chöùng toû raèng moãi hình

thöùc ngoân ngöõ coù theå vaø trôû neân haïn cheá hoaëc chuyeån hoùa vaøo söï thaät toái thöôïng

cuûa chaân khoâng hoaëc nôi khoâng coù söï soáng; vaø nhö vaäy, noù ñöôïc giaûi thoaùt, thay

theá moät caùch töï nhieân cho moïi hình thöùc khaùc theo nguyeân taéc baát truyeàn, vaø

nguyeân taéc thuyeát minh ngöõ caûnh (hoaëc khoâi phuïc ngöõ caûnh). Phöông thöùc thuyeát

minh tröïc tieáp naøy cuûa ngoân ngöõ coù theå thöïc hieän ñöôïc trong ñoái thoaïi Thieàn vì

Phaät giaùo Thieàn toâng veà cô baûn laø Phaät hoïc cuõng nhö Ñaïo hoïc vaø caû Phaät giaùo vaø

Ñaïo giaùo ñeàu ñoàng nhaát hieän taïi toái cuøng vôùi chaân lyù vónh cöûu hoaëc chaân khoâng.

Trong baøi vieát naøy, toâi khoâng tranh luaän ñeå cho raèng Phaät giaùo Ñaïi thöøa vaø Ñaïo

giaùo laø neàn taûng cuûa Phaät giaùo Thieàn toâng, nhöng toâi thöøa nhaän ñieàu toâi vöøa ñeà

caäp thöïc söï laø moät tröôøng hôïp nghieân cöùu. Noù khaúng nhaän moät thöïc teá: roõ raøng söï

mô hoà vaø nghòch lyù cuûa yù nghóa baûn theå hoïc laø coù toàn taïi; chính noù ñaõ ñöa ra

thaùch thöùc ñoái vôùi nhöõng giaûi thích vaø bieän luaän loâ gích, lyù trí.

4. Phuïc hoài phöông phaùp luaän Thieàn toâng:

Ñieàu chuùng ta baøn luaän veà phöông thöùc khaúng ñònh tröïc tieáp cuûa ngoân ngöõ

ñoái thoaïi Thieàn chính laø nhaán maïnh phöông phaùp luaän Thieàn toâng nhö caùc Thieàn

sö ñaõ nhaän bieát baèng söï dieãn giaûi vaø chöùng ngoä cuûa hoï. Töø quan ñieåm cuûa caùc

261

thieàn sö, tö duy, ngoân ngöõ vaø trí tueä coù theå ñöôïc söû duïng nhö nhöõng coâng cuï cho

muïc ñích thaønh töïu vaø nhaän thöùc thöïc taïi toái thöôïng vaø do ñoù, noù khoâng theå bò

loaïi boû. Vò Thieàn sö thöôøng chæ ra caùch thöùc “ñaùnh baãy” ñeå baét ñöôïc caù nhö trong

tieåu luaän trieát hoïc Ñaïo giaùo cuûa Trang Töû. Töïa nhö taám löôùi duøng ñaùnh baét caù, tö

duy, ngoân ngöõ vaø trí tueä coù söï voâ duïng vaø thích ñaùng cuûa noù ñeå thuùc ñaåy, thöû

nghieäm vaø minh xaùc söï chöùng Ngoä. Noù chæ khoù khaên vaø gaây nhaàm laãn khi ngöôøi

ta ñaùnh maát hình aûnh cuûa muïc tieâu cuoái cuøng trong luùc söû duïng coâng cuï, hoaëc khi

ngöôøi ta xem phöông tieän laø caùi sau roát vaø bieán noù trôû thaønh noãi aùm aûnh. Trong

tinh thaàn aáy, phöông phaùp luaän Thieàn toâng ñöôïc phaùt bieåu nhaèm taùch bieät döùt

khoaùt nhöõng phöông tieän ra khoûi giôùi haïn cuûa con ñöôøng chöùng ngoä vaø loaïi boû

phöông tieän ngay khi ñaït tôùi coõi giôùi toät cuøng, hoaëc ngay khi phöông tieän taïo ra

caùc raøo chaén che khuaát ñieåm nhìn ñeán chaân lyù. Nhöng ñoái vôùi ngöôøi ñoøi hoûi maõnh

lieät chính baûn thaân mình vaø coù chính kieán saâu saéc veà coõi giôùi giaùc ngoä, vieäc söû

duïng ngoân ngöõ baèng caùch naøo ñi nöõa cuõng khoâng nhaát thieát phaûi bò ngaên caám

hoaëc tieâu tröø. Thöïc ra, noù laïi trôû thaønh moät dòp ñeå chính cuoäc soáng baøy toû söï saùng

taïo cuûa noù, vaø cô hoäi ñeå ngoân ngöõ chöùng minh caùi tuyeät ñoái sau cuøng cuûa söï soáng

baèng moät con ñöôøng roäng môû. Söï vaän duïng ngoân ngöõ moät caùch saùng taïo naøy raát

thöôøng ñöôïc theå hieän trong thô ca cuûa caùc Thieàn sö.

