ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

TRẦN THỊ NHUNG

TÁC ĐỘNG CỦA NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG ĐỐI

VỚI QUAN HỆ

GIỮA CON NGƯỜI VÀ TỰ NHIÊN

LUẬN VĂN THẠC SĨ TRIẾT HỌC

Chuyên ngành

: Triết học

Mã số

: 60 22 08

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS. TS DƢƠNG VĂN THỊNH

HÀ NỘI, 2008

1

MỤC LỤC

PHẦN MỞ ĐẦU

Chương 1. Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về quan hệ giữa Trang 1 7

con ngƣời và tự nhiên

1.1. Quan niệm về con người và tự nhiên của triết học Mác - Lênin

1.1.1. Quan niệm về tự nhiên 1.1.2. Quan niệm về con người

1.2. Cơ sở lý luận của quan hệ giữa con người và tự nhiên

1.2.1. Về tính thống nhất vật chất của thế giới 1.2.2. Về lực lượng sản xuất 1.2.3. Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về quan hệ giữa 7 7 15 22 22 25 29

con người và tự nhiên

Chương 2. Tác động của nền kinh tế thị trƣờng và nền kinh tế thị 39

trƣờng định hƣớng xã hội chủ nghĩa đối với quan hệ giữa con ngƣời và tự nhiên

39

2.1. Khái quát về kinh tế thị trường và sự tác động của nó đối với mối quan hệ giữa con người và tự nhiên

2.1.1. Khái niệm và đặc điểm kinh tế thị trường 2.1.2. Hai hướng tác động của nền kinh tế thị trường đối với mối 39 45

quan hệ giữa con người và tự nhiên

52

52

2.2.1. Thực trạng sự tác động của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa đối với mối quan hệ giữa con người và tự nhiên ở Việt Nam

80

2.2. Sự tác động của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa đối với mối quan hệ giữa con người và tự nhiên ở Việt Nam: Thực trạng và một số khuyến nghị

2.2.2. Nguyên nhân của những tác động tiêu cực của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam 2.2.3. Một số khuyến nghị để giải quyết mối quan hệ giữa con người và tự nhiên trong điều kiện nền kinh tế thị trường

85

2

định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam

PHẦN KẾT LUẬN

TÀI LIỆU THAM KHẢO

90 92

3

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Dưới ánh sáng của nghị quyết Đại hội của Đảng như: Đại hội lần thứ

VIII, IX, X, nền kinh tế của đất nước đã thực sự có sự chuyển mình từ cơ chế

kinh tế tập trung, bao cấp sang cơ chế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa,

đưa đất nước sang một kỷ nguyên mới, kỷ nguyên của khoa học, công nghệ,

của tri thức, bắt kịp với xu thế của thời đại mới.

Trong sự phát triển rất mạnh mẽ ấy của nền kinh tế thị trường định

hướng xã hội chủ nghĩa, có một nhân tố vô cùng quan trọng, nó là “hạt nhân”

của sự phát triển, nhân tố đó là con người và tự nhiên.

Tự nhiên và con người là hai hệ thống tương đối độc lập, xong nó có

mối quan hệ biện chứng, tác động qua lại lẫn nhau; Tự nhiên cần đến con

người để ngày càng được cải tạo và phát triển, để tự nhiên “ban tặng” những

món quà cho con người và con người cũng rất cần đến tự nhiên như một “lẽ

tự nhiên” để tồn tại, duy trì và phát triển.

Nhưng vấn đề nan giải ở chỗ, kinh tế thị trường phát triển như thế nào

để không gây ảnh hưởng xấu đến mối quan hệ giữa con người và tự nhiên?

câu hỏi lớn đặt ra những nhà nghiên cứu cả về lý luận lẫn thực tiễn.

Chủ trương của Đảng về sự chuyển dịch nền kinh tế đã làm cho nền

kinh tế nước ta có sức sống mới, có sự phát triển sôi động. Những tiềm năng

về con người và tự nhiên của đất nước được phát huy một cách có hiệu quả.

Tuy nhiên, nền kinh tế thị trường cũng bộc lộ những mặt trái của nó, đó là nếu

Cần có biện pháp đặt ra và giải quyết như thế nào cho đúng, kịp thời? đây là

không có sự điều tiết một cách đúng đắn sẽ tác động xấu đến tự nhiên, huỷ

hoại môi trường sống của con người. Điều đó lại ảnh hưởng xấu đến sự phát

4

triển kinh tế - xã hội của đất nước. Vấn đề đặt ra là phải nghiên cứu sự tác

động của kinh tế thị trường như thế nào đến mối quan hệ giữa con người và tự

nhiên lại vừa đảm bảo sự phát triển kinh tế, giữ gìn môi trường sống cho con

người. Theo tác giả đây là vấn đề khó nhưng rất cần hiện nay, nhất là đối với

các nước đang phát triển như ở nước ta. Vì vậy tác giả chọn đề tài: "Tác động

của nền kinh tế thị trường đối với quan hệ giữa con người và tự nhiên"

làm đề tài luận văn thạc sĩ của mình.

