384
PHỤC HỒI CHỨC NĂNG LIỆT ĐÁM RỐI THẦN KINH CÁNH TAY
I. ĐẠI CƢƠNG
Tổn thƣơng đám rối thần kinh cánh tay (ĐRTKCT) ở trẻ sơ sinh hầu hết
thƣờng xảy ra do đẻ khó, trẻ nặng cân khi sinh, đẻ ngôi mông, đầu ra sau gây liệt
hay yếu cơ chi trên và mất cảm giác, sau đó là những thay đổi về thần kinh giao
cảm, co rút mô mềm và biến dạng chi. Do đó, trẻ sơ sinh bị mất chức năng đáng
kể trong việc sử dụng tay liệt và khiếm khuyết trong các hoạt động dùng hai tay.
Lực kéo đặt lên đám rối có thể gây tổn thƣơng cho rễ trên (C5,C6), gây tổn
thƣơng kiểu rễ trên gọi là liệt kiểu Erb hay cho rễ dƣới (C7,C8,N1), gây liệt các
cơ ở bàn tay gọi là liệt kiểu Klumpke. Hiếm gặp hơn là khi tất cả các rễ đều bị
tổn thƣơng và cánh tay trẻ hoàn toàn rũ, đó là liệt kiểu Erb-Klumpke. Nhiều trẻ
sơ sinh thể hiện liệt kiểu hỗn hợp giữa rễ trên và rễ dƣới.
II. CHẨN ĐOÁN
1. Các công việc của chẩn đoán
1.1. Hỏi bệnh
Hỏi kỹ bệnh sử, xác định rõ mức tổn thƣơng. Lƣợng giá đƣợc thực hiện
khi trẻ không mặc áo và ở phòng ấm áp.
1.2. Khám và lƣợng giá chức năng
Quan sát ghi nhận các biểu hiện của trẻ, những cử động tự ý khi trẻ nằm
ngửa và sấp, đƣợc bế đi loanh quanh vỗ về và trò chuyện với trẻ và những hành
vi vận động trong khi thử phản xạ và phản ứng (nhƣ phản xạ Moro, phản ứng
đặt bàn tay, phản xạ Galant, phản ứng chỉnh thế cổ, phản ứng nắm bàn tay), tƣ
thế của chi, trƣơng lực cơ, lực cơ, tầm vận động khớp, chiều dài chi, độ lớn cơ,
các chức năng vận động…
1.3.Chỉ định xét nghiệm cận lâm sàng
Chụp kiểm tra Xquang vùng xƣơng đòn và xƣơng cánh tay. Điện cơ đồ
- Chụp MRI cột sống cổ, đám rối thần kinh cánh tay
2. Chẩn đoán xác định
2.1. Tổn thƣơng đám rối thần kinh trên (Erb s palsy)
- Thƣờng gặp nhất, tổn thƣơng rễ C5 và C6
- Vị thế cánh tay: Khép và xoay trong vai, khuỷu duỗi, cẳng tay quay sấp,
gập cổ tay.
- Mất phản xạ gân cơ nhị đầu cánh tay, phản xạ trâm quay.
385
- Mất cảm giác: vùng cơ tam giác, mặt quay của cẳng tay - bàn tay.
2.2. Tổn thƣơng đám rối thần kinh dƣới (Klumpke s palsy)
- Tổn thƣơng rễ C7,C8 và T1
- Mất cảm giác: vùng bên trụ của cánh tay, cẳng tay, bàn tay.
- Có thể kèm theo xáo trộn hệ thống thần kinh thực vật (Hội chứng Horner:
đồng tử co, sụp mi, khe mắt hẹp, giảm hoặc mất tiết mồ hôi một bên mặt.)
- Rối loạn dinh dƣỡng: phù nề
2.3. Tổn thƣơng hoàn toàn đám rối thần kinh cánh tay (Erb-
Klumpke)
- Liệt và yếu các nhóm cơ thực hiện cử động: gập, dạng, xoay ngoài vai,
khép xƣơng bả vai.
- Do mất chức năng hoạt động của cơ, mô mềm dễ bị kéo giãn. Mất chức
năng hoạt động của cánh tay dễ dẫn đến chậm phát triển vận động.
+ Bán trật khớp vai hoặc trật khớp ổ chảo - cánh tay trật xƣơng quay ra sau.
+ Biến dạng xƣơng và phát triển xƣơng kém.
3. Chẩn đoán phân biệt
3.1. Liệt do tổn thƣơng thần kinh vận động dƣới: Cảm giác không bị
ảnh hƣởng.
3.2.Liệt do tổn thƣơng thần kinh vận động trên: Mất cảm giác và kiểm
soát vận động ở tay, thân mình và chân. Ảnh hƣởng đến kiểm soát bàng quang.
