Sân khấu truyền thống Nhật Bản - Tuồng Nô

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:32

Thêm vào BST

Báo xấu

131
lượt xem 23
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tuồng Nô gồm ba nguyên tố : truyện kể bằng lời ca (Utai=Dao), múa (Shimai=Sĩ Vũ) và âm nhạc diễn tấu kèm theo (Hayashi= Tạp Tử). Nhạc khí dùng cho Nô thường là ống tiêu (nôkan, ống sáo ngang dài độ 39cm), trống vai (kotuzumi), trống hông (ôkawa), trống đại (taiko), đàn ba giây (samisen hay shamisen) và chiêng. Tích của tuồng thường nhuốm màu huyền ảo. trình diễn trong các dịp tế lễ trong nông vụ ở miền quê. Bước qua thời Heian...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sân khấu truyền thống Nhật Bản - Tuồng Nô

Sân khấu truyền thống Nhật Bản - Tuồng Nô Tuồng Nô gồm ba nguyên tố : truyện kể bằng lời ca (Utai=Dao), múa (Shimai=Sĩ Vũ) và âm nhạc diễn tấu kèm theo (Hayashi= Tạp Tử). Nhạc khí dùng cho Nô thường là ống tiêu (nôkan, ống sáo ngang dài độ 39cm), trống vai (kotuzumi), trống hông (ôkawa), trống đại (taiko), đàn ba giây (samisen hay shamisen) và chiêng. Tích của tuồng thường nhuốm màu huyền ảo. Cử động cố tình chậm chạp
để tăng vẻ trang nghiêm. Cao điểm nghệ thuật của Nô nằm ở diễn xuất vốn thiên về yếu tố tượng trưng với phông cảnh đơn sơ đến mức tối thiểu. Nô đẹp nhờ ở mặt nạ và y trang. Hai hình thức Nô lúc đầu chính là Dengaku và Sarugaku vậy. Dengaku (Điền Nhạc) nguyên là ca vũ nhạc trình diễn trong các dịp tế lễ trong nông vụ ở miền quê. Bước qua thời Heian (794-1185), Dengaku đã lan rộng và có mặt cả trong các sinh hoạt văn hóa cung đình. Đến đời Kamakura (1185-1333) và Muromachi (1333-1568), nó được các Tướng Quân và giới vũ sĩ (samurai) hết sức yêu chuộng (trong khi kabuki vốnđược giới bình dân yêu chuộng thìlại bị họ đàn áp). Ngoài ra còn có Sarugaku (viên nhạc, tên mới bao gồm cả sangaku tức tán nhạc và sarugakucũ hay thân nhạc) tức là hình thức âm nhạc kèm theo trò nhại điệu bộ người ta (monomane) để chọc cười hay các trò xiếc khéo tay (kyokugei=khúc nghệ) có tính cách giúp vui, các trò d ạy thú, nhào lộn, tung cầu... vốn được trình diễn cho lớp bình dân vào những dịp như chợ phiên. Sarugaku chủ yếu xuất hiện dưới bốn hình thức : lời ca của các thầy tăng kể truyện đệm bằng đàn tì bà (biwahôshi), trò múa rối kugutsu-mawashi (khối lỗi hồi), điệu múa của thầy cúng (chú sư) và lớp diễu kyôgen (cuồng ngôn). Bốn hình thức đó đều đã đóng góp vào việc cấu tạo tuồng Nô.Oshikôji Kintada (Áp Tiểu Lộ, Công Trung, 1324-1383) từng viết trong Gogumaiki (Hậu Ngu Muội Ký) : " Sarugaku là trò của bọn ăn mày " Cả Dengaku và Sarugaku sau đó được trình diễn dưới dạng kịch có đối thoại ngắn và mang tên Dengaku no nô, Sarugakuno nô tùy theo gốc tích đồng quê hay gốc từ trò lưu diễn ...Chữ Nô (năng) có lẽ đến từ chữ geinô (nghệ năng) [8], tức năng lực trình diễn nghệ thuật, đặc biệt là nghệ thuật dân gian. Nô còn có ý nghĩa hoàn thành, toàn hảo vì nó phối hợp được hầu hết các yếu tố chính yếu của sân khấu : ca, vũ, nhạc, mặt nạ, trang phục, văn chương.
Dengaku về sau thịnh hành ở đô thị lớn còn Sarugaku ở vùng quê. Nhưng chỉ ít lâu, có lẽ vì nội dung phong phú và vui nhộn hơn, Sarugaku đã thắng thế trong khi Dengaku hầu như không để lại dấu vết. Sarugaku là khởi thủ y của tuồng Nô hiện đại vậy.Từ đó những người diễn tuồng bắt đầu xuất hiện, họ lập thành từng đoàn thể gọi là Za [9](tọa hay tòa). Các za, tạm dịch là rạp, đều trực thuộc vào những đền chùa có thế thần. 1) Các khuynh hướng Trong số các rạp nổi tiếng, có bốn rạp chính gọi là Yamato Saruraku Shiza (Đại Hoà Viên Nhạc Tứ Tòa). Đó là các rạp Emman.i (Viên Mãn Tỉnh) của trường phái Konparu (Kim Xuân), Yuuzaki (Kết Kỳ) của phái Kanze (Quan Thế), Tobi (Ngoại Sơn) phái Hôshô (Bảo Sinh), Sakado (Phản Hộ) phái Kongô (Kim Cương). Trong số soạn giả bản tuồng của 4 rạp nầy, có nhân vật tên gọi Kan.ami Kiyotsugu (Quan A Di, Thanh Thứ) là người biết đem những tinh hoa đặc sắc của Dengaku lẫn Sarugaku vùng Ômi (phía đông Kyôto bây giờ) để tạo ra hình thức Sarugaku mới và nó sẽ trở thành nguồn gốc tuồng Nô hiện đại. Con của Kan.ami là Zeami Motokiyo (Thế A Di, Nguyên Thanh) được Tướng Quân Ashikaga