PHÁT TRIN DU LCH HI AN TRONG THI K TOÀN CU HÓA
TIỀM NĂNG VÀ THÁCH THỨC
Võ Th Ánh Tuyết(*)
Đào Vĩnh Hợp(**)
TOURISM DEVELOPMENT IN HOI AN IN GLOBALIZATION PERIOD
- POTENTIAL AND CHALLENGES
Abstract
Hoi An, a long historical land, is located in Central Vietnam. Since Hoi An became a
World Cultural Heritage in 1999 so far, its tourism activities have prospered and developed.
It has strong tourism development and become an attractive destination, attracting many
tourists in the country and abroad. The economic exchanges and cultural convergence during
the current globalization have created both advantages and challenges for Hoi An.
*
1. Tiềm năng để phát trin du lch Hi An
Hi An may mắn được thiên nhiên ban tng cho những điều kin t nhiên thun li
được thừa hưởng mt di sản văn hoá vô giá. Đó quần th di tích kiến trúc khu ph c cùng
vi nhng giá tr văn hoá phi vật th độc đáo còn được bo tn khá nguyên vn.
1.1. Điu kin t nhiên, xã hội, dân cư
Hi An mt thành ph cách thành ph Đà Nẵng 30km v phía Đông Nam và cách thành
ph Tam K (tnh Qung Nam) khong 55 km v phía Đông Bắc. Phía đông nối vi bin
Đông qua cửa Đi, phía tây giáp hai huyện Điện Bàn Duy Xuyên, phía nam giáp huyn
Duy Xuyên, phía bc giáp huyện Điện Bàn, đều thuc tnh Qung Nam.
Địa hình Hội An đa dng phc tp, nhiều sông ngòi, mương lạch, cn ni, rng
dừa nước ngp mn, ca sông, ca bin, biển đảo, núi rng. Kết qu nghiên cứu đa cht cho
biết các cn cát c nht ca khu vc Hi An đưc tạo thành cách đây 10.000 năm(1). Môi
trường t nhiên đã ưu đãi cho Hội An các nguồn tài nguyên như: các loi hi sản như tôm,
tươi ngon nổi tiếng t bin Cửa Đại; rng Lao Chàm nhiu lâm sản, dược liệu, động
vật quý, đc bit yến sào mt loi thc phm dược liệu quý; đất đai phù sa ven sông
màu m thích hp cho nhiu loi cây trồng. Phía đông Hội An biển Đông, bờ bin dài 7
km cửa sông sâu, ntrường rng lớn, đảo Lao Chàm cung cp nhiu tài nguyên
quý hiếm là bc bình phong trên bin che chn sóng, to nhiu điều kin thun li cho tàu
thuyn cp bến. Ngày nay đảo Cù Lao Chàm đã tr thành điểm du lch hp dn.
Theo kết qu điều tra ngày 01/04/2009, Hi An din tích 6.068km2, dân s 82.850
người, chia thành 9 phường và 4 xã. Các phường gm: Cm An, Cm Châu, Cm Nam, Cm
Phô, Cửa Đại, Minh An, Sơn Phong, Tân An, Thanh Hà. Các xã gồm: Cm Hà, Cm Kim,
Cm Thanh, Tân Hiệp (xã đảo nm trên Cù lao Chàm)(2).
1.2. Các giá tr văn hóa vật th và phi vt th ca Hi An
Nh các yếu t trong ngoài nước, sau thế k XV, thương cảng Hội An được hình
thành. Đến thế k XVIIXVIII, Hi An tr thành một đô thị thương cảng phn thnh.
Thương thuyền các nước đã cập bến đến buôn bán Hi An. Qua bao biến động ca lch s,
(*) ThS., Trường Đại hc Khoa hc Xã hội và Nhân văn - Đại hc Quc gia TP. H Chí Minh.
(**) ThS. NCS., Trường Đại hc Sài Gòn.
tác động bi thời gian nhưng Hội An vn bo tn gần như nguyên trạng qun th kiến trúc đô
th c quý báu cùng nhng giá tr văn hóa tinh thần vô giá.
