Ngày nhận bài: 10-09-2024 / Ngày chấp nhận đăng bài: 26-09-2024 / Ngày đăng bài: 28-09-2024
*Tác giả liên hệ: Lê Nữ Thanh Uyên. Đại học Y Dược Thành phố Hồ Chí Minh, Thành phố Hồ Chí Minh, Việt Nam. E-mail:
lenuthanhuyen@ump.edu.vn
© 2024 Bản quyền thuộc về Tạp chí Y học Thành phố Hồ Chí Minh.
https://www.tapchiyhoctphcm.vn 123
ISSN: 1859-1779
Nghiên cứu Y học
Tạp chí Y học Thành phố Hồ Chí Minh; 27(4):123-131
https://doi.org/10.32895/hcjm.m.2024.04.17
Sử dụng ma túy ở bệnh nhân đang điều trị
Methadone tại Quận 6, Thành phố Hồ Chí Minh
Lê Nữ Thanh Uyên1,*, Nguyễn Thị Thanh Nhàn1
1Đại học Y Dược Thành phố Hồ Chí Minh, Thành phố Hồ Chí Minh, Việt Nam
Tóm tắt
Đặt vấn đề: Nghiện ma túy vẫn luôn là một vấn nạn của các quốc gia trên toàn thế giới. Chương trình điều trị thay thế
nghiện chất dạng thuốc phiện bằng Methadone (MMT) đóng vai trò then chốt trong chiến lược phòng chống nghiện ma
túy toàn cầu. Mặc dù hiệu quả của chương trình đã được chứng minh nhưng tỷ lệ sử dụng đồng thời các chất ma túy
vẫn tương đối cao.
Mục tiêu: Xác định tỷ lệ sử dụng ma túy (SDMT) và các yếu tố liên quan ở bệnh nhân (BN) MMT giai đoạn duy trì tại
khoa Tư vấn, điều trị nghiện chất và HIV/AIDS Quận 6, Thành phố Hồ Chí Minh (TP. HCM) năm 2024.
Đối tượng và phương pháp nghiên cứu: Nghiên cứu cắt ngang trên 239 BN MMT tại Quận 6, TP. HCM bằng phương
pháp chọn mẫu toàn bộ. Dữ liệu thu thập bằng phỏng vấn trực tiếp mặt đối mặt với bộ câu hỏi soạn sẵn, dựa vào hồ sơ
bệnh án và kết quả xét nghiệm nước tiểu.
Kết quả: Tỷ lệ SDMT là 25,9%, trong đó chất dạng thuốc phiện (CDTP): 64,5%, ma túy tổng hợp: 41,9% và cần sa: 1,6%.
Có mối liên quan giữa SDMT với cách thức đã từng SDMT cụ thể: hút PR = 0,37, KTC 95%: 0,22 – 0,61, p = 0,011 và tiêm
chích PR = 0,63, KTC 95%: 0,40 – 0,97, p = 0,04, liều Methadone 60 – 120 mg/ngày PR = 2,24, KTC 95%: 1,27 – 3,98, p
= 0,006, tác dụng không mong muốn – khô miệng PR = 1,74, KTC 95%: 1,08 – 2,81, p = 0,022.
Kết luận: Tỷ lệ SDMT là 25,9%. Các yếu tố liên quan là cách thức đã SDMT (hút và tiêm chích), liều Methadone và tác
dụng không mong muốn của Methadone – khô miệng. Từ kết quả trên, chúng tôi đề ra một số kiến nghị như sau: 1) đẩy
mạnh các chương trình giáo dục sức khoẻ, tư vấn giảm hại, 2) tìm hiểu nguyên nhân SDMT khi đang điều trị Methadone,
3) duy trì động lực điều trị của BN MMT để đạt được hiệu quả điều trị.
Từ khoá: sử dụng ma túy; xét nghiệm nước tiểu; bệnh nhân điều trị Methadone
Abstract
CONCURRENT DRUG USE AMONG METHADONE MAINTENANCE
TREATMENT PATIENTS IN DISTRICT 6, HO CHI MINH CITY
Le Nu Thanh Uyen, Nguyen Thi Thanh Nhan
Tạp chí Y học Thành phố Hồ Chí Minh * Tập 27 * Số 4 * 2024
124 | https://www.tapchiyhoctphcm.vn https://doi.org/10.32895/hcjm.m.2024.04.17
Background: Drug addiction remains a demanding issue in countries all over the world. Methadone maintenance
treatment (MMT) plays a significant role in the strategy of preventing drug addiction worldwide. Although MMT
demonstrated its effectiveness, the rate of concurrent multi-drug use is still relatively high.
