Đề tài: " NHẬN THỨC - ĐỒ THỨC - TÍNH KHÁCH QUAN (*) "

NHẬN THỨC - ĐỒ THỨC - TÍNH KHÁCH QUAN (*)

LÝ CẢNH NGUYÊN (**)

Trong hoạt động nhận thức, con người không chỉ tiếp nhận thông tin tập hợp

thành “bản mã tín hiệu”, mà còn lý giải ý nghĩa của nó. Cái “bản mã tín hiệu”

đó chính là đồ thức nhận thức. Đồ thức nhận thức là phương thức tiến hành

nhận thức và biểu đạt tri thức của con người. Nó vừa biểu hiện tính chỉnh thể

của các yếu tố trong quá trình nhận thức, vừa chỉ ra phương thức tồn tại và phát

triển cơ bản của nhận thức. Theo tác giả, quá trình chủ thể nhận thức xuất phát

từ những đồ thức chung và thông qua sự điều chỉnh từng bước để nắm bắt đúng

đối tượng biểu hiện một cách cụ thể nhận thức của con người đi từ tính chủ

quan đến tính khách quan như thế nào.

Nhận thức không bắt đầu từ “hư vô”, con người vốn xuất phát từ những quan

niệm và kinh nghiệm đã có để nhận thức, nắm bắt những cái chưa biết. Chỉ khi

thông qua vai trò trung gian của đồ thức, sự vật mới được con người nhận thức.

Dưới sự giúp đỡ của đồ thức, chúng ta luôn nhận thức được nhiều hơn những gì

sự vật đã biểu hiện ra; tương tự như vậy, chúng ta nhận thức sự vật không dừng

lại ở những gì do giác quan mang lại. Nhưng, giống như việc nhận thức không

thể chỉ do khách thể quyết định, nhận thức cũng không thể chỉ dựa duy nhất vào

đồ thức. Mặc dù đồ thức có thể giúp chúng ta quan sát và tư duy, sử dụng đồ

thức có thể giúp cho sự phản ánh và lý giải của con người đối với sự vật diễn ra

nhanh hơn, nhưng bản thân đồ thức lại không giải quyết được vấn đề chân - giả,

nghĩa là nó không thể đảm bảo tính phù hợp (tính ăn khớp) của đối tượng và

nhận thức. Chức năng của đồ thức bao hàm trong nó mâu thuẫn nội tại, mâu

thuẫn này thúc đẩy chúng ta tới chỗ nghiên cứu một cách toàn diện tính năng

động của đồ thức và tính khách quan của nhận thức cũng như mối quan hệ của

chúng. Tác giả bài viết này không đi vào phân tích toàn diện vấn đề trên, mà chỉ

mong muốn trình bày một vài suy nghĩ của mình.

I. Một ngành khoa học tồn tại và phát triển phải dựa vào sự lý giải ngày càng sâu

sắc đối với phương pháp nghiên cứu và đối tượng nghiên cứu của nó. Do đó,

việc vận dụng quan điểm của ký hiệu học hiện đại để xem xét vấn đề nhận thức,

cũng như nghiên cứu nhận thức luận có thể sẽ dẫn đến một số vấn đề quan trọng.

Ký hiệu học hiện đại đưa ra hai mệnh đề quan trọng, gắn liền với nhận thức

luận. Mệnh đề thứ nhất là, “Văn hoá là ngôn ngữ (như một loại sự vật)”. Điều

này có nghĩa là, cũng giống như ngôn ngữ, đối với con người, những đối tượng

có tính văn hoá cũng là các sự vật có ý nghĩa khác nhau, cho dù cái môi giới của

những đối tượng đó không phải là ngôn ngữ, song nó cũng có chức năng tương

tự như ngôn ngữ. Sự thống nhất giữa ý nghĩa, biểu trưng (biểu hiện đặc trưng –

ND.), truyền đạt là đặc trưng cơ bản nhất của ký hiệu ngôn ngữ. Do đó, ngoài ý

nghĩa thông thường của ký hiệu ngôn ngữ, chúng ta có thể gọi những sự vật

không giống với ký hiệu nhưng lại có những đặc trưng như trên là “ký hiệu văn

hoá”. Một ví dụ rất rõ là, trong khi nghiên cứu bộ tộc nguyên thuỷ, chúng ta sẽ

có thể tự giác hoặc không tự giác coi tất cả những hiện tượng văn hoá của bộ tộc

đó (bao gồm công cụ lao động, chỗ ở, đồ trang sức, các nghi lễ tôn giáo, tô tem,

phong tục tập quán, v.v.) như là những ký hiệu hàm chứa những ý nghĩa nhất

định để xem xét, nghiên cứu. Mệnh đề thứ hai: “Ngôn ngữ là tinh thần, tinh thần

là ngôn ngữ”. Hàm nghĩa của mệnh đề này là, từ ngôn ngữ đến các loại đối

tượng văn hoá đều là sản phẩm tinh thần của nhân loại; ngôn ngữ thể hiện một

cách điển hình hoạt động tinh thần của con người, hoạt động tinh thần trong kết

cấu và công dụng của ngôn ngữ được tái hiện ra một cách cụ thể. Nói cách khác,

toàn bộ hoạt động tinh thần của nhân loại đều là các dạng tương tự như hoạt

động của ký hiệu hoặc nguyên lý kết cấu của ký hiệu và ngôn ngữ, do đó có thể

áp dụng ký hiệu học để phân tích đối với hoạt động nhận thức.

Xuất phát từ mệnh đề “Văn hoá là ngôn ngữ”, chúng ta có thể mở rộng thêm

một mệnh đề mới - “đối tượng nhận thức là ngôn ngữ” (một loại sự vật). Đối

tượng nhận thức bao gồm văn hoá và tự nhiên. Đối tượng văn hoá do con người

sáng tạo ra, là sự vật có ý nghĩa trực tiếp đối với con người, điểm này thì tương

đối dễ lý giải. Đối tượng tự nhiên có chút khác biệt so với đối tượng văn hoá, ý

nghĩa của chúng đối với con người chưa bộc lộ rõ, mà cần phải có sự tác động

thêm của con người. Khi nhận thức một đối tượng, cần phải xem nó như là hình

thức ký hiệu để giải thích nội dung của đối tượng đó. Con người có mối quan hệ

với “những sự vật có ý nghĩa” không chỉ trên phương diện ngôn ngữ, mà trên tất

cả các lĩnh vực khác. Sự khác biệt chỉ là ở chỗ, xem xét ngôn ngữ như một mã

tín hiệu lý tưởng, thì ký hiệu và chức năng của ký hiệu là một thể thống nhất

không thể tách rời; còn đối với những ký hiệu phi ngôn ngữ khác, thì thông

thường chức năng của ký hiệu được ưu tiên hơn ký hiệu. Giống như một học giả

đã chỉ ra, rất nhiều sự vật được “ký hiệu” hoá thông qua phán đoán chủ quan của

con người và do vậy, nó có thể được xem như là “ký hiệu”, mà ở phạm vi này,

trên thực tế là vô hạn. Hầu hết sự vật đều có thể biến thành “ký hiệu” trong quá

trình này(1). Ký hiệu là đại biểu của mỗi một sự vật, sản sinh trong quan hệ của

mỗi một sự vật. Khi sự vật này trở thành vật thay thế cho sự vật khác, thì chức

năng của nó chính là chức năng ký hiệu, thừa nhận sự vật có loại chức năng này

thì cũng có thể gọi là ký hiệu; cái đóng vai trò mối quan hệ của nội dung và hình

thức của ký hiệu giữa hai sự vật có thể là tính quy ước, nghĩa là đôi bên có mối

quan hệ tương tự và quan hệ nhân quả, nhưng cũng có thể là phi quy ước, hay là

tuỳ ý. Hình thái cơ bản của ký hiệu ngôn ngữ hoặc bản chất của nó là phi quy

ước, còn như đối tượng văn hoá và đối tượng tự nhiên, thì giữa hình thức và nội

dung ký hiệu của nó lại có tính quy ước.

