1
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài Luận án
Trong những năm qua, cùng với việc hội nhập mạnh mẽ vào
kinh tế thế giới, tăng cường thu hút vốn đầu tư nước ngoài, cơ cấu
xuất khẩu của Việt Nam đã có sự chuyển biến rõ rệt. Tỷ trọng hàng
CNC trong tổng giá trị xuất khẩu hàng hóa tăng mạnh từ dưới 10%
trong giai đoạn 2000-2009 lên đến trên 35% năm 2017…Nhờ đó, thị
phần xuất khẩu hàng CNC của Việt Nam trên thế giới được tăng lên
đáng kể. Tuy nhiên, xuất khẩu hàng CNC của Việt Nam trong thời
gian qua vẫn còn bộc lộ nhiều hạn chế như còn phụ thuộc nhiều vào
doanh nghiệp FDI, tập trung vào một số ít mặt hàng như điện, điện
tử, thiết bị viễn thông, xuất khẩu vào một số thị trường lớn còn chưa
tương xứng với tiềm năng, lợi thế của đất nước, cũng như chưa thật
sự đa dạng hóa thị trường xuất khẩu hàng CNC…
Vì vậy, phân tích thực trạng phát triển xuất khẩu hàng công
nghệ cao của Việt Nam, từ đó đề xuất các giải pháp góp phần thúc
đẩy phát triển xuất khẩu hàng công nghệ cao là một nhiệm vụ chiến
lược và có ngha cả về mặt l luận và thực tiễn. Xuất phát từ những
lý do trên, tác giả lựa chọn đề tài luận án “Nghiên cứu xuất khẩu
hàng công nghệ cao của Việt Nam” để nghiên cứu nhằm góp phần
nâng cao chất lượng xuất khẩu hàng hóa, phát huy được năng lực
cạnh tranh của các sản phẩm công nghệ cao của Việt Nam.
2. Mục tiêu nghiên cứu
2.1. Mục tiêu chung
Luận án đánh giá thực trạng xuất khẩu hàng CNC của Việt
Nam, từ đó đề xuất các giải pháp phát triển xuất khẩu hàng CNC của
Việt Nam, góp phần nâng cao chất lượng xuất khẩu, tham gia mạnh
vào chuỗi giá trị toàn cầu từ đó góp phần khai thác hiệu quả lợi thế
cạnh tranh của đất nước.
2.2. Mục tiêu cụ thể
- Luận án góp phần hệ thống hóa và làm rõ cơ sở lí luận về
xuất khẩu hàng công nghệ cao; đúc rút những bài học kinh nghiệm từ
thực tiễn xuất khẩu hàng CNC của một số quốc gia trên thế giới.
- Đánh giá thực trạng xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt
Nam trong giai đoạn 2000-2017, đồng thời xác định được một số yếu
tố ảnh hưởng đến xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam.
- Đề xuất các giải pháp phát triển xuất khẩu hàng công nghệ
cao của Việt Nam.
3. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của đề tài luận án là những vấn đề l
2
luận và thực tiễn về xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam.
4. Phạm vi nghiên cứu
Phạm vi về không gian: Nghiên cứu phát triển xuất khẩu hàng
công nghệ cao của Việt Nam, có so sánh với một số quốc gia trong
khu vực ASEAN cũng như các khu vực khác nhau trên thế giới.
Phạm vi về thời gian: Đề tài tập trung nghiên cứu, thu thập dữ
liệu liên quan đến xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam
trong giai đoạn 2000-2017.
Phạm vi về nội dung: Luận án tập trung nghiên cứu về cơ sở l
luận, thực tiễn và thực trạng phát triển xuất khẩu hàng CNC của Việt
Nam đối với các sản phẩm chế tạo (manufactured products) là các
sản phẩm thuộc khu vực thứ hai của nền kinh tế (khu vực thứ nhất:
các sản phẩm thô; khu vực thứ 3: dịch vụ). Đây cũng là khu vực chủ
yếu tạo ra các sản phẩm công nghệ cao.
5. Đóng góp mới của luận án
Thứ nhất, luận án góp phần hệ thống hóa và làm sáng tỏ hệ
thống cơ sở l luận và thực tiễn về xuất khẩu hàng CNC
Thứ hai, thông qua việc thu thập công phu số liệu trong 18
năm (giai đoạn 2000-2017) luận án là một trong những công trình có
nội dung nghiên cứu về xuất khẩu hàng CNC tại Việt Nam một cách
sâu sắc và toàn diện.
