“HỒN TRƯƠNG BA, DA HÀNG THỊT” TỪ TRUYỆN CỔ DÂN GIAN ĐẾN
KỊCH BẢN CỦA LƯU QUANG VŨ SỰ PHÁT TRIỂN CỦA MỘT TRIẾT
LÝ SỐNG
ĐẶNG HIỂN (*)
Từ sự so sánh về quan điểm triết lý giữa truyện cổ dân gian “Hồn Trương Ba,
da Hàng thịt” và vở kịch cùng tên của Lưu Quang Vũ, bài viết đã nêu lên
những nét mới, rất có ý nghĩa trong tác phẩm của nhà soạn kịch nổi tiếng này.
Nếu cốt truyện dân gian chỉ đơn giản đề cao, tuyệt đối hoá vai trò của linh hồn
đối với thể xác, thì đến vở kịch của Lưu Quang Vũ, vấn đề đã được ông đào
sâu, mở rộng và phát triển hơn rất nhiều. Ông có quan niệm khác về mối quan
hệ giữa linh hồn và thể xác - đó là mối quan hệ hữu cơ, tác động lẫn nhau.
Hơn nữa, ông còn mở rộng tầm triết lý sang cả những vấn đề nhân sinh khác,
như vấn đề xung đột giữa nhu cầu tự nhiên và nhân cách, vấn đề đấu tranh
trong bản thân mỗi con người để hoàn thiện nhân cách làm người, v.v.. Vở
kịch của Lưu Quang Vũ, vì thế, không chỉ là thành quả to lớn của nền kịch nói
hiện đại Việt Nam, mà còn là một đóng góp đặc sắc của ông vào quan niệm
triết lý nhân sinh nói chung.
Trong bài viết này, chúng tôi không so sánh một cách toàn diện giữa một
truyện cổ dân gian và một vở kịch dài hiện đại, cũng không so sánh về toàn bộ
nội dung tư tưởng, mà chỉ so sánh về tư tưởng triết học - phần cốt lõi của cả
hai tác phẩm.
Truyện cổ dân gian: Ngày xưa, có một người tên là Trương Ba, người còn trẻ
tuổi nhưng đánh cờ tướng rất giỏi. Nước cờ của anh dễ thường thiên hạ không
có người nào địch nổi. Bao nhiêu giải cờ trong những hội hè mùa xuân đều về
tay anh. Tiếng đồn vang khắp nước, sang đến tận Giang Nam. Buổi ấy, ở
Trung Quốc, có ông Kỵ Như cũng nổi tiếng cao cờ. Khi nghe tiếng Trương Ba,
Kỵ Như liền khăn gói sang Nam tìm đến nhà địch thủ. Hai người đọ tài nhau
trong mấy ván vẫn không phân thua được. Nhưng đến ván thứ ba, Trương Ba
dồn Kỵ Như vào thế bí. Thấy đối phương vò đầu suy nghĩ, Trương Ba kiêu
hãnh bảo:
- Nước cờ này dù có Đế Thích xuống đây cũng không thể gỡ nổi.
Bấy giờ Đế Thích là thần cờ ở thiên đình, bỗng nghe câu nói hỗn xược của
Trương Ba xúc phạm đến mình, liền cưỡi mây xuống trần định cho y biết tay.
Trương Ba và Kỵ Như đang đánh, chợt có một ông cụ già đến ngồi bên cạnh
bàn cờ. Ông cụ thủng thỉnh mách cho Kỵ Như mấy nước. Tự nhiên, bên Kỵ
Như cờ bại thành thắng. Trương Ba cau có, trong bụng tức giận ông già ở đâu
đến làm cho mình lâm vào thế bí. Nhưng nhìn thấy ông cụ râu tóc trắng xóa,
mặt mũi không có vẻ là người trần tục, chợt hiểu, liền sụp xuống lạy mà rằng:
“Ngài hẳn là thần Đế Thích đây rồi, tôi người trần mắt thịt không biết, xin thứ
lỗi”. Đế Thích cười bảo: “Ta nghe như nhà ngươi tự phụ là cao cờ nên xuống
xem cho biết”. Trương Ba liền giữ Đế Thích lại mua rượu, giết gà, khoản đãi
rất chu tất. Đế Thích tuy mới gặp cũng rất yêu mến Trương Ba. Thấy anh khẩn
khoản muốn học nước cờ của mình, Đế Thích bảo anh: “Ta thấy nhà ngươi có
bụng chân thành, vậy ta cho một bó hương này, mỗi lần cần đến ta thì thắp lên
một cây, ta sẽ xuống”. Nói đoạn, cưỡi mây bay lên trời.