Không gian kiến trúc ph c Hi An
Quá trình giao lưu kinh tế - văn hóa trong mấy trăm năm từ thế k XVI đến thế k XIX,
vào thi k đô thị - thương cảng Hi An hình thành và phát trin, đã tạo cho đô th c Hi An
được hu hết các loi hình kiến trúc c ca Vit Nam. Hi An chính mt hình cng
th truyn thng Đông Nam Á đưc bo tn nguyên vẹn chu đáo. H thng các di tích
vi mức độ tập trung khá y đc hiếm nơi nào sánh được. Theo s liệu điều tra ca
Trung tâm bo tn di tích Hội An (tính đến cuối năm 2001) trên địa bàn Hi An hin có 1352
di ch, trong đó 1268 di tích kiến trúc ngh thut thuc các công trình dân dng (nhà ,
cu, giếng, chợ), công trình tín ngưỡng (đình, chùa, lăng miếu, hi quán, nhà th tc) và công
trình đặc thù (m)(3). Mỗi loại hình kiến trúc đều những đặc điểm, sắc thái riêng đều
góp phần tăng thêm tính phong phú, đa dạng văn hóa của đô thị cổ Hội An.Kiến trúc ph c
có s kết hp hài hoà gia không gian, b cc kiến trúc và s đan quyện gia các phong cách
kiến trúc Vit - Hoa - Nht - Phương Tây.
Đời sng sinh hot kinh tế, văn hóa, tinh thần
Ngoài nhng giá tr văn hoá qua các di sản kiến trúc đa dạng, Hội An còn lưu giữ mt
nn tảng văn hoá phi vật th độc đáo.
Cũng nhờ vai trò lch s ca mình, cng vi nhng giá tr độc đáo của một đô th c t
di sn mà các thế h trước đã để lại, cư dân Hội An ngày nay đã y dựng nên cơ cấu kinh tế
đa ngành nghề và đã biết tn dng thế mnh ca mt di sản văn hoá thế giới để phát trin các
ngành dch v để phc v cho du lch(4). Dưới tác động ca hoạt động du lch, các làng ngh
c truyn Hi An lại được hi sinh và phát trin mnh m.
Văn hóa của cộng đồng cư dân Hội An có s đan xen, hòa quyện gia các yếu t Vit
Hoa, Hoa Việt, Chăm Vit... Các l hội phong phú, đặc sắc. Ngư dâncó các l hi: cu
ngư tế ông đua thuyền. Nông dân các l hi nông nghip như: tết Nguyên Đán, tết
Nguyên Tiêu, tết Đoan Ngọ, tết Trung Thu, l Cu Bông, l ớc Long Chu… Các l hi vía
Thiên Hu Thánh Mẫu, Quan Thánh Đế Quân, Tài Thần… của dân thương nghiệp. Các l
hi này vốn đã hình thành từ lâu, nay lại được khôi phc. Bên cạnh đó, đời sng m thc vi
các món ăn truyền thống, kho tàng văn a dân gian muôn hình, muôn vẻ vi các truyn
thuyết, huyn thoi, c tích, huyn thoi, ng ngôn, cùng vi nhng li hát ru dt dào, nhng
điệu khoan tr tình, nhng câu dân ca bài chòi nng thm… đã truyền vào lòng người
nhng tình cm sâu lng, bình d.Quan trọng hơn cả con người Hi An vi những đặc
trưng về tính cách, li sng, phong cách ng xử… vừa bình d, va sâu sc mang nng yếu t
truyn thng của người Vit vn ci ngun t văn hóa lúa nước, văn minh xóm làng
phương Bắc. Đồng thời qua giao lưu, tiếp xúc, cư dân Hội An cũng thể hin sc thái, ct cách
của riêng mình. “Hội An Đó một s hi thy, hi nhân hi t n hóa cùng đa
dạng”(5).