Bất kỳ ngôn ngữ nào cũng đều có ý nghĩa, tác dụng tiềm tại. Khi chúng ta thừa

nhận những sự vật khác ở bên ngoài ngôn ngữ có ý nghĩa, tác dụng, thì cũng có

nghĩa là thừa nhận chúng có tác dụng tương tự như ngôn ngữ. Thừa nhận chức

năng ký hiệu của đối tượng cũng có nghĩa là thừa nhận quá trình thông tin và

quá trình nhận thức là một quá trình thống nhất. Khi chúng ta coi quá trình nhận

thức như là quá trình tiếp nhận, xử lý và lưu giữ thông tin để xem xét, thì cũng

chính là so sánh quá trình nhận thức với quá trình trao đổi thông tin giữa người

và vật, giữa chủ thể và khách thể. Chúng ta vẫn hay nói đến “tin tức”, mà về

thực chất, đó là một cách gọi khác của ký hiệu. Nếu nói bản chất của ký hiệu là

tính biểu ý hoặc tính biểu trưng của nó, thì bản chất của tin tức cũng giống như

vậy. Những mối liên hệ nội tại và thuộc tính của sự vật được thông tin tự nhiên

biểu hiện, cũng có thể gọi là hàm nghĩa vốn có của bản thân sự vật. Tương tự, từ

quan hệ tam giác ngữ nghĩa có thể biết được ngữ từ thông qua việc biểu thị

thuộc tính sự vật mà tiến hành phân loại, đặt tên cho sự vật; còn thuộc tính hay

quá trình hình thành ngữ nghĩa chính là quá trình nhận thức của con người, ý

nghĩa của từ chẳng qua là thành quả nhận thức do hình thức của ký hiệu ngôn

ngữ đúc kết mà thành. Ký hiệu học ra đời đã dự báo ngoài ngôn ngữ ra, đối

tượng văn hoá và đối tượng tự nhiên đều biến thành “hệ thống ngữ nghĩa” phổ

biến; từ đó, chỉ ra tính thống nhất của quá trình nhận thức và quá trình thông tin.

Như vậy, chúng ta có thể xuất phát từ góc độ thông tin để tiến thêm một bước

trong việc nắm chắc tính chất của nhận thức.

Dựa vào quan điểm của ký hiệu học, có thể phân thông tin thành hai loại: loại

thứ nhất là thông tin truyền đạt, đặc trưng cơ bản của nó là dựa vào mã tín hiệu.

Mã tín hiệu là sự thống nhất của ngữ nghĩa học và cú pháp học. Xét từ góc độ

ngôn ngữ học, mã tín hiệu do hình thức ký hiệu và nội dung ký hiệu phối hợp

lẫn nhau tạo nên. Trong quá trình truyền đạt thông tin, vật phát tín hiệu và vật

thu tín hiệu nhất định phải thông qua mã tín hiệu. Do đó, loại thông tin này hoàn

toàn chịu sự chi phối của nguyên tắc mã tín hiệu. Quá trình truyền đạt là do tin

tức cố định biến đổi cùng với sự biến đổi của mã tín hiệu cố định trong quá trình

thông tin. Thông thường, người ta gọi loại thông tin chỉ dựa vào mã tín hiệu để

tiến hành là “thông tin lý tưởng”. Thông tin lý tưởng luôn lấy vật phát tín hiệu

làm trung tâm, bởi lẽ vật thu tín hiệu chỉ cần thông qua một mã tín hiệu là có thể

tiến hành giải thích tin tức mà vật phát tín hiệu dựa vào mã tín hiệu để truyền tải.

Do đó, trong quá trình “tiếp nhận”, địa vị chủ đạo thuộc về vật phát tín hiệu.

Một hình thức khác của thông tin là giải thích thông tin, đặc trưng cơ bản của nó

là quá trình thông tin thoát khỏi hoặc siêu vượt quy định của mã tín hiệu. Trong

cuộc sống hiện thực, vật phát tín hiệu không thể chỉ truyền đạt trong phạm vi

của mã tín hiệu; khi tin tức được truyền đạt tới thoát khỏi quy định của mã tín

hiệu, thì vật thu tín hiệu có thể dựa vào “ngữ cảnh” để nhận thức ý nghĩa mà vật

phát tín hiệu muốn truyền đạt. Rất rõ là, loại thông tin dựa vào ngữ cảnh được

thực hiện trên cơ sở lấy vật thu tín hiệu làm trung tâm.

Khi chúng ta so sánh quá trình nhận thức với quá trình thông tin, điều quan

trọng là coi nhận thức như bản chất đặc thù của thông tin để tiến hành phân tích

ở góc độ nhận thức luận. Rõ ràng, nhận thức hoàn toàn không phải là loại hình

lý tưởng hoặc thông tin truyền đạt, mà là một loại thông tin giải thích. Trong khi

quá trình nhận thức chứa đựng tính chất giải thích, thì cả chủ thể lẫn khách thể

đều có một loạt tính quy định đặc thù, đồng thời làm cho chức năng của đồ thức

phát sinh vô số biến hoá.

Đầu tiên, đối tượng nhận thức đóng vai trò là sự phân biệt quan trọng giữa ký

hiệu và ngôn ngữ. Trong tất cả các loại ký hiệu, chỉ có ngôn ngữ là lấy biểu

hiện, truyền đạt ý nghĩa làm chức năng và điểm xuất phát của mình, vì thế nó là

“ký hiệu biết nói", còn tuyệt đại đa số đối tượng văn hoá và đối tượng tự nhiên

là “ký hiệu không biết nói”, điều này có sự ảnh hưởng to lớn đối với hoạt động

nhận thức. Điều này cho thấy, những tin tức mà sự vật trong tự nhiên đã phát đi

hoàn toàn không phải là “tin tức ngôn ngữ”. Sự vật tự nhiên hoàn toàn không

dựa vào mã tín hiệu “biết nói” do con người tạo nên, mà dựa vào mã tín hiệu của

bản thân nó. Tin tức tự nhiên lấy thuộc tính và quy luật của khách thể làm nội

dung, lấy thuộc tính và hình thái biến hoá để biểu hiện tác dụng của nó. Do đó,

giữa chủ thể và khách thể không tồn tại một “bản mã tín hiệu” thông dụng nào,

tin tức tự nhiên trên thực tế đòi hỏi chúng ta tạo ra mã tín hiệu đồng thời giải

thích ý nghĩa của nó. Điều này, như Duy Nạp Tăng đã chỉ rõ, nhằm “mang lại sự

thuận tiện cho bản thân chúng ta trong việc khám phá, phát hiện khi tiến hành

giải thích khoa học đối với hệ thống tồn tại, nhưng hệ thống tồn tại khi được

sáng tạo ra không hề có một chút thuận tiện nào đối với con người. Kết quả là,

trên thế giới, sự vật lâu đời nhất, phức tạp nhất, bí mật nhất đồng thời được ẩn

giấu bởi một hệ thống mã tín hiệu phức tạp chính là quy luật của giới tự

nhiên”(2).