Yoshimitsu (1358-1408) yêu mến, tạo điều kiện tốt để làm việc nên đã đưa tuồng Nô lên đến đỉnh cao với nhiều thành tựu lớn mà điển hình là việc sáng tạo được fukushiki mugen Nô (Phức Thức Mộng Huyển Năng), một thể loại tuồng Nô u huyền và thanh nhã lấy ca vũ làm trung tâm. Trong thể loại nầy, sân khấu được chia làm hai phía: ngoài và trong. Phía ngoài là thế giới thực, nơi các diễn viên chính (shite) đóng tuồng, phía trong là thế giới mộng huyễn (maboroshi), nơi các hồn ma xuất hiện. Trong tuồng, các vai chính (shite), vai cạnh (waki), tùy tùng (tsure hay tomo) múa và hát các bài ji-uta (địa ca, địa bái) tức là những bài hát gốc vùng Ômi (gần Kyôto), đệm bằng đàn ba giây (samisen) hay đàn tranh, và hayashi (Tạp Tử), âm nhạc có đánh nhịp và đệm đàn, tiêu và trống ... Bản tuồng thường dựa vào tình tiết thấy trong các tác phẩm cổ
điển như Truyện Ise, Truyện Yamato hay Truyện Heike cũng như từ các truyền thuyết lưu hành trong dân gian ghi lại trong các tác phẩm như Kojidan (Cổ Sự Đàm), Hosshin-shuu (Phát Tâm Tập). Lời ca của những bài nầy có tên là yôkyku (dao khúc), là những câu làm theo thể 7/5 chữ, dựa vào những bài thơ xưa của Kokin Waka-shuu (Cổ Kim Hòa Ca Tập) hay những câu văn đẹp đẽ với các hình thức tu từ như engo, kakekotoba (phép dùng chữ gây liên tưởng và trò chơi chữ, thường thấy trong thơ waka). Tất cả những câu hát du dương ấy đã làm sống lại cái đẹp mộng huyễn của thời đại vương triều nghĩa là trước khi giới quân nhân mở Mạc Phủ.. 2) Kan-ami (Quan A Di) Về cuộc đời hai soạn giả (lại vừa là diễn viên, nhạc sĩ, ca sĩ, vũ công) nổi tiếng thì ta biết trước hết Kan.ami Jiyotsugu (1333-1384), nghệ danh là Kanze (dịch từ pháp danh Kan.amidabutsu vì thời đó nghệ thuật tuồng có liên quan mật thiết với tôn giáo) người cầm đầu rạpYuuzaki, và con trai ông, Zeami, được Tướng Quân thứ 3 của Mạc Phủ Muromachi là Ashikaga Yoshimitsu [10] trọng vọng, giúp phương tiện để phát triển nghệ thuật Nô thành một nghệ thuật tuồng đúng với danh nghĩa của nó. Kan-ami , dòng dõi họ Hattori ở Iga, gốc nghề ninja tức loại đặc công hay gián điệp có vũ nghệ, sau làm con nuôi nhà hát xướng, theo đi diễn tuồng ở những buổi lễ tiến cúng ở các đền chùa. Ông là tổ sáng lập trường phái Kan-ami. Ông biết kết hợp những ưu thế của sarugaku là nhạc điệu và cách miêu tả nhân vật với ưu thế của dengaku (bị xem như một trình độ nghệ thuật thấp kém hơn) là nhịp điệu. Ông thêm vào sarugaku tính nghệ thuật và cái chất thanh bai mà nó hãy còn thiếu. Bối cảnh thời đại của Kan.ami là giai đoạn chiến tranh được miêu tả trong tác phẩm dã sử Taiheiki (Thái Bình Ký), trong đó có đủ mọi hạng người trong xã hội xuất hiện, biên giới giữa giàu sang bần tiện như bị xóa bỏ. Tương quan xã hội thời
đó hãy còn phức tạp chứ chưa gom lại trong 6 giai cấp (sĩ, nông, công thương, uế đa, phi nhân) như dưới thời Tokugawa về sau. Hai giai cấp sau cùng ( uế đa = eta và phi nhân = hinin) là những kẻ làm nghề ô uế như giết súc vật, giải tù, đao phủ, ăn mày ăn nhặt, chôn người chết tức là hạng tiện dân trong xã hội. Mâu thuẫn phức tạp đó đã làm phong phú cho tuồng Nô, một loại nghệ thuật muốn nói lên ước vọng hòa bình trong quan hệ giữa người với người. Kan.ami đã để lại các bản tuồng Jinen Koji (Tự Nhiên Cư Sĩ), Kayoi Komachi (Thông Tiểu Đinh-Nàng Komachi đi qua đi lại) và Sotoba Komachi (Tốt Đô Ba Tiểu Đinh - Cái tháp cúng dường nàng Komachi [11]). Hai vở sau đều nói về ngày tàn của nàng Ono no Komachi, một chủ đề rất phổ biến của tuồng Nô.. - Jinen Koji (Tự Nhiên Cư Sĩ): Thầy tăng thuyết giáo Jinen Koji trụ trì ở chùa Ungoji, Kyoto. Có cô gái nhỏ đem dâng thầy tấm áo mặc cho mát để xin cầu siêu cho cha mẹ. Thực ra, để có tấm áo làm lễ ra mắt, cô đã bán mình cho bọn buôn người. Biết được chuyện đó, thầy bỏ chuyến vân du, xuống bến sông, trả áo cho bọn buôn người để giải thoát cho cô gái có hiếu. Bọn buôn người hành hạ, bắt thầy múa hát đủ trò nhưng thầy vẫn kiên nhẫn nghe theo để đạt mục đích là đem cô gái trở về. - Kayoi Komachi (Thông Tiểu Đinh = Nàng Komachi Đi Qua Đi Lại): Có thầy tăng ngụ trong thảo am vùng núi Yamashiro, mỗi ngày thấy một người con gái lạ gánh củi và quả rừng " đi qua đi lại ".Thầy mới đón đường hỏi thì nàng ta cho biết mình người vùng Ichihara, tên là Komachi, sau nói lí nhí... rồi biến mất.Thầy tăng xem lời ăn tiếng nói mới suy ra nàng là hồn ma của nhà thơ nữ đầu thời Heian (794-1185) tên là Ono no Komachi (Tiểu Dã,Tiểu Đinh), một m ỹ nhân có một cuộc đời tình ái sóng gió và rất ác với đàn ông. Thầy bèn tụng kinh cầu siêu cho nàng. Nàng hiện ra xin qui y nhưng sau lưng nàng, vẫn thấy vong linh ông tướng Fukakusa, một người ngày xưa (tin lời nàng hứa sẽ đáp lại tình yêu nếu