4. Chẩn đoán nguyên nhân
- Các yếu tố có liên quan do đẻ khó nhƣ: trọng lƣợng thai nhi lớn (> 4kg),
kéo dài tình trạng đau đẻ, dùng thuốc an thần quá nhiều, giảm trƣơng lực cơ, tử
cung co bóp khó khăn…
- Các biến chứng khác: gẫy xƣơng đòn, gẫy xƣơng cánh tay, bán trật khớp
vai…
- Do chèn ép bất thƣờng bẩm sinh: xƣơng sƣờn, đốt sống ngực, …
- Bất kỳ một lực làm thay đổi cấu trúc giải phẫu giữa cổ, đai vai và cánh
tay: cử động nghiêng đầu về phía bên kèm theo hạ đai vai xuống làm dãn các
dây thần kinh, ép chúng vào cạnh sƣờn thứ nhất. Điều đó có thể gây chấn
thƣơng đám rối thần kinh rễ trên, trong khi đó đám rối thần kinh rễ dƣới có thể
bị tổn thƣơng do dạng vai quá mức và có lực kéo ở tay, điều đó vừa kéo dãn vừa
ép dây thần kinh vào dƣới mỏm quạ.
386
III. PHỤC HỒI CHỨC NĂNG VÀ ĐIỀU TRỊ
1. Nguyên tắc phục hồi chức năng và điều trị
- Gia tăng tuần hoàn và giảm phù nề chi.
- Ngăn ngừa co rút các cơ và những cử động sai lệch của xƣơng bả vai,
cánh tay.
- Rèn luyện và phục hồi chức năng vận động của cơ.
- Kích thích trẻ nhận biết cảm giác.
- Phục hồi sớm thần kinh, tạo khả năng hoạt động của cơ, ngăn ngừa teo cơ.
2. Các phƣơng pháp và kỹ thuật phục hồi chức năng
2.1.Gia tăng tuần hoàn và giảm phù nề chi
+ Xoa bóp nhẹ nhàng sau khi trẻ ổn định tình trạng xuất huyết và phù nề
(từ 1 đến 3 ngày đầu sau sinh).
+ Đặt tƣ thế nâng cao chi.
2.2. Ngăn ngừa co rút mô mềm (do sự bất động khớp và tƣ thế của chi),
các cơ (nối cánh tay với xƣơng bả vai) và những cử động sai lệch của xƣơng bả
vai, cánh tay:
+ Vận động thụ động nên làm nhẹ nhàng, không dùng lực kéo mạnh tránh
làm tổn thƣơng khớp vai. Chú trọng kiểm soát cử động của xƣơng bả vai khi
làm cử động gập và dạng của khớp ổ chảo - cánh tay.
+ Cần dạy cha mẹ đứa trẻ biết cách tập luyện trong tầm độ bình thƣờng và
hiểu rõ lý do khi làm các cử động.
+ Dụng cụ trợ giúp: nẹp nâng đỡ cổ- bàn tay, đai treo tay (nếu cần).
2.3. Rèn luyện và phục hồi các chức năng vận động của cơ:
- Kết hợp hoạt động trò chơi để kích thích trẻ chủ động thực hiện những
cử động với tới, cầm nắm của bàn tay phối hợp với hoạt động xoay thân của
thân mình. Cần giám sát, hƣớng dẫn và điều chỉnh cho trẻ vận động, ngăn chặn
những cử động bù trừ khi trẻ hoạt động.
- Giúp trẻ học các kỹ năng vận động theo trình tự các bƣớc:
+ Nhận biết: bằng cách học các cử động
+ Kết hợp hỗ trợ: cần nghĩ ra nhiều cách khác nhau để giúp trẻ thực hiện
những cử động tƣơng tự.
387
+ Tự thực hiện cử động: bằng các hoạt động kích thích, tạo thuận… Dùng
đồ chơi với nhiều hình dạng, màu sắc, chất liệu khác nhau có kích cỡ phù hợp
cho trẻ dễ cầm nắm.
- Nên phối hợp với phƣơng pháp trị liệu hành vi: thể hiện qua ngữ điệu
của giọng nói, nụ cƣời, thái độ hài lòng khen ngợi trẻ…
- Các bài tập nâng đỡ chống chịu sức của chi trên (với lực ép gián đoạn)
sẽ giúp kích thích chiều dài xƣơng của trẻ.
2.4. Kích thích trẻ nhận biết cảm giác: Bằng kỹ thuật xoa bóp nhẹ
nhàng và giúp trẻ tiếp xúc, va chạm với nhiều đồ vật với chất liệu và kích cỡ
khác nhau..
2.5. Phục hồi sớm thần kinh tạo khả năng hoạt động của cơ, ngăn ngừa
sự teo cơ và mất ảnh hƣởng chức năng của chi trên: Kích thích điện (nếu có) với
cƣờng độ rất nhỏ tạo sự co cơ đẳng trƣờng.
IV. THEO DÕI VÀ TÁI KHÁM
- Lƣợng giá bao gồm: thiết lập mục tiêu, kế hoạch điều trị theo từng
trƣờng hợp và từng giai đoạn phát triển của mỗi trẻ.
- Theo dõi diễn tiến thời gian hồi phục và tái lƣợng giá: mỗi 2 tuần - 1
tháng.