Tiếp theo, trong hoạt động nhận thức, ngoài việc tiếp nhận những tin tức tập hợp

thành mã tín hiệu, con người còn phải tiến hành lý giải ý nghĩa của các tin tức

đó. Do vậy, nhận thức khi đóng vai trò là thông tin giải thích hoặc thông tin

không lý tưởng thì thường chứa đựng tính chất giả thiết và suy luận. Rất rõ ràng,

trong hai loại hoạt động thông tin hoặc nhận thức, nhận thức đồ thức (bản mã tín

hiệu) tuy đều phát huy tác dụng nhưng những tác dụng đó hoàn toàn không

giống nhau. Trong thông tin lý tưởng và hoạt động nhận thức mang tính tái hiện,

chủ thể chỉ cần dựa vào những đồ thức đã có là có thể tiến hành dự đoán và phán

đoán; nhưng trong thông tin không lý tưởng hoặc trong quá trình suy luận mang

tính giả thiết, nếu chủ thể dựa vào những đồ thức đã định thì không thể đưa ra

những phán đoán chính xác về sự vật, do vậy đồ thức không thể chi phối sự lý

giải và tri giác của con người một cách hoàn toàn. Trong sự suy luận mang tính

giả thiết, mã tín hiệu và ngữ cảnh, đồ thức và khách thể bổ sung lẫn nhau, cùng

phát huy tác dụng. Suy luận mang tính chất giả thiết dựa vào quy tắc để phán

đoán sự vật, nhưng những quy tắc do đồ thức cung cấp chỉ có đặc điểm là khả

năng thành lập. Suy luận mang tính giả thiết vừa dựa vào đồ thức vừa tham khảo

suy luận theo “ngữ cảnh” (khách thể), vì thế có sự thống nhất của đồ thức nhận

thức tương ứng và đồng hoá với đối tượng nhận thức. Trên thực tế, đồ thức

trong thông tin lý tưởng hoặc trong chức năng của hoạt động nhận thức mang

tính tái hiện, chỉ là một dạng đặc biệt, ngoại lệ. Quan hệ của đồ thức và đối

tượng có tính phổ biến và tính đặc thù, tính phổ biến của đồ thức tuy là phương

tiện để nắm bắt các đối tượng cá biệt, nhưng tính cá biệt không thể hoàn toàn

nằm trong tính phổ biến. Đây chính là nguyên nhân khiến đồ thức không thể tự

nó phát huy tác dụng. Trong khi chủ thể phản ánh khách thể bên ngoài một cách

trung thực, tác dụng tương hỗ của đồ thức nhận thức và đối tượng khách quan sẽ

hình thành nên một loại kết cấu bổ trợ. Kết cấu này không chỉ là cơ sở cho việc

thống nhất giữa tính khách quan của nhận thức và tính năng động chủ quan của

nhận thức, mà còn cho thấy con người lợi dụng việc quy về đồ thức để nắm bắt

những điều kiện và con đường của sự vật mới.

Sự suy luận mang tính giả thiết của con người gắn liền với một loại chức năng

quan trọng của đồ thức nhận thức. Sự lý giải trước đây đối với chức năng của đồ

thức chủ yếu hạn chế trong phương diện đồng hoá đối tượng của nó. Theo cách

lý giải này, quá trình tri giác của con người chính là quá trình lợi dụng những đồ

thức đã có để tiến hành phân biệt và nhận thức đối với những sự vật bên ngoài

tác động vào; tri giác chính là sự kích hoạt đối với đồ thức kinh nghiệm; sự phù

hợp giữa kích thích của sự vật bên ngoài với các đồ thức có sẵn là tiền đề của

phản ánh, đồ thức chỉ là cơ cấu tái nhận thức các sự vật quen thuộc. Cách xem

xét này, về nguyên tắc, là đúng, nhưng nó hoàn toàn không chứa đựng toàn bộ

đặc điểm của nhận thức con người. Ví dụ, so sánh và giả thiết là hai phương

thức tư duy quan trọng để nhận thức những sự vật mới, chúng có mối liên hệ

mật thiết với đồ thức của chủ thể. Trên thực tế, con người không chỉ có phản

ứng đối với mỗi một sự vật mà họ đã biết rõ, cho dù là gặp phải những sự vật

mới không thể lý giải trong phạm vi của mã tín hiệu, cũng đòi hỏi đồ thức lý giải

ý nghĩa của nó. Mặc dù sự giải thích này chứa đựng tính hoài nghi, nhưng khi

chúng được kiểm nghiệm, nghĩa là khi có đầy đủ căn cứ thực tiễn, sẽ được đưa

vào hệ thống mã tín hiệu vốn có, đôi lúc còn có thể thay thế những mã tín hiệu

cũ. Nhấn mạnh một cách phiến diện tác dụng đồng hoá của đồ thức vừa không

thể giải thích được là phải làm gì khi gặp phải những hiện tượng khác biệt trong

nhận thức, vừa không thể nói rõ con người làm thế nào để có thể đưa ra những

phát hiện mới mang tính sáng tạo trong những hoàn cảnh chưa hề có tiền lệ.

Ký hiệu học cho rằng, không giống với động vật chỉ dựa vào tính di truyền của

cơ thể, con người là chủ thể của sáng tạo và sử dụng mã tín hiệu văn hoá. Bản

chất của việc con người sáng tạo ra mã tín hiệu văn hoá là nhằm mang lại ý

nghĩa và giá trị đối với thế giới bên ngoài, nhằm tiến hành mã tín hiệu hoá, trình

tự hoá. Nhưng cần phải chỉ ra rằng, bất kỳ cơ sở phát triển và hình thức của mã

tín hiệu văn hoá nào cũng đều là hoạt động thực tiễn của con người. Ký hiệu

ngôn ngữ đóng vai trò là hình thức phát triển nhất và là hình thái điển hình của

ký hiệu văn hoá khác. Nghiên cứu kết cấu và chức năng của nó có thể giúp

chúng ta đưa ra những hình mẫu và chìa khoá lý tưởng cho việc lý giải hoạt

động nhận thức và những mã tín hiệu điển hình khác; tương tự như vậy, cũng

không được quên rằng ngôn ngữ vốn có tính phái sinh và nó cũng chỉ là tương

đối đối với các đối tượng văn hoá và hoạt động nhận thức mà thôi.

II. Như trên đã trình bày, con người trong cùng hoàn cảnh trao đổi tin tức cần

phải nhất quán dựa vào “bản mã tín hiệu” của mình, cái “bản mã tín hiệu” này

chính là đồ thức nhận thức trên góc độ ý nghĩa nhận thức luận. Đồ thức là

phương thức tiến hành nhận thức và biểu đạt tri thức của con người. Nó là bản

mẫu có tính khái quát của hệ thống tri thức được đưa vào trong quá trình nhận

thức, là sự thể hiện tập trung nhất của quan niệm truyền thống, tri thức và kinh

nghiệm vốn có của con người. Khái niệm đồ thức không chỉ biểu hiện tính chỉnh

thể của hiệu ứng chức năng và kết cấu quan hệ của các yếu tố trong quá trình

nhận thức, mà còn chỉ ra đặc trưng chủ yếu, phương thức tồn tại và phát triển cơ

bản của nhận thức. Chúng ta thường thấy những nghiên cứu về chức năng của

đồ thức, còn trong bài viết này chúng tôi chú trọng trình bày nhân tố chế ước nội

tại trong chức năng của đồ thức, từ đó giúp chúng ta hiểu được cơ chế chuyển

đổi của đồ thức.