Từ đó, Trương Ba thỉnh thoảng lại dọn cờ mời thầy Đế Thích xuống chơi. Hai
bên rất tương đắc. Nhưng một hôm, Trương Ba bị cái chết mang đi một cách
đột ngột. Sau khi chôn cất chồng, người vợ dọn dẹp nhà cửa, thấy có nén
hương giắt ở mái nhà, chị ta vô tình lấy xuống đốt lên cắm trước bàn thờ
chồng. Ở thiên đình, thần Đế Thích nhận được tin bằng mùi hương liền xuống
ngay. Thấy vắng mặt Trương Ba, Đế Thích ngạc nhiên: “Trương Ba đâu?”. Vợ
Trương Ba sụt sịt: “Nhà tôi chết đã gần một tháng nay rồi!” - “Chết rồi! Sao
lúc mới tắt thở không gọi ta xuống ngay, để đến bây giờ còn làm thế nào được
nữa?”. Suy nghĩ một chút, Đế Thích lại hỏi thêm: “Trong xóm hiện nay có ai
mới chết không?”. Vợ Trương Ba đáp: “Có một người Hàng thịt mới chết tối
hôm qua”. Thần Đế Thích bảo chị ta dẫn mình đến nhà người Hàng thịt mà
bảo: “Ta sẽ kiếm cách làm cho chồng nhà ngươi sống lại”. Nói xong, thần hóa
phép rồi trở về trời.
Nói chuyện trong nhà người Hàng thịt lúc đó, mọi người đang xúm quanh linh
sàng khóc lóc kể lể thì tự nhiên thấy người chết ngồi nhỏm dậy. Hắn ta vứt tất
cả mọi đồ khâm liệm rồi chẳng nói chẳng rằng đi thẳng một mạch về nhà
Trương Ba. Vợ Trương Ba thấy người Hàng thịt, biết là thần Đế Thích đã làm
cho chồng mình sống lại, mừng rỡ đón vào. Giữa lúc đó, thì vợ con người
Hàng thịt cũng chạy theo níu lấy chồng nhưng không những bị vợ Trương Ba
giằng lại, mà ngay chính chồng mình cũng nhất định không chịu về. Đôi bên
cãi cọ nhau, cuối cùng biến thành cuộc đấu khẩu rất kịch liệt. Xóm làng không
biết phân xử ra sao, đành đem việc đó lên quan.
Quan cho đòi các nhà hàng xóm tới hỏi cung thì ai cũng bảo người sống lại đó
là anh Hàng thịt. Nhưng chỉ có vợ Trương Ba thì nhất định nhận ra là chồng
mình”. Quan hỏi rằng: “ Chồng chị ngày thường hay làm gì?”. Đáp: “chồng tôi
chỉ thạo đánh cờ mà thôi”. Quan lại hỏi vợ người Hàng thịt: “chồng chị ngày
thường hay làm nghề gì?”. Đáp: “chồng tôi chỉ thạo nghề mổ lợn”.
Nghe đoạn, quan sai đem một con lợn vào công đường cho anh Hàng thịt mổ,
nhưng anh ta lúng túng không biết làm thế nào cả. Quan lại sai mấy người giỏi
cờ vào tỉ thí với người Hàng thịt thì không ngờ, con người đó đi những nước
cờ rất cao không ai địch nổi. Quan bèn phán cho về nhà Trương Ba.
Vì thế mới có câu “ Hồn Trương Ba, da Hàng thịt”(1).
