NGUYÊN NHÂN UNG THƯ

Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005

Bµi 5: nguyªn nh©n ung th−

Môc tiªu häc tËp

1. Tr×nh bµy ®−îc c¸c yÕu tè vËt lý g©y ung th−

2. Tr×nh bµy ®−îc c¸c t¸c nh©n ho¸ häc g©y ung th−

3. Tr×nh bµy ®−îc c¸c t¸c nh©n sinh häc g©y ung th−

Néi dung

Ngµy nay ng−êi ta biÕt râ ung th− kh«ng ph¶i do mét nguyªn nh©n g©y ra. Tïy theo mçi lo¹i ung th− mµ cã nh÷ng nguyªn nh©n riªng biÖt. Mét t¸c nh©n sinh ung th− cã thÓ g©y ra mét sè lo¹i ung th− vµ ng−îc l¹i mét lo¹i ung th− cã thÓ do mét sè t¸c nh©n kh¸c nhau. Cã nhiÒu yÕu tè liªn quan ®Õn sinh bÖnh ung th− trong ®ã cã 3 nhãm t¸c nh©n chÝnh g©y ung th−: vËt lý, ho¸ häc vµ sinh häc.

1. T¸c nh©n vËt lý

1.1. Bøc x¹ ion hãa

Bøc x¹ ion hãa chÝnh lµ nguån tia phãng x¹ ph¸t ra tõ c¸c chÊt phãng x¹ tù nhiªn hoÆc tõ nguån x¹ nh©n t¹o ®−îc dïng trong khoa häc vµ y häc cã kh¶ n¨ng ion hãa vËt chÊt khi bÞ chiÕu x¹. Ng−êi ta biÕt r»ng cã nhiÒu c¬ quan xuÊt hiÖn ung th− sau khi bÞ chiÕu x¹ nh−ng lo¹i nguyªn nh©n nµy chØ chiÕm 2 ®Õn 3% trong sè c¸c tr−êng hîp ung th−, chñ yÕu lµ ung th− tuyÕn gi¸p, ung th− phæi vµ ung th− b¹ch cÇu.

Tõ thÕ kû 16, ng−êi ta thÊy nhiÒu c«ng nh©n má ë Joachimstal (TiÖp Kh¾c) vµ ë Schneeberg (§øc) m¾c mét lo¹i bÖnh phæi vµ chÕt. VÒ sau cho thÊy ®ã chÝnh lµ ung th− phæi do chÊt phãng x¹ trong quÆng ®en cã chøa uranium. §iÒu nµy cßn ®−îc ghi nhËn qua tû lÖ m¾c ung th− phæi kh¸ cao ë c¸c c«ng nh©n khai má uranium gi÷a thÕ kû 20.

NhiÒu nhµ X quang ®Çu tiªn cña thÕ giíi ®] kh«ng biÕt t¸c h¹i to lín cña tia X ®èi víi c¬ thÓ. Hä ®] kh«ng biÕt tù b¶o vÖ vµ nhiÒu ng−êi trong sè hä m¾c ung th− da vµ bÖnh b¹ch cÇu cÊp.

Ung th− b¹ch cÇu cÊp cã tû lÖ kh¸ cao ë nh÷ng ng−êi sèng sãt sau vô th¶ bom nguyªn tö cña Mü ë 2 thµnh phè Nagasaki vµ Hiroshima n¨m 1945. GÇn ®©y ng−êi ta ®] ghi nhËn kho¶ng 200 thiÕu niªn bÞ ung th− tuyÕn gi¸p vµ Leucemie sau vô næ ë nhµ m¸y ®iÖn nguyªn tö Chernobyl. T¸c ®éng cña tia phãng x¹ g©y ung th− ë ng−êi phô thuéc 3 yÕu tè:

- Tuæi tiÕp xóc cµng nhá cµng nguy hiÓm (nhÊt lµ bµo thai). ViÖc sö dông siªu ©m chÈn ®o¸n c¸c bÖnh thai nhi thay cho X quang lµ tiÕn bé rÊt lín.

- Mèi liªn hÖ liÒu - ®¸p øng.

- C¬ quan bÞ chiÕu x¹: C¸c c¬ quan nh− tuyÕn gi¸p, tñy x−¬ng rÊt nh¹y c¶m víi tia x¹.

1.2. Bøc x¹ cùc tÝm

Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005

Tia cùc tÝm cã trong ¸nh s¸ng mÆt trêi. Cµng gÇn xÝch ®¹o tia cùc tÝm cµng m¹nh. T¸c nh©n nµy chñ yÕu g©y ra ung th− ë da. Nh÷ng ng−êi lµm viÖc ngoµi trêi nh− n«ng d©n vµ thî x©y dùng, c«ng nh©n lµm ®−êng cã tû lÖ ung th− tÕ bµo ®¸y vµ tÕ bµo v¶y ë vïng da hë (®Çu, cæ, g¸y) cao h¬n ng−êi lµm viÖc trong nhµ. §èi víi nh÷ng ng−êi da tr¾ng sèng ë vïng nhiÖt ®íi, tû lÖ ung th− h¾c tè cao h¬n h¼n ng−êi da mµu. CÇn ph¶i l−u ý trµo l−u t¾m n¾ng th¸i qu¸ ë ng−êi da tr¾ng chÞu ¶nh h−ëng nhiÒu cu¶ tia cùc tÝm. TrÎ em còng kh«ng nªn tiÕp xóc nhiÒu víi tia cùc tÝm.

2. Thuèc l¸

Thuèc l¸ lµ nguyªn nh©n cña kho¶ng 90% ung th− phÕ qu¶n. TÝnh chung thuèc l¸ g©y ra kho¶ng 30% trong sè c¸c tr−êng hîp ung th− chñ yÕu lµ ung th− phÕ qu¶n vµ mét sè ung th− vïng mòi häng, ung th− tôy, ung th− ®−êng tiÕt niÖu. Trong khãi thuèc l¸ chøa rÊt nhiÒu chÊt Hydrocarbon th¬m. Trong ®ã ph¶i kÓ ®Õn chÊt 3 - 4 Benzopyren lµ chÊt g©y ung th− trªn thùc nghiÖm.