Maëc duø phöông phaùp luaän Thieàn toâng cho pheùp vieäc söû duïng saùng taïo

ngoân ngöõ bao haøm caû tính thöïc haønh vaø khaúng ñònh, ngöôøi ta vaãn phaûi taïo tieàn ñeà

cho söï saùng taïo naøy thoâng qua quaù trình luyeän taäp khaéc nghieät trong tinh thaàn töï

chuû vaø hieåu bieát, sao cho hoï khoâng chæ giöõ ñöôïc hình aûnh cuûa muïc tieâu maø coøn noã

löïc höôùng tôùi noù vôùi yeâu caàu hoaøn toaøn baèng ngoân ngöõ. Coù leõ ñieàu naøy giaûi thích

taïi sao trong Thieàn chính thoáng, tröôùc khi ñaït tôùi Giaùc Ngoä, thieàn giaû phaûi tu taäp

theo kinh ñieån Phaät giaùo vaø tuaân thuû nhöõng nguyeân taéc toân giaùo. Trong aùnh saùng

262

cuûa thöïc teá ñoù, chuùng ta coù theå phaân bieät veà maët lyù thuyeát ba böôùc tu taäp Thieàn

trong phöông thöùc söû duïng ngoân ngöõ.

- Böôùc 1: Chuaån bò giaùc ngoä, khi naøy lyù trí vaø ngoân ngöõ phaûi ñöôïc ñoøi hoûi

trieät ñeå vaø phaûi ñöôïc thaáu hieåu vôùi nhöõng lieân heä veà yù nghóa vaø aùm chæ cuûa ngöôøi

tu taäp.

- Böôùc 2: Böôùc Giaùc ngoä, khi naøy lyù trí vaø ngoân ngöõ nhö moät phöông tieän

ñöa hoï tôùi muïc tieâu vaø phaûi ñöôïc loaïi boû hoaëc tieâu huûy ñeå thieàn sö khoâng bò che

khuaát hoaëc chi phoái kinh nghieäm ngoä cuûa hoï.

- Böôùc 3: Sau khi Giaùc ngoä, khi naøy thieàn sö coù theå töï do söû duïng ngoân ngöõ

cho nhöõng muïc tieâu truyeàn baù vaø xaùc ñònh kinh nghieäm thích ñaùng höôùng tôùi giaùc

ngoä khaùc nhau; ñoàng thôøi cuõng laø choã cho thaáy vieäc söû duïng ngoân ngöõ trôû thaønh

moät phaàn thieát yeáu cuûa söï thaønh töïu chaân lyù.

Ñeà caäp ba böôùc tu taäp Thieàn trong söû duïng ngoân ngöõ, ta thaáy raèng: yù nghóa

maø ta qui cho moät cuoäc ñoái thoaïi Thieàn daãn ñeán söï mô hoà vaø nghòch lyù coù theå

ñöôïc thieát keá moät caùch phuø hôïp. Vì vaäy, moät maët, ngöôøi ta ghi nhaän thôøi gian

tröôùc caùc ñoái thoaïi Thieàn sinh ra söï mô hoà vaø nghòch lyù thöïc söï. Maëc khaùc, trong

söï Giaùc Ngoä naøy, söï mô hoà vaø nghòch lyù ñöôïc xaùc ñònh nhö moät loaïi coâng cuï ñeå

ñaït tôùi Giaùc Ngoä. Vaø cuoái cuøng, sau khi Giaùc Ngoä, söï mô hoà vaø nghòch lyù trôû

thaønh phi mô hoà, phi nghòch lyù, vaø thay vaøo ñoù, chính ngoân ngöõ laïi chöùng minh

tính chaát töï nhieân vaø yù nghóa nhaát cuûa noù trong vieäc dieãn ñaït kinh nghieäm Ngoä.

Khoâng caàn söï khaûo saùt tæ mæ cuõng coù theå thaáy raèng, phöông phaùp luaän Thieàn toâng

vaø nhöõng moâ hình söû duïng ngoân ngöõ vôùi caùc chieàu kích khaùc nhau cuûa noù laø truøng

khôùp.

5. Phaân bieät caùch tieáp caän khoa hoïc vaø kinh nghieäm Thieàn:

Toâi xin noùi vaøi lôøi veà caùch tieáp caän cuûa toâi khi tìm hieåu Thieàn trong moái

lieân heä vôùi kinh nghieäm Thieàn. Maëc duø muïc ñích cuûa toâi laø muoán neâu ra moät caùch

263

nhìn lyù trí vaøo caùi mô hoà vaø nghòch lyù trong ngoân ngöõ Thieàn, song toâi khoâng heà coù

yù ñònh “duy lyù hoùa” kinh nghieäm chöùng ngoä cuûa Thieàn toâng, toâi cuõng khoâng chuû

ñònh moâ taû kinh nghieäm chöùng Ngoä töø söï hieåu bieát hoaëc caùch giaûi thích thoâng qua

tö duy thuaàn tuùy. Hoùa ra, kinh nghieäm chöùng Ngoä Thieàn toâng, gioáng nhö moïi

kinh nghieäm toân giaùo khaùc, laø caùi duy nhaát vaø ñaëc bieät caù nhaân; chính vì theá noù

khoâng theå ñöôïc giaûi thích thoûa ñaùng hoaøn toaøn baèng baát kyø phöông thöùc laäp luaän

naøo. Tuy vaäy, ñieàu naøy khoâng theå daãn ñeán vieäc: khoâng coù caùch giaûi thích vaø bieän

luaän duy lyù cho moät kinh nghieäm thieàn ñöôïc thieát laäp maø laïi khoâng ñöôïc döï kieán

trôû thaønh caùi ñöôïc thay theá cho kinh nghieäm aáy. Do ñoù, ngöôøi ta neân phaân bieät

giöõa caùch dieãn ngoân ñeå chæ ra kinh nghieäm chöùng ngoä sieâu quaù lyù trí vaø caùch dieãn

ngoân theå hieän caùch giaûi thích lyù trí cuûa kinh nghieäm chöùng ngoä.