Thứ nhất, khi coi đồ thức nhận thức như đối tượng cần đi sâu nghiên cứu của tư

duy, chúng ta có thể sẽ gặp phải rất nhiều vấn đề vướng mắc. Vấn đề đầu tiên

gặp phải là sự lý giải khác nhau về đồ thức. Ví dụ, Piaget giải thích đồ thức là

kết cấu vận động chuyển biến của tư duy, quan điểm này nghiêng về phương

diện suy luận lôgíc của đồ thức. Herbert A. Simon, người sáng lập ra tâm lý học

nhận thức và trí tuệ nhân tạo, thì giải thích đồ thức là kết cấu chỉ số, nghĩa là bao

hàm nội dung tri thức nhất định, mà không phải là chỉ tính trình tự của tri

thức(3). Hai quan điểm trên rõ ràng không tương đồng với nhau. Vấn đề tiếp

theo, khi chúng ta tiếp cận với những tài liệu hình thành đồ thức và tài liệu về

chức năng của đồ thức, giữa hai loại này tồn tại sự không hài hòa, không phù

hợp. Trong quan điểm của Piaget, hình thức cuối cùng của đồ thức chính là hình

thức hoá cấu trúc tư duy, nhưng trong rất nhiều tác phẩm bàn về chức năng của

đồ thức, lại chủ yếu trình bày về tác dụng chế ước và quy phạm của những tri

thức cụ thể đối với nhận thức. Điều làm cho mọi người chú ý là, cùng một học

giả, khi trình bày về những vấn đề khác nhau của đồ thức, cũng có những sự

không nhất quán. Như trên đã nói, Piaget tập trung vào vấn đề kết cấu lôgíc, do

đó ông đã phân biệt rõ sự khác nhau giữa phương diện vận dụng toán học của tư

duy và phương diện phản ảnh biểu tượng của tư duy, đồng thời coi kết cấu vận

dụng toán học là phương diện bản chất của tư duy. Nhưng, khi ông bàn về vấn

đề tương ứng và đồng hoá của đồ thức, thì thực chất lại thoát ly khỏi những quy

định đối với đồ thức của mình. Bởi vì đồ thức đóng vai trò là kết cấu suy luận

lôgíc của tư duy, phát triển đến hết giai đoạn hình thức hoá thì rất khó để có thể

tiếp tục nói đến vấn đề tương ứng. Vấn đề tương ứng nghĩa là tương ứng với sự

vật, chỉ khi xem đồ thức như là cái cấu thành tri thức mới có thể lý giải vấn đề

tương ứng của đồ thức. Theo quan điểm của Piaget, đồ thức xuất phát từ kết cấu

hoạt động của chủ thể, mà không phải do khách thể đem lại. Do vậy, vấn đề đồ

thức tương ứng với khách thể là tương đối khó lý giải. Những loại vấn đề này

đều nói lên rằng, cần phải nắm một cách toàn diện tính quy định của đồ thức,

đồng thời phải tiến hành phân tích một cách có hệ thống sự cấu thành của đồ

thức. Ở đây, tôi chỉ xuất phát từ một góc độ là hệ thống tri thức để tiến hành một

số phân tích đối với vấn đề cấu thành của đồ thức.

Mọi người đều biết, sự nghiên cứu của triết học khoa học đối với lôgíc phát triển

của khoa học tập trung ở góc độ hệ thống tri thức, về thực chất, là nghiên cứu đồ

thức nhận thức theo nghĩa hẹp, cho dù người ta dùng những thuật ngữ không

giống với nhận thức luận và tâm lý học. Do vậy, việc nghiên cứu chức năng của

đồ thức nhận thức cần phải dựa vào kết quả nghiên cứu của nó. Khi chúng ta

xem đồ thức nhận thức như một hệ thống tri thức, đồ thức nhận thức của con

người và triết học khoa học nghiên cứu hệ thống tri thức là giống nhau, nhưng

cũng có thể phân thành ba cấp độ: cấp độ kinh nghiệm, cấp độ lý luận và cấp độ

nguyên lý. Hệ thống tri thức của con người vừa phản ánh quá trình hình thành và

phát triển của đồ thức, nghĩa là quá trình thăng hoa từ thấp lên cao xuất phát từ

cấp độ kinh nghiệm cảm tính, vừa cho kinh nghiệm đóng vai trò bộ phận hợp

thành sự tồn tại của đồ thức, mà không xem nó như một giai đoạn phát triển của

đồ thức.

Giống như sự cấu thành tri thức của đồ thức nhận thức, chức năng của đồ thức

cũng bộc lộ tính cấp độ. Cấp độ nguyên lý đóng vai trò là cấp độ cao nhất của đồ

thức, nó khống chế và điều tiết cấp độ kinh nghiệm và lý luận, đồng thời quyết

định bản chất của đồ thức nhận thức. Sự khác biệt giữa các đồ thức khác nhau

mặc dù cũng xuất phát từ hai cấp độ khác, nhưng chỉ có cấp độ nguyên lý mới là

nhân tố quyết định về chất của đồ thức. Cấp độ nguyên lý là kết cấu cao hơn của

hệ thống tri thức, còn cấp độ kinh nghiệm và lý luận chỉ là kết cấu bên ngoài.

Nếu cho rằng, nhận thức và lý giải đối với khách thể là chức năng của lý luận và

kinh nghiệm, thì nguyên lý sẽ đưa ra cấu trúc của sự lý giải. Cấp độ nguyên lý là

“mệnh lệnh”, nó quy định sự phát triển biến hoá, chế ước sự biểu hiện và sản

sinh tri thức mới, đồng thời chọn lựa, tổ chức, chú giải đối với nhận thức để đưa

ra tiêu chuẩn hợp lý nhất. Tóm lại, cấp độ nguyên lý là do con người tạo nên, là

mô thức chung nhất để nhận thức thế giới; nó đưa ra một loại mô thức phản ánh

mang tính khả năng và phù hợp với sự biến hoá của thế giới. Sự biến đổi của cấp

độ nguyên lý sẽ dẫn đến toàn bộ kết cấu của lý luận và kinh nghiệm cũng biến

đổi theo. Nhưng loại mô thức nhận thức chung nhất này quy định không chỉ các

hình thức của tư duy (như kết cấu lôgíc toán học), mà cả phương thức và góc độ

quan sát của con người chịu ảnh hưởng bởi sự chế ước của lịch sử và thời đại.

Do vậy, nó thực chất là phương thức tư duy mà chúng ta vẫn thường nói đến.

Phương thức tư duy đóng vai trò là những kết cấu tinh thần để phát huy văn hoá

thế giới trong những thời kỳ và giai đoạn lịch sử nhất định, sự ảnh hưởng của nó

luôn có ý nghĩa vượt thời gian, nhưng lại không thể tồn tại độc lập, mà luôn

thâm nhập vào đồ thức nhận thức của con người để phát huy tác dụng.

Nếu mô thức nhận thức ẩn chứa trong những kết cấu cao hơn của những hệ

thống tri thức nhất định, thì lý luận và kinh nghiệm là mô thức biểu hiện của mô

thức nhận thức, nghĩa là cấp độ chức năng của nó. Như mọi người đều biết, chức

năng nhận thức của mô thức lý luận biểu hiện tập trung trong việc quan sát lý

luận. Đối với cùng một đối tượng, những gì mà nhà vật lý học nhìn thấy thì khác

với nhà hoá học. Nguyên nhân là ở chỗ, họ áp dụng những tri thức khác nhau

với cùng một đối tượng, tức là đem các tri thức lý luận khác nhau gắn vào đối

tượng, tạo nên sự lý giải và phân loại khác nhau đối với đối tượng. Cấp độ lý

luận có sự ổn định tương đối so với cấp độ kinh nghiệm, nó vừa có sự trợ giúp

của cấp độ kinh nghiệm, vừa nhận được sự bảo đảm của cấp độ nguyên lý. Khi

một loại lý luận đồng thời có tính thực dụng hợp lý (tính hợp lý của cấp độ kinh

nghiệm) và có tính hợp lý của niềm tin (tính hợp lý do cấp độ nguyên lý quyết

định), nó sẽ nhận được sự trợ giúp của hai loại cấp độ kia và do vậy, càng tăng

cường vai trò giải thích của mình.