Qua thèng kª cho thÊy ng−êi hót thuèc l¸ cã nguy c¬ m¾c ung th− phÕ qu¶n gÊp 10 lÇn ng−êi kh«ng hót. NÕu nghiÖn nÆng trªn 20 ®iÕu/1 ngµy cã tõ 15 ®Õn 20 lÇn nguy c¬ cao h¬n ng−êi kh«ng hót. Hót thuèc ë tuæi cµng trÎ cµng cã nguy c¬ cao. Hót thuèc l¸ n©u cã nguy c¬ cao h¬n thuèc l¸ vµng. ë ViÖt Nam, hót thuèc lµo, ¨n trÇu thuèc còng cã nguy c¬ cao h¬n, kÓ c¶ ung th− khoang miÖng.

§èi víi ng−êi ®ang nghiÖn mµ bá hót thuèc còng gi¶m ®−îc nguy c¬. Tuy nhiªn cßn l©u n÷a míi gi¶m ®−îc sè ng−êi hót thuèc vµ ngµy nay sè trÎ em tËp hót thuèc kh¸ cao, nhÊt lµ ë tuæi häc ®−êng. Phô n÷ hót thuèc, ®Æc biÖt lµ phô n÷ Ch©u ¢u hót nhiÒu vµ nghiÖn nh− nam giíi. Tû lÖ sè ng−êi hót thuèc cao phÇn nµo gi¶i thÝch tû lÖ ung th− phæi vµ ung th− tôy t¨ng cao.

Víi nh÷ng ng−êi kh«ng hót thuèc mµ sèng trong mét kho¶ng kh«ng gian hÑp víi ng−êi hót thuèc khãi thuèc còng cã nguy c¬ ung th−. §−îc gäi lµ hót thuèc thô ®éng. §iÒu l−u ý ®Æc biÖt lµ trÎ em nhiÔm khãi thuèc l¸ rÊt nguy h¹i.

MÆc dï biÕt râ t¸c h¹i sinh ung th− cña thuèc l¸ nh−ng viÖc xãa bá thuèc l¸, gi¶m s¶n xuÊt vµ bu«n b¸n thuèc l¸ lµ vÊn ®Ò khã kh¨n. Nguyªn nh©n chÝnh lµ vÊn ®Ò lîi nhuËn. Thùc sù ®©y lµ vÊn ®Ò mµ x] héi mµ c¸c quèc gia cÇn quan t©m.

3. Dinh d−ìng

- Dinh d−ìng ®ãng vai trß kho¶ng 35 % trong c¸c nguyªn nh©n g©y bÖnh ung th−. NhiÒu bÖnh ung th− cã liªn quan ®Õn dinh d−ìng nh− ung th− thùc qu¶n, ung th− d¹ dµy, ung th− gan, ung th− ®¹i trùc trµng, ung th− vßm mòi häng, ung th− vó, ung th− néi tiÕt...

Mèi liªn quan gi÷a dinh d−ìng víi ung th− ®−îc thÓ hiÖn ë hai khÝa c¹nh chÝnh: tr−íc hÕt lµ sù cã mÆt cña c¸c chÊt g©y ung th− cã trong c¸c thùc phÈm, thøc ¨n, vÊn ®Ò thø hai cã liªn quan ®Õn sinh bÖnh häc ung th− lµ sù hiÖn diÖn cña c¸c chÊt ®ãng vai trß lµm gi¶m nguy c¬ sinh ung th− (Vitamin, chÊt x¬...) ®ång thêi sù mÊt c©n ®èi trong khÈu phÇn ¨n còng lµ mét nguyªn nh©n sinh bÖnh.

- C¸c chÊt g©y ung th− chøa trong thùc phÈm, thøc ¨n:

+ Nitrosamin vµ c¸c hîp chÊt N-Nitroso kh¸c, lµ nh÷ng chÊt g©y ung th− thùc nghiÖm trªn ®éng vËt. Nh÷ng chÊt nµy th−êng cã mÆt trong thùc phÈm víi mét l−îng nhá. C¸c chÊt Nitrit vµ Nitrat th−êng cã tù nhiªn trong c¸c chÊt b¶o qu¶n thÞt, c¸ vµ c¸c thùc

Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005

phÈm chÕ biÕn. Tiªu thô nhiÒu thøc ¨n cã chøa Nitrit, Nitrat cã thÓ g©y ra ung th− thùc qu¶n, d¹ dµy. Nh÷ng nghiªn cøu ®] chØ ra r»ng c¸c lo¹i thùc phÈm −íp muèi, hay ng©m muèi nh− c¸ muèi cã hµm l−îng Nitrosamin cao. C¸c n−íc khu vùc §«ng Nam ¸ th−êng tiªu thô lo¹i thùc phÈm nµy cã liªn quan ®Õn sinh bÖnh ung th− vßm mòi häng. C¸c nhµ khoa häc NhËt B¶n chØ ra viÖc tiªu thô n−íc m¾m, chøa mét hµm l−îng Nitrosamin cao, liªn quan ®Õn ung th− d¹ dµy. - Aflatoxin sinh ra tõ nÊm mèc Aspergillus flavus. §©y lµ mét chÊt g©y ra bÖnh ung th− gan, bÖnh phæ biÕn ë c¸c n−íc nhiÖt ®íi. Lo¹i nÊm mèc nµy th−êng cã c¸c ngò cèc bÞ mèc nhÊt lµ l¹c mèc.

- Sö dông mét sè phÈm nhuém thùc phÈm, cã thÓ g©y ra ung th−, nh− chÊt Paradimethyl Amino Benzen dïng ®Ó nhuém b¬ thµnh “b¬ vµng” cã kh¶ n¨ng g©y ung th− gan. T¹i c¸c n−íc nµy sö dông c¸c phÈm nhuém thøc ¨n còng nh− c¸c chÊt phô gia ®−îc kiÓm duyÖt rÊt nghiªm ngÆt ®Ó ®¶m b¶o an toµn thùc phÈm. C¸c thùc phÈm cã chøa c¸c d− l−îng, tµn tÝch cña c¸c thuèc trõ s©u, kh«ng chØ cã thÓ g©y ra ngé ®èc cÊp tÝnh mµ cßn cã kh¶ n¨ng g©y ung th−.