Quan trọng hơn cả con người Hi An vi những đặc trưng về tính cách, li sng,
phong cách ng xử… va bình d, va sâu sc mang nng yếu t truyn thng của người
Vit vn ci ngun t văn hóa lúa nước, văn minh xóm làng phương Bắc. Đồng thi qua
giao lưu, tiếp xúc, dân Hội An cũng thể hin sc thái, ct cách của riêng mình. “Hội An
Đó một s hi thy, hi nhân hi t văn hóa cùng đa dạng”(6). Nếu quần thdi ch
kiến trúc khu phố cổ được xem như một “bảo tàng sống”, thì người dân Hội An bao đời nay
vẫn được xem những con người “sống cùng phố cổ, sống với phố cổ, sống phố cổ”.
Hàng ngày cuộc sống đời thường diễn ra ngay trong lòng phố cổ; từng công trình kiến trúc cổ
đều in đậm, hằn sâu nếp sống, lối sống văn hóa đặc trưng của con người Hội An.
2. S phát trin du lch Hi An trong trong thi k toàn cu hóa nhng thách
thc
2.1. S phát trin du lch Hi An trong trong thi k toàn cu hóa
Tt c nhng tiềm năng vô giá cho sự phát trin du lch Hội An đã được chính quyn và
nhân dân Hi An gi gìn, nâng niu và bo tn gần như nguyên vẹn. S tn ti một đô thị như
Hội An trường hp duy nht Vit Nam hiếm thy trên thế giới, đây được xem như
mt bo tàng sng v kiến trúc và li sống đô thị. Hội An là vùng đất va hi nhân, hi thu,
va cn th, va cn giang(7). Nh s n lc ln trong bo tn khu ph c Hội An, đặc bit
kiến trúc khu ph cổ, n ngày 4 tháng 12 năm 1999, Tổ chức Văn hóa Khoa hc Giáo
dc Liên hip quốc UNESCO đã ghi tên Hội An vào danh mc các di sản Văn hóa thế
giới.Năm 2008, Hi An lại được vinh hạnh được tr thành thành ph trc thuc tnh Thành
ph Hi An(8). Năm 2009, Lao Chàm Hội An được công nhn là Khu d tr sinh quyn
Thế gii. Hội An đã được nhn rt nhiu giải thưởng cao quý ca các t chc quc tế trao
tặng, như: “Giải thưng kit xut v bo tn di sản”, “Giải vàng v phát trin du lịch”,“tốp
10 thành ph hp dn nht thế giới”, “Thành phố quyến r nhất Việt Nam”…
Thành quả lớn nhất của ngành du lịch Hội An trong những năm qua đã xây dựng
phát triển được uy tín thương hiệu Hội An - một điểm đến an toàn, thân thiện. Hội An cũng
đã tập trung phát triển du lịch Cù Lao Chàm nâng cao chất lượng dịch vụ du lịch, được du
khách yêu thích, tiếp tục được các tổ chức du lịch quốc tế bình chọn thành phố hấp dẫn
Châu Á(9).
Thành phố Hội An vừa được trang mạng du lịch www.touropia.com xếp thứ 4 trong top
10 thành phố kênh đào nổi tiếng thế giới, chỉ sau Venice - Italia, Amsterdam - Hà Lan
Bruges - Bỉ(10). Báo cáo chính tr Đại hội Đảng b Th xã (Thành ph) ln th XV đã xác định
Dch v Du lch Thương mi, Công nghip TTCN Xây dựng, N Nông nghip.
Trong đó lĩnh vực Dch v Du lch Thương mại gi vai trò ch đạo, ngành kinh tế
trng yếu, quyết định s phát trin ca Thành ph(11).
Hội An hiện nay đã nhiều hoạt động cùng các chương trình đặc biệt để thu hút
khách tham quan, góp phần tao nên một “thương hiệu” du lịch đặc sắc cho Hội An. Các
chương trình đã tạo được ấn tượng tốt đẹp trong lòng du khách trong nước quốc tế.
Chương trình “Tái hiện đêm phố cổ Hội An đầu thế kỷ 20” được thực hiện từ ngày 8/9/1998.
Từ đó đến nay, đã hơn 200 đêm phố cổ được tổ chức định kỳ vào 14 âm lịch hàng tháng.