Ñeå chöùng minh söï phaân bieät naøy, haõy giaû söû chuùng ta ñang tìm hieåu moät

böùc tranh nhoû. Ngöôøi ta coù theå thöôûng thöùc moät böùc tranh nhö moät taùc phaåm ngheä

thuaät tinh teá baèng caùch sôø leân noù, hoaëc baèng caùch khaùc, laø nghieân cöùu vaø bình

luaän vôùi caùc khaùi nieäm thuaät ngöõ khoa hoïc. Caùch naøy khoâng theå thay theá cho

caùch khaùc hoaëc ñoàng nhaát vôùi nhau. Ngoân ngöõ taùn thöôûng ngheä thuaät do vaäy maø

coù söï khaùc bieät so vôùi ngoân ngöõ caân nhaéc khoa hoïc. Kinh nghieäm, baûn thaân noù, coù

leõ khoâng theå dieãn ñaït toät cuøng, trong khi ñoù, khoù coù theå duøng giaûi thích lyù trí ñeå

hieåu ñöôïc noù. Thöïc ra, chuùng ta coù theå bieän giaûi tính chaát “khoâng theå noùi”cuûa

kinh nghieäm baèng meänh ñeà sau: Moät kinh nghieäm thaät khoù theå hieän baèng lôøi neáu

khoâng coù heä thoáng khaùi nieäm moâ taû thoûa ñaùng kinh nghieäm aáy, vaø neáu noù môû ra

caùch ñònh tính khaùi nieäm rieâng maø caùch ñònh tính naøy khoâng theå töông hôïp vôùi

moät moät dieãn taû naøo khaùc. Moät khi hieåu ñöôïc “söï giaûi thích caùi khoâng theå giaûi

thích” veà kinh nghieäm Thieàn, chuùng ta khoâng caàn taùn ñoàng aán töôïng phoå quaùt cuûa

kinh nghieäm Thieàn nhö moät soá nhaø bình luaän Thieàn toâng theo xu höôùng thaàn bí,

maø D.T. Suzuki laø moät ñaïi bieåu lôùn, ñaõ truyeàn ñaït vaø coå vuõ. Chuùng ta khoâng caàn

264

xem kinh nghieäm Thieàn laø phi lyù trí moät caùch ñôn giaûn, hoaëc cho kinh nghieäm aáy

laø moät caùi gì ñoù ñöùng ngoaøi trí tueä vaø ngoân ngöõ. Thöïc söï, khoâng moät khaû naêng

naøo coù theå bò loaïi boû hoaøn toaøn. Nhöng ngöôøi ta cuõng phaûi nhaän thöùc raèng khoâng

theå coù caùi gì ñoù trong kinh nghieäm Thieàn hay moät loaïi kinh nghieäm naøo khaùc laïi

ngaên chaën caùch giaûi thích coù tính lyù thuyeát maø söï giaûi thích naøy khoâng coù khuynh

höôùng bò thay theá cho baûn thaân kinh nghieäm. Phaàn tieáp theo döôùi ñaây seõ laø kieán

giaûi cuûa toâi veà söï mô hoà vaø nghòch lyù trong ñoái thoaïi Thieàn. Theo ñoù, quaù trình

giaûi thích veà cô baûn mang tính lyù thuyeát, duy lyù vaø trieát hoïc. Coù theå noù seõ ñoái laäp

vôùi moïi caùch tieáp caän kinh nghieäm Thieàn phi lyù trí hoaëc choáng lyù trí nhö moâ taû

cuûa caùc nhaø taâm lyù hoïc Carl Jung vaø Alan Watts.

6. Hình thöùc vaø caáu truùc cuûa nghòch lyù Thieàn:

Nghòch lyù Thieàn laø gì? Khi moät nhaø trieát hoïc hieän ñaïi noùi veà nghòch lyù, oâng

thöôøng quan taâm ñeán moâ hình cuûa nghòch lyù ñöôïc chöùng minh qua nghòch lyù loâ

gích hoïc cuûa Russell hoaëc coù theå laø nghòch lyù ngöõ nghóa cuûa pheùp noùi doái. Hình

thöùc khaùi quaùt thoâ sô nhaát cuûa nghòch lyù nhö theá trong loâ gích trieát hoïc ñöông ñaïi

laø:

(A) P ñuùng khi vaø chæ khi P sai, ñoù laø choã maø P laø ñònh ñeà bao haøm moät

thuoäc tính chaân lyù traù hình hoaëc tham chieáu theo höôùng aáy. Ngöôøi ta vaãn bieát roõ,

ñieàu kieän ñuùng cuûa (A) xuaát phaùt töø yù nghóa ngöõ hoïc cuûa thuoäc tính chaân lyù giaû

trong P, hoaëc xuaát phaùt töø noäi haøm cuûa P vöôït qua nhieàu lôùp nghóa beà boän. Giôø

ñaây, chuùng ta ñaõ coù theå ñi moät böôùc xa hôn trong vieäc môû roäng caáu truùc cuûa

nghòch lyù qua söï thay theá tröïc tieáp töø “ñuùng” vaø “sai” trong nhöõng tröôøng hôïp caâu

khaúng ñònh coù yù nghóa khaùc. Moät soá kieåu khaúng ñònh coù taùc duïng theo kieåu trieát

hoïc nhö theá ñaõ töï ñeà xuaát chính noù. Chuùng laø loaïi ngoân ngöõ noùi haøm chöùa yeáu toá

ngöõ nghóa hoïc nhö laø “coù yù nghóa”, “deã hieåu”, “thích ñaùng” (trong moät vaøi moái

lieân heä); chuùng cuõng laø loaïi ngoân ngöõ noùi thöïc duïng nhö laø “chaáp nhaän ñöôïc”,

265

“hôïp lyù”, vaø “thích ñaùng”(trong moät vaøi muïc ñích noùi). Döïa vaøo caùc khaúng ñònh

maãu mang yù nghóa ngöõ phaùp vaø thöïc duïng vöøa neâu, chuùng ta seõ khaùi quaùt caùc moâ

hình nghòch lyù sau ñaây:

(B) P coù yù nghóa khi vaø chæ khi P khoâng coù yù nghóa

(D) P laø thích ñaùng (trong moät soá quan heä) khi vaø chæ khi P khoâng thích

ñaùng (trong moät soá quan heä).