Objectives: To identify the prevalence and associated factors with drug use among patients in the maintenance phase
at the Department of Substance Addiction and HIV/AIDS Counseling and Treatment in District 6, HCMC.
Methods: A cross-sectional study was conducted on 239 MMT patients in District 6, HCMC, using the total sampling
method. Data was collected through face-to-face interviews with prepared questionnaires, retrospective medical
records, and urine tests.
Results: The rate of concurrent drug use was 25.9% (Opioid: 64.5%, ATS: 41.9%, and cannabis: 1.6%). Factors
associated with the conccurent drug use were drug administrations in the past (inhalation PR = 0.37, 95% CI: 0.22 –
0.61, p = 0.011; injection PR = 0.63, 95% CI: 0.40 – 0.97, p = 0.04), daily Methadone dose 60 – 120 mg (PR = 2.24, 95%
CI: 1.27 – 3.98, p = 0.006), side effect (xerostomia PR = 1.74, 95% CI: 1.08 – 2.81, p = 0.022).
Conclusions: The rate of drug use via urine samples test was 25.9%. The associated factors were drug administrations
in the past (including inhalation and injection), daily Methadone dose and side effect – xerostomia. Recommendations
include: 1) promoting health education programs, and harm reduction counseling, 2) exploring the reasons for drug use
among MMT patients, 3) maintaining patients’ treatment motivation to achieve optimal outcomes.
Keywords: drug use; urine tests; MMT patients
1. ĐẶT VẤN ĐỀ
Nghiện ma túy vẫn luôn là một vấn nạn của các quốc gia
trên toàn thế giới. Theo Cơ quan Phòng chống Ma túy và Tội
phạm của Liên Hợp Quốc (UNODC), ước tính có khoảng 296
triệu người sử dụng ma túy (SDMT) ở độ tuổi 15 – 64 trên
toàn thế giới và tỷ lệ hiện mắc là 5,8% tính đến năm 2021 [1].
Hậu quả là 71% năm sống khoẻ mất đi do rối loạn SDMT và
mắc các bệnh truyền nhiễm nguy hiểm do tiêm chích ma túy
như HIV, viêm gan siêu vi B, C [1]. Cho đến nay, chương trình
điều trị thay thế nghiện chất dạng thuốc phiện bằng
Methadone (MMT) vẫn là một phần quan trọng và đã chứng
minh được vai trò then chốt trong chiến lược phòng chống
nghiện ma túy toàn cầu. Những hiệu quả đáng chú ý như giảm
tệ nạn xã hội và đảm bảo trật tự an ninh, giảm sử dụng Heroin,
giảm tiêm chích ma túy, giảm lây nhiễm HIV, tỷ lệ có việc
làm tăng [2-4]. Mặc dù hiệu quả của chương trình đã được
chứng minh nhưng tỷ lệ sử dụng đồng thời các chất ma túy
vẫn tương đối cao.
Khoa Tư vấn, điều trị nghiện chất và HIV/AIDS Quận 6 là
một trong ba cơ sở điều trị Methadone thí điểm đầu tiên tại
Thành phố Hồ Chí Minh (TP. HCM) năm 2008 có tỷ lệ duy
trì và tuân thủ điều trị khá tốt nhưng kết quả xét nghiệm dương
tính với chất dạng thuốc phiện (CDTP) vẫn khá cao với
20,1%, cùng với đó là sự xuất hiện của nhiều loại ma túy mới
khác [5]. Do đó, nghiên cứu được thực hiện với mục tiêu xác
định tỷ lệ SDMT và các yếu tố liên quan trong quá trình điều
trị duy trì Methadone tại khoa Tư vấn, điều trị nghiện chất và
HIV/AIDS Quận 6 năm 2024.
2. ĐỐI TƯỢNG – PHƯƠNG PHÁP
NGHIÊN CỨU
2.1. Đối tượng nghiên cứu
Bệnh nhân (BN) đang điều trị Methadone giai đoạn duy trì
tại khoa Tư vấn, điều trị nghiện chất và HIV/AIDS Quận 6,
TP. HCM.
2.1.1. Tiêu chuẩn chọn
Tất cả BN từ đủ 18 tuổi trở lên, đang điều trị Methadone giai
đoạn duy trì và đồng ý tham gia nghiên cứu.
2.2. Phương pháp nghiên cứu
2.2.1. Thiết kế nghiên cứu
Nghiên cứu cắt ngang.