- Mét sè c¸ch nÊu thøc ¨n vµ b¶o qu¶n thùc phÈm cã thÓ sÏ t¹o ra chÊt g©y ung th−. Nh÷ng thøc ¨n hun khãi cã thÓ bÞ nhiÔm Benzopyrene. ViÖc n−íng trùc tiÕp thÞt ë nhiÖt ®é cao cã thÓ sÏ t¹o ra mét sè s¶n phÈm cã kh¶ n¨ng g©y ®ét biÕn gen.

- KhÈu phÇn b÷a ¨n ®ãng mét vai trß quan träng trong g©y bÖnh ung th− nh−ng ng−îc l¹i, cã thÓ l¹i lµm gi¶m nguy c¬ g©y ung th−. Cã mèi liªn quan gi÷a bÖnh ung th− ®¹i trùc trµng víi chÕ ®é ¨n nhiÒu mì, thÞt ®éng vËt. ChÕ ®é ¨n mì, thÞt g©y ung th− qua c¬ chÕ lµm tiÕt nhiÒu axÝt mËt, chÊt øc chÕ qu¸ tr×nh biÖt ho¸ cña c¸c tÕ bµo niªm m¹c ruét.

- Trong hoa qu¶ vµ rau xanh chøa nhiÒu vitamin vµ chÊt x¬. C¸c chÊt x¬ lµm h¹n chÕ sinh ung th− do chÊt x¬ thóc ®Èy nhanh l−u th«ng èng tiªu ho¸ lµm gi¶m thêi gian tiÕp xóc cña c¸c chÊt g©y ung th− víi niªm m¹c ruét, mÆt kh¸c b¶n th©n chÊt x¬ cã thÓ g¾n vµ cè ®Þnh c¸c chÊt g©y ung th− ®Ó bµi tiÕt theo ph©n ra ngoµi c¬ thÓ. C¸c lo¹i vitamin A, C, E lµm gi¶m nguy c¬ ung th− biÓu m«, ung th− d¹ dµy, ung th− thùc qu¶n, ung th− phæi...th«ng qua qu¸ tr×nh chèng oxy ho¸, chèng g©y ®ét biÕn gen.

4. Nh÷ng yÕu tè nghÒ nghiÖp

Khi lµm viÖc trong m«i tr−êng nghÒ nghiÖp con ng−êi tiÕp xóc víi c¶ bøc x¹ ion hãa vµ virut, nh−ng nh÷ng t¸c nh©n sinh ung th− quan träng nhÊt trong nghÒ nghiÖp chÝnh lµ c¸c hãa chÊt ®−îc sö dông. −íc tÝnh nhãm nguyªn nh©n nµy g©y ra kho¶ng tõ 2 ®Õn 8% sè ung th− tïy theo mçi khu vùc c«ng nghiÖp. Ngµy nay do c«ng nghiÖp hãa ph¸t triÓn m¹nh mÏ, ung th− nghÒ nghiÖp kh«ng chØ cã ë c¸c n−íc ®] ph¸t triÓn mµ cßn ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn. C¸c ung th− do nghÒ nghiÖp th−êng x¶y ra ë c¸c c¬ quan tiÕp xóc trùc tiÕp nh− da vµ ®Æc biÖt lµ c¬ quan h« hÊp, ngoµi ra ph¶i kÓ ®Õn ung th− ë c¬ quan cã nhiÖm vô bµi tiÕt c¸c chÊt chuyÓn hãa cßn ho¹t tÝnh nh− ë ®−êng tiÕt niÖu.

Ung th− nghÒ nghiÖp ®] ®−îc ®Ò cËp tõ l©u, vµo n¨m 1775, Percival Pott, b¸c sÜ ng−êi Anh ®] l−u ý c¸c tr−êng hîp ung th− biÓu m« da b×u ë ng−êi thî lµm nghÒ n¹o èng khãi hoÆc khi ë tuæi thiÕu niªn lµm nghÒ nµy. C¸c thî nµy th−êng mÆc mét lo¹i quÇn kiÓu b¶o hé lao ®éng cã c¸c chÊt bå hãng dÝnh bÕt ë quÇn lµ nguyªn nh©n sinh ra lo¹i ung th− trªn. Ngµy nay do x] héi ph¸t triÓn nªn nhiÒu ngµnh c«ng nghiÖp kh¸c cã liªn quan víi mét sè ung th− ch¼ng h¹n nh− sö dông asbestos cã nguy c¬ xuÊt hiÖn ung th−

Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005

mµng phæi do ng−êi thî hót bôi amian g©y x¬ hãa phæi lan táa vµ dµy mµng phæi. Sîi asbestos lµ nguyªn nh©n chÝnh g©y ung th− trung m« mµng phæi. Ung th− bµng quang còng lµ lo¹i ung th− hay gÆp trong nhãm nguyªn nh©n nghÒ nghiÖp. Cuèi thÕ kû 19 ng−êi ta ®] gÆp c¸c tr−êng hîp ung th− bµng quang ë nh÷ng ng−êi thî nhuém do tiÕp xóc víi anilin. Anilin cã lÉn t¹p chÊt chøa 4 - amindiphenye, vµ 2 - aphthylamin g©y ung th−. C¸c chÊt nµy ®−îc hÝt vµo qua ®−êng thë vµ th¶i qua ®−êng niÖu g©y ung th− bµng quang. ChÊt benzen cã thÓ g©y chøng suy tñy vµ trong sè ®ã cã 1 sè biÓu hiÖn bÖnh ung th− b¹ch cÇu tñy cÊp. Ngoµi ra nã cã thÓ g©y bÖnh ®a u tñy x−¬ng vµ u lympho ¸c tÝnh. Cßn nhiÒu lo¹i chÊt hãa häc nghÒ nghiÖp kh¸c cã nguy c¬ ung th−, ®Æc biÖt lµ c¸c nghÒ liªn quan víi c«ng nghiÖp hãa dÇu, khai th¸c dÇu do tiÕp xóc c¸c s¶n phÈm th« cña dÇu má hoÆc chÊt nhên cã chøa hydrocacbon th¬m.