Cấp độ kinh nghiệm nằm ở ngoài phạm vi của hệ thống tri thức; nó nằm trong

quá trình tác động qua lại giữa chủ thể và khách thể, do vậy mà Piaget cho rằng,

đó là chỗ quan trọng nhất của cấu tạo nội hoá và cấu tạo ngoại hoá. Cấp độ kinh

nghiệm cùng với sự phát triển hoạt động thực tiễn của con người cũng luôn luôn

ở trong quá trình vận động, biến đổi, cho dù cấp độ kinh nghiệm chịu sự chi

phối và chỉ đạo của lý luận, nhưng từ góc độ phát sinh học mà xét, nó lại là xuất

phát điểm của hệ thống tri thức của con người. Một mặt, cấp độ kinh nghiệm, do

mối liên hệ tự nhiên giữa nó và thực tiễn mà sản sinh hạt nhân hợp lý của trình

tự lôgíc và tri thức ngữ nghĩa; mặt khác, đồ thức nhận thức thường thông qua

cấp độ kinh nghiệm như là trung gian để tiến hành tác động qua lại với môi

trường nhằm đạt được sự điều chỉnh và phát triển. Đối với việc chấp nhận văn

hoá nước ngoài và tính có thể lý giải được về sự khác biệt giữa các nền văn hoá

khác nhau, thì cũng căn cứ vào tính tương đồng của loài người trên phương diện

lý tính thực dụng, nghĩa là trong điều kiện phương thức sinh hoạt khác nhau, con

người luôn có rất nhiều kinh nghiệm sống tương tự như nhau.

Những phân tích ở trên cho thấy, trong các lĩnh vực khoa học khác nhau, việc sử

dụng và lý giải khái niệm “đồ thức” thường do tính chất chuyên môn của chúng

mà có sự khác nhau. Vấn đề phân biệt mô thức trong nghiên cứu của tâm lý học

chủ yếu thuộc về cấp độ kinh nghiệm; “phép từ quả truy tìm nhân” và “nguyên

lý dòng chảy” trong phương pháp luận nghiên cứu khoa học gắn liền với chức

năng lý luận, còn “lý luận bản đồ xanh” là ý nghĩa chức năng của cấp độ nguyên

lý. Nghiên cứu nhận thức luận đối với đồ thức, trước tiên cần chú ý đến cấp độ

tri thức do các loại lý luận đồ thức chỉ ra, đồng thời cần phải tiến hành nghiên

cứu trên góc độ tổng thể.

Thứ hai, chức năng của đồ thức và cơ chế chuyển đổi của nó còn biểu hiện ở

một góc độ khác, nghĩa là vấn đề tính không đối xứng của nhân tố lôgíc và nhân

tố tâm lý. Tri thức của con người không chỉ có tính cấp độ của nó, mà còn có sự

phân biệt chủng loại. Nhà triết học nổi tiếng Karl Popper đã phân tri thức của

con người thành 2 loại: tri thức mang ý nghĩa chủ quan và tri thức mang ý nghĩa

khách quan. Loại thứ nhất thuộc về tâm lý học, loại sau thuộc về lôgíc học. Ông

cho rằng, ý nghĩa khách quan của tri thức không bao hàm tri thức của chủ thể

nhận thức. Do đó, mục đích của lý luận về tri thức khách quan của Karl Popper

là bỏ qua bộ não và cơ thể, tiến tới vượt qua quá trình tâm lý để biểu thị tính

chất lý tính của nhân loại. Nói một cách tương đối, đối với quá trình tâm lý của

con người, hệ thống tri thức do ngôn ngữ và chữ viết tạo thành vốn có tính

nghiêm ngặt và tính quy định chỉnh thể. Điều này cho thấy, kết cấu lôgíc của hệ

thống tri thức này tương đối ít tính tuỳ tiện và cũng tương đối dễ hình thức hoá.

Đây là điểm thuận lợi cho việc tiến hành phân tích lôgíc đối với hệ thống tri thức

khách quan. Thế nhưng, ở đây, Karl Popper đã phạm một sai lầm không thể bỏ

qua. Chúng ta biết rằng, nghiên cứu nhận thức luận đối với những phát hiện

khoa học không thể chỉ tập trung vào việc phân tích lôgíc những kết quả nhận

thức cũng như năng lực hình thức hoá nhận thức của con người. Đối với sự phát

sinh, phát triển của nhận thức mà nói, đây không phải là một vấn đề thuần tuý

hình thức, mà nó bao hàm quá trình tư duy tâm lý vô cùng phức tạp. Chính là

dựa vào cách xem xét này, Karl Popper không tán thành việc đối lập tri thức với

tâm lý học. Ông cho rằng, không thể xem xét vấn đề tri thức một cách biết lập,

tách rời sự phát sinh, phát triển của tư duy. Với bất kỳ nhận thức luận nào, cho

dù nó hạ thấp nhân tố chủ thể xuống mức thấp nhất, thì cũng đều phải cần đến sự

trợ giúp của tâm lý học. Như vậy, Karl Popper đã chuyển trọng tâm nghiên cứu từ

kết quả nhận thức sang quá trình nhận thức, đồng thời kết hợp lôgíc học với tâm

lý học, nhằm xây dựng một loại lôgíc vốn có hiệu dụng của tâm lý học và gắn với

vận dụng toán tâm lý.

NHẬN THỨC - ĐỒ THỨC - TÍNH KHÁCH QUAN (*) (tiếp theo)

LÝ CẢNH NGUYÊN(**)

Hoàn toàn không nghi ngờ rằng, sự tranh luận về mối quan hệ giữa tâm lý và

lôgíc chắc chắn vẫn còn kéo dài. Điều thu hút sự chú ý của chúng ta là, vì sao

lại có sự tranh luận giữa các nhà triết học và các nhà tâm lý học, sự khác biệt

và mối liên hệ giữa những vấn đề tâm lý và những vấn đề lôgíc nằm ở đâu,

chức năng của chúng trong quá trình nhận thức là gì? Chúng tôi cho rằng, đối

với việc lý giải cơ chế, chức năng của đồ thức, sự nghiên cứu sâu vấn đề này

là vô cùng quan trọng.

Nếu xem xét một cách tỷ mỉ, chúng ta sẽ nhận thấy, hệ thống phân loại tâm lý

và hệ thống quy loại lôgíc là hai loại chức năng điển hình của hệ thống phân

loại. Đầu tiên, đối với phạm vi phân loại của sự vật, chúng có độ rộng hẹp

khác nhau. Mọi người đều biết, năng lực phân loại của con người bắt nguồn từ

năng lực phân biệt dựa vào bản năng của động vật, do vậy phạm vi nhận biết

của động vật đối với các mô thức là vô cùng hạn hẹp. Khi có ai lấy hết trứng

trong tổ của chim hải âu, nó sẽ đi tìm những vật tròn tròn khác, ví dụ như đá

sỏi hoặc khoai tây để thay thế. So với động vật, hệ thống phân loại của con

người vốn có đặc trưng lý tính. Khi cần thiết, con người cũng có thể phân biệt

được sự khác nhau giữa vật và vật làm giả y hệt như nó. Nhưng như vậy

không có nghĩa là nói, con người chỉ có một hệ thống phân loại lôgíc mà thôi.

Thực tế cho thấy, sự phân loại tâm lý của con người đối với sự vật có khi còn

rộng hơn phân loại lôgíc (khái niệm). Khi chúng ta nói đến những từ như: ruột

quả, chân bàn, sau ghế, v.v. thì những từ in nghiêng đều được mượn từ phạm

vi khác đến và chúng đã sớm vượt khỏi hàm nghĩa vốn có của từ ngữ. Con

người sở dĩ có thể truyền đạt tin tức một cách có hiệu quả là vì giữa sự vật

được đề cập đến và những sự vật khác có tính tương đồng, đồng thời có thể

dẫn đến những phản ứng tương tự. Nói cách khác, ngôn ngữ thường ngày và

ngôn ngữ lý luận của con người luôn có tính chất loại suy, hàm nghĩa của nó

luôn vượt ra khỏi ý nghĩa trong từ điển. Tiếp theo, hình thức biểu trưng của

chúng không giống nhau. Hình thức biểu hiện của lôgíc đa phần mang tính

mệnh đề, còn của tâm lý học thì chủ yếu mang là tính so sánh. Giống như việc

dùng ngôn ngữ để biểu đạt, tư duy lôgíc đòi hỏi chúng ta vận dụng loại ngôn

ngữ chính xác của toán học để biểu đạt, đồng thời phải tuân thủ một loạt các

quy tắc và trình tự của việc xoá bỏ tính đa nghĩa của ngôn ngữ. Nhưng tư duy

so sánh thì lại yêu cầu chúng ta vượt qua hạn chế về loại, từ những sự vật khác

nhau để tìm ra những sự vật giống nhau. Một học giả chỉ ra rằng, trong lúc sử

dụng ngôn ngữ mang tính so sánh, “cần phải trợ giúp năng lực loại suy (đây

có lẽ là yếu tố thiên bẩm nổi bật nhất của bộ não con người), nghĩa là trong

những hoàn cảnh hoặc sự vật không giống nhau nhận ra những quan hệ và tính

chất giống nhau. Cái này tạo thành cơ sở tâm lý của phép tỷ dụ (ẩn dụ)”(4).