ông chịu đội mưa đạp tuyết "đi qua đi lại" nhà nàng một trăm đêm) sát bên. Lúc sinh thời, ông từng đeo đuổi ráo riết nhưng bị nàng lừa dối, nên bây giờ khóc lóc, quyết ngăn cản không cho nàng siêu sinh. Th ầy tăng bèn chỉ điểm những mê lầm của hai người để giúp họ giải thoát. 3) Zeami (Thế A Di) Zeami Motokiyo sinh và mất giữa khoảng 1363 và 1443.Tên ông lấy từ pháp danh Ze-amidabutsu (Thế A Di Đà Phật). Như đã nói, thời trẻ, nhờ vóc dáng đẹp trai, được Tướng Quân AshikagaYoshimitsu cưng yêu. Sau khi Kan.ami m ất, ông nối nghiệp cha điều khiển rạp Yuuzaki. Ông có công hoàn thành các nguyên tắc cơ bản của tuồng Nô và nâng cao địa vị nó lên. Sau khi các Tướng Quân (thứ 3) Yoshimitsu (Nghĩa Mãn) và (thứ 4) Yoshimochi (Nghĩa Trì) mất, Tướng Quân thứ 5 là Yoshinori (Nghĩa Giáo) trọng cháu ông là Onami hơn [12]. Ông lâm vào khổ cảnh, người con trai tài ba của ông là Motomasa (Nguyên Nhã) đáng lẽ nối được nghiệp bố lại chết nơi đất khách, bản thân ông bị tội phải đi đày ra đảo Sado ngoài khơi miền tây bắc Nhật Bản. Ông có nhiều danh tác vẫn còn được trình diễn như Takasago (Cao Sa) [13], Sanemori (Thực Thịnh), Atsumori (Đôn Thịnh) [14], Izutsu (Tỉnh Đổng) [15], Tadanori (Trung Độ) [16], Aoi no Ue (Quì Thượng), Eguchi (Giang Khẩu), Hanjo (Ban nữ), Kinuta (Châm) [17], Tôru (Xúc) [18], Hyakuman (Bách Vạn) [19]... Ông còn để lại 2 tác phẩm bình luận về tuồng Nô: Fuushi Kaden (Phong Tư Hoa Truyền) và Sarugaku Dangi (Thân Nhạc Đàm Nghi) cũng như sách dạy diễn xuất cơ bản Kadenshô (Ca Truyền Sao). - Sanemori (Thực Thịnh): Thầy tăng du hành Ta-ami dừng chân ở Shinohara trong xứ Kaga để thuyết pháp. Có người ngạc nhiên hỏi tại sao sau khi thuyết pháp nhà sư dường như cứ lẩm bẩm nói chuyện một mình.Nhà sư không trả lời mà chỉ hỏi lại anh ta biết tướng Sanemori, bộ thuộc của họ Taira đã chết thế nào trong trận Shinohara không. Lý
do là có một lão già không biết từ đâu đến, ngồi bên cạnh nhà sư, tìm cách hỏi chuyện mỗi khi nghe ông thuyết pháp xong. Nhà sư biết xưa Shinohara là bãi chiến trường, nơi Sanemori tử trận nên ngờ lão già mà chỉ mỗi mình mình thấy được chính là lão tướng Sanemori, dù tuổi cao đã nhuộm tóc cho đen để ra trận và bị địch giết. Tướng địch phía quân Minamoto là KisoYoshinaka khi cho lấy đầu ông rửa dưới ao mới thấy lộ ra tóc bạc, đã rơi lệ cảm thương cho tinh thần quyết chiến của kẻ thù. Vở tuồng nói trên là một trong ba vở có tiếng thuộc loại Shuramono (Tu La Vật) tức truyện chém giết không ngừng, lấy cảm hứng từ Truyện Heike. - Aoi no Ue (Quì Thượng = Vương phi Aoi): Con gái quan Tả Đại Thần, nàng Aoi no Ue, vợ đầu tiên của hoàng tử Genji Hikaru, bị ma ám lâm bệnh, không thuốc nào trị được. Sau cô đồng mới cho biết là nàng ngày xưa đã đoạt hết tình yêu của hoàng tử làm một người đàn bà khác, công nương Rokujô, quá đau khổ nên nàng ta hiện hồn về báo oán. Quan tả đại thần mới nhờ cao tăng Yokawa ra tay. Chính vị tăng này lúc đầu cũng bị ma rượt nhưng sau oán ấy tiêu tan trước pháp thuật và nàng Rokujô thoát khỏi nghiệp chướng để siêu thoát. Vở tuồng này mượn tích của Truyện Genji, tác phẩm văn học vương triều. - Eguchi (Giang Khẩu = Người kỹ nữ ở Eguchi): Thầy tăng nọ vân du, trên đường hành hương chùa Tennôji, ghé qua thôn Eguchi, chợt nhớ ra ngày xưa nơi đây cao tăng Saigyô (1118 -90), gặp mưa không chỗ trú chân, đã bị một người con gái ăn sương từ chối không cho trọ qua đêm vì theo nàng, tăng là người xuất gia mà mình lại thuộc làng son phấn. Khi Saigyô làm thơ trách móc kẻ vô tình thì nàng họa lại để tạ từ, ý nói: "Người đã xuất gia từ bỏ cuộc đời (một nhà trọ lớn)sao còn bận tâm vì một chỗ trọ qua đêm (nhà trọ nhỏ)".
