HỘI NGHỊ KHOA HỌC KỸ THUẬT - HỘI Y HỌC THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
344
SUY GIẢM CHỨC NĂNG PHỔI Ở BỆNH NHÂN SAU ĐIỀU TRỊ LAO PHỔI
KHỎI BỆNH TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
Nguyễn Hồng Đức1, Nguyễn Văn Thọ2
TÓM TẮT42
Mục tiêu: Khảo sát tỉ lệ và mức độ suy giảm
chức năng phổi và mô tả các triệu chứng hô hấp
dai dẳng của bệnh phổi sau lao (BPSL) trong số
bệnh nhân vừa điều trị khỏi bệnh lao phổi.
Phương pháp: Nghiên cứu cắt ngang, thu nhận
tất cả bệnh nhân được chẩn đoán và điều trị lao
phổi, có kết quả chức năng phổi sau điều trị khỏi
lao phổi tại một phòng khám chuyên khoa lao và
bệnh phổi tại Thành phố Hồ Chí Minh. Chức
năng phổi được đánh giá dựa trên hô hấp ký
và/hoặc phế thân ký gần nhất của bệnh nhân.
Triệu chứng hô hấp dai dẳng được ghi nhận dựa
vào hồi cứu hồ sơ bệnh án. Phân tích số liệu bằng
phần mềm SPSS. Kết quả: Trong thời gian từ
1/1/2020 đến 1/4/2024 có tổng cộng 325 bênh
nhân được ghi nhận chẩn đoán lao phổi khỏi
bệnh. Trong số đó có 223 bệnh nhân thỏa tiêu
chuẩn chọn mẫu, gồm 83 nữ và 140 nam. Chức
năng phổi gồm 136 hô hấp ký và 87 phế thân ký.
Rối loạn thông khí được ghi nhận ở 79,9%
trường hợp, gồm: 100 bệnh nhân (44,8%) có rối
loạn thông khí tắc nghẽn, 58 bệnh nhân (26,0%)
có rối loạn thông khí hạn chế và 18 bệnh nhân
(8,1%) có rối loạn thông khí hỗn hợp. Hút thuốc
lá là yếu tố tăng nặng cho tình trạng tắc nghẽn.
1Bộ môn Nội, Trường Đại học Tân Tạo, Long An
2Bộ môn Lao và Bệnh Phổi, Đại học Y Dược
Thành phố Hồ Chí Minh
Chịu trách nhiệm chính: Nguyễn Văn Thọ
Email: thonguyen0225@ump.edu.vn
Ngày nhận bài: 15/7/2024
Ngày phản biện khoa học: 6/8/2024
Ngày duyệt bài: 12/8/2024
Các triệu chứng hô hấp dai dẳng thường gặp nhất
theo thứ tự giảm dần bao gồm: ho, khạc, và khó
thở với tần suất 68,2%, 55,6%, và 40,8%. Kết
luận: Một tỉ lệ tương đối cao bệnh nhân đã điều
trị khỏi lao phổi vẫn còn triệu chứng hô hấp dai
dẳng và suy giảm chức năng phổi. Cần có thêm
nghiên cứu với cỡ mẫu lớn hơn, bao gồm cả chức
năng phổi, hình ảnh học lồng ngực, chất lượng
cuộc sống, các dấu ấn sinh học, để có bức tranh
rõ ràng hơn về BPSL tại Việt Nam.
Từ khóa: bệnh phổi sau lao, rối loạn thông
khí tắc nghẽn, rối loạn thông khí hạn chế, rối
loạn thông khí hỗn hợp, bẫy khí.
SUMMARY
LUNG FUNCTION IMPAIRMENT
AMONG PATIENTS WITH CURED
PULMONARY TUBERCULOSIS
IN HO CHI MINH CITY
Objective: To evaluate the prevalence and
severity of lung function impairment and to
describe persistent respiratory symptoms of post-
tuberculosis lung disease among patients with
bacteriologically cured pulmonary tuberculosis.