(E) P coù theå ñöôïc chaáp nhaän khi vaø chæ khi P khoâng theå ñöôïc chaáp nhaän

(F) P laø hôïp lyù khi vaø chæ khi P khoâng hôïp lyù

(G) P laø thích ñaùng (trong vaøi muïc tieâu) khi vaø chæ khi P khoâng thích ñaùng

(trong vaøi muïc tieâu)

Haõy hình dung nhöõng hình thöùc töông töï vôùi caùch khaúng ñònh thích hôïp

ñöôïc khaùi quaùt gioáng nhö treân. Theo ñoù, moät söï khaùi quaùt vöôït leân treân caùc hình

thöùc naøy laø:

(H) P laø q khi vaø chæ khi P khoâng phaûi laø q.

ÔÛ ñaây, q laø moät soá khaúng ñònh theo caáu truùc caâu thích hôïp veà caû maët loâ

gích laãn yù nghóa ngöõ phaùp hay thöïc duïng.

Ñöa ra hình thöùc khaùi quaùt nhö vaäy, chuùng ta thaáy raèng söï mô hoà vaø nghòch

lyù ñöôïc taïo thaønh trong caùc ñoái thoaïi Thieàn chính laø nghòch lyù trong tính chaát

nguyeân thuûy cuûa noù, laø neàn taûng cho noù. Nhöng caùi ñaëc bieät cuûa nhöõng nghòch lyù

Thieàn laø vieäc chuùng khoâng heà bò haïn cheá tröôùc moïi tình huoáng giaûn ñôn cuûa (H)

nhö ñaõ ñöôïc minh chöùng töø ví duï (A) ñeán (G), thay vaøo ñoù, coù theå thöøa nhaän hình

thöùc cuûa moi tình huoáng ñôn cuûa (H) hoaëc moät soá, hay thaäm chí taát caû, caùc hình

thöùc tình huoáng cuûa (H). Nghòch lyù Thieàn naøy coù theå laáy moät hình thöùc cuûa moät

tình huoáng (H) döôùi moät söï kieän cuï theå vaø sau ñoù laïi laáy moät hình thöùc khaùc döôùi

moät bieán coá khaùc. Vaäy laø, nhö chuùng ta thaáy töø nhöõng ví duï thöïc teá ôû ñoaïn tieáp

266

theo, hoaëc caâu hoûi hoaëc lôøi giaûi ñaùp cho caâu hoûi hoaëc toaøn boä söï lieân keát caùc caâu

hoûi vaø caâu traû lôøi trong moät ñoái thoaïi Thieàn coù theå gaây ra söï voâ nghóa, hoaëc voâ lyù

hoaëc leäch laïc ñeå heù loä söï thaät taän cuøng, do ñoù cuõng leäch laïc khi mang laïi hoaëc

kieåm nghieäm söï chöùng Ngoä; nhöng cuøng luùc aáy, caùc thieàn sö laïi giöõ ñöôïc taát caû söï

chaân thaät vaø bí aån cuûa taâm linh voán laø coâng naêng cuûa moïi thöù voâ nghóa, voâ lyù,

leäch laïc kia ñoái vôùi coâng cuoäc heù môû söï Thaät tuyeät ñoái; khi naøy, nhöõng caâu hoûi,

hoaëc lôøi giaûi ñaùp, hoaëc moái lieân keát hoûi ñaùp ñaày nghòch lyù aáy laïi thaät söï coù nghóa,

thaät söï hôïp lyù vaø thaät söï thích ñaùng ñeå veùn böùc maøn chaân nhö. Thöïc ra, caâu hoûi vaø

caâu traû lôøi cuûa lieân keát hoûi ñaùp trong ñoái thoaïi Thieàn coù khuynh höôùng ñöôïc lónh

hoäi nhö laø söï khai môû baûn taâm hoaëc ñeå mang laïi hoaëc ñeå minh ñònh söï chöùng

Ngoä, song toâi cuõng muoán löu yù raèng caùc caâu hoûi hoaëc lôøi ñaùp hoaëc caùc lieân keát

hoûi ñaùp noùi chung ñeàu theå hieän moät dieän maïo ngoân ngöõ vôùi nguyeân taéc qui öôùc

cuûa loâ gích, yù thöùc höõu duïng vaø phoå bieán. Vì theá, noù trôû neân phi yù thöùc vaø khoù

chaáp nhaän trong maét moïi ngöôøi. Roõ raøng laø ngöôøi ta coù theå kieåm nghieäm vaø xaùc

ñònh tính chaát nghòch lyù cuûa moïi söï mô hoà vaø nghòch lyù coù tính tröïc giaùc thöïc söï

cuûa Thieàn ñaõ sinh ra trong cuoäc ñoái thoaïi thoâng qua vieäc heä thoáng hoùa hình thöùc

nghòch lyù theo moâ hình (H) vaø caùc ví duï töø (A) ñeán (G).