2. Tình hình nghiên cứu đề tài

Quan hệ giữa con người và tự nhiên xuất hiện từ khi con người biết dựa

vào tự nhiên để tồn tại. Từ đó những nghiên cứu về mối quan hệ này đã xuất

hiện. Mối quan hệ này được nhiều người bàn đến ở các góc độ khác nhau.

- Ở nước ngoài: Trong các tác phẩm của C.Mác, Ph.Ăngghen và V.I.

Lênin đã từng nhấn mạnh rằng, nếu con người tác động đến tự nhiên mà phá

hoại sự cân bằng sinh thái thì loài người không tách khỏi những nguy cơ đe

dọa sự tồn tại của chính mình.

Trong tác phẩm "Biện chứng của tự nhiên" Ph.Ăngghen đã nêu lên sự

khác nhau giữa loài vật và loài người trong mối quan hệ thích nghi và biến đổi

môi trường tự nhiên.

Trong tác phẩm "Bản thảo kinh tế - triết học" năm 1844 C.Mác cũng đã

của con người, con người là một bộ phận của tự nhiên".

Về môi trường: Từ sau chiến tranh thế giới lần thứ 2, đặc biệt từ những

năm 60, 70 trở lại đây, cùng với việc gia tăng mạnh mẽ khả năng chinh phục

tự nhiên của con người thì môi trường ngày càng bị suy thoái. Từ đó xuất hiện

những công trình nghiên cứu đề cập đến sự xuống cấp của môi trường và sự

cần thiết phải bảo vệ tự nhiên.

phân tích và lập luận rất thuyết phục rằng: "Giới tự nhiên là thân thể vô cơ

5

Ở Liên Xô (cũ) ngay từ những năm 70 đã xuất hiện nhiều công trình

nghiên cứu có tính chất phương pháp luận, đề cập đến tính cấp bách, sự cần

thiết phải bảo vệ môi trường và khai thác tài nguyên một cách hợp lý. Đó là:

tác giả E.K.Phêđôrốp với tác phẩm: "Sự tác động lẫn nhau giữa xã hội và tự

nhiên", Lêningrat, 1972; Tập thể tác giả với cuốn: "Những khía cạnh phương

pháp luận của việc nghiên cứu sinh quyển, Matxcơva, 1975; V. P. Tugarinôp:

"Giới tự nhiên - Văn minh - Con người", Lêningrat, 1978; Tập thể tác giả:

"Bảo vệ môi trường và hiệu quả kinh tế - xã hội của nó", Matxcơva, 1980…

Gần đây, trong các công trình xuất bản như: "Tiếng chuông cảnh tỉnh

cho thế kỷ XXI", 1984 của Daisaku Ikeda và Aurelio Peccei; "Một thế giới

không thể chấp nhận được", 1988 của Rênê Duymông; "Chuẩn bị cho thế kỷ

XXI", 1993 của Paul Kennedy; "Làn sóng thứ ba"; "Cú sốc tương lai" của

Alvin Toffler… Các tác giả đã vạch ra cho chúng ta thấy hiện trạng nguy kịch

của môi trường tự nhiên, nguyên nhân dẫn đến sự suy thoái môi trường và

đồng thời cũng bàn tới tương lai sự tồn tại của hành tinh chúng ta.

- Ở Việt Nam:

