1
LỜI GIỚI THIỆU
1. Lý do chọn đề tài
Đa dạng hóa xuất khẩu là chủ đề nhận được sự quan tâm ngày càng lớn từ giới
học thuật cũng như giới làm chính sách trong hơn một thập niên gần đây. Trái ngược
với nguyên lý truyền thống của kinh tế học cổ điển và tân cổ điển vốn nhấn mạnh rằng
các quốc gia nên tập trung chuyên môn hóa vào những mặt hàng, những ngành có lợi
thế so sánh, ngày nay chính phủ các nước, đặc biệt là các nước đang phát triển, đang
dần coi đa dạng hóa xuất khẩu như một mục tiêu quan trọng của chính sách ngoại
thương nhằm duy trì tăng trưởng kinh tế và đạt được phát triển bền vững.
Đa dạng hóa xuất khẩu được hiểu là quá trình trong đó các quốc gia chuyển dịch
cấu trúc xuất khẩu hiện tại sang một cấu trúc xuất khẩu đa dạng hơn. Từ góc độ lý
thuyết, đa dạng hóa xuất khẩu có thể có tác động tích cực đến tăng trưởng kinh tế. Tuy
nhiên, kết quả thực nghiệm không rõ ràng.
Tồn tại hai vấn đề mà những nghiên cứu trước chưa đề cập.
Vấn đề thứ nhất nằm ở việc chỉ đo lường đa dạng hóa xuất khẩu dưới dạng tổng
quát (với chỉ số Theil, Herfindahl hay Gini) mà chưa đề cập đến thực tế rằng đa dạng hóa
xuất khẩu là một quá trình rất phức tạp chịu ảnh hưởng của hai yếu tố bên trong đan xen
nhau là đa dạng hóa theo chiều dọc và đa dạng hóa theo chiều ngang. Mỗi dạng thức đa
dạng hóa được thúc đẩy bởi nguyên nhân khác nhau, và sẽ có ảnh hưởng không giống
nhau, thậm chí trái chiều tăng trưởng kinh tế.
Vấn đề thứ hai nằm ở bản chất mối quan hệ giữa đa dạng hóa xuất khẩu và tăng
trưởng kinh tế. Mặc dù thừa nhận tác động của đa dạng hóa xuất khẩu đến tăng trưởng
kinh tế có thể khác nhau giữa các nhóm quốc gia khác nhau, những nghiên cứu trước
chưa đánh giá vai trò điều tiết tác động này của các biến số kinh tế khác. Cụ thể hơn,
hiện chưa có nghiên cứu nào phân tích tác động của đa dạng hóa xuất khẩu đến tăng
trưởng kinh tế tính đến sự khác biệt của tác động này ở những mức vốn con người và
tình trạng tham nhũng khác nhau.
Đây là những khoảng trống thực nghiệm chưa được khai thác. Giải đáp được
những khúc mắc trên sẽ giúp mang lại nhiều hiểu biết sâu sắc hơn bản chất tác động
của đa dạng hóa xuất khẩu đến tăng trưởng kinh tế. Những hiểu biết mới này không
chi có ý nghĩa về mặt lý luận mà còn có ý nghĩa thực tiễn lớn đối với các nước đang
phát triển đang tìm tòi con đường thành công cho riêng mình. Vì vậy, luận án này được
thực hiện với mong muốn giải quyết những khoảng trống nghiên cứu trên. Chủ đề của
luận án là "Tác động của đa dạng hóa xuất khẩu đến tăng trưởng kinh tế: Bằng
chứng thực nghiệm từ các nước đang phát triển".
2
2. Mục tiêu nghiên cứu
Mục tiêu tổng quát của Luận án phân tích tác động của đa dạng hóa xuất khẩu
đến tăng trưởng kinh tế ở các nước đang phát triển. Trên cơ sở kết quả nghiên cứu, luận
án rút ra những hàm ý chính sách phù hợp cho các nước đang phát triển.
3. Đối tượng, phạm vi và câu hỏi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu: Đa dạng hóa xuất khẩu và tăng trưởng kinh tế.