Như vậy, con người có hai phương thức biểu đạt ngôn ngữ, hoặc nói cách

khác, ngôn ngữ có hai mô thức vận dụng. Hai mô thức hay hai phương thức

biểu đạt đó có tác dụng và ý nghĩa rất khác nhau trong tư duy. Đối với câu nói

“Người Trung Quốc là người Trung Quốc”. Xét từ góc độ lôgíc, đây là một sự

biểu đạt mà lượng thông tin bằng không. Nhưng nếu xét từ góc độ tâm lý, việc

câu trên lặp lại cụm từ “người Trung Quốc” hoàn toàn không phải là ngang giá

trị với cụm từ đầu. Thực chất con người có hai loại phương pháp phân loại,

phương pháp phân loại lôgíc thì nghiêng về đồng nhất khách thể, hoặc tính

đồng nhất trong những điều kiện khác nhau của một loại khách thể, còn

nguyên tắc phân loại tâm lý thì nhấn mạnh tính đẳng trực của sự không đồng

nhất khách thể, nó có khuynh hướng kết hợp những sự vật khác nhau lại với

nhau. Tính phi đối xứng của nhân tố lôgíc và nhân tố tâm lý hoàn toàn không

nói lên sự tách rời, hoặc không thể dung hoà giữa chúng, mà chỉ nói lên rằng,

chúng ta cần phải xuất phát từ cấp độ cao hơn để nghiên cứu mối quan hệ qua

lại giữa hai nhân tố này. Chính vì thế, tôi đánh giá cao việc trong những năm

gần đây có nhiều lĩnh vực khoa học khác nhau đã cùng đưa ra và nghiên cứu ý

nghĩa phương pháp luận của phạm trù “tương tự”. Phạm trù này giúp ích cho

việc thống nhất lôgíc và tâm lý với nhau. Vấn đề “tương tự” chính là “dù là

bất đồng nhưng lại tương đồng”, nó bao hàm sự tượng trưng còn rộng và bao

quát hơn “loại”. Điều này nói lên rằng, khi hai sự vật cùng thuộc về một loại,

thì đương nhiên chúng tương tự với nhau, nhưng chúng ta lại rất khó dùng

“loại” để định nghĩa phạm trù “tương tự”. Nhà sáng lập lôgíc mờ L.A.Kuhn

lần đầu tiên đưa ra nội hàm của phạm trù “tương tự”, chính là chỉ một dạng

“loại” mà không thể định nghĩa một cách rõ ràng. Sự kết hợp giữa tâm lý học

và lôgíc học khiến cho sự nắm bắt về “loại” của chúng ta trở nên mơ hồ, từ đó

giúp con người có khả năng nắm bắt được quan hệ tương tự khả năng này

được gọi là khả năng “xác nhận đồng đẳng” hoặc “xác nhận đồng nhất”, nó

chính là sự vận dụng quan hệ được hình thành trong một lĩnh vực này sang

một lĩnh vực khác. Rõ ràng, khả năng này là cơ sở cho đồ thức nhận thức phát

huy tác dụng.

Cũng giống như tính phi đối xứng giữa chức năng của bán cầu não trái và bán

cầu não phải là cơ sở của kết cấu bổ trợ để hình thành nên tư duy trừu tượng

và tư duy hình tượng của con người, tính phi đối xứng giữa chức năng lôgíc và

chức năng tâm lý cũng cấu thành một loại kết cấu bổ trợ. Cái kết cấu bổ trợ

này có giá trị quan trọng đối với việc lý giải đồ thức trong quá trình nhận thức.

Đầu tiên, sự “đồng hoá” của đồ thức đối với khách thể nhận thức (bao gồm

các hình thức chọn lựa, giải thích, giả thiết, đối chiếu, v.v.) hoàn toàn không

nói lên đồ thức và khách thể là có quan hệ hoàn toàn đồng đẳng, mà chỉ một

loại quan hệ tương tự. Nói cho cùng, không chỉ suy luận so sánh của con

người, bao gồm diễn dịch, quy nạp, mà cả suy luận mang tính giả thiết cũng

đều dựa vào những sự vật tương tự để tiến hành. Tiếp theo, xét từ góc độ của

ký hiệu học, sự đối lập của lôgíc và tâm lý là sự đối lập của lưỡng cực ý nghĩa,

những yếu tố lôgíc nằm ở vị trí trung tâm của hệ thống ngữ nghĩa, còn những

yếu tố tâm lý thì nằm ở vùng giáp ranh của hệ thống này. Vị trí trung tâm chịu

sự chi phối hoàn toàn của mã tín hiệu, nó là bộ phận xác lập đầy đủ lý tính con

người; còn vùng giáp ranh thì có khuynh hướng thoát khỏi sự khống chế của

mã tín hiệu, trình tự hoá của nó thì không hoàn chỉnh và không ổn định.

Những yếu tố lôgíc và những yếu tố tâm lý đóng vai trò là nhân tố chế ước nội

tại của đồ thức nhận thức chính là hai loại năng lực của chủ thể, từ lĩnh vực

lôgíc đến lĩnh vực tâm lý. Chúng ta có thể nhận thấy rằng, tư duy con người từ

lúc thu nhận mã tín hiệu đến khi giải mã tín hiệu cũng chính là vấn đề

“phương thức tư duy thu hẹp” chuyển thành “phương thức tư duy lan toả”. Sự

thống nhất đối lập cũng như sự chuyển biến qua lại giữa tâm lý và lôgíc là kết

cấu có tính sáng tạo của sự phát triển ký hiệu ngôn ngữ, cũng chính là nhân tố

cấu thành cơ bản của tư duy sáng tạo. Con người sáng tạo và sử dụng mã tín

hiệu, con người vừa phục tùng mã tín hiệu, vừa có thể cải biến mã tín hiệu. Do

đó có thể rút ra kết luận là, việc hai nhân tố này (nhân tố lôgíc và nhân tố tâm

lý – ND.) cùng tồn tại sẽ thúc đẩy nhận thức của con người và cơ chế nội tại

của sự tiến hoá của đồ thức.

III. Vấn đề đặt ra khi đi sâu nghiên cứu và tìm hiểu quá trình nhận thức là, rốt

cuộc, đồ thức được phát huy tác dụng như thể nào và làm thế nào mà con

người xuất phát từ đồ thức chủ quan lại đạt được tính khách quan của nhận

thức. Đây chính là những vấn đề quan trọng mà nhận thức luận phải đối mặt.

Như mọi người đều biết, Piaget đã đưa ra lý luận đồ thức nhận thức. Ông cho

rằng, bất kỳ nhận thức nào cũng đều không có một sự khởi đầu tuyệt đối, nó

luôn được gắn với những đồ thức đã có. Nhận thức và tri thức không phải là

sự phản ứng đơn giản của chủ thể đối với kích thích bên ngoài, mà đạt được

thông qua kinh nghiệm hoặc đồ thức đã có trước đây đối với sự đồng hoá của

nó. Ông dùng công thức “S (A) R” để thay thế công thức “S - R” của những

người theo chủ nghĩa hành vi, trong đó (A) biểu thị các loại kích thích đã bị đồ

thức của chủ thể đồng hoá. Như vậy, Piaget cho rằng, để đảm bảo, nhận thức

và tri thức của con người hoàn toàn không chỉ dựa vào khách thể bên ngoài,

mà còn dựa vào kết cấu năng lực của chủ thể, nghĩa là về bản chất, đồ thức

nhận thức dựa trên sự tác động qua lại của chủ thể và khách thể.