5. Mét sè thuèc vµ néi tiÕt

Ng−êi ta thÊy c¸c kiÓu hãa trÞ ung th− kh¸c nhau râ rµng ®] lµm t¨ng nguy c¬ bÖnh b¹ch cÇu ë nh÷ng bÖnh nh©n cßn sèng h¬n mét n¨m sau khi ®−îc chÈn ®o¸n (B¶ng 5).

B¶ng 5: C¸c hãa chÊt cã ho¹t tÝnh sinh ung th− (IARC 1988)

Ng−êi §éng vËt*

Busulphan

Chlorambucil BCNU+ CCNU&

Cyclophosphamide Cisplatin

Dacarbazine

Melphalan Methyl - CCNU& Mitomycin C

Treosulphan Nitrogen mustard

Procarbazine HCL

Thio - Tepa

Adriamycin

Uracil mustard

* Ch−a chøng minh g©y ®−îc ung th− trªn ng−êi + 1.3 bis 2 - chlorethylnitrourea & 1 -(-2 - chloroethyl) -3-cyclohexyl-1-nitrosourea

C¸c thuèc thuéc nhãm ankyl nh− melphalan, chlorambucil vµ cyclophosphamide cã liªn quan râ nhÊt mÆc dï sù sù dông th−êng xuyªn c¸c lo¹i thuèc hãa trÞ phèi hîp ®«i khi lµm ng−êi ta khã x¸c ®Þnh lo¹i thuèc nµo cã vai trß chÝnh.

C¸c thuèc chèng ung th− quan träng kh¸c nh− adriamycin vµ cisplatin còng cã tÝnh sinh ung th− ë ®éng vËt thùc nghiÖm, nh−ng cho ®Õn nay vÉn kh«ng thÊy cã tÝnh sinh ung th− ë ng−êi. MÆc dï nguy c¬ bÖnh b¹ch cÇu t¨ng cao (B¶ng 6) sau khi ®iÒu trÞ mét sè ung th− chän läc nh−ng ng−êi ta vÉn so s¸nh ®iÒu nµy víi thuËn lîi ®iÒu trÞ hãa chÊt c¸c bÖnh nh− bÖnh b¹ch cÇu limph« ë trÎ em, bÖnh Hodgkin vµ ung th− tinh hoµn lo¹i tÕ bµo mÇm.

Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005

Tuy nhiªn, quan träng lµ sù quan t©m nguy c¬ m¾c bÖnh ¸c tÝnh thø hai khi ®¸nh gi¸ trong mét thêi gian dµi c¸c ph¸c ®å hãa trÞ ung th− vµ t×m kiÕm c¸c c¸ch ®iÒu trÞ xen kÏ lµm gi¶m mèi nguy c¬ nµy.

VÊn ®Ò ¸p dông ®Æc biÖt cho c¸c bÖnh nh− lµ Hodgkin v× lo¹i bÖnh nµy cã tiªn l−îng rÊt tèt víi c¸ch ®iÒu trÞ hiÖn nay.

B¶ng 6: RR bÞ bÖnh b¹ch cÇu kh«ng thuéc dßng limph«m (ALM) sau hãa trÞ liÖu (Kaldor, et al., 1990)

VÞ trÝ/lo¹i ung th− nguyªn ph¸t

RR

D−îc phÈm dïng

Buång trøng 100* Melphalan, cyclophosphamide

Vó 24 Melphalan

Phæi (tÕ bµo nhá) 130 NhiÒu lo¹i tiªu biÓu lµ chÊt alkylan

Limph«m 65 NhiÒu lo¹i tiªu biÓu lµ chÊt alkylan

§a u tñy 210 NhiÒu lo¹i tiªu biÓu lµ chÊt alkylan

(* Nguy c¬ ph¸t triÓn AML ®èi víi phô n÷ bÞ ung th− buång trøng ®] ch÷a thµnh c«ng b»ng melphalan vµ cyclophosphamide lµ 100 lÇn cao h¬n 1 phô n÷ cïng tuæi trong céng ®ång. AML cã thÓ xuÊt hiÖn tõ 1-2 n¨m sau ®iÒu trÞ nh−ng ®Ønh cao lµ 5-7 n¨m sau ®ît ®iÒu trÞ ®Çu tiªn b»ng hãa chÊt.)

C¸c ung th− phô kh¸c ®−îc b¸o c¸o ë nh÷ng bÖnh nh©n sèng sãt l©u dµi sau hãa trÞ ung th− nh− limph«m kh«ng Hodgkin sau bÖnh Hodgkin vµ ung th− phæi vµ bµng quang sau ®iÒu trÞ b»ng cyclophosphamide bÖnh limph«m kh«ng Hodgkin.

C¸c lo¹i thuèc kh¸c g©y ung th− ë c¸c bÖnh nh©n ®−îc ®iÒu trÞ lµ c¸c hçn hîp gi¶m ®au chøa phenacetin, chóng lµm t¨ng nguy c¬ ung th− thËn vµ ung th− biÓu m« ®−êng niÖu kh¸c; thuèc øc chÕ miÔn dÞch azaathioprien g©y c¸c u da, limph«m kh«ng Hodgkin vµ c¸c bÖnh ¸c tÝnh hiÕm gÆp kh¸c; vµ sù phèi hîp 8 - methoxypsoralen vµ tia cùc tÝm lo¹i A cã thÓ g©y ung th− da sau khi dïng ®Ó ®iÒu trÞ c¸c rèi lo¹n ë da nh− bÖnh vÈy nÕn. C¸c nghiªn cøu trªn ®éng vËt ®] x¸c ®Þnh tÝnh sinh ung cña mét sè thuèc ®iÒu trÞ kh¸c nh− metronidasole, griseofulivn, phenobarbital, phenoxybenzamine vµ phenytoin.