Ñeå hieåu tính chaát mô hoà vaø nghòch lyù ñaõ sinh ra nhö theá naøo trong caùc ñoái

thoaïi Thieàn, haõy xem xeùt tình huoáng bieän chöùng naøo ñaõ chæ cho chuùng ta thaáy

chaát nghòch lyù trong ñoái thoaïi. Sau khi moät caâu hoûi hoaëc moät caâu traû lôøi Thieàn hoïc

ñöôïc neâu ra (xem ví duï cuï theå ôû phaàn sau), thoâng thöôøng chuùng ta laäp töùc höôùng

ñeán söï bieän luaän veà yù nghóa hay tính thoûa ñaùng hoaëc maët ñuùng cuûa vaán ñeà baèng

kieán thöùc veà ngoân ngöõ vaø theá giôùi noùi chung, lieân heä vôùi yù thöùc phoå bieán vaø loâ

gích. Nhöng chuùng ta khoâng tìm thaáy söï bieän luaän naøo nhö theá. Ngöôïc laïi, chuùng

ta nhaän ra raèng yù thöùc phoå bieán vaø loâ gích ñoù bò phaù vôõ moät caùch döõ doäi. Chuùng ta

caûm thaáy naûn loøng, baát bình vaø boû cuoäc. Chuùng ta seõ töø choái hoaëc loaïi boû caùc caâu

267

hoûi ñaùp cuõng nhö caùc vò trí lieân keát cuûa chuùng? Khoâng phaûi theá, bôûi vì chuùng ta

caûm nhaän hoaëc ñöôïc maùch baûo hay thaäm chí ñaõ tin (neáu ta laø nhöõng moân ñoà cuûa

caùc Thieàn sö, nhöng ngöôøi ñaõ ñaët ra caâu hoûi hoaëc neâu lôøi ñaùp) raèng caâu hoûi cuûa

lôøi giaûi ñaùp hay laø caùc lieân heä cuûa chuùng laø con ñöôøng yù nghóa daãn tôùi chaân lyù.

Phaùt hieän con ñöôøng töông hôïp vôùi muïc tieâu cuûa chöùng Ngoä laø nhaèm tôùi nhaän

thöùc söï toàn taïi cuûa moät söï mô hoà vaø nghòch lyù trong moät tình huoáng cuï theå. Baét

ñaàu töø ñaây, chuùng ta ñöông ñaàu vôùi moät söï mô hoà Thieàn hoïc hoaëc moät nghòch lyù

Thieàn hoïc.

7. Caùc ví duï vaø kieåu loaïi nghòch lyù Thieàn:

Toâi seõ lieät keâ ra ñaây caùc kieåu loaïi nghòch lyù trong ngoân ngöõ Thieàn nhaèm

chæ roõ hình thöùc nghòch lyù maø chuùng toâi vöøa luaän giaûi beân treân.

- Kieåu I: Kieåu nghòch lyù vôùi tính chaát nghòch lyù trong caùc yeâu caàu ñôn giaûn

hoaëc trong caâu hoûi ñôn:

(1) “Ñaâu laø göông maët xöa nay cuûa ngöôi tröôùc khi sinh ra?”

(2) “Tieáng voã cuûa moät baøn tay laø gì” (Laéng nghe aâm thanh cuûa moät baøn

tay)

(3) Trong luùc taïo ra moät chieác bình, Pai Chang hoûi: “Khoâng goïi noù laø caùi

bình, vaäy noù laø gì?”

(4) “Ta laø ngöôøi ñoù nhöng ngöôøi ñoù khoâng phaûi laø ta”

(5) “Goïi caùi naøy laø caây gaäy, ngöôi ñaõ khaúng ñònh; noùi noù khoâng phaûi laø caây

gaäy, ngöôøi phuû ñònh. Baây giôø ngöôøi khoâng ñöôïc khaúng ñònh, khoâng ñöôïc phuû

ñònh, ngöôi goïi noù laø caùi gì? Noùi mau noùi mau”.

(6) “Noùi khaúng ñònh cuõng khoâng ñuùng, phuû nhaän cuõng khoâng ñuùng. Khi

khoâng coù caùi naøo ñuùng, ngöôi noùi theá naøo?”

(7) “Ngaøy xöa, coù moät ngöôøi ñeå con ngoãng vaøo moät caùi chai, vaø noù lôùn leân,

lôùn leân cho ñeán moät ngaøy noù khoâng theå naøo bay ra khoûi caùi chai ñöôïc nöõa; anh ta

268

khoâng muoán ñaäp vôõ caùi chai, nhöng cuõng khoâng muoán laøm toån thöông con ngoãng,

ngöôi laøm gì ñeå laáy con ngoãng ra?”

(8) “Giaû söû coù moät ngöôøi ñang treøo leân caây, baùm vaøo moät nhaùnh caây baèng

raêng, vaø toaøn boä cô theå anh ta treo leân ñoù; tay anh ta khoâng níu vaøo ñaâu, coøn chaân

thì lô löûng treân maët ñaát. Luùc baáy giôø, moät ngöôøi khaùc ñi ñeán vaø hoûi ngöôøi ñang ôû

treân caây veà nguyeân lyù neàn taûng cuûa Phaät giaùo. Neáu anh chaøng leo caây khoâng traû

lôøi töùc laø boû maëc ngöôøi hoûi, nhöng neáu traû lôøi, anh ta seõ cheát. Anh ta thoaùt ra tình

huoáng khoù khaên aáy baèng caùch naøo?”

