Quan họ

Chia sẻ: Nguyenhoang Phuonguyen | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:10

Thêm vào BST

Báo xấu

268
lượt xem 99
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Quan họ (còn được gọi là Quan họ Bắc Ninh, Quan họ Bắc Giang hay Quan họ Kinh Bắc...) là những làn điệu dân ca của vùngđồng bằng Bắc Bộ, Việt Nam; tập trung chủ yếu ở vùng Kinh Bắc - tức Bắc Ninh và Bắc Giang. Tên gọi Quan họ Bắc Ninh không có nghĩa tỉnh Bắc Ninh là chủ thể chính của thể loại dân ca này, Bắc Ninh hay Kinh Bắc được hiểu là tỉnh Bắc Ninh cũ, ngày 10 tháng 10 năm 1895, tỉnh Bắc Giang tách khỏi tỉnh Bắc Ninh. Tuy nhiên, loại hình dân...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Quan họ

Quan h Quan h (còn đư c g i là Quan h B c Ninh, Quan h B c Giang hay Quan h Kinh B c...) là nh ng làn đi u dân ca c a vùngđ ng b ng B c B , Vi t Nam; t p trung ch y u vùng Kinh B c - t c B c Ninh và B c Giang. Tên g i Quan h B c Ninh không có nghĩa t nh B c Ninh là ch th chính c a th lo i dân ca này, B c Ninh hay Kinh B c đư c hi u là t nh B c Ninh cũ, ngày 10 tháng 10 năm 1895, t nh B c Giang tách kh i t nh B c Ninh. Tuy nhiên, lo i hình dân ca này ch y u phát tri n m nh vùng ven sông C u, m t ranh gi i t nhiên c a hai t nh.[1] Theo các nhà nghiên c u, tên g i di s n này có th thay đ i theo th i gian, do các ch th văn hóa t o ra.[ Ngày 30 tháng 9 năm 2009, t i kỳ h p l n th 4 c a y ban liên chính ph Công ư c UNESCO B o v di s n văn hóa phi v t th (t ngày 28 tháng 9 t i ngày 2 tháng 10 năm 2009), quan h đã đư c công nh n là di s n phi v t th đ i di n c a nhân lo i[3][4][5] sau nhã nh c cung đình Hu , không gian văn hóa C ng Chiêng Tây Nguyên và cùng đ t v i ca trù.
Ngu n g c Ý nghĩa t "Quan h " thư ng đư c tách thành hai t r i lý gi i nghĩa đen v m t t nguyên c a "quan" và c a "h ". Đi u này d n đ n nh ng ki n gi i v Quan h xu t phát t "âm nh c cung đình", hay g n v i s tích m t ông quan khi đi qua vùng Kinh B c đã ngây ng t b i ti ng hát c a li n anh li n ch đó và đã d ng bư c đ thư ng th c ("h "). Tuy nhiên cách lý gi i này đã b qua nh ng thành t c a không gian sinh ho t văn hóa quan h như hình th c sinh ho t (nghi th c các phư ng k t h khi n anh hai, ch hai su t đ i ch là b n, không th k t thành duyên v ch ng), di n xư ng, cách th c t ch c và giao lưu, l i s d ng t ng đ i nhau v nghĩa và thanh đi u trong sinh ho t văn hóa đ i đáp dân gian. M t s quan đi m l i cho r ng Quan h b t ngu n t nh ng nghi l tôn giáo dân mang y u t ph n th c ch không ph i Quan h có ngu n g c t âm nh c cung đình, ho c có quan đi m nh n đ nh di n ti n c a hình th c sinh ho t văn hóa "chơi Quan h " b t ngu n t nghi l tôn giáo dân gian qua cung đình r i tr l i v i dân gian. Nh n đ nh khác d a trên phân tích ng nghĩa t ng trong các làn đi u và không gian di n xư ng l i cho r ng Quan h là "quan h " c a m t nhóm nh ng ngư i yêu quan h vùngKinh B c. Tuy v y v n chưa có quan đi m nào đư c đa s các h c gi ch p nh n[6]. Quan h ngày nay không ch là l i hát giao duyên (hát đ i) gi a "li n anh" (bên nam, ngư i nam gi i hát quan h ) và "li n ch " (bên n , ngư i ph n hát quan h ) mà còn là hình th c trao đ i tình c m gi a li n anh, li n ch v i khán gi . M t trong nh ng hình th c bi u di n hát quan h m i là ki u hát đ i đáp gi a li n anh và li n ch . K ch b n có th di n ra