Như vậy, truyện cổ dân gian Hồn Trương Ba, da Hàng thịt cũng quan niệm
linh hồn phải có thể xác mới có chỗ trú ngụ và thể xác phải có linh hồn mới
sống được, mới không rữa nát. Nhưng truyện cổ dân gian tuyệt đối hóa vai trò
của linh hồn, coi nhẹ thể xác, nên khi Trương Ba mượn được thể xác của
người Hàng thịt thì Trương Ba coi mình là Trương Ba 100% trong ý thức,
trong tình cảm, trong tính cách, tuyệt nhiên không băn khoăn gì về hình dạng
của mình. Vợ Trương Ba cũng vậy, khi thấy chồng là thân xác anh Hàng thịt
nhưng tâm trí là Trương Ba - chồng mình - thì cũng không băn khoăn gì, nhận
ngay và vui vẻ chung sống. Vợ anh Hàng thịt chỉ thấy đơn giản là hình dạng
chồng mình sống lại nên đấu tranh khiếu kiện giành giật về cho mình, mặc dù
anh ta đã nói anh ta là Trương Ba và chạy về nhà Trương Ba. Quan phủ sau khi
kiểm tra kỹ năng mổ thịt lợn và nhất là kỹ năng chơi cờ thì quyết định xử ngay
cho anh - Hàng - thịt - mang - hồn Trương Ba về với vợ Trương Ba. Phép thử
mổ thịt có thể không chính xác, vì anh Hàng thịt nếu thích vợ Trương Ba có
thể giả vờ mổ vụng; nhưng phép thử chơi cờ thì không thể sai được, vì nó
thuộc về trí tuệ, về năng khiếu tính toán trong loại hình thể thao trí tuệ đặc biệt,
cũng chính là một biểu hiện, một phương diện đặc sắc của linh hồn. Nó xác
định, khẳng định linh hồn đó chỉ có thể là Trương Ba - người sinh thời chơi cờ
rất giỏi.
Với cốt truyện ngắn gọn, mang một tư tưởng triết học có phần hơi đơn giản - đề
cao, tuyệt đối hóa linh hồn, không để ý đến mối quan hệ giữa thể xác và linh hồn,
tách rời linh hồn và thể xác, coi thể xác chỉ như cái túi đựng linh hồn - truyện cổ
dân gian Hồn Trương Ba, da Hàng thịt phù hợp với quan niệm xưa, qua bao thế
kỷ vẫn được kể, được yêu thích và không hề gây tranh cãi.
Nhưng ngày nay, cùng với sự phát triển của xã hội, của con người và khoa học
(sinh lý học và tâm lý học), tư tưởng triết học về con người cũng trở nên phong
phú hơn, sâu sắc hơn và toàn diện hơn. Từ đó, tư tưởng triết học trong truyện
cổ dân gian đã được Lưu Quang Vũ, nhà viết kịch tài năng của thời hiện đại,
nhìn nhận lại và phát triển theo trình độ nhận thức của thời đại, theo yêu cầu
nhân sinh và thẩm mỹ của thời hiện đại.
Tóm tắt vở kịch của Lưu Quang Vũ. “Nam Tào, Bắc Đẩu đang ngồi chấm
người phải chết trong ngày. Đế Thích đến tỏ ý muốn xuống hạ giới để tìm
người cao cờ đánh cho vui. Vì vội đi dự tiệc ở bên dinh Thái thượng nên Nam
Tào gạch bừa tên Trương Ba.
Trương Ba đang chăm vườn và trò chuyện cùng vợ, cháu gái nội, con trai, con
dâu thì Trưởng Hoạt đến chơi cờ. Đế Thích xuất hiện, giúp Trưởng Hoạt gỡ
thế cờ. Đế Thích cho Trương Ba mấy nén hương và bảo nếu cần thì thắp một
nén là Đế Thích xuống, thắp ba nén thì có thể lên thiên đình gặp Đế Thích. Sau
đó, Trương Ba thấy trong người khó chịu và chết.
Nam Tào, Bắc Đẩu và Đế Thích đang trò chuyện thì vợ Trương Ba lên (bà ta
vô tình thắp ba nén hương cho chồng). Bà đòi trả mạng sống cho chồng. Nhân
có anh Hàng thịt mới chết, thân xác chưa tan rữa, Nam Tào, Bắc Đẩu cho hồn
Trương Ba nhập vào xác anh Hàng thịt để sống lại.