Tại đây, du khách được tham gia nhiều hoạt động văn hóa dân gian truyền thống như: chơi
bài chòi, cờ tướng, cờ làng, đập nồi, khoan đối đáp, xướng họa thơ đường, nhóm thơ
truyền thống, biểu diễn tuồng, võ thuật truyền thống, trình tấu nhạc cổ truyền, dạy hát dân ca,
thư pháp, hát nhạc cổ điển, nhạc thính phòng, chợ đêm, thả đèn trên sông hay âm nhạc đường
phố… Dự án Phố dành cho người đi bộxe không động ra đời năm 2004. Đến nay đã
qua nhiều lần điều chỉnh thời gian hoạt động để phù hợp với sinh hoạt ng ngày của người
dân và thời điểm tham quan của khách du lịch. Hiện nay, phố đi bộ Hội An hoạt động từ 8h30
đến 11h00 từ 15h00 đến 21h30 ng ngày. Các chương trình l hội đặc sắc, như lễ hi
Giao lưu văn hóa Hội An Nht Bản”, được t chức thường niên t năm 2003 tại thành ph
Hội An. Đây s kiện văn hóa đặc sc, minh chng nét cho mi quan h tốt đẹp không
ngừng được cng c phát trin mnh m trên tt c các lĩnh vc gia Vit Nam Nht
Bn.
2.2. Nhng thách thc ca du lch Hi An trong thi k toàn cu hóa
Hin nay, quá trình toàn cầu hóađang diễn ra mnh mẽ, đã tác động đến tình hình kinh
tế, văn hóa, xã hi ca thành ph. Bên cnh nhng li thế như: tạo s biến động mnh m v
dân cư, đô thị, thúc đy mi quan h vùng min, quc tế, đưa Hội An phát triển thì cũng
to ra không ít những khó khăn, thách thức, trong đó có một s đáng ghi nhận như sau:
Nhng áp lc v dân số, dân cư:
Dân s đô thị tăng nhanh, mật độ dân s rt cao: Biến động dân s gia vùng nông
thôn và thành thca Hi An khá chênh lch. Theo kết quả cuộc tổng điều tra dân số và nhà
ngày 1/4/2009, dân số toàn thành phố 88.933 người. Địa bàn thành thị 68.639 người.
Địa bàn nông thôn 20.294 người. Dân số thường trú các xã phường quản lý gồm 85.805
người. Ngoài dân số tăng tự nhiên tại chỗ, hằng năm Hội An tốc độ gia tăng dân số học
khá cao(12). Do vy, khi quy hoch Hi An phải nh đến ch , vic làm các dch v đời
sống khác cho lượng khách du lch ngày một tăng do phát triển kinh tế dch v, du lch.
Các vấn đề v mặt dân : người dân bn x Hi An vn xuất thân nông dân, ngư
dân, th th công trong quá trình đô thị hóa, dch chuyn kinh tế, những tưởng, tác
phong làm vic, hành x không dễ bt kp nhp sống đô thị, s giao lưu hòa nhập văn hóa,
nhất văn hóa phương Tây. Từ đấy, đã tạo nên tính cách hn tp, khó tiếp cn các tri thc
khoa hc tiên tiến trong mt b phận cư dân. Hiện nay, vi s phát trin mnh m ca kinh tế
du lch Hi An, nhiu b phận dân từ các vùng miền khác nhau. Nhóm dân này gồm
nhiu thành phn: doanh nhân, th th công, người làm thuê…, trong số đó có không ít người
nước ngoài vi nhiu quc tch khác nhau trên thế gii, mt s còn kết hôn ly v người
Vit Nam, thuê nhà hoc mua đất làm nhà, định sinh sống, làm ăn Hi An. Nhng b
phn cư dân này nguồn gc rất khác nhau, m lý, tính cách, văn hóa, lối sống… không
đồng nhất. Điều y gây tr ngi không ít cho s phát trin ca Hi An.cấu dân số khá
trẻ, lực lượng trong ngành du lịch rất trẻ, 93% độ tuổi dưới 45, được đào tạo chuyên môn
ngoại ngữ, thể đáp ứng yêu cầu lao động hiện tại nhưng số lao động được đào tạo
chuyên môn cao từ đại học đến sau đại học chưa nhiều, hiện chỉ 20%(13). Do đó, đội ngũ
lao động quản trị doanh nghiệp còn thiếu yếu, hầu hết đều người đến từ các địa phương
khác và nước ngoài.