(9) “Khi ta qua ñôøi, ta seõ trôû thaønh con traâu ñöïc trong moät caên nhaø tranh.

Ta seõ vieát teân ta baèng caùi chaân tröôùc beân traùi: ta laø thieàn sö Qui Sôn. Luùc aáy, neáu

ngöôi goïi ta laø thieàn sö Qui Sôn, thì ta laø con traâu ñöïc. Nhöng neáu ngöôi goïi ta laø

con traâu ñöïc, ta laø thieàn sö Qui Sôn.Vaäy phaûi goïi ta baèng gì?”

(10) ‘Ta thaáy nuùi khoâng phaûi laø nuùi, nöôùc khoâng phaûi laø nöôùc”

(11) “Caùi ñaõ thaønh töïu laø caùi khoâng thaønh töïu”

(12) “ Gaén caùi naøy vaøo, thaùo caùi naøy ra”

(13) “ Khoâng noùi veà soáng, khoâng noùi veà khoâng soáng”

(14) “Khi moïi thöù trôû veà moät, caùi moät trôû veà ñaâu?”

(15) “Boà ñeà khoâng phaûi laø caây, göông saùng khoâng phaûi laø ñaøi göông, xöa

nay khoâng moät vaät, buïi baëm baùm vaøo ñaâu?”

(16) “Ta khoâng giöõ caùi cuoác baèng tay, ta ñi boä nhöng ta cöôõi treân löng

ngöïa, khi ta baêng qua moät chieác caàu, nöôùc khoâng chaûy, nhöng caùi caàu troâi”

(17) “Moät con boø caùi ôû Chia-chou ñang gaëm coû, nhöng con ngöïa ôû I-chou

no. Thay vì tìm kieám moät baùc só gioûi, ngöôi haõy ñoát chaân tröôùc beân traùi cuûa con

loin”

(18) “Khi ta noùi khoâng coù gì, ñieàu naøy khoâng nhaát thieát coù nghóa phuû ñònh,

khi ta noùi coù caùi gì ñoù, ñieàu naøy khoâng nhaát thieát laø moät söï khaúng ñònh. Haõy quay

269

sang höôùng ñoâng vaø nhìn thaáy bôø caùt phía taây, maët höôùng phía nam vaø nhìn thaáy

ngoâi sao phía baéc.

- Kieåu II: Kieåu nghòch lyù vôùi tính chaát nghòch lyù trong quan heä ñoái thoaïi

maø caâu hoûi hoaëc lôøi ñaùp laø nghòch lyù:

(1) Xem laïi kieåu I: xem ví duï (1) nhö laø lôøi giaûi ñaùp cho caâu hoûi: “Phaät

tính laø gì?”

(2) Xem nhöõng caâu traû lôøi sau cho ví duï (3) cuûa kieåu I: “Khoâng theå goïi noù

laø ñoâi deùp” hoaëc khoâng traû lôøi, maø duøng gaäy ñaäp chaúng haïn.

(3) Xem lôøi ñaùp sau ñaây cho caâu hoûi ôû ví duï (5) cuûa kieåu I: Ngöôøi traû lôøi

naém laáy caây gaäy vaø neùm noù xuoáng ñaát, noùi: “Caùi gì ñaây?”

(4) Xem lôøi ñaùp sau ñaây cho caâu hoûi ôû ví duï (7) cuûa kieåu I: Thieàn sö goïi

teân cuûa moân ñeä vaø caâu traû lôøi tieáp theo ñoù laø: “Ñaèng kia, con ngoãng bay ra roài”.

(5) Xem caâu traû lôøi sau ñaây cho caâu hoûi ôû ví duï (8) : “Neáu coù ngöôøi treøo

leân caây, seõ khoâng coù caâu hoûi naøo caû, neáu khoâng ôû treân caây, thì ngöôi phaûi traû lôøi”.

(6) Xem caâu traû lôøi sau ñaây cho caâu hoûi ôû ví duï (15) cuûa kieåu I: “Khi toâi ôû

Chin, toâi laøm moät caùi aùo choaøng naëng 7 caân”.

- Kieåu III: Kieåu nghòch lyù vôùi tính chaát nghòch lyù trong quan heä ñoái thoaïi,

nhöng töï caâu hoûi vaø lôøi giaûi khoâng chöùa ñöïng nghòch lyù:

(1) “ Phaät tính laø gì?” “Nhöõng caây tre naøy môùi cao laøm sao! Coøn phía kia

chuùng laïi thaáp”

(2) “YÙ nghóa cuûa toå Ñaït Ma ñeán Trung Hoa laø gì?” “Caây baùch tröôùc saân”.

(3) “Phaät laø ai?” “Moät ngöôøi laøm töø ñaát seùt vaø ñöôïc trang trí baèng vaøng”

hoaëc laø “Coâ daâu cöôõi treân con boø caùi, vaø cha coâ giöõ daây cöông” hoaëc ” Teân cuûa

ngöôi laø Hui-chao” hoaëc “Haõy nhìn ngoïn Ñoâng Sôn troâi treân maët nöôùc” hoaëc “Ba

caân gai” hoaëc “ Con ngöôøi thaät khoâng ñòa vò”

(4) “Gioït nöôùc töø Chao-Brook laø gì?” “Noù laø gioït nöôùc töø Chao-Brook”

270

(5) “Phaät Toå thuyeát phaùp maø vaãn im laëng nghóa laø gì?” “Con chim hoùt

trong buïi caây”

(6) “Taâm bình thöôøng laø gì?””Choàn hoang vaø coû daïi laø taâm bình thöôøng”.