Gia đình người Hàng thịt đang ngồi bên quan tài thì người Hàng thịt đội nắp
quan tài lên, đòi về nhà Trương Ba, không chịu ở lại nhà Hàng thịt. Vợ Trương
Ba đến xem phép mầu nghiệm ứng để đón chồng. Lúc đầu, mọi người đều ngỡ
ngàng nhưng hồn Trương Ba đã nói được những điều chỉ có Trương Ba xưa
mới biết, nên vợ Trương Ba nhận chồng, Trưởng Hoạt nhận bạn. Hồn Trương
Ba (trong xác anh Hàng thịt) về nhà Trương Ba.
Nhưng bà vợ băn khoăn vì thân xác chồng khác xưa nhiều quá. Bà cũng thắc
mắc về việc chồng phải sang giúp chị Hàng thịt mổ lợn mặc dù vụng về.
Anh con trai thì hy vọng với sức vóc mới, bố có thể cùng đi buôn lậu với mình.
Hồn Trương Ba đã tát con với sức mạnh của cánh tay anh Hàng thịt.
Lý trưởng vào bắt hồn Trương Ba phải về nhà Hàng thịt. Anh con trai hối lộ,
Lý trưởng xử: ban ngày ở nhà Trương Ba, đêm về nhà Hàng thịt. Anh con trai
lại có lời, Lý trưởng cho phép Trương Ba chỉ phải ở nhà Hàng thịt đến nửa
đêm thì được về.
Trời đã khuya, hồn Trương Ba giúp chị Hàng thịt mổ lợn, pha thịt xong, chuẩn
bị về thì chị ta giữ lại mời rượu rồi mời ở lại. Hồn Trương Ba lúc đầu định
xuôi theo nhưng đã đấu tranh tư tưởng, gỡ tay chị ta, về nhà.
Trưởng Hoạt sang phê phán Trương Ba bắt đầu đổi tính: uống rượu, đòi ăn
ngon, nước cờ đi cũng khác.
Lý trưởng lại đến sách nhiễu. Cháu gái không nhận ông, người con dâu cũng
than phiền bố chồng thay đổi.
Một cuộc đối thoại giữa hồn Trương Ba và xác người Hàng thịt diễn ra; qua
đó, xác người Hàng thịt khẳng định thế lấn tới của y đối với hồn Trương Ba.
Hồn Trương Ba đốt một nén hương gọi Đế Thích xuống giải thoát cho mình.
Lúc đó, cu Tỵ nhà hàng xóm bị ốm nặng, sắp chết. Đế Thích bảo hồn Trương
Ba nhập vào xác cu Tỵ. Trương Ba từ chối, xin cho cu Tỵ sống, còn mình xin
trả lại xác cho người Hàng thịt và chấp nhận cái chết.
Hồn Trương Ba nhập vào màu xanh cây vườn trò chuyện với vợ”.
Trước hết, Lưu Quang Vũ có kế thừa tư tưởng của truyện cổ dân gian. Ông
cũng nhấn mạnh vai trò cao hơn của linh hồn so với thể xác. Trương Ba khi
sống lại trong thân xác anh Hàng thịt thì nhận biết mình là Trương Ba (dựa vào
ký ức, tình cảm và ý thức của hồn Trương Ba) và về ngay nhà mình (nhà
Trương Ba). Vợ Trương Ba, sau khi kiểm tra ký ức của Trương Ba (mới), cũng
nhận là chồng mình và giữ lại. Trưởng Hoạt, bạn của Trương Ba, khi kiểm tra
ký ức của Trương Ba (mới) về tình bạn giữa hai người, cũng xúc động ôm hôn
ngay bạn mình, mặc dù anh ta lúc này đã mang thân xác xa lạ. Cô con dâu thì
lại càng thương cha chồng, mặc dù cha lúc này mang vóc hình ông Hàng thịt,
vì điều chị ta tìm thấy ở ông là đức tính nhân hậu hệt như cha chồng xưa. Chị
ta nói khá đúng, khá đủ, khá cơ bản về linh hồn: “Đã gọi là hồn làm sao có
hình thù, bởi nó không là vuông hay tròn, mà là vui buồn, mừng giận, yêu
ghét. Thầy vẫn dạy chúng con: Cái bề ngoài có quan trọng gì, chỉ có tấm lòng
yêu thương và trí tuệ cao sáng của con người ta là đáng kể”.