2.2.2. Cỡ mẫu
Sử dụng công thức ước lượng một tỷ lệ:
Tạp chí Y học Thành phố Hồ Chí Minh * Tập 27 * Số 4 * 2024
https://doi.org/10.32895/hcjm.m.2024.04.17 https://www.tapchiyhoctphcm.vn | 125
𝑛 ≥ 
()
Với p = 0,173 (Lê Nữ Thanh Uyên [6]), cỡ mẫu tối thiểu là
220 BN. Tuy nhiên, số BN đang điều trị duy trì tại cơ sở điều
trị là 239, do vậy nghiên cứu sử dụng phương pháp chọn mẫu
toàn bộ.
2.2.3. Phương pháp thu thập số liệu
Nghiên cứu chọn những BN đang điều trị tại khoa Tư vấn,
điều trị nghiện chất và HIV/AIDS Quận 6 thỏa các tiêu chí
chọn mẫu gửi nhân viên phòng phát thuốc. Sau khi BN uống
thuốc, nhân viên phòng phát thuốc mời BN tham gia nghiên
cứu và mời vào phòng riêng tại khoa. Sau khi giới thiệu
nghiên cứu, nếu NB đồng ý mời ký vào phiếu đồng thuận
tham gia nghiên cứu.
Sau đó, BN được phỏng vấn trực tiếp mặt đối mặt trong 15
– 20 phút, tra cứu hồ sơ bệnh án bằng bộ câu hỏi được soạn
sẵn gồm 4 phần và kết quả xét nghiệm nước tiểu được tiến
hành tại cơ sở điều trị Quận 6, TP. HCM.
Bộ câu hỏi gồm 4 phần, đặc điểm dân số - xã hội, đặc điểm
sử dụng nghiện chất (SDMT tự báo cáo, SDMT thông qua xét
nghiệm nước tiểu, loại ma tuý đang sử dụng), đặc điểm quá
trình điều trị Methadone và đặc điểm bệnh lý kèm theo. Xét
nghiệm nước tiểu được thực hiện bởi nhân viên y tế phụ trách
xét nghiệm tại cơ sở điều trị quận 6 và nghiên cứu viên.
2.2.4. Biến số nghiên cứu
Sử dụng ma túy thông qua kết quả xét nghiệm nước tiểu gồm
2 giá trị. Dương tính khi chỉ cần 1 lần xét nghiệm nước tiểu
dương tính với bất kỳ chất ma túy nào được ghi nhận trong hồ
sơ bệnh án trong 3 tháng qua. Âm tính khi kết quả xét nghiệm
nước tiểu âm tính với tất cả các chất ma túy được ghi nhận trong
hồ sơ bệnh án trong 3 tháng qua.
Cách thức đã sử dụng ma túy là phương pháp mà người sử
dụng đưa chất ma túy vào cơ thể, được thu thập qua phỏng vấn
và hồ sơ bệnh án, gồm 4 giá trị: hút, tiêm chích, uống và hít.
Nhóm liều điều trị hiện tại gồm 3 giá trị theo hướng dẫn
của Bộ Y tế với liều điều trị duy trì thông thường là 60 – 120
mg/ngày: < 60 mg/ngày, 60 – 120 mg/ngày và > 120 mg/ngày,
thu thập qua hồ sơ bệnh án.
Tác dụng không mong muốn là những điều mà BN không
mong muốn làm cho khó chịu trong quá trình điều trị bao gồm
rối loạn giấc ngủ, táo bón, tăng tiết mồ hôi, giảm ham muốn
tình dục, khô miệng và khác (mệt mỏi, nóng người, tê tay
chân, rối loạn kinh nguyệt), thu thập qua phỏng vấn và hồ sơ
bệnh án.
2.2.5. Phân tích và xử lý số liệu
Số liệu được nhập bằng phần mềm Epidata 4.6.0.4. và phân
tích bằng phần mềm Stata 17.0. Nhóm tuổi, giới tính, nghề
nghiệp, khả năng tự chủ tài chính, nhóm trình độ học vấn, tình
trạng hôn nhân, tình trạng sống chung, nhóm thời gian SDMT
trước điều trị, loại ma túy – cách thức đã sử dụng, SDMT tự
báo cáo, loại ma túy – cách thức đang sử dụng tự báo cáo, xét
nghiệm nước tiểu dương tính, loại ma tuý dương tính, nhóm
liều điều trị, bỏ liều, tác dụng không mong muốn, loại tác
dụng không mong muốn, thời gian di chuyển đến cơ sở điều
trị, bệnh kèm theo, loại bệnh lý kèm theo, điều trị ARV, điều
trị lao được mô tả bằng tần số và tỷ lệ. Thời gian SDMT trước
điều trị, thời gian điều trị Methadone được mô tả bằng trung
vị và khoảng tứ phân vị.