theo n i dung các câu hát đã đư c chu n b t trư c ho c tùy theo kh năng ng bi n c a hai bên hát. Quan h truy n th ng Quan h truy n th ng ch t n t i 49 làng Quan h g c x Kinh B c[7] Quan h truy n th ng là hình th c t ch c sinh ho t văn hóa dân gian c a ngư i dân Kinh B c, v i nh ng quy đ nh nghiêm ng t, kh t khe đòi h i li n anh, li n ch ph i am tư ng tiêu chu n, tuân theo lu t l . Đi u này gi i thích lý do ngư i dân Kinh B c thích thú "chơi Quan h ", không ph i là "hát Quan h "[8] Quan h truy n th ng không có nh c đ m và ch y u hát đôi gi a li n anh và li n ch vào d p l h i xuân thu nh kỳ các làng quê. Trong quan h truy n th ng, đôi li n anh đ i đáp v i đôi li n ch đư c g i là hát h i, hát canh; hát c b n, c nhóm li n anh đ i đáp cùng c nhóm li n ch đư c g i là hát chúc, m ng, hát th . - "Chơi quan h " truy n th ng không có khán gi , ngư i trình di n đ ng th i là ngư i thư ng th c (thư ng th c "cái tình" c a b n hát). Nhi u bài quan h truy n th ng v n đư c các li n anh, li n ch "chơi quan h " ưa thích đ n t n ngày nay như La r ng, Tình tang, B n kim lan, Cái , Cây g o. Quan h m i Quan h m i còn đư c g i là "hát Quan h ", là hình th c bi u di n (hát) quan h ch y u trên sân kh u ho c trong các sinh ho t c ng đ ng T t đ u xuân, l h i, ho t đ ng du l ch, nhà hàng,... Th c t , quan h m i đư c trình di n vào b t kỳ ngày nào trong năm. Các băng đĩa CD, DVD v quan h ngày nay đ u là hình th c quan h bi u di n trên sân kh u, t c quan h m i. Quan h m i luôn có khán thính gi , ngư i hát trao đ i tình c m v i khán thính gi không còn là tình c m gi a b n hát v i nhau. Quan
h m i không còn n m không gian làng xã mà đã vươn ra nhi u nơi, đ n v i nhi u thính gi các qu c gia trên trên th gi i. Quan h m i có hình th c bi u di n phong phú hơn quan h truy n th ng, bao g m c hát đơn, hát đôi, hát t p, hát có múa ph h a... Quan h m i c i biên các bài b n truy n th ng theo hai cách: không có ý th c và có ý th c[9] Dù ít hay nhi u nhưng hình th c hát quan h có nh c đ m đư c coi là cách c i biên không có ý th c. Đa s các bài quan h m i thu c d ng c i biên này. C i biên có ý th c là nh ng bài b n đã c i biên c nh c và l i c a bài b n quan h truy n th ng. Lo i c i biên này không nhi u, ví d bài "Ngư i đ ng v " là c i biên t làn đi u "Chuông vàng gác c a tam quan" (Xuân T c i biên). Hát quan h v i l i m i đư c nhi u ngư i yêu thích t i m c tư ng nh m là quan h truy n th ng như bài "Sông C u nư c ch y lơ thơ" do Mai Khanh so n l i m i t làn đi u truy n th ng "Nh t qu nh lan". Quan h m i đư c ưa thích hơn quan h truy n th ng không ph i do không gian và nh ng sinh ho t theo l l i c c a quan h không còn n a mà m t ph n do ho t đ ng "hát quan h " ngày nay thư ng đư c g n v i chính quy n nhi m v tuyên truy n, gi i thi u, qu ng bá quan h trên di n r ng. Các làng Quan h Do ch m tr , có t i 18 làng Quan h c B c Giang không k p đưa vào danh sách đ c .[10] Hi n nay các làng quan h t n t i nhi u các huy n: Yên Phong, T Sơn, Tiên Du, thành ph B c Ninh (còn g i là quan h b nam sông C u thu c t nh B c Ninh)[11] và các huy n Vi t Yên, Yên Dũng, Hi p Hòa, Tân Yên (còn g i là quan h b b c sông C u thu c t nh B c Giang). Trong ph m vi công nh n chính th c ch g m có 49 làng Quan h t n t i và phân b như sau:[12]