Sù øc chÕ miÔn dÞch sau khi cÊy ghÐp c¬ quan, còng lµm bÖnh nh©n cã nguy c¬ cao m¾c bÖnh ung th− (xem sù suy gi¶m miÔn dÞch). Tuy nhiªn vai trß sinh ung cña c¸c thuèc dïng ®Ó lµm øc chÕ miÔn dÞch vÉn cßn ®−îc bµn c]i.

Mét sè lo¹i néi tiÕt tè ®−îc dïng trong c¸c l]nh vùc thùc hµnh y khoa kh¸c nhau. Ng−êi ta thÊy mét sè nhãm néi tiÕt tè lµm t¨ng nguy c¬ ung th− sau khi dïng chóng. Ng−êi ta x¸c ®Þnh r»ng thuèc diethylstillbestrol (DES) mµ ®] tõng ®−îc dïng réng r]i vµo ®Çu thai kú ®Ó gi¶m c¬n buån n«n vµ ngõa däa x¶y thai, th× cã thÓ g©y ung th− ©m ®¹o ë c¸c con g¸i cña bÖnh nh©n ®−îc ®iÒu trÞ vµ lµm t¨ng nguy c¬ bÞ ung th− tinh hoµn cho c¸c con trai cña hä.

§iÒu trÞ thay thÕ estrogen ng−êi ta dïng ®Ó gi¶m c¸c triÖu chøng m]n kinh, ®Ó gi¶m nguy c¬ bÖnh tim do m¹ch vµnh b»ng c¸ch lµm t¨ng lipoprotein cholesterol tØ träng cao vµ ®Ó b¶o tån nång ®é muèi kho¸ng trong x−¬ng ngõa chøng lo]ng x−¬ng vµ g]y

Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005

x−¬ng. LiÖu ph¸p nµy lµm t¨ng nguy c¬ ung th− néi m¹c tö cung còng nh− khi sö dông thuèc ngõa thai uèng th−êng xuyªn. MÆt kh¸c, c¸c thuèc ngõa thai uèng lo¹i phèi hîp cã lÏ liªn quan víi nguy c¬ thÊp bÞ ung th− néi m¹c tö cung vµ buång trøng nh−ng cã thÓ g©y t¨ng nhÑ nguy c¬ bÞ c¸c u gan lµnh vµ ¸c tÝnh. ViÖc sö dông thuèc ngõa thai uèng cã g©y ung th− vó hay kh«ng vÉn cßn ®ang bµn c]i, mÆc dï cã vÎ nguy c¬ ung th− vó t¨ng cao ë c¸c phô n÷ trÎ vµ c¸c phô n÷ sím sö dông thuèc ngõa thai ®−êng uèng lo¹i phèi hîp trong ®êi sèng sinh dôc cña hä.

6. C¸c t¸c nh©n sinh häc

6.1. Virót sinh ung th−

Cã 4 lo¹i virut liªn quan ®Õn c¬ chÕ sinh bÖnh ung th−:

- Virut Epstein - Barr

Lo¹i ung th− nµy ®Çu tiªn thÊy cã mÆt ë bÖnh ung th− hµm d−íi cña trÎ em vïng Uganda (lo¹i bÖnh nµy do Eptein vµ Barr ph©n lËp nªn virut nµy ®−îc mang tªn virut Eptein - Barr). VÒ sau ng−êi ta cßn ph©n lËp ®−îc lo¹i virut nµy ë trong c¸c khèi ung th− vßm mòi häng, bÖnh cã nhiÒu ë c¸c n−íc ven Th¸i B×nh D−¬ng ®Æc biÖt lµ ë Qu¶ng §«ng - Trung Quèc vµ mét sè n−íc §«ng Nam ¸, trong ®ã cã ViÖt Nam. ë nhiÒu bÖnh ung th− vßm cßn thÊy kh¸ng thÓ chèng l¹i kh¸ng nguyªn cña virut Epstein - Barr. Tuy nhiªn ng−êi ta ch−a kh¼ng ®Þnh vai trß g©y bÖnh trùc tiÕp cña virut Epstein - Barr ®èi víi ung th− vßm mòi häng. Trong d©n chóng tØ lÖ nhiÔm lo¹i virut nµy t−¬ng ®èi cao nh−ng sè tr−êng hîp ung th− vßm kh«ng ph¶i lµ nhiÒu. H−íng nghiªn cøu vÒ virut Epstein - Barr ®ang cßn tiÕp tôc vµ ®Æc biÖt øng dông ph¶n øng IgA kh¸ng VCA ®Ó t×m ng−êi cã nguy c¬ cao nh»m chñ ®éng ph¸t hiÖn sím ung th− vßm mòi häng. - Virut viªm gan B g©y ung th− gan nguyªn ph¸t hay gÆp ë Ch©u Phi vµ Ch©u ¸ trong ®ã cã ViÖt Nam. Virut nµy khi th©m nhËp c¬ thÓ g©y viªm gan cÊp, kÓ c¶ nhiÒu tr−êng hîp tho¸ng qua. TiÕp theo lµ mét thêi kú dµi viªm gan m]n tiÕn triÓn kh«ng cã triÖu chøng. Tæn th−¬ng nµy qua mét thêi gian dµi sÏ dÉn ®Õn hai biÕn chøng quan träng ®ã lµ x¬ gan toµn bé vµ ung th− tÕ bµo gan. §iÒu nµy phÇn nµo gi¶i thÝch sù xuÊt hiÖn nhiÒu æ nhá trong ung th− gan vµ tÝnh chÊt t¸i ph¸t sím sau c¾t gan. Ngoµi ra x¬ gan ®] lµm cho tiªn l−îng cña bÖnh ung th− gan xÊu ®i rÊt nhiÒu. ViÖc kh¼ng ®Þnh virut viªm gan B g©y ung th− gan gi÷ vai trß rÊt quan träng. Nã më ra mét h−íng phßng bÖnh tèt b»ng c¸ch tiªm chñng chèng viªm gan B. Ph¸t hiÖn nh÷ng ng−êi mang virut b»ng xÐt nghiÖm HBsAg (+) vµ nh÷ng ng−êi nµy nªn dïng vaccin.