Thứ ba, luận án đã làm rõ được một số yếu tố ảnh hưởng đến
xuất khẩu hàng CNC của Việt Nam trong đó chỉ ra các yếu tố về
quyền sở hữu trí tuệ và thể chế có ảnh hưởng đến xuất khẩu hàng
CNC của Việt Nam, đây là những yếu tố mới chưa được sử dụng
trong các nghiên cứu trước đây ở Việt Nam.
Thứ tư, trên cơ sở phân tích thực trạng về xuất khẩu hàng
CNC, luận án đã đề xuất được các giải pháp đặc thù nhằm đẩy mạnh
xuất khẩu hàng CNC của Việt Nam đến năm 2025, định hướng đến
năm 2030.
6. Kết cấu của luận án
Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận án được kết cấu gồm 5
chương, như sau:
Chương 1: Tổng quan nghiên cứu về đề tài
3
Chương 2: Cơ sở lý luận và thực tiễn về xuất khẩu hàng công
nghệ cao
Chương 3: Phương pháp nghiên cứu
Chương 4: Thực trạng xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam
Chương 5: Giải pháp phát triển xuất khẩu hàng công nghệ cao
của Việt Nam
Chương 1
TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VỀ XUẤT KHẨU
HÀNG CÔNG NGHỆ CAO
1.1. Các nghiên cứu ngoài nước về xuất khẩu hàng công nghệ cao
Trong nhiều năm qua, trên thế giới đã có nhiều công trình
nghiên cứu liên quan đến vấn đề xuất khẩu hàng công nghệ cao như
Lucas (1998), Schneider (2005), Balay (2005), Srholec (2007),
Ferragina và Pastore (2007), Tebaldi (2011), Kilavuz và Altaytopcu
(2012), Xing (2012), Sandu và Ciocanel (2014) . Các chủ đề thường
được tập trung nghiên cứu bao gồm: các loại hàng hóa nào được gọi
là hàng công nghệ cao, đặc điểm của xuất khẩu hàng công nghệ cao,
vai trò của xuất khẩu hàng công nghệ cao đối với nền kinh tế, quá
trình phát triển xuất khẩu hàng công nghệ cao của một quốc gia hoặc
một nhóm các quốc gia, trao đổi thương mại giữa các quốc gia về
hàng công nghệ cao, mối quan hệ giữa R&D, đổi mới và FDI đối với
xuất khẩu hàng công nghệ cao, các yếu tố tác động đến xuất khẩu
hàng công nghệ cao đối với các quốc gia....
1.2. Các nghiên cứu về xuất khẩu hàng công nghệ cao tại Việt Nam
Tại Việt Nam, có nhiều nghiên cứu khác nhau về xuất khẩu
hàng hóa nói chung và xuất khẩu một số mặt hàng cụ thể nói riêng.
Đối với các nghiên cứu về xuất khẩu hàng CNC, hiện tại chưa có
nhiều nghiên cứu tại Việt Nam. Một số nghiên cứu có đề cập đến
xuất khẩu hàng CNC như: Trần Nhuận Kiên (2011), Lê Danh Vnh
và Hồ Trung Thanh (2012), World Bank (2015).
1.3. Khoảng trống nghiên cứu
Thứ nhất, còn ít các công trình nghiên cứu về việc phát triển
xuất khẩu hàng công nghệ cao, trong đó làm rõ xuất khẩu hàng CNC
cả về chiều rộng và chiều sâu; bên cạnh đó, gần đây chưa có nhiều
các công trình nghiên cứu sử dụng số liệu mới nhất, cập nhật nhất về
4
xuất khẩu hàng CNC.
Thứ hai, một trong những yếu tố chưa được nghiên cứu nhiều ở các
nghiên cứu trước đây đó là đánh giá tính cạnh tranh của hàng CNC.
Thứ ba, các yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu hàng CNC chưa
được xác định rõ ràng.
Thứ tư, chưa có nhiều các nghiên cứu đánh giá về bảo hộ
quyền sở hữu trí tuệ ảnh hưởng đến xuất khẩu hàng CNC.
Thứ năm, yếu tố thể chế chưa được đề cập nhiều đến trong các
nghiên cứu, mặc dù đây cũng được coi là một yếu tố quan trọng ảnh
hưởng đến xuất khẩu hàng CNC.
Thứ 6, có thể nói rằng, chưa có nhiều các công trình nghiên
cứu cụ thể, toàn diện về phát triển xuất khẩu hàng công nghệ cao của
Việt Nam.