Huy n Vi t Yên t nh B c Giang g m 5 làng: H u Nghi, Giá Sơn, Mai Vũ, N i Ninh, Sen H . Th xã T Sơn và Tiên Du g m 14 làng: Du Ðông, Lũng Giang, Lũng Sơn, Ngang N i, Hoài Th , Hoàng Trung, Vân Khám, Bái Uyên, Ném Ðoài, Ném Sơn, Ném Ti n, Tiêu, Tam Sơn, Xóm H Giang - Làng Tam T o. Huy n Yên Phong g m 16 làng: H u Ch p, Viêm Xá, Ð u Hàn, Xuân Ái, Xuân Ð ng, Xuân Viên, Thư ng Ð ng, Th Ninh, Ð ng Xá, Khúc To i, Trà Xuyên, Châm Khê, Đào Xá, Dương , Ông Mơi, Ðông Yên. Thành ph B c Ninh g m 14 làng: C M , Phúc Sơn, Y Na, Th C u, Thanh Sơn, Ni m Xá, Yên M n, Yên Th Trung, V An, Xá, Xuân , Hòa đình, Kh L , B Sơn. Làn đi u Quan h là th lo i dân ca phong phú nh t v m t giai đi u trong kho tàng dân ca Vi t Nam[13]. M i m t bài quan h đ u có giai đi u riêng. Cho đ n nay, đã có ít nh t 300 bài quan h đã đư c ký âm. Các bài quan h đư c gi i thi u m i ch là m t ph n trong kho tàng dân ca quan h đã đư c khám phá. Kho băng ghi âm hàng nghìn bài quan h c do các ngh nhân các làng quan h hát hi n v n đư c lưu gi t iS Văn hóa hai t nh B c Giang và B c Ninh. Các làn đi u quan h c : La r ng, Đư ng b n Kim Loan, Cây g o, Giã b n, H la, La h i, Tình tang, Cái , Lên núi, Xu ng sông, Cái h n, cái , Gió mát trăng thanh, T quý...
Trang ph c M u trưng bày b trang ph c c a li n anh và li n ch Nón quai thao và d i y m th m c a li n ch Trang ph c quan h bao g m trang ph c c a các li n anh và trang ph c c a các li n ch . Trong các l h i quan h có c nh ng cu c thi trang [14] ph c quan h .
Li n anh m c áo dài 5 thân, c đ ng, có lá sen, vi n tà, g u to, dài t i quá đ u g i. Thư ng bên trong m c m t ho c hai áo cánh, sau đó đ n hai áo dài. Riêng áo dài bên ngoài thư ng màu đen, ch t li u là lương, the, ho c đ i v i ngư i khá gi hơn thì áo ngoài may b ng đo n m u đen, cũng có ngư i áo dài ph ngoài may hai l n v i m t l n ngoài b ng lương ho c the, đo n, l n trong b ng l a m ng màu xanh c m, xanh lá m non, màu vàng chanh...g i là áo kép[15]. Qu n c a li n anh là qu n dài tr ng, ng r ng, may ki u có chân què dài t i m t cá chân, ch t li u may qu n cũng b ng di m bâu, phin, trúc bâu[15], ho c l a tru i màu m gà. Có th t lưng nh đ th t ch t c p qu n. Đ u li n anh đ i nhi u qu n ho c khăn x p. Th i trư c, đàn ông còn nhi u ngư i búi tó nên ph i v n tóc b ng khăn nhi u. Sau này ph n nhi u c t tóc, r đư ng ngôi nên chuy n sang dùng lo i khăn x p bán s n các c a hàng cho ti n. Cùng v i qu n, áo, khăn x p, dép,… các li n anh thư ng có thêm nón chóp v i các d ng chóp lá thư ng ho c chóp d a, có quai l a màu m gà. Ngoài ra cũng thư ng th y các li n anh dùng ô đen. Các ph ki n khác là khăn tay, lư c, nh ng "xa x ph m" theo quan ni m th i xưa. Khăn tay b ng l a ho c b ng v i tr ng r ng, g p n p và gài trong vành khăn, th t lưng ho c trong túi trong[15]. Trang ph c li n ch thư ng đư c g i là "áo m ba m b y", nghĩa là li n ch có th m c ba áo dài l ng vào nhau (m ba) ho c b y áo dài l ng vào nhau (m b y). Tuy nhiên trong th c t , các li n ch thư ng m c áo m ba[15]. V cơ b n trang ph c bao g m các thành ph n: trong cùng là m t chi c y m có màu r c r thư ng làm b ng l a tru i nhu m. Y m thư ng có hai lo i là y m c x (dùng cho trung niên) và y m c vi n (dùng cho thanh n ). Bên ngoài y m là m t chi c áo cánh màu tr ng, vàng, ngà. Ngoài cùng là nh ng lư t áo dài năm thân, cách ph i màu cũng tương t như b trang ph c nam nhưng màu s c tươi hơn. Áo dài