H thng h tầng không đáp ng kp tốc độ đô thị hóa, giao thông đô th quá ti
dẫn đến ùn tc, ô nhiễm môi trường, cnh quan
Mật độ dân s tp trung cao tại các phường trung tâm: Thc trng kho sát v mật độ
dân s năm 2010 tại các phường cho thy(14) : Minh An 10.157 người/ km2, Cm Phô 8.551
người/ km2, Sơn Phong 6.188 ngưi/ km2, mt phần phường Tân An 6.661 ngưi/ km2(trong
khi mt độ n s bình quân c c 243 người/km2, TP. H Chí Minh 3.400 người/
km2, TP. Ni 2.000 người/ km2, TP. Đà nng 700 người/ km2). Dân khu vực này
chiếm trên 30% tng s dân toàn thành phố. Điu này gây mt áp lc lớn lên sở h tng
cn khu ph c và tình trng ô nhiễm môi trường, nguồn nước...
Mâu thun gia phát trin kinh tế hi nhanh chóng vi vic bo tn nhng
giá tr văn hóa truyền thng:
Hin nay, Hi An nhiều di tích trong khu đô thị c Hội An cũng đang trong tình
trng xung cp nghiêm trọng, trong đó di tích Chùa Cầu. Các di tích khác cũng nhiu
biến động xấu, như: tình trng ci tạo, cơi nới; xu hướng y kiến trúc mi của người dân…
T năm 1999 đến nay hơn 83 trường hp chuyển nhượng nhà, 181 trường hp cho nhng
người t các địa phương khác thuê nhà, 264 trường hp ch nhà di di khi ch cũ.Việc tu
b, sa chữa di tích không đúng nguyên tắc, vi phm quy chế; s dng di tích còn sai chc
năng.
Khó khăn đang đặt ra đối với Hội An là nhiều di tích, trong đó có các nhà cổ đang đứng
trước nguy cơ bị sập đổ cần phải được trùng tu khẩn cấp. Nguồn kinh phí để trùng tu, bảo tồn
di sản, di tích rất lớn, trong khi đó ngân sách của thành phố, của tỉnh trung ương rất
hạn hẹp. Thành phố đã cgắng rất nhiều, phát huy nội lực, kêu gọi sức dân, những biện
pháp khẩn cấp, tức thời để bảo vệ và giữ gìn di sản văn hóa thế giới đô thị cổ Hội An.
Nhng thách thc khác:
Nguy cơ đe dọa s mt còn ca di sn t thiên nhiên, t nhiên ngày càng hin ra rõ nét:
Bão lt, mi mt, s bt trc ca khí hậu, môi trường ô nhim... Bên cạnh đó những áp lực
của sự phát triển, tình trạng thương mại a di sản, vấn đề an toàn cháy nổ… luôn luôn
những thách thức lớn đang đặt ra từng ngày, từng giờ với Hội An.
Ngành du lịch thiếu hoạch định chiến lược, phát triển du lịch ồ ạt dẫn đến sự quá tải của
các di tích, văn minh kinh doanh chưa được chú trọng, tình trạng ô nhiễm môi trường…
nhng thách thc không nh đối vi du lch Hi An. Còn quá nhiu bt cp trong quy hoch
đô thị, công viên, khu gii trí còn hn chế... Nơi ca các ch nhân di tích còn nhiu bt cp,
chưa ngăn np, ln xn trong kiến trúc đang xu hướng y tin trong xây dựng…
Nguồn vốn đầu không cần bằng: chủ yếu tập trung vào các dịch vụ lưu trú, khu nghỉ mát
dịch vụ giải trí, rất ít các dự án đầu về thương mại, dịch vụ, tu bổ di tích. Quy hoạt
động kinh doanh chun ngành tại Hội An vẫn còn nhỏ lẻ, lợi ích của cộng đồng chưa được
các tổ chức, cá nhân kinh doanh nhận thức rõ. Thêm vào đó, du lịch Hội An đang đứng trước
khó khăn do thiếu lao động quản trị doanh nghiệp du lịch.