Mối liên quan giữa cách thức đã SDMT (tiêm chích), nhóm
liều điều trị, loại tác dụng không mong muốn (khô miệng) với
SDMT được kiểm định bằng phép kiểm Chi bình phương.
Phép kiểm chính xác Fisher được sử dụng để xác định mối
liên quan giữa cách thức đã SDMT (hút) với SDMT. Lượng
giá mối liên quan bằng tỷ số tỷ lệ hiện mắc PR (KTC 95%).
Mối liên quan có ý nghĩa thống kê khi p <0,05.
3. KẾT QUẢ
3.1. Đặc điểm của đối tượng nghiên cứu
Bảng 1. Đặc điểm dân số – xã hội của đối tượng nghiên cứu
Đặc điểm Tần số
(n) Tỷ lệ
(%)
Nhóm tuổi
< 35 tuổi 11 4,6
35 – 49 tuổi 197 82,4
≥ 50 tuổi 31 13,0
Giới tính Nam 212 88,7
Nữ 27 11,3
Nghề nghiệp
Lao động tự do 125 52,3
Tự kinh doanh 53 22,2
Thất nghiệp 40 16,7
Công nhân 11 4,6
Nội trợ 10 4,2
Tạp chí Y học Thành phố Hồ Chí Minh * Tập 27 * Số 4 * 2024
126 | https://www.tapchiyhoctphcm.vn https://doi.org/10.32895/hcjm.m.2024.04.17
Đặc điểm Tần số
(n) Tỷ lệ
(%)
Khả năng tự chủ
tài chính
Dựa hoàn toàn vào
gia đình 58 24,3
Tự chủ một phần 44 18,4
Tự chủ toàn bộ 137 57,3
Nhóm tình trạng
học vấn
≤ Trung học cơ sở 165 69,0
> Trung học cơ sở 74 31,0
Tình trạng hôn
nhân
Kết hôn 112 46,9
Độc thân 83 34,7
Ly hôn/Ly thân/Góa 44 18,4
Tình trạng sống
chung
Sống với gia đình 218 91,2
Sống một mình 20 8,4
Sống với họ hàng 1 0,4
Tổng 239 100
Trong 239 đối tượng nghiên cứu, đa số BN là nam, gấp
khoảng 8 lần nữ giới. Kết quả cho thấy nhóm BN từ 35 – 49
tuổi chiếm tỷ lệ cao nhất với 82,4%. Đa số là lao động tự do
(52,3%) và tự kinh doanh (22,2%), bên cạnh đó có 16,7% thất
nghiệp. Có 57,3% BN tự chủ tài chính toàn bộ và 24,3% phụ
thuộc hoàn toàn gia đình. Nhóm trình độ học vấn từ trung học
cơ sở trở xuống có tỷ lệ cao hơn (69%). Về tình trạng hôn
nhân, kết hôn chiếm 46,9% và độc thân 34,7%. Đa số các đối
tượng sống cùng với gia đình với 91,2% (Bảng 1).
3.2. Đặc điểm sử dụng nghiện chất
Số năm BN SDMT trước điều trị trung vị 14 năm, nhóm
BN SDMT trước điều trị dưới 15 năm chiếm tỷ lệ cao hơn
(53,6%). Trước khi điều trị Methadone, 100% BN sử dụng
CDTP, kế đến là sử dụng ma túy tổng hợp (39,8%), cần sa
(18,8%), thuốc an thần (12,1%) và ma túy khác với nhiều hình
thức khác nhau, trong đó hầu hết sử dụng đường hút (96,2%)
và tiêm chích (75,7%). Có 14,6% BN tự báo cáo trong ba
tháng qua vẫn còn SDMT. Trong đó, có 68,6% sử dụng các
CDTP, 37,1% sử dụng ma túy tổng hợp. Có 25,9% BN có kết
quả xét nghiệm nước tiểu dương tính với ma túy trong vòng
ba tháng qua, trong đó tỷ lệ dương tính với CDTP là 64,5%,
ma túy tổng hợp 41,9% và cần sa chỉ 1,6% (Bảng 2).