năm thân c a n , có cài khuy, khác v i ki u t thân th t hai v t trư c[15]. Ch t li u đ may áo đ p nh t th i trư c là the, l a. Áo dài ngoài thư ng mang màu n n nã như màu nâu già, nâu non, màu đen, màu cánh dán trong khi áo dài trong thư ng nhu m màu khác nhau: màu cánh sen, màu hoa hiên, màu thiên thanh, màu h thu , màu vàng chanh, màu vàng c m v.v. Áo cánh m c trong có th thay b ng v i phin tr ng, l a m gà[15]. Y m thư ng nhu m màu đ (xưa g i là y m th m), vàng thư (hoa hiên), xanh da tr i (thiên thanh), h ng nh t (cánh sen), h th y (xanh bi n)... Gi i y m to buông ngoài lưng áo và gi i y m th t vòng quanh eo r i th t múi phía trư c cùng v i bao và th t lưng[15]. Bao c a các cô gái quan h xưa thư ng s d ng ch t li u s i se, màu đen, có tua b n hai đ u bao, kh r ng, có th đ ng túi ti n m ng trong bao r i th t g n ngang eo, lu n qua lưng áo dài, bó ch t l y ba thân áo trư c, th t múi to đ che phía trư c b ng[15]. Th t lưng thư ng là lo i bao nh b ng ch ng 1/3 bao, dùng đ th t ch t c p váy vào eo. Cũng tương t y m, th t lưng làm b ng l a nhu m các màu tươi sáng như màu hoa l u, màu hoa đào, màu hoa hiên tươi, màu h th y. Th t lưng cũng bu c múi ra phía trư c đ cùng v i múi bao, múi gi i y m t o nên nh ng múi hoa màu s c phía trư c ngư i con gái[15]. Li n ch m c váy váy s i, váy l a, đôi khi có ngư i m c váy kép v i váy trong b ng l a, v i màu, lương, the, đo n; váy ngoài b ng the, l a[15]. Váy màu đen. Ngư i bi t m c váy khéo là không đ váy h t trư c, không đ váy quây tròn l y ngư i như m c qu n mà ph i thu x p sao cho phía trư c r hình lư i chai xu ng g n t i mu bàn chân, phía sau hơi h t lên ch m t m đôi con khoai phía gót chân[15]. Li n ch mang dép cong làm b ng da trâu thu c theo phương pháp th công; có m t vòng tròn b ng da trên m t dép đ x ngón chân th hai
khi n khi đi l i, không rơi đư c dép. Mũi dép u n cong và ngư i th làm dép ph i bi t n n, thu c cho mũi dép c ng, như m t lá ch n nh , che d u đ u các ngón chân[15]. Ngoài áo, qu n, th t lưng, dép, ngư i li n ch còn chít khăn m qu , đ i nón quai thao, và th t lưng đeo dây xà tích. t n Quan h Quan h là m t lo i hình dân ca c c kỳ phong phú v giai đi u. Quan h đư c lưu truy n trong dân gian t đ i này sang đ i khác qua phương th c truy n kh u. Phương th c này là m t y u t giúp cho Quan h tr thành m t lo i hình dân ca có s lư ng l n bài hát v i giai đi u khác nhau. Tuy nhiên, cũng chính phương th c này đã làm cho các bài Quan h lưu truy n trong dân gian b bi n đ i nhi u, th m chí khác h n so v i ban đ u. Nhi u giai đi u c đã m t h n. M c dù s thay đ i này cũng làm cho Quan h phát tri n, nhưng trong b i c nh văn hóa Phương Tây đang xâm nh p m nh m vào Vi t Nam, v n đ b o t n nguyên tr ng Quan h trong t ng giai đo n phát tri n là vi c làm c p thi t. T nh ng năm 70 c a Th k trư c, S Văn hóa Hà B c đã ti n hành sưu t m Quan h . Hàng nghìn bài Quan h , bao g m c các d b n đã đư c ghi âm t i các làng quan h , v i gi ng hát c a hàng trăm ngh nhân (Đ n nay h u h t đã ra đi). Sau khi sàng l c và l a ch n, nh c s , nhà nghiên c u H ng Thao đã ký âm thành b n nh c, có b sung thêm m t s ký t riêng đ c trưng cho giai đi u Quan h . Kho ng 300 bài Quan h hay nh t đã đư c Nhà xu t b n Âm nh c in thành sách. Tuy nhiên, hàng nghìn bài Quan h đã đư c ghi âm, do các c ngh nhân (đã m t) hát, ph i đư c b o qu n c c kỳ c n th n. S Văn hóa B c Ninh và B c Giang ch u trách nhi m lưu gi các cu n băng này c n ph i s hóa toàn b đ có th lưu gi m t cách dài lâu cho th h mai sau.