Phạm vi nghiên cứu
+ Phạm vi về nội dung: Luận án tập trung nghiên cứu đa dạng hóa xuất khẩu ở
góc độ ngành kinh tế mà không phải đa dạng hóa ở góc độ thị trường xuất khẩu Ngoài
ra, luận án bóc tách đa dạng hóa xuất khẩu tổng quát thành hai dạng thức thành phần
là đa dạng hóa theo chiều dọc và đa dạng hóa theo chiều ngang.
+ Phạm vi về không gian: Phân tích thực nghiệm được tiến hành trên mẫu nghiên
cứu 68 nước đang phát triển không phụ thuộc nặng nề vào xuất khẩu dầu thô (hơn 50%
xuất khẩu là từ dầu thô) hay có dân số quá nhỏ (dưới 1.5 triệu dân)
+ Phạm vi về thời gian: Phân tích thực nghiệm được tiến hành cho giai đoạn 2000-2019.
Câu hỏi nghiên cứu:
(1) Đa dạng hóa xuất khẩu tổng quát, theo chiều dọc, và theo chiều ngang có tác
động như thế nào đến tăng trưởng kinh tế ở các nước đang phát triển?
(2) Tác động của đa dạng hóa xuất khẩu tổng quát, theo chiều dọc, và theo chiều ngang
đến tăng trưởng kinh tế có khác nhau giữa các nước có mức vốn con người khác nhau?
(3) Tác động của đa dạng hóa xuất khẩu tổng quát, theo chiều dọc, và theo chiều
ngang đến tăng trưởng kinh tế có khác nhau giữa các nước có khả năng kiểm soát tình
trạng tham nhũng khác nhau?
4. Phương pháp và số liệu nghiên cứu
+ Về phương pháp nghiên cứu: Luận án kết hợp thống kê mô tả và phân tích
định lượng. Phương pháp ước lượng chủ yếu là phương pháp Hausman-Taylor. Ngoài
ra, để xử lý một phần vấn đề nội sinh cũng như kiểm tra độ vững của các ước lượng,
luận án sử dụng thêm phương pháp ước lượng System GMM.
+ Về số liệu nghiên cứu: Luận án sử dụng số liệu tự tính toán về mức độ đa dạng
trong cấu trúc xuất khẩu và dữ liệu thứ cấp thu thập được từ những nguồn tin cậy.
5. Những đóng góp của luận án
Những đóng góp mới về mặt học thuật, lý luận: Luận án tranh luận và ước
lượng cho tác động của hai dạng thức đa dạng hóa xuất khẩu theo chiều dọc và theo
chiều ngang đến tăng trưởng kinh tế cho bối cảnh các nước đang phát triển. Luận án
3
tranh luận và ước lượng vai trò điều tiết của mức vốn con người và khả năng kiểm soát
tình trạng tham nhũng đến tác động của đa dạng hóa xuất khẩu đến tăng trưởng kinh tế
Những phát hiện, đề xuất mới rút ra được từ kết quả nghiên cứu: Đa dạng
hóa xuất khẩu (tổng quát, theo chiều dọc và theo chiều ngang) đều có tác động tích cực
đến tăng trưởng kinh tế. Tác động này đều tăng dần cùng với sự gia tăng trong mức
vốn con người và khả năng kiểm soát tốt hơn tình trạng tham nhũng. Hệ quả là đa dạng
hóa xuất khẩu (ở dạng tổng quát và đa dạng hóa theo chiều dọc) không tự động có tác
động tích cực đến tăng trưởng kinh tế. Tác động này có thể chỉ rất nhỏ, hoặc thậm chí
âm nếu quốc gia hạn chế về vốn con người hoặc không kiểm soát tốt tình trạng tham
nhũng. Cuối cùng, tác động của đa dạng hóa theo chiều ngang lớn hơn nhiều so với tác
động của đa dạng hóa theo chiều dọc.
6. Cấu trúc của luận án
Luận án được thiết kế gồm 04 chương.
Chương 1. Cơ sở lý thuyết và tổng quan nghiên cứu tác động của đa dạng hóa
xuất khẩu đến tăng trưởng kinh tế.
Chương 2: Thực trạng đa dạng hóa xuất khẩu và tăng trưởng kinh tế ở các nước
đang phát triển 2000 – 2019.
Chương 3: Phân tích định lượng tác động của đa dạng hóa xuất khẩu đến tăng
trưởng kinh tế
Chương 4: Kết luận và hàm ý chính sách.
CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU TÁC
ĐỘNG CỦA ĐA DẠNG HÓA XUẤT KHẨU ĐẾN TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ
1.1. Đa dạng hóa xuất khẩu
1.1.1. Nguồn gốc, khái niệm
Đa dạng hóa xuất khẩu là quá trình trong đó các quốc gia chuyển dịch cấu trúc
xuất khẩu hiện tại sang một cấu trúc xuất khẩu đa dạng hơn.
1.1.2. Phân loại đa dạng hóa xuất khẩu
Đa dạng hóa theo chiều ngang (hay đa dạng hóa theo biên chiều sâu) đạt được
khi tỷ trọng xuất khẩu trở nên cân bằng hơn (bớt tập trung hơn) giữa các sản
phẩm/ngành hoặc giữa các đối tác thương mại. Ngược lại, đa dạng hóa theo chiều dọc
(hay đa dạng hóa theo biên mở rộng) xảy ra khi xuất khẩu hàng hóa mới chưa từng
xuất khẩu, hoặc xuất khẩu hàng hóa đã từng xuất khẩu nhưng đến thị trường mới, hoặc
cả hai (Cadot & cộng sự, 2011).
4
1.1.3. Tầm quan trọng của đa dạng hóa xuất khẩu
Đa dạng hóa xuất khẩu có thể giúp quốc gia tăng cường khả năng chống lại lời
nguyền tài thiên nhiên và tác động của căn bệnh Hà Lan (Wiig & Kolstad, 2012), giảm
khả năng bị tổn thương trước các cú sốc bên ngoài, cũng như các cú sốc riêng trong
từng ngành (Agosin, 2007), thậm chí, nếu được định hướng tốt, còn có tác dụng thúc
đẩy quá trình dân chủ Lipset (1959).
1.1.4. Đo lường đa dạng hóa xuất khẩu
Có ba nhóm chỉ số chính thường được sử dụng để đo lường đa dạng hóa xuất khẩu.
Nhóm chỉ số đầu tiên gồm chỉ số Herfindahl, Theil và Gini xây dựng bởi Cadot
& cộng sự (2011). Các chỉ số trên đều được xây dựng theo nguyên tắc đo lường mức
độ chuyên môn hóa, thay vì mức độ đa dạng hóa xuất khẩu.
Nhóm chỉ số thứ hai ghi nhận mức đa dạng hóa xuất khẩu thông qua khái niệm
về biên mở rộng và biên chiều sâu xuất phát từ nghiên cứu của Hummels & Klenow
(2005). Trong đó, biên mở rộng phản ánh những thay đổi trong số lượng sản phẩm
hàng hóa mới và đối tác thương mại mới, còn biên chiều sâu phản ánh sự thay đổi trong
kim ngạch thương mại trong các sản phẩm và đối tác hiện tại.
Nhóm chỉ số thứ ba phát triển bởi Parteka (2010) đo lường dưới dạng các chỉ số
đo lường mức độ đa dạng hóa tương đối của một quốc gia so với thế giới.
1.2. Tác động của đa dạng hóa xuất khẩu đến tăng trưởng kinh tế
1.2.1. Tác động chung của đa dạng hóa xuất khẩu đến tăng trưởng kinh tế
Giảm tổn thương trước các cú sốc bên ngoài
Đa dạng hóa xuất khẩu có tác dụng ổn định doanh thu xuất khẩu và tăng cường
khả năng chống chịu của nền kinh tế trước các cú sốc bên ngoài từ cả phía cung và phía
cầu. Sự ổn định trong doanh thu từ xuất khẩu góp phần giúp quốc gia duy trì được sự
ổn định trong tăng trưởng kinh tế.
Hiệu ứng kích thích tăng trưởng kinh tế
Trong phạm vi lý thuyết thương mại quốc tế: Trái ngược với lý thuyết thương
mại truyền thống, lý thuyết mới và mới – mới nhấn mạnh những tác động tích cực của
đa dạng hóa xuất khẩu. Lý thuyết thương mại mới cho rằng tác động đa dạng hóa xuất
khẩu có tác động tích cực đến tăng trưởng kinh tế thông qua quá trình tái phân bổ nguồn
lực khan hiếm cho các hoạt động năng suất cao hơn, cũng như tác động lan tỏa về đổi
mới sáng tạo và kỹ năng (Grossman & Helpman, 1991).