Trong khi thầy tăng vân du đang trầm ngâm về việc xưa, bỗng có một nàng con gái đẹp hiện ra khuyên thầy chớ để lòng vướng mắc vì câu chuyện xãy ra cho Saigyô. Thầy hỏi tên thì nàng xưng là hồn ma của Eguchi no Kimi (tên một nàng kỹ nữ có tiếng ở vùng Eguchi lúc trước) rồi tan biến trong màn đêm. Lúc thầy định cầu siêu cho linh hồn cô gái thì bỗng thấy Eguchi no Kimi hiện ra giữa hai nàng kỹ nữ. Cả ba nàng buông mái chèo, dạo chơi trên sông Yodo dưới ánh trăng thanh, hát những bài "Trạo Ca" (hát chèo thuyền) dân dã với nội dung sâu sắc than thở cho kiếp người trôi nổi, thời gian vô tình, những phiền não gây ra bởi lòng tham ái dục. Thế rồi nàng Eguchi no Kimi ấy bỗng nhiên biến ra Phổ Hiền bồ tát và chiếc thuyền hóa thành con bạch tượng chở ngài lên mây về phương Tây. Tương truyền Saigyô là một tăng lữ nhưng cũng là một nhà nghệ sĩ lớn nên suốt đời ông không sao dứt khoát từ bỏ sự đam mê cái đẹp của nghệ thuật dù đã khoác áo tu hành. Vở tuồng này như muốn đặt vấn đề thảo luận về mâu thuẫn trong nội tâm Saigyô."Chỗ trọ" mà khi xưa Saigyô đi tìm có nghĩa là cái xác phàm hữu hạn cũng như những dục vọng trói buộc nó. Cảnh tượng người kỹ nữ hóa thành đức Phổ Hiền là ảo giác để chứng minh cái chân lý "giả tướng tức thực tướng" mà thầy tăng đã ghi nhận được. Nó đã có khả năng thanh tẩy tâm hồn (catharsis) khiến thầy ngộ đạo. Tuy vở tuồng này do Zeami soạn khoảng năm 1424 nhưng ông đã thừa kế phần đầu từ người cha là Kan.ami. Về sau ông lại nhường nó cho Konparu Zenchiku, con rễ ông. Theo R.Tyler, nguồn cảm hứng của truyện này (nhất là đoạn nói về ảo giác) có thể là Kojidan (Cổ Sự Đàm) và Senjuushô (Soạn Tập Sao), hai tác phẩm thuyết thoại ra đời vào thời Kamakura, trước đó một thế kỷ. Để hiểu thêm ý nghĩa thâm thúy
của vở tuồng Eguchi, ta cần biết việc kết hợp gái làng chơi với chư Phật là chuyện không lạ gì trong tín ngưỡng thời trung cổ Nhật Bản [20]. Tuồng Nô của Zeami đi tìm cái đẹp trên sân khấu mà ông gọi là hana (hoa) [21] và cái sâu sắc mà ông gọi là ugen (u huyền). Các diễn viên phải làm sao thể hiện được cái đẹp đó trong lối diễn xuất của mình (jibun no hana) và chủ trương cái đẹp càng cất dấu thì càng đẹp (hisureba hana).Trong loại Nô u huyền, nhân vật chính không phải là người mà là hồn ma như vở Takasago (Cao Sa). Công lao của cha con Zeami là đưa Nô từ một hình thức văn hóa đại chúng (tục) lên hàng nghệ thuật (nhã) qua một quá trình chắt lọc, thêm bớt lâu dài. 4) Sân khấu Nô Sân khấu kịch vốn đã có ở Âu Châu từ xưa (Hy Lạp, La Mã) nhưng chỉ xuất hiện ở Nhật Bản vào thế kỷ 14 và 15. Sự phát triển chậm trễ của kịch ở Nhật có lẽ vì sự tụ tập khán giả không được qui mô thành nhà rạp như ở Âu Châu mà vẫn ở giai đoạn hát rong chăng? Nội dung tuồng Nô thường được phân ra theo Gobandate (Ngũ Ban Lập) làm 5 loại (mono = vật) trình diễn theo thứ tự chương trình (bangumi) trong ngày: 1- Shinjimono [22] (Thần sự vật, còn gọi là Waki no mono, loại đặt bên ngoài các tuồng chính thức) diễn trong màn giáo đầu trước khi vào tuồng chính; 2 - Shuramono [23] (Tu La vật, còn gọi là Nibanmono tức loại diễn vào lớp thứ hai); 3 - Kazuramono [24] (Mạn vật, còn gọi là Sanbanmono, loại diễn vào lớp thứ ba); 4 - Genzaimono [25] (Hiện tại vật, hay Zatsunô tức loại tạp nhạp đủ thứ, Yonbanmono, loại diễn vào lớp thứ tư); 5 - Kichikumono [26](Quỉ súc vật, Kirinô, loại diễn cuối cùng cuối tức là vào lớp thứ năm). Thứ tự năm bậc nầy gọi chung là Shin-Nan-Jo-Kyô-Ki (Thần-Nam-Nữ-Cuồng-
Quỉ). Chỉ có tuồng tên gọi Okina (Ông) không sắp vào loại nào cả [[27]vì nó có tính cách thần bí. Tuồng Okina có tính cách chúc tụng, do chủ rạp (một người thường là lớn tuổi) thủ vai nên sau đó nhân vật trình diễn thường mang mặt nạ người già. Phân loại năm thứ tuồng Nô Loại Vai chính Nội dung Vở tuồng tiêu biểu 1) Thần, Thần Thiên hạ Takasago, Chúc, (Shin) thái bình. Oimatsu, Quốc gia Tuồng Yôrô, Kamo phồn vinh Giáo Đầu (Wakinô) Chiến 2) Tu La Nam Atsumori, (thế giới (Nan) tranh, Kiyotsune, chiến tranh Cứu viện, không dứt) Tadanori, Đuổi giết Yashima (Heike)
3) Mạn Nữ (Jo) Yêu Eguchi, đương, (Gái búi Izutsu, tóc đẹp) Hồ i ứ c Hagoromo, Vọng Yuugao tưởng (Cung đình) 4) Cuồng, Cuồng Gái điên, Hanjô, Tạp, (Kyô) Hồn oan, Yorobôshi, Hiệ n Đ ạ i Chấp nê Sumidagawa 5) Quỉ, Quỉ (Ki) Diệt quỉ, Funa trị thiên Súc, Benkei, cẩu. Tuồng kết Tsuchikumo, Tiên nữ, thúc quí nhân Momijigari, (Kirinô) ca múa Nomori Hiện nay, tuồng Nô cổ điển còn được giữ lại có khoảng 240 thì phân nửa đã là tác phẩm của Zeami. Đặc sắc của Zeami là ông tập trung sáng tác những vở thuộc loại