Methods: In this cross-sectional study, we
recruited all patients who had been diagnosed
and treated for pulmonary tuberculosis, had lung
function tests after pulmonary tuberculosis
treatment at a tuberculosis and lung disease clinic
in Ho Chi Minh City. Lung function was assessed
by using the most recent spirometry and/or
plethysmography results. Persistent respiratory
symptoms were retrospectively recorded from
medical records. Data were analyzed by using
SPSS software. Results: Between January 1,
TẠP CHÍ Y HỌC VIỆT NAM TẬP 542 - THÁNG 9 - SỐ CHUYÊN ĐỀ - 2024
345
2020, and April 1, 2024, a total of 325 patients
with pulmonary tuberculosis had been diagnosed
and cured bacteriologically. Among them, 223
patients (83 women and 140 men) met inclusion
criteria. Lung function tests included 136
spirometries and 87 plethysmographies. Lung
function impairment was observed in 79.9% of
cases, including 100 patients (44.8%) with
obstructive ventilatory defect, 58 patients
(26.0%) with restrictive ventilatory defect, and
18 patients (8.1%) with mixed ventilatory defect.
Cigarette smoking exacerbated obstructive
ventilatory defect. The most common persistent
respiratory symptoms in the declining frequency
included cough (68.2%), sputum production
(55.6%), and dyspnea (40.8%). Conclusion: A
relatively high proportion of patients with cured
pulmonary tuberculosis still have persistent
respiratory symptoms and lung function
impairment. Further research with larger sample
size, incorporating lung function, thoracic
imaging, quality of life assessments, and
biomarkers, is necessary to comprehensively
understand post-tuberculosis lung disease in
Vietnam.
Keywords: post-tuberculosis lung disease,
obstructive ventilatory defect, restrictive
ventilatory defect, mixed ventilatory defect, air-
trapping.
I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Bệnh lao hiện vẫn đang là bệnh gây tử
vong đứng hàng đầu trên thế giới trong số
các bệnh truyền nhiễm. Việt Nam nằm trong
số 30 nước có tỉ lệ mắc lao và lao kháng
thuốc cao nhất thế giới.1 Thành phố Hồ Chí
Minh (TP. HCM) là nơi có gánh nặng bệnh
lao cao nhất cả nước. Theo số liệu của
Chương trình chống lao quốc gia
(CTCLQG), năm 2023 số ca lao mắc mới các
thể của cả nước là 169.000 (173 trường
hợp/100.000 dân), trong đó của TP. HCM là
19.628 ca (227 trường hợp/100.000 dân).1
Chiến lược ưu tiên của CTCLQG là phát
hiện sớm và điều trị đúng để ngăn chặn tử
vong và hạn chế nguồn lây. Hiện nay, các
phác đồ điều trị lao có thể chữa khỏi 85%
các trường hợp lao phát hiện được đăng ký.
Tuy nhiên, chương trình không quản lý bệnh
nhân sau khi được đánh giá khỏi bệnh.2
Những nghiên cứu gần đây cho thấy bệnh
phổi sau lao (BPSL) gây ra gánh nặng lớn
cho cá nhân và xã hội.3 Chính vì thế khái
niệm về BPSL ra đời và ngày càng được
quan tâm. Định nghĩa BPSL, được đề xuất từ
năm 2019 tại hội thảo quốc tế đầu tiên về
BPSL được tổ chức tại Stollebosch, Nam
Phi, là “Bằng chứng của bất thường hô hấp
mạn tính, có hoặc không có triệu chứng, có
thể quy cho ít nhất một phần là do bệnh lao
trước đó”. Hội thảo đã đề ra các nền tảng cơ
bản cho các nghiên cứu về BPSL nhằm tích
hợp vào các phác đồ điều trị sau này và
nghiên cứu về BPSL được xem là một nhu
cầu thiết yếu.4
Về mặt cấu trúc, BPSL bao gồm các tổn
thương đa dạng như sau: xơ, hang tồn lưu,
giãn phế quản, u nấm, dầy màng phổi, tổn
thương mạch máu phổi.5 Chức năng phổi của
bệnh nhân BPSL có thể bị rối loạn nghiêm
trọng. Nghiên cứu cho thấy người có rối loạn
chức năng phổi do BPSL, kể cả ở những
nước phát triển, có nguy cơ tử vong do
nguyên nhân hô hấp cao hơn dân số thông
thường.6
Các nghiên cứu gần đây, được thết kế
gồm cắt ngang, hồi cứu, tiến cứu, đối chứng
ca bệnh, với yếu tố phơi nhiễm là điều trị lao,
kết cục đánh giá là chức năng phổi, cho thấy
tiền sử lao phổi là yếu tố nguy cơ gây suy
giảm chức năng phổi có thể xảy ra ở một tỉ lệ
rất cao, bao gồm các rối loạn thông khí tắc
HỘI NGHỊ KHOA HỌC KỸ THUẬT - HỘI Y HỌC THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
346
nghẽn và/hoặc hạn chế với tần suất thay đổi
từ 20 - 80%.4 Tuy nhiên, hiện chưa có nghiên
cứu một cách hệ thống nhằm đánh giá mức
độ suy giảm chức năng phổi và những triệu
chứng hô hấp dai dẳng thường gặp của bệnh
nhân sau khi đã chữa khỏi bệnh lao phổi trên
một quần thể bệnh nhân điều trị ngoại trú
dưới sự giám sát của CTCLQG tại Việt Nam.