Trong phạm vi lý thuyết tăng trưởng: Hệ quả từ lý thuyết tăng trưởng nội sinh của
Grossman & Helpman (1989) là đa dạng hóa xuất khẩu mở ra cơ hội chiếm lĩnh lợi thế so
sánh trong những sản phẩm/ngành mới. Mở rộng phạm vi các sản phẩm/ngành có lợi thế
5
so sánh, đặc biệt là từ sản phẩm thô sang sang các lĩnh vực sản xuất có giá trị cao hơn giúp
phân bổ nguồn lực sản xuất hiệu quả hơn. Thêm vào đó, thông qua những mối liên kết
ngược và xuôi, những ngành công nghiệp mới có thể sẽ được hình thành từ những sản
phẩm/ngành có lợi thế so sánh trước đó (Eicher & Kuenzel, 2016).
Trong phạm vi lý thuyết kinh tế phát triển: Lý thuyết cơ cấu và lý thuyết cơ cấu
mới nhấn mạnh quá trình phát triển của các quốc gia luôn gắn chặt với quá trình chuyển
dịch cơ cấu ngành kinh tế, Chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế lại có quan hệ mật thiết
với đa dạng hóa xuất khẩu, đó là quá trình chuyển đổi từ những hoạt động kinh tế kém
năng suất sang những hoạt động kinh tế năng suất cao hơn (Hidalgo & cộng sự, 2007).
1.2.2. Tác động riêng của từng dạng thức đa dạng hóa xuất khẩu đến tăng
trưởng kinh tế
Hầu hết các nhà kinh tế đều nhấn mạnh vai trò của việc khai phá và xuất khẩu những
sản phẩm mới, hay đa dạng hóa theo chiều dọc. Tác động của đa dạng hóa theo chiều ngang
không được rõ ràng như vậy. Sự sụt giảm nhu cầu ở những thị trường tiêu thụ lớn sau khủng
hoảng kinh tế thế giới năm 2008 đã kéo theo sự sụt giảm kim ngạch xuất khẩu nhiều mặt hàng
chính ở các nước đang phát triển, và hệ quả bất ngờ là sự cải thiện đáng kể trong mức độ đa
dạng hóa theo chiều ngang. Trong trường hợp trên, đa dạng hóa xuất khẩu theo chiều ngang
đi kèm với kết quả không mong muốn, xuất khẩu giảm và tăng trưởng kinh tế giảm.
1.3. Tổng quan nghiên cứu thực nghiệm và khoảng trống nghiên cứu
1.3.1. Tổng quan nghiên cứu thực nghiệm
Nghiên cứu về tác động của đa dạng hóa xuất khẩu đến tăng trưởng kinh tế có
thể được tiến hành ở nhiều cấp độ: (i) một quốc gia, (ii) các vùng của một quốc gia
hoặc khu vực địa lý, (iii) nhóm quốc gia. Trong phạm vi của luận án này, chỉ các nghiên
cứu ở cấp độ nhóm quốc gia được khảo cứu. Căn cứ vào bản chất mối quan hệ giữa đa
dạng hóa xuất khẩu và tăng trưởng kinh tế được đề xuất, những nghiên cứu trước có
thể được phân loại thành 03 nhóm chính (một nghiên cứu có thể tích hợp cùng lúc
nhiều hướng tiếp cận khác nhau).
Nhóm thứ nhất kiểm định một tác động trực tiếp và riêng rẽ của từ đa dạng hóa
xuất khẩu đến tăng trưởng kinh tế, theo nghĩa, (i) liên kết đa dạng hóa xuất khẩu đến
tăng trưởng kinh tế mà không thông qua bất kỳ một cơ chế trung gian nào; (ii) tác động
này được giả định không bị điều tiết bởi bất kỳ yếu tố nào khác.
Nhóm thứ hai thả lỏng giả định về sự trực tiếp của tác động, theo đó, đa dạng
hóa xuất khẩu không trực tiếp tác động đến tăng trưởng mà tác động đến một yếu tố
trung gian, và yếu tố trung gian đó có tác động đến tăng trưởng kinh tế. Những yếu tố
trung gian đã được đề cập bao gồm: tăng trưởng xuất khẩu, tích lũy vốn, năng suất tổng
hợp các yếu tố (TFP).