- Virut g©y u nhó th−êng truyÒn qua ®−êng sinh dôc. Lo¹i nµy ®−îc coi lµ cã liªn quan ®Õn c¸c ung th− vïng ©m hé, ©m ®¹o vµ cæ tö cung, c¸c nghiªn cøu ®ang tiÕp tôc.

- Virut HTLV1 lµ lo¹i virut (rªtr« virut) liªn quan ®Õn g©y bÖnh b¹ch cÇu tÕ bµo T gÆp ë NhËt B¶n vµ vïng Caribª.

6.2. Ký sinh trïng vµ vi khuÈn cã liªn quan ®Õn ung th−

ChØ mét lo¹i ký sinh trïng ®−îc coi lµ nguyªn nh©n ung th−, ®ã lµ s¸n Schistosoma. Lo¹i s¸n nµy th−êng cã mÆt víi ung th− bµng quang vµ mét sè Ýt ung th− niÖu qu¶n ë nh÷ng ng−êi ¶ RËp vïng Trung §«ng, kÓ c¶ ng−êi ¶ RËp di c−. C¬ chÕ sinh ung th− cña lo¹i s¸n nµy ch−a ®−îc gi¶i thÝch râ.

Lo¹i vi khuÈn ®ang ®−îc ®Ò cËp ®Õn vai trß g©y viªm d¹ dµy m]n tÝnh vµ ung th− d¹ dµy lµ vi khuÈn Helicobacter Pylori. C¸c nghiªn cøu ®ang ®−îc tiÕp tôc nh»m môc

Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005

®Ých h¹ thÊp t¸c h¹i Helicobacter Pylori vµ gi¶m tÇn sè ung th− d¹ dµy, ®Æc biÖt lµ ë c¸c n−íc Ch©u ¸.

7. YÕu tè di truyÒn vµ suy gi¶m miÔn dÞch

7.1. YÕu tè di truyÒn

Nguyªn nh©n cña kho¶ng 33% ung th− trªn ng−êi ngµy nay ®] ®−îc biÕt, vµ c¸c yÕu tè m«i tr−êng ®−îc cho lµ gi÷ vai trß quan träng ë phÇn lín bÖnh ung th−. §iÒu nµy yÕu tè di truyÒn kh«ng ph¶i kh«ng quan träng bëi lÏ cã nhiÒu th«ng tin vÒ c¸c yÕu tè m«i tr−êng. Cã lÏ phÇn lín sù ph¸t triÓn cña ung th− ë c¶ hai yÕu tè m«i tr−êng vµ yÕu tè di truyÒn ®Òu quan träng. VÝ dô: Mét vµi nghiªn cøu vÒ men aryl hydrocarbon - hydroxylase, mét enzym cÇn cho sù chuyÓn hãa hydrocarbon tõ khãi thuèc, gîi ý r»ng sù hiÖn h÷u cña lo¹i men nµy trong phæi con ng−êi vÒ mÆt di truyÒn cã thÓ bÞ kiÓm so¸t bëi mét gen ®¬n víi cÆp allen cao (H) vµ thÊp (L). So víi nh÷ng ng−êi mang LL nh÷ng ng−êi HH cã nguy c¬ bÞ ung th− phæi gÊp 36 lÇn nhiÒu h¬n. Nh− vËy, ngay c¶ trong ung th− phæi (ung th− sinh ra tõ m«i tr−êng quan träng nhÊt cho tíi thêi ®iÓm hiÖn t¹i), cã thÓ yÕu tè di truyÒn cã ý nghÜa. Nh÷ng th«ng tin míi ®©y liªn hÖ ®Õn chøng xeroderma pigmentosum(mét bÖnh di truyÒn cæ ®iÓn) chØ r»ng b¶o vÖ chèng l¹i c¸c bøc x¹ cña mÆt trêi cã thÓ ngõa ®−îc sù ph¸t triÓn cña ung th− da ë nh÷ng ®èi t−îng m¾c bÖnh nµy.

Mét sè t×nh huèng vÒ mÆt di truyÒn: 80 - 90% ng−êi sÏ bÞ ung th− do hä mang gen g©y h¹i. U Wills, u nguyªn bµo vâng m¹c 2 m¾t vµ nh÷ng bÖnh nh©n mang chøng ®a p«lÝp cã tÝnh chÊt gia ®×nh lµ thÝ dô vÒ c¸c lo¹i ung th− truyÒn theo tÝnh tréi theo m« h×nh cña Mendel. C¸c lo¹i ung th− nµy cã thÓ chØ lµ biÓu hiÖn cña khuyÕt tËt vÒ di truyÒn (vÝ dô u nguyªn bµo vâng m¹c m¾t 2 bªn) nay cã thÓ lµ mét phÇn cña c¸c rèi lo¹n mang tÝnh hÖ thèng cña nhiÒu lo¹i t©n s¶n hay nhiÒu khuyÕt tËt ph¸t triÓn (vÝ dô héi chøng carcin«m tÕ bµo ®¸y d¹ng nªvi).

Thªm vµo ®ã, cã mét héi chøng tiÒn ung th− mang tÝnh di truyÒn (hçn lo¹n sù ph¸t triÓn truyÒn theo thÕ hÖ) th−êng cã d−íi 10% biÓu hiÖn ¸c tÝnh. Cã 4 héi chøng hay gÆp:

- Héi chøng u m« thõa (bÖnh ®a u x¬ thÇn kinh, x¬ cò, bÖnh Hippel - Lindau, ®a u låi cña x−¬ng, héi chøng Peutz - Jeghers): TÝnh tréi cña nhiÔm s¾c thÓ víi c¸c dÞ d¹ng gi¶ u ë mét sè c¬ quan víi mét sè biÓu hiÖn cña sù biÖt hãa kh«ng ®Çy ®ñ vµ ng¶ vÒ c¸c lo¹i u kh¸c nhau.

- BÖnh da cã nguån gèc gen (xeroderma pigmentosum, b¹ch t¹ng lo¹n s¶n biÓu b× d¹ng môn cãc, lo¹n s¶n sõng bÈm sinh vµ héi chøng Werner): TÝnh lÆn cña nhiÔm s¾c thÓ, víi nhiÒu rèi lo¹n cña da lµm tiÒn ®Ò cho ung th− da. Héi chøng lo¹n s¶n nªvi lµ héi chøng tréi ®−îc kh¸m ph¸ míi ®©y tiÒn ®Ò cña mªlan«m ¸c.