người cuồng điên và loại hồn ma hiện về. Phong cách sáng tác nầy biểu lộ cá tính của ông và vì ảnh hưởng của ông đối với Nô quá lớn nên ngày nay khi nói về Nô, người ta chỉ nghĩ đến loại tuồng nầy dù điều đó không đúng sự thực.Đặc điểm của Zeami là kỹ thuật bộc lộ tâm lý nội tâm nhân vật bằng cách cho nhân vật nguyên thủ y (nochi-jite, thường bị đọc nhầm là ato-shite) "hoá thân" hay "phân thân" dưới một dạng khác (mae-jite) đi vào sân khấu trước để nói về chính mình. Nhân vật ra trước (mae) tượng trưng cho hiện thực, nhân vật ra sau (nochi) tượng trưng cho thế giới u linh. Trong khi đó, kỹ thuật của cha ông, Kan-ami, là đưa ra một cuộc đối đầu giữa hai nhân vật khác nhau nhân bàn về một vấn đề gì. Từ sau Zeami, có nhà diễn xuất tuồng Nô Onami Motoshige (Âm A Di, Nguyên Trọng, 1398-1467, còn đọc là Onnami) và nhà bình luận Konparu Zenchiku (Kim Xuân Thiền Trúc, 1405-1468) đáng được chú ý. Onami là cháu gọi Zeami bằng chú, được Tướng Quân Ashikaga Yoshimasa (Túc Lợi, Nghĩa Chính) quí trọng, phong làm chức vụ cai quản (nôdayuu) rạp Kanze (Quan Thế). Ông nổi tiếng là múa rất đẹp, trên đời ít thấy. Về phần Konparu Zenchiku, ông là con rễ của Zeami, là người điều khiển rạp Konparu. Ngoài những vở Bashô (Ba Tiêu) [28], Teika (Định Gia), Oshio (Tiểu Diêm), Chikubushima (Trúc Sinh Đảo), ông còn để lại nhiều tập bình luận về tuồng Nô như Rokurin (Lục Luân), Ronoki (Lộ Chi Ký) và Kabu Zuinôki (Ca Vũ Tủ y Não Ký). Sau đây xin trình bày năm lớp tuồng diễn trong một buổi hát qua một vở tiêu biểu của từng loại: a) Loại thứ nhất: Thần (Shin) hay Waki.nô (Tuồng Cạnh hay Giáo Đầu): -Chikubushima (Trúc Sinh Đảo. Đảo Chikubu): Tuồng có tính cách tôn giáo nhiều hơn là văn học.
Một viên đại thần dưới triều thiên hoàng Daigo đến tham bái đảo Chikubu phải đi qua vùng hồ Biwa, gần Kyôto, tình cờ gặp ông chài và người đàn bà thợ lặn. Đại thần bèn theo thuyền họ đi đến đảo. Ông lão (vai mae-jite) sau khi kể sự tích về vị thần trấn đảo xong thì biến dạng vào trong lớp sóng. Người đàn bà cũng đi mất vào điện thờ. Quan đại thần lấy làm lạ mới hỏi chuyện dân chúng sở tại để tìm hiểu về hòn đảo. Lúc đó ông lão và người còn gái tức Long Thần (vai nochi-jite) và thần Benzaiten (Biện Tài Thiên) [29] lại từ đền đi ra, xuất hiện trên hồ múa hát điệu múa bảo hộ cho quốc thái dân an. Tuồng Chikubushima thuộc loại Nô tế thần hát vào dịp cúng tế ở các đền chùa từ thời Kamakura. Hòn đảo nhỏ này tương truyền ngoi lên từ dưới hồ chỉ trong nội một đêm vào khoảng năm 82 sau Công Nguyên sau một cuộc động đất lớn nên có liên quan đến truyền thuyết về Long Thần. b) Loại thứ hai: Nam (Nan) hay Shuramono (Tuồng Sát Phạt) - Yashima (Ốc Đảo. Đảo Yashima): Tuồng chiến tranh lấy cảm hứng từ tác phẩm chiến ký Truyện Heike, nói về trận Yashima (Ốc Đảo, 1185). Trận đánh ở đây cùng với Ichinotani là hai trận đánh quyết định mà danh tướng Minamotono Yoshitsune đã thành công trong việc chẻ tan lực lượng nhà Taira để dẫn đến chiến thắng cuối cùng ở eo biển Danno.ura.Nhiều thuyết cho tuồng này là tác phẩm của Zeami nhưng trước ông, đã có nhiều người khai thác cùng một chủ đề. Tuồng kể chuyện nhà sư vân du ghé bến Yashima vùng Shikoku vào một buổi chiều xuân, trên bãi lau bắt gặp lão ngư ông vác cần câu cùng với hai người trẻ tuổi ra dáng là kẻ tùy tùng nhưng hình ảnh của họ chỉ bãng lãng lung linh. Sau đó nhà sư lại gặp một ông già làm muối trên đảo, xin cho trọ qua đêm nhưng bị chủ nhân khước từ lấy cớ là nhà cửa xiêu vẹo nghèo hèn. Tuy thế, khi sư cho biết mình là khách từ kinh đô [30] đến thì ông đổi ý mời vào nhà và tỏ ra hoài cảm việc xưa
mà nhỏ lệ. Trong đêm dài, để giết thời giờ, nhà sư xin ông già làm muối hãy kể mình nghe sự tích chiến trường xưa thì ông già thao thao bất tuyệt cho biết rạch ròi tình tiết của trận Yashima, từ cái oai phong của tướng Minamotono Yoshitsune, cảnh chàng nhặt cánh cung rơi dưới nước, cái chết bi tráng của người bộ hạ trung thành là Satô Tsuginobu đưa thân lãnh mũi tên thay chàng, cuộc đấu vật giữa các tướng (phía Minamoto) Mionoya Shirô và (phía Taira) Kagekiyo, tài cung ti ễn của Nasuno Yoichi thuộc đạo quân Minamoto ngồi trên lưng ngựa mà bắn trúng đích cánh quạt dùng làm bùa hộ mệnh treo trên thuyền quân địch...Nhà sư quá đổi ngạc nhiên về sự hiểu biết của ông già mới hỏi thăm tên họ thì hình ảnh ông bỗng tan biến vào màn đêm mông lung. Sư ngờ rằng ông ta là hồn ma của chàngYoshitsune. Đêm tàn dần, trên bãi chỉ còn tiếng