Sự khởi đầu của nhận thức bắt nguồn từ sự tác động qua lại giữa chủ thể và

khách thể, nó phong phú hơn so với việc khách thể độc lập nảy sinh ra các vấn

đề, đây là quan điểm hạt nhân của Piaget. Quan điểm này không những chỉ ra

cấp độ tác động qua lại giữa chủ thể và khách thể trong quá trình hoạt động,

mà còn bao hàm cấp độ tác động qua lại giữa đối tượng nhận thức và đồ thức

chủ quan. Đồ thức đóng vai trò năng lực nhận thức của con người, về mặt hình

thức là chủ quan, đồng thời chỉ thông qua sự sàng lọc của đồ thức quan niệm,

khách thể bên ngoài mới có thể được chủ thể nắm bắt. Vậy, tính khách quan

của nhận thức được thực hiện như thế nào? Piaget đã chỉ ra lý luận về sự bổ

sung lẫn nhau giữa chủ quan và khách quan, giữa chủ thể và khách thể, hay là

lý luận về sự đồng hoá và tương ứng dần dần để tiến đến cân bằng. Cụ thể có

hai điểm chủ yếu sau đây:

Một là, bản thân sự đồng hoá của đồ thức không thể tách rời mặt đối lập của

nó – tương ứng – mà tồn tại, đồ thức có chức năng đồng hoá luôn bị đối tượng

đồng hoá của nó dẫn dắt, nghĩa là đồ thức tương ứng với khách thể. Khi mà

đồng hoá lớn hơn tương ứng, tư duy chỉ có thể ở trong trung tâm cái tôi; khi

mà đồng hoá thoát ly sự tương ứng, thì tri thức mà nó đạt được mang tính chủ

quan, tuỳ tiện và sẽ dẫn đến “sai lầm đồng hoá”, nghĩa là khách thể bị chủ thể

đồng hoá sai, hình ảnh của sự vật khách quan bị biến đổi do sự đồng hoá sai

lầm. Do đó, quá trình nhận thức không chỉ là quá trình đồng hoá tin tức, mà

còn là quá trình không ngừng đòi hỏi xoá bỏ vấn đề “trung tâm hóa”. Quá

trình này là điều kiện tất yếu của bản thân tri thức khách quan. Điều đó có

nghĩa là, quá trình nhận thức, ngoài đồ thức và kết cấu bên trong, luôn cần có

tác động của thế giới bên ngoài.

Hai là, đồng hoá và tương ứng là hai cực của sự tác động qua lại giữa tri thức

chủ quan và tri thức khách quan. Năng lực trí tuệ luôn luôn giúp cho quá trình

nhận thức thích ứng với hai cực của sự tác động tương hỗ để đạt được sự phát

triển. Nói chung, sự tiệm tiến dần dần đến cân bằng giữa đồng hoá và tương

ứng là quá trình cơ bản của sự phát triển nhận thức. Trong quá trình nhận

thức, chủ quan và khách quan, đồng hoá và tương ứng không phải là không

thể dung hoà, mà chúng vừa đối lập vừa thống nhất với nhau. Nhận thức luôn

dựa vào sự tác động qua lại, bổ sung lẫn nhau giữa hai yếu tố trên mà phát

triển, tất cả tri thức vừa tương ứng với khách thể vừa đồng hoá với chủ thể, từ

cái tôi trung tâm đến tính khách quan là quy luật tiến hoá của tri thức và nhận

thức.

Như vậy, tác dụng tích cực và tiêu cực của đồ thức trong quá trình nhận thức

đã được Piaget trình bày. Vấn đề là ở chỗ, lý luận này có tính khoa học hay

không? Đồng hoá và tương ứng đóng vai trò là một quy luật tâm lý học liệu có

thể được chứng minh và phản ánh trong cấp độ văn hoá xã hội hay không?

Việc Piaget phát hiện ra quy luật tâm lý này đã được thực tế lịch sử nghệ thuật

chứng minh. Một học giả nổi tiếng của Anh là E.H.Gombrich thông qua quá

trình tập trung nghiên cứu lịch sử tiến hoá của nghệ thuật cũng đồng thời phát

hiện ra quy luật quan trọng này. Ông nhận thấy, trong một bức địa chí mô tả

thế kỷ XVI, con sông Tiber đã phá vỡ con đê của thành La Mã, cho dù người

hoạ sỹ cố gắng miêu tả thành Sant’ Angelo của La Mã, nhưng cái mà mọi

người nhìn thấy chẳng qua chỉ là đồ thức của cái thành mà thôi, và hai cái đó

khác xa nhau. Vào thế kỷ XVII, một hoạ sỹ nổi tiếng có kỹ thuật siêu đẳng về

tranh địa chí là Marian trong khi vẽ nhà thờ Đức Bà Paris, đã bỏ kiến trúc

Gothic vừa hẹp vừa nhọn của các cửa sổ để vẽ thành vừa tròn vừa to, đồng

thời bỏ một bên có 7 cửa sổ và một bên có 6 cửa sổ để vẽ thành mỗi bên có 4

cửa sổ. Vào thế kỷ XIX, thời kỳ nghệ thuật tranh địa chí phát triển mạnh ở

nước Anh, người ta đã cho xuất bản một bức tranh đồng nhà thờ Đức Bà

Chatelet, so với nguyên mẫu thì cũng khác nhiều. Những chất liệu mà hoạ sỹ

sử dụng cho tác phẩm này là rất chuẩn xác, nhưng lại không vượt qua được

hạn chế của truyền thống. Ông vẽ giáo đường Chatelet theo kết cấu Gothic,

nhưng không vẽ cửa sổ tròn kiểu La Mã ở phía tây. Những sai sót của một số

hoạ sỹ vừa nói ở trên đều không phải do nguyên nhân kỹ thuật tạo thành, mà

liên quan đến truyền thống và đồ thức của người hoạ sỹ; nếu như có ai chỉ cho

người hoạ sỹ sự sai sót của anh ta, thì anh ta có thể sửa chữa nó. Do đó,

E.H.Gombrich đã rút ra kết luận: “những chất liệu dường như không quá quan

trọng đối với người nghệ sỹ để tạo ra một sản phẩm độc đáo, anh ta không

xuất phát từ ấn tượng thị giác mà xuất phát từ quan niệm hoặc là khái niệm:

như hoạ sỹ người Đức đã vận dụng khái niệm về thành luỹ đối với một thành

luỹ cá biệt, Marian thì xuất phát từ quan niệm của ông về nhà thờ, còn người

hoạ sỹ tranh đồng thì xuất phát từ một dạng mô thức cố định của nhà thờ”. Sự

hài hoà giữa hiện thực và hội hoạ “thường là quá trình tiến hành từng bước

một, quá trình này dài bao nhiêu, khó khăn phức tạp thế nào, phải dựa vào sự

lựa chọn đồ thức đầu tiên phù hợp với mục đích của mỗi bức tranh”(5). Trên

đây là những ví dụ điển hình về sự ảnh hưởng của truyền thống lịch sử và đồ

thức đối với tính tái hiện của nghệ thuật.

Tác dụng của đồ thức trong quá trình nhận thức và trong tính tái hiện của nghệ

thuật đã được trình bày ở trên, điểm khó khăn nhất là làm rõ cơ chế phát huy

tác dụng của đồ thức. Mọi người đều biết, mặc dù về tổng thể Piaget có đưa ra

lý luận về cơ chế chức năng của đồ thức (đồng hoá và tương ứng), nhưng ông

chủ yếu nghiêng về sự phát sinh và phát triển của nó. Do đó, chủ nghĩa kết cấu

(đồ thức) của ông có mối liên hệ chặt chẽ với chủ nghĩa cấu tạo, còn vấn đề cơ

chế và chuyển biến của đồ thức trong quá trình nhận thức không được đề cập

nhiều.