- Héi chøng dÔ vì cña nhiÔm s¾c thÓ trong nu«i cÊy tÕ bµo (héi chøng Bloom vµ thiÕu m¸u bÊt s¶n Fanconi): TÝnh lÆn cña nhiÔm s¾c thÓ ®Æc thï lµm tiÒn ®Ò cho bÖnh b¹ch cÇu.

- Héi chøng suy gi¶m miÔn dÞch ®−a ®Õn limph«m thÓ vâng (héi chøng Wiscott - Aldrich, tÝnh tréi liªn kÕt víi tia X, gi¶m m¹ch m¸u ®iÒu hßa, tÝnh lÆn cña thÓ nhiÔm s¾c, c¸c dÞ d¹ng bÈm sinh Ýt gÆp víi sù suy gi¶m miÔn dÞch trÇm träng phèi hîp).

Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005

C¸c héi chøng dÞ d¹ng thuéc ung th− cã thÓ nhËp l¹i thµnh c¸c lo¹i kh¸c. Víi mét sè khuyÕt tËt bÈm sinh ng−êi bÖnh cã nguy c¬ cao h¬n nhiÒu møc ®é trung b×nh, cã khi 1000 lÇn nhiÒu h¬n.

Tr−íc ®©y, ph−¬ng ph¸p kh¶o s¸t c¸c bÊt th−êng vÒ cÊu tróc liªn quan ®Õn ung th− cßn bÞ giíi h¹n ë viÖc kh¸m ph¸ nh÷ng bÊt th−êng nhiÔm s¾c thÓ nh− ba nhiÔm s¾c 21, 13q. del. dÝnh víi u nguyªn bµo vâng m¹c m¾t hoÆc 11q.del. liªn hÖ víi u Wilm. ë thêi ®iÓm hiÖn t¹i con ng−êi cã thÓ t×m ®Æc ®iÓm ®a d¹ng cña oncogen hay c¸c chuçi DNA ®Æc hiÖu tiªu biÓu cho c¸c chÊt ®¸nh dÊu tÝnh "nh¹y" cña ung th−. C¸c hÖ thèng mang tÝnh t−¬ng ®èi cña c¸c chÊt ®¸nh dÊu di truyÒn dùa trªn sù ph¸t hiÖn trùc tiÕp cña tÝnh ®a d¹ng cña chuçi DNA víi c¸c men øc chÕ (RFLP). Ng−êi ta cã thÓ lËp ra b¶n ®å liªn kÕt gen chi tiÕt ë ng−êi b»ng c¸ch dùa vµo c¸c hÖ thèng võa nªu. ThÓ di truyÒn míi x¸c lËp bëi c¸c m¶nh cña dßng DNA víi nh÷ng biÓu hiÖn cña gen ®Æc thï hoÆc kh«ng mµ chøc n¨ng th× kh«ng ®−îc biÕt. Ng−êi ta cã thÓ ®Þnh vÞ gen trong bÖnh ®a p«lÝp mang tÝnh gia ®×nh ë nhiÔm s¾c thÓ sè 5, trong bÖnh Von Reclinghausen ë nhiÔm s¾c thÓ sè 17, trong ung th− ®a æ cã nguån gèc néi tiÕt ë nhiÔm s¾c thÓ sè 10 (MEN - 2A) hoÆc nhiÔm s¾c thÓ sè 11 (MEN -1). Nh÷ng ng−êi mang gen trong c¸c héi chøng trªn cã thÓ ®−îc x¸c ®Þnh b»ng sµng läc DNA qua ph©n tÝch mèi liªn kÕt gen víi nhau. ThÝ dô ë u nguyªn bµo vâng m¹c m¾t ng−êi ta x¸c ®Þnh ®−îc gen g©y bÖnh vµ ®−îc chØ râ cho mét phÇn cña mét líp gen míi (gen kh¸ng ung th−) vµ chÝnh gen nµy kiÒm chÕ sù t¹o lËp tÕ bµo.

B−íc nh¶y trong lÜnh vùc di truyÒn vµ c¸c nghiªn cøu vÒ nhiÔm s¾c thÓ sÏ cho nhiÒu ®iÒu hiÓu biÕt tuyÖt diÖu h¬n vÒ mèi liªn hÖ qua l¹i gi÷a m«i tr−êng vµ yÕu tè di truyÒn.

7.2. Suy gi¶m miÔn dÞch vµ AIDS

Trªn ®éng vËt thùc nghiÖm sù gia t¨ng vÒ mèi nguy c¬ bÞ ung th− ®i ®«i víi sù suy gi¶m miÔn dÞch. Ng−êi bÞ suy gi¶m miÔn dÞch mang tÝnh di truyÒn hay m¾c ph¶i th−êng dÔ bÞ ung th− vµ thêi gian ñ bÖnh ng¾n h¬n, chñ yÕu lµ bÖnh limph«m hÖ vâng. ë nh÷ng bÖnh nh©n ghÐp c¬ quan - sù suy gi¶m miÔn dÞch do thuèc râ nhÊt. Theo dâi trong mét thêi gian dµi 16.000 bÖnh nh©n ghÐp thËn vµ ®−îc ®iÒu trÞ b»ng c¸c lo¹i thuèc øc chÕ miÔn dÞch ng−êi ta thÊy nguy c¬ bÖnh limph«m kh«ng Hodgkin t¨ng 32 lÇn, ung th− gan vµ ®−êng mËt trong gan t¨ng 30 lÇn, ung th− phæi t¨ng 2 lÇn, ung th− bäng ®¸i h¬n 5 lÇn, ung th− cæ tö cung gÇn 5 lÇn, c¸c mªlan«m ¸c vµ ung th− tuyÕn gi¸p t¨ng lªn 4 lÇn. Sù ®Ì nÐn miÔn dÞch còng cßn lµm t¨ng nguy c¬ nhiÔm virót, c¶ hai lo¹i virót g©y ung th− vµ nh÷ng lo¹i bÞ nghi ngê.