3.3. Đặc điểm quá trình điều trị Methadone và
bệnh lý kèm theo
Đa số BN có thời gian điều trị Methadone > 24 tháng. Tỷ
lệ nhóm liều Methadone 60 – 120 mg/ngày là cao nhất
(39,8%) và tiếp đến nhóm < 60 mg/ngày (35,1%) Đa số BN
đều gặp phải tác dụng không mong muốn, trong đó táo bón là
thường gặp nhất (83,7%), sau đó là rối loạn giấc ngủ (61,2%),
khô miệng (41,2%). Thời gian di chuyển đến cơ sở điều trị
quận 6 phần lớn < 15 phút (65,3%). Khoảng 2/3 BN mắc bệnh
kèm theo (69%), trong đó tỷ lệ mắc viêm gan C là cao nhất
(77%), kế đến là nhiễm HIV/AIDS (57,6%). Chỉ có 2 BN mắc
lao và đều điều trị thuốc kháng lao. Trong 95 BN HIV/AIDS
có 92 BN tham gia điều trị ARV (Bảng 3).
Bảng 2. Đặc điểm sử dụng nghiện chất của đối tượng nghiên cứu
Đặc điểm Tần số (n) Tỷ lệ (%)
Thời gian SDMT trước điều trị (năm) Trung vị (Khoảng tứ phân vị)
Giá trị nhỏ nhất – lớn nhất
14 (11 – 18)
3 – 28
Nhóm thời gian SDMT trước điều trị < 15 năm 128 53,6
≥ 15 năm 111 46,4
Loại ma túy đã sử dụng
CDTP (Heroin, Morphin) 239 100,0
Ma túy tổng hợp (MET, AMP) 95 39,8
Cần sa 45 18,8
Thuốc an thần (Benzo, Pheno) 29 12,1
Khác (Thuốc lắc, cỏ, kẹo) 8 3,4
Cách thức đã SDMT
Hút 230 96,2
Tiêm chích 181 75,7
Hít 37 15,5
Uống 29 12,1
Tạp chí Y học Thành phố Hồ Chí Minh * Tập 27 * Số 4 * 2024
https://doi.org/10.32895/hcjm.m.2024.04.17 https://www.tapchiyhoctphcm.vn | 127
Đặc điểm Tần số (n) Tỷ lệ (%)
Đang SDMT qua tự báo cáo 35 14,6
Loại ma túy đang sử dụng qua tự báo cáo (n = 35)
CDTP (Heroin, Morphin) 24 68,6
Ma túy tổng hợp (MET, AMP) 13 37,1
Thuốc an thần (Benzo, Pheno) 1 2,9
Cách thức đang SDMT (n = 35) Tiêm chích 19 54,3
Hút 18 51,4
Xét nghiệm nước tiểu dương tính 62 25,9
Loại ma túy dương tính (n = 62)
CDTP (Heroin, Morphin) 40 64,5
Ma túy tổng hợp (MET, AMP) 26 41,9
Cần sa 1 1,6
Tổng 239 100
Bảng 3. Đặc điểm quá trình điều trị Methadone và bệnh lý kèm theo của đối tượng nghiên cứu
Đặc điểm Tần số (n) Tỷ lệ (%)
Thời gian điều trị Methadone
(tháng)
Trung vị (Khoảng tứ phân vị)
Giá trị nhỏ nhất – lớn nhất
101 (44 – 152)
6 – 190
Nhóm liều điều trị Methadone
< 60 mg/ngày 84 35,1
60 – 120 mg/ngày 95 39,8
> 120 mg/ngày 60 25,1
Bỏ liều Methadone 125 52,3
Tác dụng không mong muốn 209 87,4
Loại tác dụng không mong muốn
(n = 209)
Táo bón 175 83,7
Rối loạn giấc ngủ 128 61,2
Khô miệng 86 41,2
Tăng tiết mồ hôi 83 39,7
Giảm ham muốn tình dục 59 28,2
Khác (Mệt mỏi, nóng người, tê tay chân, rối loạn kinh nguyệt) 6 2,9
Thời gian di chuyển đến cơ sở điều
trị
< 15 phút 156 65,3
15 – 30 phút 59 24,7
> 30 phút 24 10,0
Bệnh kèm theo 165 69,0
Loại bệnh lý kèm theo
(n = 165)
Viêm gan C 127 77,0
HIV/AIDS 95 57,6
Viêm gan B 21 12,7
Tâm thần 7 4,2
Lao 2 1,2
Điều trị ARV 92 96,8
Điều trị lao 2 100,0
Tổng 239 100