Tuy nhiên, Lưu Quang Vũ không dừng lại ở đó.
Đầu tiên, hồn Trương Ba tỏ ra lạ lẫm, khó chịu với sự khác lạ của thân xác
mình.
Rồi anh ta cảm thấy thân xác đó bắt đầu chi phối anh: cũng thích ăn tiết canh,
uống rượu, nói to và có sức khỏe (không đau lưng, không hen nữa, tát con chảy
máu mồm).
Khi ông Lý xử anh phải sang nhà chị Hàng thịt một số giờ trong ngày thì anh
cũng tấm tắc khen ngon mấy món ăn của chị ta. Chị Hàng thịt thì biết linh hồn
trong thể xác chồng mình không phải là của chồng mình mà là của Trương Ba,
nhưng chị ta càng quý hơn vì nó tốt đẹp và dịu dàng, điều mà chị ta không thấy
ở người chồng thô bạo đã khuất. Sự cô đơn về thân xác và linh hồn khiến chị
càng khao khát hồn Trương Ba. Hồn Trương Ba cũng bị rung động trước sự
gần gũi với vợ người Hàng thịt và phải tự đấu tranh để thoát ra khỏi vòng tay
âu yếm của thị. Vợ Trương Ba cũng dần cảm thấy chồng khác trước và nảy sinh
mặc cảm, tự ti về sức khỏe và nhan sắc trước hình vóc trẻ khỏe của hồn Trương
Ba. Đến đây, ta đã thấy sự tồn tại độc lập của thân xác đối với linh hồn, sự chi
phối của thân xác đối với linh hồn cùng những phiền toái do sự không hòa hợp,
không thống nhất giữa linh hồn và thân xác.
Đỉnh cao của tư tưởng triết lý trong vở kịch là sự đối thoại giữa linh hồn và
thân xác. Cuộc đối thoại này cho thấy con người ta có hai phần là linh hồn và
thể xác. Hai phần đó có quan hệ hữu cơ với nhau. Linh hồn có cơ sở vật chất là
thể xác, cũng như nhận thức lý tính phải bắt đầu từ cảm tính; tình cảm hình
thành từ những quan hệ cụ thể trong đời thường; cảm xúc thẩm mỹ phải dựa
trên các cảm quan thị giác, thính giác... Thể xác cũng có tính độc lập tương
đối, có tiếng nói riêng, có nhu cầu tự nhiên hợp lý, không thể bỏ qua. Nhưng,
linh hồn phải kiểm soát những nhu cầu đó, phải điều chỉnh, thăng hoa,
“Người” hóa, văn hóa hóa những nhu cầu ấy. Con người nói chung phải biết
kìm hãm, tiết chế những nhu cầu bản năng và nếu cần, biết đè nén, biết hy sinh
nó. Linh hồn và thể xác là một thể thống nhất; trong đó, linh hồn giữ vị trí chủ
đạo, nên linh hồn phải chịu trách nhiệm cuối cùng về hành động của thể xác,
không thể thỏa mãn mọi nhu cầu ở mọi mức độ, mọi nơi, mọi lúc rồi đổ trách
nhiệm cho thể xác. Cuộc đấu tranh giữa linh hồn và thể xác thực sự là cuộc đấu
tranh trong bản thân con người để làm chủ những nhu cầu và ham muốn, nhất là
khi bị hoàn cảnh tác động. Đó là cuộc đấu tranh để làm chủ bản thân và hoàn
thiện nhân cách. Ở đây, cuộc đấu tranh này cũng cảnh báo khả năng lấn át của
thể xác - tức của những nhu cầu tầm thường - đối với linh hồn - tức là đối với
khát vọng sống cao khiết.
Hành động chấp nhận cái chết, trả lại xác cho anh hàng thịt của Trương Ba là
một hành động đúng đắn, một hành động dũng cảm và đạo đức. Từ sự lý giải
lại một cách biện chứng về quan hệ giữa thể xác và linh hồn trên triết lý nhân
sinh của thời đại, Lưu Quang Vũ đã đi đến một quan niệm sống đẹp: sống chân
thật, mình phải chính là mình, cả linh hồn và thể xác, sống vì mọi người, vì
hạnh phúc và sự tốt đẹp của con người. Trương Ba chết, nhưng hồn Trương Ba
vẫn sống - sống trong tình cảm của mọi người, sống mà không cần mượn đến
thân xác của ai hết.