Mục tiêu nghiên cứu: 1) Khảo sát tỉ lệ và
mức độ suy giảm chức năng phổi trong số
bệnh nhân vừa điều trị khỏi bệnh lao phổi; 2)
Mô tả các triệu chứng hô hấp dai dẳng
thường gặp của BPSL trong số bệnh nhân
vừa điều trị khỏi bệnh lao phổi.
II. BỆNH NHÂN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Thiết kế nghiên cứu: Mô tả cắt ngang.
Bệnh nhân:
Thời điểm và địa điểm lấy mẫu: Bệnh
nhân trong danh sách quản lý và điều trị lao
phổi tại Phòng khám Phổi Việt, một phòng
khám chuyên khoa lao và bệnh phổi, tại TP.
HCM từ 1/1/2020 đến 1/4/2024. Nghiên cứu
được tiến hành bằng cách trích xuất dữ liệu
sau khi mã hóa thông tin hành chính từ hồ sơ
lưu trữ tại phòng khám nên bệnh nhân không
cần ký giấy chấp thuận tham gia nghiên cứu.
Tiêu chuẩn chọn bệnh: Tất cả bệnh nhân
từ 18 tuổi trở lên, được chẩn đoán xác định
mắc lao phổi, được điều trị lao phổi đầy đủ,
được đánh giá kết quả khỏi bệnh theo tiêu
chí của Chương trình chống lao quốc gia,
được đo hô hấp ký và/hoặc phế thân ký sau
khi kết thúc điều tri lao phổi.
Khỏi bệnh được xác nhận bằng kết quả
soi đàm trực tiếp ≥ 2 mẫu âm tính và/hoặc
cấy MGIT đàm âm tính.2
Tiêu chuẩn loại trừ: bệnh nhân sẽ được
loại ra khỏi nghiên cứu nếu không có đầy đủ
dữ liệu lâm sàng và kết quả chức năng phổi
trong hồ sơ lưu trữ tại phòng khám.
Cỡ mu:
Cỡ mẫu được tính dựa vào công thức ước
tính một tỉ lệ như sau:
Chúng tôi chọn p = 0,5 dựa vào tỉ lệ có
rối loạn chức năng phổi sau điều trị lao
khoảng 20 - 80% của các nghiên cứu trước
đó.4 Do đó, nghiên cứu của chúng tôi cần tối
thiểu 196 bệnh nhân vừa điều trị khỏi bệnh
lao phổi để đạt độ tin cậy 95% và độ chính
xác d = 5%.
Phương pháp nghiên cứu:
Đây là một nghiên cứu hồi cứu. Dữ liệu
lâm sàng và chức năng hô hấp của bệnh nhân
được trích xuất từ phần mềm quản lý bệnh
nhân lao phổi tại Phòng khám Phổi Việt.
Các triệu chứng lâm sàng dai dẳng hoặc
lý do tái khám sau khi điều trị khỏi bệnh lao
phổi được trích xuất bao gồm: sốt, ho, khạc
đàm, ho ra máu, tức ngực, khò khè và khó
thở.