Sù gia t¨ng c¸c tÕ bµo limph«m B ¸c tÝnh, biÕn chøng cña sù suy gi¶m miÔn dÞch ®¹i ®Ó lµ hËu qu¶ cña sù nh©n lªn hçn ®én cña c¸c tÕ bµo B nhiÔm EBV gia t¨ng rèi lo¹n t¹o limph«m ®a clonal vµ ®−îc xÕp vµo limph«m kh«ng Burkitt lo¹i lan táa. Chñ yÕu bÖnh x¶y ra sau suy gi¶m miÔn dÞch thø ph¸t, trong ghÐp c¬ quan th× lµ do dïng thuèc, trong suy gi¶m miÔn dÞch lµ do nhiÔm HIV, AIDS. BÖnh sinh cña lo¹i bÖnh nµy ®−îc hiÓu râ trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y. Nh−ng nã vÉn lµ mét trong nh÷ng biÕn chøng chñ yÕu liªn hÖ víi sù øc chÕ miÔn dÞch.

Ng−êi cã HIV d−¬ng tÝnh cã nguy c¬ cao bÞ sarc«m Kaposi vµ limph«m kh«ng Hodgkin (NHL). Sarc«m Kaposi cã thÓ x¶y ra bÊt cø lóc nµo sau khi bÞ nhiÔm HIV,

Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005

tr¸i l¹i NHL cã khuynh h−íng xuÊt hiÖn trªn c¬ ®Þa suy gi¶m miÔn dÞch trÇm träng. ë ng−êi bÞ nhiÔm HIV, nguy c¬ nµy gia t¨ng kho¶ng 6% mçi n¨m trong vßng 9 - 10 n¨m.

§iÒu nµy ®−îc biÕt râ qua nh÷ng nghiªn cøu theo dâi nh÷ng ng−êi nhiÔm HIV (nam ®ång t×nh luyÕn ¸i, ng−êi m¾c bÖnh m¸u kh«ng ®«ng bÞ nhiÔm HIV do truyÒn m¸u) vµ qua c¸c d÷ kiÖn t−¬ng øng vÒ nhiÔm HIV vµ ghi nhËn ung th−. Nguy c¬ xuÊt hiÖn sarc«m Kaposi còng cã liªn quan ®Õn c¸ch thøc nhiÔm HIV m¾c ph¶i. Trong khi mét phÇn n¨m nam ®ång t×nh luyÕn ¸i cã nguy c¬ bÞ sarc«m Kaposi th× chØ cã kho¶ng mét phÇn ba m−¬i ng−êi bÞ nhiÔm HIV qua ng−êi mÑ hoÆc trong thêi kú chu sinh. NhËn ®Þnh nµy vµ c¸c quan s¸t dÞch tÔ häc kh¸c gióp ®−a ®Õn kÕt luËn lµ sarc«m Kaposi cã liªn quan ®Õn t¸c nh©n th−êng l©y nhiÔm qua quan hÖ t×nh dôc vµ cã lÏ cïng cïng mét t¸c nh©n nh− trong c¸c ca xuÊt hiÖn riªng lÎ hoÆc c¸c ca cã liªn hÖ AIDS (SIDA).

Cã mét sè th«ng tin mang tÝnh chÊt bªn lÒ gîi ý nhiÔm HIV cã thÓ lµm t¨ng nguy c¬ m¾c bÖnh Hodgkin (lo¹i tÕ bµo hçn hîp), ung th− hËu m«n, ung th− gan vµ ung th− cæ tö cung. §iÒu nµy cÇn ®−îc lµm râ thªm. §iÒu quan träng cÇn l−u ý lµ sù gia t¨ng mçi lo¹i ung th− riªng lÎ kÓ trªn ®] chøng minh hoÆc gîi ý cã thÓ cã mèi liªn quan ®Õn viÖc nhiÔm virut, vµ cã thÓ cã mét c¬ chÕ qua ®ã c¬ ®Þa suy gi¶m miÔn dÞch ë ng−êi nhiÔm nhiÔm HIV cã thÓ lµm t¨ng kh¶ n¨ng m¾c ung th− do virót.

C¸c quan s¸t míi ®©y vÒ sù gia t¨ng nguy c¬ m¾c limph«m Burkitt trong qu¸ tr×nh nhiÔm HIV gîi nghÜ cã yÕu tè kh¸c h¬n lµ sù suy yÕu cña chøc n¨ng tÕ bµo T nh− viÖc kÝch ho¹t kh¸ng nguyªn m¹n tÝnh ch¼ng h¹n.

C©u hái luîng gi¸

1. Tr×nh bµy yÕu tè vËt lý g©y ung th−.

2. Tr×nh bµy nh÷ng yÕu tè ho¸ häc g©y ung th−.

3. Tr×nh bµy yÕu tè sinh häc g©y ung th−.

4. Nh÷ng t¸c nh©n cã thÓ g©y ra ung th− vßm lµ:

a. Nitrosamin b. Vi rót viªm gan B

c. Aflatoxin d. HIV

e. Mì ®éng vËt f. Helicobactepylori

g. Thuèc l¸ h. 3-4 Benzopyren

i. EBV

a. Nitrosamin b. Vi rót viªm gan B

c. Aflatoxin d. HIV

e. Mì ®éng vËt f. Helicobactepylori

g. Thuèc l¸ h. 3-4 Benzopyren

i. EBV

b. Vi rót viªm gan B a. Nitrosamin

Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005

c. Aflatoxin d. HIV

e. Mì ®éng vËt f. Helicobactepylori

g. Thuèc l¸ h. 3-4 Benzopyren

i. EBV

a. Aflatoxin d. EBV

b. Mì ®éng vËt e. Vi rót viªm gan B

c. Thuèc l¸ f. Helicobactepylori

a. Nitrosamin d. Thuèc l¸

b. Aflatoxin e. Vi rót viªm gan B

c. Mì ®éng vËt f. Helicobactepylori

a. Nitrosamin d. Thuèc l¸

b. Aflatoxin e. EBV

c. Mì ®éng vËt f. Vi rót viªm gan B