Trước khi kết thúc, tác giả còn đưa nhân vật vào cuộc thử thách cuối cùng, đặt
nhân vật trước một sự lựa chọn: chấp nhận cái chết hoặc nhập vào xác cu Tỵ -
một em bé hàng xóm vừa chết. Trương Ba không thể tái diễn bi kịch sống trong
thân xác mượn của người khác: “Không thể bên trong một đằng, bên ngoài một
nẻo được. Tôi muốn được là tôi toàn vẹn”. Vì thế, ông đã xin cho cu Tỵ được
sống lại, còn mình thì xin được chết.
Thực chất, đó là lời tái khẳng định của tác giả đối với quan niệm sống đẹp mà
ta nhắc đến ở trên. Bi kịch xung đột giữa linh hồn và thể xác không thể được
giải quyết theo đúng cái cách đã tạo ra bi kịch. Đến đây, cái “chết hẳn” của
Trương Ba lại thể hiện một chiến thắng thuyết phục của “tồn tại – người”, của
nhân cách, của khát vọng hoàn thiện nhân cách của con người.
Không phải chờ đến khi các nhà ngoại cảm và lý thuyết trường sinh học xuất
hiện, Lưu Quang Vũ đã khẳng định, theo cách của ông, thân xác của từng cá thể
người tồn tại hữu hạn, nhưng sự sống và linh hồn của con người là bất tử. Tư
tưởng triết lý của Lưu Quang Vũ về con người vừa biện chứng, vừa lạc quan và
cao thượng. Điều này, cùng với tài năng sáng tạo nghệ thuật tác giả, đã làm cho
vở kịch có giá trị nhân văn cao, vươn tới tầm nhân loại.
Vấn đề quan hệ giữa linh hồn và thể xác trong Hồn Trương Ba, da Hàng thịt
còn có thể làm ta liên tưởng đến mối quan hệ giữa nội dung và hình thức trong
mỗi sự vật. Đương nhiên, mối quan hệ giữa linh hồn và thể xác, giữa nội dung
và hình thức là hai cặp phạm trù không đồng nhất, không thể suy cái này ra cái
kia một cách tịnh tiến. Tuy vậy, từ sự không đồng nhất, thậm chí đối lập giữa
linh hồn và thể xác trong vở kịch, ta có thể liên tưởng tới sự thống nhất cần có
giữa nội dung và hình thức là hai mặt của thực tại tự nhiên và xã hội. Khi nội
dung và hình thức phù hợp với nhau thì sự vật tồn tại và phát triển. Khi nội
dung và hình thức không phù hợp với nhau thì sự phát triển bị kìm hãm và
thậm chí, sự tồn tại của sự vật bị đe dọa.
Liên tưởng trên không hề có khi đọc truyện cổ dân gian, mà nếu có, thì đó chỉ là
sự tuyệt đối hóa nội dung, xem thường hình thức và tách rời nội dung khỏi hình
thức, một tư duy siêu hình mang tính tiên nghiệm.
Từ triết lý đơn giản trong truyện cổ dân gian về vai trò quan trọng thứ nhất của
linh hồn, Lưu Quang Vũ đã sáng tạo nên một vở kịch có sức lôi cuốn mạnh
mẽ, gửi tới người đọc một thông điệp sâu sắc về triết lý sống: thể xác và linh
hồn có quan hệ hữu cơ với nhau; con người không thể chỉ sống bằng thể xác,
mà phải luôn luôn đấu tranh với bản thân để có sự thống nhất hài hòa giữa linh
hồn và thể xác, hướng tới một lối sống cao thượng, vươn tới một nhân cách
hoàn thiện.r
(*) Nhà giáo ưu tú.
(1) Xem: Nguyễn Đổng Chi. Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam, t. 2. Nxb
Khoa học xã hội, Hà Nội, 1972, tr.81.