gió, nhà sư gối đầu trên rễ tùng mà ngủ. Trong giấc mộng, sư thấy Yoshitsune hiện ra uy nghiêm, vẫn còn mãi mê diễn lại cái cảnh chém giết ngày nào trong cõi tu la mà không sao thoát ra được. Thế rồi, ngày lại rạng ra, trả cho bãi Yashima phong cảnh xinh tươi và êm đềm với những đợt sóng lăn tăn. Yashima được xem như tác phẩm tiêu biểu của loại tuồng lấy Yoshitsune làm vai chính (Yoshitsune-mono) vì nó không chỉ nói đến chiến tranh mà còn nói về giá trị rất con người của danh tướng Yoshitsune như sự thanh nhã ít thấy nơi một viên tướng cầm quân và lòng ưu ái của ông đối với bộ hạ. c) Loại thứ ba: Nữ (Jo)hay Kazuramono (Tuồng Sắc Đẹp) - Teika (Định Gia. Nhà thơ Fujiwara no Teika) : Tuồng được gán cho Konparu Zenchiku. Thầy tăng vân du trú mưa rào dưới mái hiên trong một buổi chiều ướt át lạnh lẽo, đầy lá úa, chợt gặp một người đàn bà (vai nochi-jite) kể chuyện về thi hào Fujiwara no Teika xưa từng dựng "Đình Nghe Mưa" để nghe tiếng mưa rào.
Người đàn bà ấy còn đưa thầy tăng đến mộ Teika và mộ của công chúa Shokushi (Thức Tử), trước phục vụ ở đền thần đạo, sau xuất gia, tương truyền xưa là người con gái mà ông yêu thầm kín. Nhà sư thấy có loại dây sắn bò bao phủ, ôm ấp lấy ngôi mộ của công chúa như truyền thuyết cho đó là nguyện ước của Teika sau khi chết. Công chúa vì thế mang tiếng là người không đoan trang. Nhà sư nhìn ra người đàn bà nầy không ai khác hơn là vong linh của công chúa (vai mae -jite) hiện về. Tăng đọc kinh Pháp Hoa đoạn nói về bản chất các loại cây cỏ xong thì công chúa trở lại với hình dáng xưa (vai nochi-jite) , nghe xong kinh thoát được cảnh khổ, múa một điệu vũ phong nhã, xong trở vào lòng mộ.Giây sắn lại bao trùm mộ như cũ. Theo sự thực lịch sử thì không thể có mối tình bỏng cháy giữa công chúa và thi hào vì lúc bà lui về ở ẩn thì Teika mới lên chín. d) Loại thứ tư: Cuồng (Kyô) hay Yoban.mono (Tuồng Lớp Thứ Tư, Oan Khuất) - Hanjo (Ban nữ - Nàng Ban): Được biết là tác phẩm của Zeami. Người kỹ nữ ở một cửa hàng trong xứ Nogami thuộc Mino tên gọi Hanago thề non hẹn biển với một trang thiếu niên công tử tên Yoshida, trao đổi quạt làm của tin. Chàng có việc phải về miền Đông. Hanago ôm quạt, ngày đêm trông ngóng, không chịu ra hầu rượu các khách khác. Mụ?chủ chứa nổi giận, tống nàng ra khỏi của. Lòng buồn thương, nàng lang thang tìm cách về miền Đông kiếm chàng. Phần Yoshida, khi việc của mình xong xuôi, lần trở lại đất Mino nhưng người xưa đã vắng. Cố gắng hỏi thăm khắp nơi mà không ai biết tin nàng. Khi chủ tớ trên đường trở lại kinh đô, ghé viếng ngôi đền Kamo, tình cờ thấy một người con gái điên có dáng dấp giống như Hanago. Họ thấy nàng đang múa hát, thác tâm sự
buồn thương của mình vào trong lá quạt. Công tử Yoshida lấy làm ngạc nhiên, bảo kẻ tùy tùng đem quạt của nàng đến so với lá quạt mà nàng đã trao cho mình làm của tin thì thấy chúng chính là hai cái quạt mà họ đã tặng nhau. Hai người tái ngộ và lời ước hẹn vợ chồng càng thêm bền chặt. Lá quạt là biểu tượng chính của vở tuồng, mượn điển tích nàng tiệp dư họ Ban bị bỏ bê ghẻ lạnh vì Hán Thành Đế đem lòng yêu người con hát Triệu Phi Yến, đã đem lá quạt ví với thân phận hẩm hiu của mình.Thơ Vương Xương Linh có bài Trường Tín Thu Từ nói lên tình cảnh cô đơn đó. Giữa mùa hạ, lá quạt được ấp yêu quí trọng đến bao nhiêu thì khi gió mát mùa thu vừa mới nổi, nó đã không còn chút giá trị và rơi ngay vào quên lãng. Nàng Ban (Hanjo) được dùng như tên của vai shite tu y Hanago mới là shite thật. Trong tuồng Nô, lúc nào chiếc quạt cũng được sử dụng như dụng cụ của diễn viên nhưng ở vở này, quạt còn có một tác dụng đặc biệt. Đề tài điên của vở Hanjo được tiếp nối với một tuồng Nô khác, Sumidagawa (Con sông Sumida). Tuồng đó nói về nỗi khổ tâm của người mẹ mất con khi Hanago đi tìm Umekawa-maru, đứa con trai nàng có với Yoshida vì cậu bé bị bắt làm con tin. Thế rồi, nàng đã trở thành điên dại bên bờ sông Sumida và chết trong tuyệt vọng.. e) Loại thứ năm: Ki (Quỷ) hay Kiri.nô (Tuồng Kết Thúc) - Funa Benkei (Con thuyền Benkei): Tuồng này tả lại bước đường cùng của danh tướng Yoshitsune khi bị người anh đuổi riết, phải bỏ Kyôto đào vong. Trên thuyền ra bến Settsu chỉ còn có người tùy tùng là hổ tướng Benkei (Biện Khánh) và bọn chèo thuyền. Trước đó, Yoshitsune ra lệnh Benkei đến nhà trọ nhắn người ái cơ, Shizuka Gozen, bảo nàng phải ở lại kinh đô chứ không được đi theo. Ban đầu Shizuka còn nghi ngờ Benkei nói dối nhưng sau được chính Yoshitsune xác nhận điều đó nên đâm ra đau khổ tuyệt vọng.