E.H.Gombrich chỉ ra rằng, chi phối quá trình tri giác và quá trình tái hiện nghệ

thuật là do cùng một quy luật, quy luật “đồ thức và sửa chữa”. Theo ông, sự lý

giải của chủ thể đối với sự vật (bao gồm mô tả và tái hiện) thường là sự giải

thích đồ thức và nếu không có những đồ thức ban đầu, thì chúng ta vĩnh viễn

không thể nắm bắt được những sự vật cá biệt. Tâm lý học có đề cập đến hai

hình thức đồ thức khác nhau và hai hình thức đồ thức có quan hệ song song có

nguồn gốc từ sự khác biệt và chuyển đổi của đồ thức kinh nghiệm chủ quan

của chủ thể. Thậm chí, trong khi phân biệt đối với những hình thức đồ thức

không có ý nghĩa, đồ thức kinh nghiệm dự thành cũng không thể thiếu được.

Khi con người đứng trước những vết tích (dấu vết) để lại, thì luôn gắn nó phù

hợp với những đồ thức đã rõ ràng. Ví dụ, vết tích để lại là một hình giống như

tam giác hoặc giống như một con cá, sau khi lựa chọn đồ thức về đại thể phù

hợp với hình dạng của các vết tích đó, người ta bắt đầu tiến hành chỉnh sửa nó

cho đúng đắn, ví như chú ý đến góc hình tam giác là nhọn chứ không phải là

tròn, hoặc đằng sau con cá là cái đuôi… Như vậy, có thể thấy, nhận thức đều

thông qua đồ thức dự thành và quá trình chỉnh sửa cho đúng đắn để tiến hành.

Do quan hệ của đối tượng và đồ thức là quan hệ chung và quan hệ cá biệt mà

không phải là quan hệ hoàn toàn bình đẳng, nên khi vận dụng đồ thức để

“đồng hoá” đối tượng, bản thân đồ thức cũng bị chỉnh sửa cho đến khi đạt

được sự phù hợp với trạng thái sự vật mà dự định tái hiện.

Rõ ràng, ở đây nói đến “chỉnh sửa lại cho đúng” chính là đồ thức tương ứng

với khách thể bên ngoài. “Đồ thức dự thành và chỉnh sửa lại cho đúng” dựa

vào một phương pháp biểu thị mới đã tái hiện và minh chứng cho hình thức

quan hệ “đồng hoá và tương ứng” của Piaget. Đóng góp của E.H.Gombrich là

ở chỗ, ông đưa ra hai mệnh đề mới: “Chế tạo có trước phối hợp” (hoặc “sáng

tạo có trước tham khảo”) và “phối hợp chiến thắng chế tạo”. Theo quan điểm

của ông, bất kỳ sự sáng tạo hay chế tạo hình tượng nào cũng đều không tránh

khỏi quy luật của đồ thức và chỉnh sửa cho đúng, thế nhưng vị trí của đồ thức

và sự chỉnh sửa cho đúng trong quá trình chế tạo hình tượng là không giống

nhau. “chế tạo có trước phối hợp” chính là nhấn mạnh tính chỉ đạo của mô

thức quan niệm. Đồ thức vừa là nghiên cứu hiện thực, là phương tiện xử lý

tính đặc thù, vừa là khởi điểm và cấu trúc của chủ thể để phù hợp với đối

tượng khách quan mà tiến hành điều chỉnh và chỉnh sửa cho đúng. Do bất kỳ

sự chế tạo hay sáng tạo nào cũng đều xuất phát từ đồ thức dự thành nên đồ

thức có trước đối tượng cần phải được tham khảo và phối hợp. Quá trình tri

giác và chế tạo hình tượng nghệ thuật của con người đương nhiên phải có sự

phối hợp với sự vật tự nhiên được nó miêu tả, mà quá trình phối hợp chính là

thông qua trình tự của đồ thức và chỉnh sửa cho đúng để tiến hành. Tri giác và

“tính giống hệt” của sự tái hiện nghệ thuật hay tính khách quan là mục đích và

kết quả cuối cùng của quá trình này. Do đó, E.H.Gombrich cho rằng, một tác

phẩm nghệ thuật mô tả một cách chính xác tự nhiên thể hiện “phối hợp chiến

thắng chế tạo”. Như vậy, xuất phát từ những đồ thức chung, thông qua sự điều

chỉnh từng bước, cho đến khi chủ thể nắm bắt một cách đúng đắn quan niệm

của các đối tượng nhất định, đó chính là quá trình hoàn chỉnh của đồ thức có

trước phối hợp và sự phối hợp chiến thắng đồ thức. Nó biểu hiện một cách cụ

thể nhận thức của con người làm thế nào để thoát khỏi cái tôi, làm thế nào để

từ tính chủ quan đi đến tính khách quan; đồng thời cho thấy bất kỳ một nhận

thức mới được sản sinh nào cũng đều là kết quả của việc chủ thể sửa chữa,

phản tỉnh đối với những đồ thức vốn có. Trong lịch sử nhân loại, những phẩm

chất quý báu và cống hiến to lớn của các nhà khoa học, các nhà nghệ thuật là

dám và khắc phục thành công hạn chế của truyền thống lịch sử cũng như thói

quen đồ thức, đồng thời khắc phục hạn chế cũng như cải tạo và đổi mới đồ

thức quan niệm.

Có người sẽ hỏi: “đồ thức và sửa chữa cho đúng đắn” đã nói ở trên (chế tạo có

trước tham khảo và phối hợp chiến thắng chế tạo) có phải là toàn bộ quy luật

vận hành đồ thức nhận thức của con người hay không? Câu trả lời của chúng

tôi là vừa đúng, vừa không đúng. Ở trên, chủ yếu nói đến cơ chế tác động của

đồ thức kinh nghiệm, còn sự chuyển đổi và tu sửa của mô thức nhận thức cũng

như cấp độ lý luận thì phức tạp hơn nhiều. Loại hình và vị trí của sự đổi mới

đồ thức có quan hệ trực tiếp với những vấn đề tồn đọng của cấp độ tri thức,

việc giải quyết những vấn đề lý luận quan trọng có quan hệ chặt chẽ với việc

chỉnh sửa mô thức lý luận, chỉ có sự đổi mới nguyên lý mới thực sự động

chạm đến mô thức nhận thức. Có một số chuyên gia thậm chí cho rằng, tương

đối luận xuất hiện chỉ là sự đổi mới đối với cấp độ lý luận của cơ học cổ điển,

chỉ khi cơ học lượng tử ra đời mới thực sự biểu hiện cuộc cách mạng trên

phương diện nguyên lý của cơ học cổ điển. Điều đó cho thấy, mô thức nhận

thức hoàn toàn không giống như sự lý giải thông thường, nghĩa là không thể

tuỳ tiện thiết lập và biến đổi.r

Người dịch: ThS.CHU VĂN TUẤN

(Viện Triết học, Viện Khoa học xã hội Việt Nam)

(*) Bài đã đăng trên Tạp chí Nghiên cứu triết học, số 1, 1990.

(**) Giáo sư, tiến sĩ, Viện Triết học, Viện Khoa học xã hội Trung Quốc.

(1) Nhập môn ký hiệu học. Công ty xuất bản Văn hoá quốc tế xuất bản, 1985,

tr, 155.

(2) Con người có vai trò của con người. Thương vụ ấn thư xuất bản, 1978,

tr.100.

(3) Xem Tri thức nhân loại. Nxb Khoa học, 1986, tr.102.

(4) Ngôn ngữ học khái niệm. Thương vụ ấn thư xuất bản, 1983, tr. 72.

(5) Nghệ thuật và ảo giác. Nxb Nhân dân Hồ Nam, 1987, tr. 69.