Chương 2
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ XUẤT KHẨU
HÀNG CÔNG NGHỆ CAO
2.1. Cơ sở lý luận về xuất khẩu hàng công nghệ cao
2.1.1. Một số khái niệm liên quan đến đề tài luận án
a. Khái niệm về xuất khẩu: Xuất khẩu là hoạt động kinh doanh
hàng hóa, dịch vụ ra khỏi lãnh thổ một quốc gia và bao gồm các quan
hệ mua bán có tổ chức cả bên trong và bên ngoài lãnh thổ nhằm mục
tiêu lợi nhuận, thúc đẩy sản xuất hàng hóa phát triển, chuyến dịch cơ
cấu kinh tế, ổn định và từng bước nâng cao mức sống của nhân dân.
b. Khái niệm về công nghệ cao: Có thể hiểu công nghệ cao là:
công nghệ được tích hợp từ các thành tựu khoa học và công nghệ
tiên tiến; tạo ra các sản phẩm có tính năng vượt trội, chất lượng và
giá trị gia tăng cao; có khả năng hình thành ngành sản xuất, dịch vụ
mới; tác động mạnh đến sự phát triển nhiều ngành, lĩnh vực kinh tế,
xã hội, quốc phòng và an ninh; đòi hỏi chi phí lớn và nhân lực trình
độ cao cho nghiên cứu và phát triển.
c. Hàng công nghệ cao: Hàng công nghệ cao là sản phẩm mới,
có chất lượng và tính năng vượt trội, hàm lượng khoa học và giá trị
gia tăng cao, được sản xuất nhờ ứng dụng công nghệ cao.
2.1.2. Vai trò của xuất khẩu
a. Đối với nền kinh tế
Xuất khẩu là hoạt động nhằm khai thác những lợi thế của quốc gia.
5
Xuất khẩu có tác động mạnh tới cơ cấu kinh tế của toàn nền
kinh tế, góp phần tăng trưởng kinh tế cũng cũng như có tác động tới
cơ cấu ngành theo hướng sử dụng có hiệu quả nhất lợi thế tương đối
và tuyệt đối của đất nước.
Xuất khẩu góp phần quan trọng nhằm thúc đẩy các ngành liên
quan phát triển.
Một vai trò quan trọng nữa của xuất khẩu là làm tăng dự trữ
ngoại tệ.
Xuất khẩu góp phần giải quyết công ăn, việc làm, nâng cao
mức sống của người dân, góp phần xóa đói giảm nghèo.
Xuất khẩu có vai trò kích thích đổi mới trang thiết bị và công
nghệ sản xuất.
Xuất khẩu giúp mở rộng và làm sâu sắc thêm các mối quan hệ đối
ngoại giữa nước ta với các nước trên thế giới.
b. Đối với các doanh nghiệp
Xuất khẩu là hoạt động kinh doanh quốc tế ra đời sớm nhất và
có chi phí cũng như rủi ro thấp nhất. Xuất khẩu là hoạt động đơn giản
nhất trong hoạt động kinh doanh quốc tế. Do đó các giao dịch và chi
phí rủi ro khi có sự biến động về môi trường chính trị, kinh tế, văn
hoá xã hội…sẽ thấp nhất so với các hoạt động khác.
2.1.3. Vai trò của xuất khẩu hàng công nghệ cao
Thứ nhất, xuất khẩu hàng công nghệ cao có vai trò quan trọng
trong việc thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và phát triển kinh tế của một
quốc gia
Thứ hai, xuất khẩu hàng CNC thúc đẩy quá trình chuyển dịch
cơ cấu kinh tế
Thứ ba, giải quyết việc làm, tạo thu nhập cao cho lao động phổ
thông và lao động trí thức tại các doanh nghiệp sản xuất hàng CNC
Thứ tư, xuất khẩu hàng CNC góp phần mở rộng và thúc đẩy
các quan hệ kinh tế đối ngoại, tăng cường địa vị kinh tế của quốc
gia trên thị trường quốc tế.
Thứ năm, xuất khẩu hàng CNC góp phần cải tiến cơ chế quản
lý, chính sách kinh tế của nhà nước cho phù hợp với luật pháp và các
thông lệ quốc tế.
2.1.4. Các loại sản phẩm công nghệ cao
Hàng CNC được nêu ở trên bao gồm có 18 sản phẩm bao gồm
các sản phẩm điện, điện tử, viễn thông, dụng cụ y tế, máy ảnh...