Chức năng phổi của bệnh nhân được
đánh giá bằng hô hấp ký hoặc phế thân ký,
được thực hiện tại Phòng khám Phổi Việt và
được lưu trữ trên phần mềm quản lý bệnh
nhân của Phòng khám. Chúng tôi sử dụng
chức năng phổi gần nhất của bệnh nhân: hô
hấp ký và/hoặc phế thân ký. Trường hợp có
cả hai thì ưu tiên sử dụng phế thân ký.
Các chỉ số chức năng phổi được thu thập
bao gồm: FEV1, FVC, tỉ lệ FEV1/FVC,
FEF25-75; TLC, RV, RV/TLC, TGV, Raw,
Gaw, sRaw, sGaw. Các chỉ số được ghi nhận
theo tỉ lệ % so với giá trị dự đoán.
Định nghĩa các rối loạn chức năng phổi:
- Chức năng thông khí bình thường:
FEV1/FVC > LLN và FEV1, FVC đều ≥ 80%
giá trị dự đoán.
TẠP CHÍ Y HỌC VIỆT NAM TẬP 542 - THÁNG 9 - SỐ CHUYÊN ĐỀ - 2024
347
- Rối loạn thông khí tắc nghẽn
(RLTKTN): FEV1/FVC < LLN.
- Rối loạn thông khí hạn chế (RLTKHC):
Phế thân ký: TLC < 80% giá trị dự đoán,
hoặc Hô hấp ký: FEV1/FVC ≥ LLN và có
FEV1, FVC đều < LLN (hay <80% giá trị dự
đoán).
- Rối loạn thông khí hỗn hợp
(RLTKHH): FEV1/FVC < LLN và TLC <
80%.
Phân loại mức độ suy giảm chức năng
phổi: theo tiêu chuẩn ATS-ERS 2005 dựa
trên FEV1 hoặc phân loại mức độ tắc nghẽn
theo tiêu chuẩn GOLD 2024 dựa trên FEV1.
Đánh giá tắc nghẽn đường dẫn khí nhỏ:
dựa vào lưu lượng ngoại biên FEF25-75%.
Đánh giá tình trạng bẫy khí: RV > 120%
giá trị dự đoán.
Đánh giá tình trạng căng phồng phổi quá
mức: TLC > 120% giá trị dự đoán.
Đánh giá kháng lực đường dẫn khí: dựa
vào Raw.
Phương pháp xử lý số liệu:
Xử lý số liệu bằng phần mềm SPSS.
Biến số định lượng được trình bày dưới
dạng số trung bình và độ lệch chuẩn khi có
phân phối bình thường và trình bày dưới
dạng trung vị và khoảng tứ phân vị khi có
phân phối không bình thường. Biến số định
tính được trình bày dưới dạng tần số và phần
trăm (%). Khảo sát sự khác biệt giữa 2 biến
số định tính được kiểm định bằng phép kiểm
Chi bình phương. Khác biệt có ý nghĩa thống
kê khi p < 0,05.
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
Đặc điểm chung dân số nghiên cứu
Trong thời gian từ 1/1/2020 đến
1/4/2024, 325 bệnh nhân thỏa tiêu chuẩn
nhận vào được thu dung vào nghiên cứu. Tuy
nhiên, 102 (31,4%) bệnh nhân bị loại ra khỏi
nghiên cứu vì không có đủ thông tin về lâm
sàng và chức năng phổi. Đo đó, tổng cộng có
223 (68,6%) bệnh nhân được đưa vào nghiên
cứu, gồm 83 nữ và 140 nam, với 87 bệnh
nhân có kết quả phế thân ký và 136 bệnh
nhân có kết quả hô hấp ký. Trong tổng số
223 bệnh nhân, có 90 (40,4%) bệnh nhân có
tiền sử hút thuốc lá, trong số này 88 bệnh
nhân là phái nam.