Trước giờ lên đường, Benkei mời rượu và xin Shizuka múa một điệu vũ.Shizuka vốn là con hát chuyên nghiệp, mới đứng dậy gạt nước mắt múa điệu "Phạm Lãi - Câu Tiễn" để cầu mong cho hai thầy trò từ nay gặp nhiều may mắn trên bước đường tân khổ như vua tôi nước Việt ngày xưa.Thế rồi, hai người đàn ông lên đường bỏ Shizuka ngồi lại thờ thẩn một mình. Thuyền vừa tách bến ra khơi thì bỗng thấy từ phía núi mây kéo đen nghịt rồi sóng to gió lớn bủa giăng, vùi dập nó như chiếc lá giữa dòng.Lúc đó hình bóng của tập đoàn nhà Taira ngày xưa đã chết đuối ngoài biển Tây bỗng hiện ra trên không, trong bọn có cả hồn ma của tướng Tairano Tomomori (Bình, Tri Th ịnh) đầu xõa tóc rối tung, người mang giáp trụ, đạp sóng tiến tới để lật thuyền.Thế nhưng cả Yoshitsune lẫn Benkei đều sẳn sàng ứng chiến. Benkei lần tràng hạt cầu chư hộ pháp giúp sức đẩy được hồn ma thối lui. Phu chèo cũng cố chèo nhanh và họ thoát cảnh hiểm nghèo. Trong tuồng này, hai vai shite (chánh) là Shizuka (maeshite) và Tomomori (nochijite) nhưng vai waki (cạnh) là Benkei mới là quan trọng hơn cả.Sự kết hợp waki và shite theo hình thức đó là một cái mới thấy trong Funa Benkei. Đây là một tác phẩm đến sau, do Kanze Nobumitsu (1434 -1516) sáng tác và lấy cảm hứng từ Gikeiki (Nghĩa Kinh Ký).Nếu trong Yashima, Yoshitsune là một vị chủ tướng thì trong Funa Benkei, vai của ông lại do một đứa trẻ đóng (có lẽ vì trong Gikeiki, Yoshitsune được miêu tả như một nhân vật vĩnh viễn trẻ trung). Benkei không xuất hiện trong Yashima nhưng ở đây, ông nắm mọi đầu mối của vở tuồng.Tác giả thật ra cũng không trung thành lắm với Gikeiki. Lý do là sách ấy chép nàng Shizuka đã đào vong cùng với Yoshitsune nhưng trong bản tuồng thì nàng ở lại Kyôto (và theo lịch sử), sau đó bị bắt giải về Kamakura để múa hát ở đền Tsurugaoka trước mặt vợ chồng kẻ thù (Tướng Quân Yoritomo).. 5) Mộng trong Mộng, Tình trong Tình:
Sân khấu Nô thường được gọi là sân khấu mộng vì "thầy tăng vân du" thường là đại biểu cho khán giả để lên sân khấu. Khán giả như người trong giấc mộng mà lại thấy mình đang nằm mộng thông qua nhân vật trung gian đó. Trong tuồng Nô, ví dụ trường hợp Nô u huyền, thế giới huyển mộng và thực tế như giao thoa với nhau, tỉnh táo hay điên cuồng có khi chỉ là một. Các vai được đưa lên sân khấu như người cắt lau, lão tiều, người đốt than, người múc nước triều ... là để cho cảnh vật thêm thanh u và đậm đà phong vị. Tính cách nhị trùng của sân khấu Nô nếu không thể hiện bằng "mộng trong mộng" thì có khi còn thể hiện bằng "tình trong tình". Mô-típ này thường được dàn dựng khéo léo đến nổi nếu không tinh ý thì khó th ể nhận ra. Đó lại là cái cao diệu của Nô. Fujishiro Tsugio trong "Giới Thiệu Tuồng Nô" (Nô e no Shôtai) đã đưa ra ví dụ về sự ứng dụng thủ pháp này trong tuồng Kogô (Tiểu Đốc). Kogô (Tiểu Đốc): Nàng Kogô, thiếp yêu của Thiên hoàng Takakura vì sợ oai hoàng hậu, người vốn là con gái của quyền thần Taira no Kiyomori, mới trốn ra vùng Saga ngoài kinh thành để ẩn cư. Nhà vua ngày đêm thương nhớ khôn nguôi, muốn triệu về cung nhưng không biết đích xác chỗ nàng trốn. Bèn ra lệnh cho người hầu cận là Minami no Nakakuni đi kiếm. Nakakuni biết Kogô giỏi đàn cầm vì đã có dịp thổi tiêu hòa tấu với nàng, nghĩ rằng vào đêm Trung Thu, th ấy trăng sáng thì thế nào nàng cũng đem đàn ra đánh cho đở buồn. Hôm rằm tháng tám, một mình một ngựa, Nakakuni vào vùng Saga, suốt đêm tìm nàng nhưng chẳng thấy dấu vết. Đến lúc mệt mõi muốn bỏ về thì đến bên chùa Pháp Luân bỗng có tiếng đàn cầm từ thảo trang nào đó vọng ra. Nakakuni nghe điệu Sôfuren (Tưởng Phu Luyến = Thương Nhớ Chồng) thì biết là tiếng đàn của Kogô, lòng mừng khấp khởi, ghé lại gỏ cánh cửa sài xin vào gặp chủ nhân nhưng bị từ chối. Nakakuni dù áo đẫm sương đêm vẫn kiên trì chờ đợi bên ngoài. Rốt cuộc, nàng cảm động cho thị nữ mời chàng vào và nhận chiếu thư của thiên hoàng từ tay sứ giả. Nàng thảo thư trả lời nhà vua, nhờ