- Kieåu IV: Kieåu nghòch lyù chöùa tính nghòch lyù trong theá töông phaûn vôùi

ñoaïn ñoái thoaïi ñôn giaûn vaø khaùi nieäm neàn taûng cuûa ngöôøi hoûi.

(1) Pai-Chang theo Ma Tzu ra ngoaøi vaø nhìn thaáy ñaøn ngoãng hoang bay

ngang qua. Ma Tzu hoûi: “Caùi gì vaäy?”. Pai Chang ñaùp: “Ngoãng hoang”. Ma Tzu

hoûi tieáp: “Chuùng ñang laøm gì?”. Pai Chang ñaùp: “Chuùng bay ñi maát”. Ma Tzu

vaën muõi Pai Chang laøm cho ngöôøi naøy baät khoùc vì ñau. Ma Tzu nhaán maïnh:

“Chuùng thöïc ñaõ bay ñi maát sao?”

(2) Trieäu Chaâu hoûi moät vò taêng môùi ñeán: “Tröôùc ñaây oâng coù ôû choã naøy

chöa?”. Vò taêng ñaùp: “Toâi ñaõ töøng ôû”. Trieäu Chaâu noùi: “Uoáng traø ñi”. Laùt sau moät

vò taêng khaùc ñeán, Trieäu Chaâu hoûi laïi caâu hoûi cuõ: “Tröôùc ñaây oâng coù ôû choã naøy

chöa?”. Vò taêng ñaùp: “Toâi chöa töøng ôû ñaây”. Trieäu Chaâu baûo: “Uoáng traø ñi”. Sau

cuøng, moät vò taêng trong chuøa hoûi laïi Trieäu Chaâu: “Sao Thaày cöù noùi “uoáng traø ñi”

maëc duø hoï traû lôøi khaùc nhau?”. Thieàn sö giaø keâu leân: “Naøy, oâng kia”. Vò taêng voäi

ñaùp: “Daï, thöa Thaày”, vaø roài Trieäu Chaâu noùi: “Uoáng traø ñi”.

(3) Moät vò sö coøn ñang hoïc ñaïo ñeán gaëp Trieäu Chaâu vaø hoûi xin yeáu chæ veà

Thieàn. Trieäu Chaâu hoûi: “Ngöôi aên saùng chöa?”. Vò sö ñaùp: “Daï, thöa Thaày, con

ñaõ aên roài”. Trieäu Chaâu noùi: “Vaäy thì röûa baùt ñi”.

Phaân tích tröôøng hôïp (1) cuûa Kieåu IV seõ thaáy veà baûn chaát noù chính laø Kieåu

I, vaø ví duï (2), (3) cuûa Kieåu IV thuoäc veà Kieåu III. Vì theá, coù ba kieåu nghòch lyù cô

baûn vaø quan troïng cuûa ngoân ngöõ Thieàn vaø ñoái thoaïi Thieàn. Neáu chuùng ta hình

dung caâu hoûi ñöôïc bieåu töôïng baèng “Q” vaø lôøi ñaùp laø “R”, coøn quan heä ñoái ñaùp laø

“X” vaø cuoái cuøng, söï toàn taïi cuûa nghòch lyù laø “p”. Chuùng ta seõ coù nghòch lyù Kieåu I

271

ñöôïc töôïng tröng baèng hình thöùc “Qp” hoaëc hình thöùc “Rp”, nghòch lyù Kieåu II laø

“QpXpR” hoaëc “QXpRp” vaø nghòch lyù Kieåu III laø “QXpR”.

8. Nguyeân lyù khoâng bieän luaän thöïc teá vaø caùch giaûi nghòch lyù Thieàn

ÔÛ phaàn treân, chuùng ta ñaõ bieát theá naøo laø nghòch lyù cuûa ñoái thoaïi Thieàn, vaø

nhö vaäy, cuõng thaáy ñöôïc söï mô hoà hoaëc nghòch lyù Thieàn ñaõ hình thaønh ra sao töø

caùc ñoaïn ñoái thoaïi ñoù. Noùi moät caùch thöïc teá, nghòch lyù Thieàn chæ laø nghòch lyù ñoái

vôùi nhöõng ngöôøi khoâng nhaém ñeán chöùng Ngoä. Moät khi ñaït tôùi aùnh saùng Giaùc ngoä,

nghòch lyù seõ khoâng coøn laø nghòch lyù nöõa, maëc duø noù vaãn toàn taïi döôùi hình thöùc

ngoân ngöõ. Ñieàu ñaùng chuù yù laø nhöõng nghòch lyù naøy ñeàu coù khuynh höôùng mang

laïi hoaëc kieåm chöùng möùc ñoä Giaùc ngoä; sôû dó nhö vaäy laø ñeå chuùng khoâng bao giôø

coøn xuaát hieän nhö moät nghòch lyù. Trong yù thöùc naøy, nghòch lyù Thieàn töï giaûi chính

noù, vì leõ tính chaát nghòch lyù ñöôïc xem nhö moät ñoäng löïc hoaëc söùc maïnh ñeå

chuyeån hoùa moät ngöôøi töø choã nhìn thaáy vaø traûi qua moái nghòch lyù trôû thaønh ngöôøi

vöôït qua ñeán möùc khoâng thaáy hoaëc khoâng soáng giöõa caùc nghòch lyù aáy nöõa. Xuaát

phaùt töø quan ñieåm loâ gích naøy, ngöôøi bò môø mòt phaûi coá ñaït tôùi söï hieåu bieát chaéc

chaén caùc nghòch lyù moät döôùi aùnh saùng môùi, nôi ñoù chính caùc nghòch lyù laïi ñaùnh

maát söï nghòch lyù cuûa chuùng. Nhöng maët khaùc, söï hieåu bieát cuûa ngöôøi hoïc ñaïo phaûi

toaùt ra töø nghòch lyù ñaàu tieân maø hoï ñoái dieän. Ñeå thaáy ñieàu naøy, haõy xem xeùt loâ

gích cuûa söï hình thaønh vaø giaûi nghòch lyù trong Thieàn. Ñoù cuõng laø lôøi giaûi thích cho

nghòch lyù Thieàn vaø söï bieán maát cuûa chuùng trong moái lieân heä vôùi trí tueä.