Bảng 1. Đặc điểm bệnh nhân tham gia nghiên cứu (n = 223)
Đặc điểm bệnh nhân
Nhỏ nhất
Lớn nhất
Trung bình
Độ lệch chuẩn
Tuổi
24
88
59,9
14,7
Chiều cao (cm)
140
181
161,8
7,3
Cân nặng (kg)
26
87
56,2
11,0
BMI (kg/m2)
12
34
21,5
3,6
FEV1 % GTDĐ
15
110
61,0
20,8
FVC % GTDĐ
32
121
74,7
17,5
FEF25-75% GTDĐ
2
259
72,5
54,6
Nhận xét: Trong số bệnh nhân tham gia nghiên cứu, lứa tuổi trung bình khoảng 60 tuổi,
chỉ số BMI trung bình khoảng 21,5 kg/m2, FEV1 trung bình khoảng 61% GTDĐ.
Tỉ lệ và mức độ suy giảm chức năng phổi
HỘI NGHỊ KHOA HỌC KỸ THUẬT - HỘI Y HỌC THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
348
Bảng 2. Đặc điểm các rối loạn thông khí ở bệnh nhân sau điều trị khỏi lao phổi
Đặc điểm rối loạn thông khí
n (%)
Các rối loạn thông khí (n = 223)
Bình thường
RLTK tắc nghẽn
RLTK hạn chế
RLTK hỗn hợp
Mức độ suy giảm chức năng phổi (n = 223)
Nhẹ (FEV1 ≥ 70% GTDĐ)
Vừa (FEV1: 60 - 69% GTDĐ)
Nặng vừa (FEV1: 50 - 59% GTDĐ)
Nặng (FEV1: 35 - 49% GTDĐ)
Rất nặng (FEV1 < 35% GTDĐ)
Mức độ tắc nghẽn theo GOLD 2024 trong nhóm có RLTKTN (n = 100)
Độ 1 (FEV1 > 80% GTDĐ)
Độ 2 (FEV1: 50 - 80% GTDĐ)
Độ 3 (FEV1: 30 - 50% GTDĐ)
Độ 4 (FEV1 < 30% GTDĐ)
47 (21,1)
100 (44,8)
58 (26,0)
18 (8,1)
89 (39,9)
37 (16,6)
25 (11,2)
43 (19,3)
29 (13,0)
3 (3,0)
42 (42,0)
40 (40,0)
15 (15,0)
Nhận xét: Như vậy 79,9% bệnh nhân có
RLTK sau lao phổi, trong đó rối loạn thông
khí tắc nghẽn là thường gặp nhất (44,8%).
60,9% bệnh nhân có suy giảm chức năng
phổi từ mức vừa trở lên, với 13,0% ở mức rất
nặng. Tính riêng trong nhóm có RLTKTN,
55% bệnh nhân có tắc nghẽn mức độ nặng
đến rất nặng.
So sánh 2 nhóm có và không hút thuốc lá
cho thấy tiền sử hút thuốc lá là yếu tố tăng
nặng cho mức độ suy giảm chức năng phổi:
tỉ lệ bệnh nhân có hút thuốc lá tăng dần từ
32,6% trong nhóm có suy giảm chức năng
phổi mức độ nhẹ đến 58,6% trong nhóm suy
giảm chức năng phổi rất nặng (p = 0,02).
Tương tự, mức độ tắc nghẽn đường dẫn khí
theo GOLD cũng có tỉ lệ hút thuốc lá tăng
dần từ 24,4% ở GOLD độ 1 đến 68,8% ở
GOLD độ 4 (p < 0,05).
Tình trạng tắc nghẽn đường dẫn khí
ngoại biên: FEF25-75% trung bình là 72,5%. Tỉ
lệ FEF25-75% < 80% theo các nhóm rối loạn
thông khí bình thường, tắc nghẽn, hạn chế và
hỗn hợp lần lượt là 34,0%, 87,0%, 44,8% và
55,6%.
Bảng 3. Đặc điểm phế thân ký ở bệnh nhân sau điều trị khỏi lao phổi (n = 87)
Kết quả phân tích phế thân ký
Kháng lực đường dn khí
Bình thường (Raw < 99% GTDĐ)
Tăng nhẹ (Raw: 100 - 150% GTDĐ)