Nakakuni đem về triều rồi bày tiệc khoản đãi. Nakakuni cũng vui vẻ múa một điệu vũ tạ lễ. Khi anh ta ra về, Kogô nhìn theo cho đến khi người và ngựa khuất bóng. Trong vở tuồng này, giữa vai shite (Nakakuni) và tsure (Kogô) đã có một câu chuyện tình thứ hai lồng trong chuyện tình thứ nhất của Thiên Hoàng Takakura với người thiếp yêu. Nếu không nhìn ra mối tình thoáng nhẹ giữa đôi trai tài gái sắc Nakakuni-Kogô, qua tiếng tiêu và tiếng đàn, cũng như chi tiết sự chờ đợi kiên nhẫn suốt đêm ngoài cánh cửa của Nakakuni đã làm cho lòng của Kogô bấn loạn thì không thấy được chiều sâu của vở tuồng. Ngoài ra, phận sự thần tử, sứ mạng đưa tin của Nakakuni là những điều đã gây thêm vướng mắc trong tâm hồn chàng khi chàng bị dao động trước người đẹp và bạn tri âm là nàng Kogô. 6) Lý Luận về Kỹ Thuật Diễn Xuất: Fuushinkaden (Phong Tư Hoa Truyền): Tác phẩm lý luận của tuồng Nô được nhắc đến nhiều hơn cả có lẽ là "Truyền lại tinh hoa của nghệ thuật diễn xuất" (Fuushikaden), ra đời khoảng năm 1400-1418. G. Martzel (trong JJ Origas) cho là 1402. Tác giả của nó không hai khác hơn là soạn giả tài ba Zeami, con trai Kan.ami, mà tiểu sử đã được nhắc đến ở phần trên. Ông đã viết quyển sách lý luận nầy cũng như hai mươi "truyền thư" khác để giúp người đi sau hiểu về cơ bản của nghệ thuật Nô. Fuushikaden gồm bảy quyển, có các chương chỉ dẫn từ kỹ thuật tập luyện, kỹ thuật trình diễn, m ỹ thuật của tuồng, cách soạn tuồng, về nhạc trong tuồng cho đến về cách đánh giá tuồng. Zeami đã mất rất nhiều công, xem đi sửa lại nhiều lần. Ngày nay nó vẫn được đánh giá như một tác phẩm lý luận về sân khấu có giá trị cao, trước tiên ghi lại những điều tâm đắc học được từ Kan.ami gồm bí quyết làm sao để trội hơn các đối thủ trong nghề và cách thức làm sao đạt được cái "hana" hay tinh hoa của Nô trong khi diễn xuất: Về diễn xuất thì có người đạt được kỹ thuật cao nhưng không hiểu gì về Nô. Ngược lại, người không nắm kỹ thuật cho lắm có khi hiểu rõ về Nô. Khi lên sân
khấu ra trước công chúng, người có kỹ thuật cao mà diễn không đạt là vì thiếu hiểu biết về Nô. Đối chiếu với việc đó, kẻ mới vào nghề mà đứng trước khán giả lại trổ được cái tinh hoa, tài nghệ mà người thường không có, phải nói là ngoài kỹ thuật còn có hiểu biết về Nô nữa. Về cái hơn kém của hai loại diễn viên nầy có nhiều ý kiến trái ngược nhưng những ai khi ra mắt công chúng trong các dịp lễ lạc, trước các khán giả tôn quí mà lúc nào cũng diễn Nô giỏi thì danh vọng mới lâu bền. Như thế, diễn viên kỹ thuật tầm thường mà rành về Nô thì sẽ trở thành rường cột của rạp hơn là kẻ giỏi kỹ thuật mà kém về Nô vậy. Người diễn viên rành về Nô là kẻ biết rõ sức của mình đến mức nào nên vào những dịp quan trọng, biết dấu đi chỗ yếu kém của mình mà chỉ tập trung biểu diễn những ngón nghề sành sỏi. Nhất định sẽ được khán giả tán thưởng. Còn những ngón nào chưa thông thì lợi dụng lúc theo đoàn về diễn nhà quê mà ra sức ôn tập, sau nhiều năm sẽ khắc phục khuyết điểm. Kết quả là nghệ thuật càng sâu rộng, khuyết điểm bớt dần đi và danh tiếng sẽ nổi lên. Hơn thế nữa, đến lúc tuổi cao cũng vẫn có thể giữ được mãi cái tinh hoa (Fuushikaden, Điều thứ 6, Nói về cách tu luyện cái "hoa") Tuy nhiên, vì sự sáng tạo tập trung vào tài nghệ của một người, đó là Zeami, và tính cách bảo thủ, nhắm mắt theo thầy đã làm cho Nô không phát triển thêm lên được nữa vì thiếu tự do biểu hiện khuynh hướng cá nhân. Lối diễn xuất được truyền theo kiểu bí truyền (hiden), một thế hệ chỉ có một người được học.Chính Zeami cũng nói: "Nếu giữ được bí mật, nó là cái "tinh hoa". Không còn bí mật nữa thì làm sao có thể gọi là "tinh hoa" cho được". Lại nữa, trong một khoảng thời gian rất lâu, người ta chỉ chú trong tới những yếu tố ca, vũ, nhạc... mà ít khi để ý khai thác khía cạnh văn chương (ca từ) của bản tuồng. 7) Hình thức diễn xuất