3. Một vài đề xut cho s phát trin du lch Hi An
Thi gian ti, ngoài vic bo tn, phát huy tt vn di sản văn hóa quý báu của các thế
h trước để li, các nhà nghiên cu v Hội An các quan chức năng cần phát trin du
lch Hi An phù hp vi tim năng thế mnh ca thành ph. Nhm phát trin Hi An tr
thành mt thành ph di sn hài hoà vi cuc sống con người bo tn cnh quan sinh thái
môi trường mc cao nht.
3.1. Cn gii quyết tt mi quan h gia bảo tồn và phát triển
Phát triển quy luật vận động khách quan, một nhu cầu tất yếu của cuộc sống. Bảo
tồn phát triển hai nhiệm vụ song hành, đồng thời cũng áp lực lớn chính quyền
nhân dân Hội An quan tâm. Hạt nhân cấu thành đô thị cổ Hội An chính cácgiá trị kiến trúc
đô thị c và đười sng sinh hoạt thường nht ca cộng đồng dân cư.
Do đó cần bảo tồn phát triển cả những vẻ đẹp cổ kính, rêu phong của di sản cũng
như nét ứng xthân thiện, hiếu khách, chuẩn mực văn hóa riêng của người Hội An. Kết
hp bo tn tt kiến trúc đô thị c; gi gìn li sng truyn thống; đáp ng cuc sng hin ti
và ngăn chặn biến dng di tích trong ph c Hi An.
Để gii quyết được các vấn đề y nht thiết phi s tham gia tích cc ca các nhà
qun lý, các nhà chuyên môn, nht phát huy ý thc t giác ca cộng đồng dân cư–nhng
ch nhân trc tiếp ca di sản. Đảm bo cho công tác trùng tu, tôn tạo di tích thường xuyên.
Phát triển du lịch Hội An theo định hướng chiến lược: Bảo tồn di sản vững chắc phát huy
du lịch bền vững. Bảo tồn tối đa những giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể vốn có. Đồng
thời, giải quyết hài hoà mối quan hệ giữa nhiệm vụ bảo tồn di sản với lợi ích mang lại từ việc
khai thác, phát huy giá trị của di sản thông qua hoạt động du lịch - dịch vụ. Phát huy các lợi
thế của du lịch Hội An: du lịch văn hoá, du lịch sinh thái, du lịch làng nghề gắn với nghỉ
dưỡng, giải trí, hội nghị, hội thảo...
3.2. Chú trọng đến công tác qun ca các cp chính quyn, s hp tác ca cng
đồng
Trong công tác quản lý, bảo tồn phát huy di sản văn hoá Hội An, cần m tốt vai trò
gắn kết giữa các cấp chính quyền, nhà khoa học, các quan chuyên môn, quan nghiên
cứu khoa học trong ngoài nước, các chủ nhân của di sản, di tích, chủ doanh nghiệp, sở
kinh doanh... trong việc ưu tiên tối đa cho bảo tồn di sản phát triển du lịch ở Hội An. Mọi
chính sách đưa ra để thực hiện trong thời gian tới đều phải lợi ích của cả cộng đồng, đáp
ứng tối ưu các nhu cầu dân sinh của dân, gắn với phát huy giá trị di sản văn hóa để phát
triển du lịch, nâng cao thu nhập, đời sống của nhân dân... Ngoài ra, cần tổ chức nhiều cuộc
hội thảo, triển khai thực hiện các công trình nghiên cứu khoa học mang tầm quốc gia và quốc
tế để nhằm tìm ra những giải pháp tối ưu nhất cho việc giữ gìn, bảo tồn phát huy di sản
bền vững.
Để chủ động hội nhập và phát triển du lịch Hội An trong bối cảnh toàn cầu hóa, chính
quyền, các doanh nghiệp toàn thể nhân dân Hội An cần nhận thức những khó khăn, thách