Raát ñôn giaûn, nghòch lyù Thieàn laø keát quaû cuûa söï phaù vôõ vaø tieâu huûy loâ gích

cuõng nhö lyù trí, bôûi ñieåm nhìn naøy ñaõ ngaên khoâng cho con ngöôøi ñöa ra moät caùch

giaûi thích loâ gích vaø duy lyù veà söï taïo thaønh nghòch lyù Thieàn vaø söï voâ ngaõ cuûa hoï.

Phöông thöùc ñuùng ñaén ñeå hieåu ñöôïc tính nghòch lyù Thieàn vôùi con maét voâ ngaõ aáy

laø thaáy ñöôïc vai troø cuûa ngoân ngöõ Thieàn cuõng nhö phöông phaùp luaän maø noù ñeà

xuaát. Trong tinh thaàn nhö vaäy, coù theå noùi moät caùch ñôn giaûn raèng ngoân ngöõ

272

nghòch lyù Thieàn coù moät caáu truùc ngöõ phaùp beà maët maø noù khoâng hieän ra roõ hoaëc

töông quan vôùi baát kyø caáu truùc baûn theå hoïc naøo, loaïi caáu truùc laø khuoân khoå tham

chieáu cuûa noù. Ñieàu naøy coù nghóa laø: ngoân ngöõ nghòch lyù Thieàn maâu thuaãn vôùi giaû

thieát veà boái caûnh lieân töôûng cuûa caùc töø ngöõ ôû lôùp nghóa beà maët trong caùch söû duïng

thoâng thöôøng. Ngoân ngöõ Thieàn ñöôïc taïo ra töø söï vaéng maët khaùc thöôøng cuûa yeáu toá

lieân töôûng hay cuûa boä khung lieân töôûng cho loaïi ngoân ngöõ nghòch lyù.

Luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Nghiên cứu so sánh thơ Thiền Lý - Trần với thơ thiền Đường - Tống (Trung Quốc)

ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH

NGHIEÂN CÖÙU SO SAÙNH

THÔ THIEÀN LYÙ - TRAÀN (VIEÄT NAM)

VAØ THÔ THIEÀN ÑÖÔØNG - TOÁNG

(TRUNG QUOÁC)

LUAÄN AÙN TIEÁN SÓ NGÖÕ VAÊN

ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH

-------------------- LEÂ THÒ THANH TAÂM

NGHIEÂN CÖÙU SO SAÙNH

THÔ THIEÀN LYÙ - TRAÀN (VIEÄT NAM)

VAØ THÔ THIEÀN ÑÖÔØNG - TOÁNG

(TRUNG QUOÁC)

LUAÄN AÙN TIEÁN SÓ NGÖÕ VAÊN

KYÙ HIEÄU CAÙC TÖØ VIEÁT TAÉT

Có thể bạn quan tâm

Tài liêu mới

Giới thiệu

Về chúng tôi

Việc làm

Quảng cáo

Liên hệ

Chính sách

Thoả thuận sử dụng

Chính sách bảo mật

Chính sách hoàn tiền

DMCA

Hỗ trợ

Hướng dẫn sử dụng

Đăng ký tài khoản VIP

093 303 0098

support@tailieu.vn

Phương thức thanh toán

Theo dõi chúng tôi

Facebook

Youtube

TikTok

Luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Nghiên cứu so sánh thơ Thiền Lý - Trần với thơ thiền Đường - Tống (Trung Quốc)

ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH

NGHIEÂN CÖÙU SO SAÙNH

THÔ THIEÀN LYÙ - TRAÀN (VIEÄT NAM)

VAØ THÔ THIEÀN ÑÖÔØNG - TOÁNG

(TRUNG QUOÁC)

LUAÄN AÙN TIEÁN SÓ NGÖÕ VAÊN

ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH

-------------------- LEÂ THÒ THANH TAÂM

NGHIEÂN CÖÙU SO SAÙNH

THÔ THIEÀN LYÙ - TRAÀN (VIEÄT NAM)

VAØ THÔ THIEÀN ÑÖÔØNG - TOÁNG

(TRUNG QUOÁC)

LUAÄN AÙN TIEÁN SÓ NGÖÕ VAÊN

KYÙ HIEÄU CAÙC TÖØ VIEÁT TAÉT

Có thể bạn quan tâm

Tài liêu mới

AI tóm tắt

Giới thiệu tài liệu

Đối tượng sử dụng

Từ khoá chính

Nội dung tóm tắt

Giới thiệu

Về chúng tôi

Việc làm

Quảng cáo

Liên hệ

Chính sách

Thoả thuận sử dụng

Chính sách bảo mật

Chính sách hoàn tiền

DMCA

Hỗ trợ

Hướng dẫn sử dụng

Đăng ký tài khoản VIP

093 303 0098

support@tailieu.vn

Phương thức thanh toán

Theo dõi chúng tôi

Facebook

Youtube

TikTok