Các tác giả như: Nguyễn Trọng Chuẩn với bài: "Những tư tưởng của

Ph.Ăngghen về quan hệ giữa con người và tự nhiên trong "Biện chứng của tự

nhiên", tác giả đã chỉ ra nguyên nhân của tình trạng ô nhiễm môi trường và

"Môi trường sinh thái: vấn đề và giải pháp" đứng từ góc độ triết học - xã hội

để xem xét qmh giữa con người và tự nhiên, đã phân tích rất kỹ sự thống nhất

của các yếu tố: Con người - Xã hội - Tự nhiên mà sự phát triển khách quan

của nó vốn tuân thủ theo nguyên tắc tự điều chỉnh, tự cân bằng, sự làm sạch,

tự bảo vệ theo cơ chế của chu trình sinh học hay chu trình trao đổi vật chất,

năng lượng thông tin của sinh quyển; vấn đề khủng hoảng sinh thái hiện nay

khủng hoảng sinh thái. Năm 1997, tác giả Phạm Thị Ngọc Trầm với tác phẩm

là hậu quả tất yếu của một quá trình tác động lâu dài, mạnh mẽ và mang nhiều

yếu tố tiêu cực, tự phát của con người và xã hội lên tự nhiên. Tác giả Chu

6

Tuấn Nhạ với tác phẩm: "Bảo vệ môi trường trong thời kỳ công nghiệp hóa,

hiện đại hóa", Tạp chí Cộng sản, số 8 - 1998. Tác giả Phan Hoàng Dũng: "Về

vấn đề sinh thái xã hội ở Việt Nam hiện nay". Tác giả Bùi Văn Dũng: "Mối

quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế và bảo vệ môi trường cho sự phát triển lâu

bền", Luận án Tiến sĩ Triết học, Hà Nội, 1999.

Mặc dù đã có nhiều công trình nghiên cứu về quan hệ giữa con người

và tự nhiên, về môi trường, về sự phát triển, nhưng những nghiên cứu đó mới

chỉ dừng lại ở việc nghiên cứu từng mảng của vấn đề hoặc là tự nhiên, con

người, hoặc là tự nhiên và con người với sự phát triển, hay vấn đề con người

học ngày càng phát triển, đời sống của con người có sự đổi thay thỡ con

và tự nhiên trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Hiện nay khi khoa

người lại càng có điều kiện để chú ý đến nguồn gốc xuất thân cũng như sự tồn

tại của mỡnh. Vậy thực tế đời sống của loài người nói chung và con người

Việt Nam đặt trong quan hệ với tự nhiên đang phải chịu sự tác động của nền

kinh tế thị trường như thế nào? đặc biệt luận giải vấn đề này dưới góc độ triết

học thỡ rất hiếm, bởi đây là vấn đề bức thiết và cũng rất khó giải quyết không

chỉ của riêng một quốc gia mà là vấn đề chung của toàn cầu. Chính vỡ vậy

chúng tôi mạnh dạn nghiên cứu vấn đề này với lòng mong muốn góp phần tìm

ra giải pháp để điều chỉnh hoạt động của xã hội nhằm bảo vệ tốt hơn môi

trường tự nhiên cho con người.

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

* Mục đích

Trên cơ sở nghiên cứu quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về mối quan

hệ giữa con người và tự nhiên, thực trạng sự tác động của nền kinh tế thị trường

đối với quan hệ giữa con người và tự nhiên, luận văn chỉ ra một số nguyên nhân

và đưa ra lời khuyến nghị để giải quyết tốt hơn mối quan hệ giữa con người và

tự nhiên trong điều kiện nền kinh tế thị trường ở nước ta hiện nay.

* Nhiệm vụ

7

Để thực hiện mục đích trên luận văn có những nhiệm vụ sau:

Thứ nhất: Trình bày quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về mối quan

hệ giữa con người và tự nhiên.

Thứ hai: Trình bày khái niệm và đặc điểm kinh tế thị trường và kinh tế

thị trường định hướng xó hội chủ nghĩa, mặt tích cực và mặt tiêu cực của nền

kinh tế thị trường.

Thứ ba: Nghiên cứu sự tác động của nền kinh tế thị trường đối với mối

quan hệ giữa con người và tự nhiên: mặt tích cực và tiêu cực.

Thứ tư: Một số vấn đề đặt ra từ sự tác động của nền kinh tế thị trường

định hướng xó hội chủ nghĩa đối với quan hệ giữa con người và tự nhiên ở

nước ta hiện nay, đề xuất một số khuyến nghị để giải quyết mối quan hệ giữa

con người và tự nhiên trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường ở nước ta

hiện nay.

4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

- Đối tượng nghiên cứu:

Mối quan hệ giữa con người và tự nhiên trong điều kiện nền kinh

tế thị trường.

- Phạm vi nghiên cứu:

Luận văn nghiên cứu sự tác động của kinh tế thị trường đối với mối

quan hệ giữa con người và tự nhiên trong những năm gần đây ở nước ta.

5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu

Cơ sở lý luận:

- Dựa vào quan điểm của chủ nghĩa Mác- Lênin về mối quan hệ giữa

con người và tự nhiên

- Quan điểm của Đảng ta về việc phát triển kinh tế thị trường và vấn đề

khai thác tài nguyên tự nhiên, bảo vệ môi trường sống ở Việt Nam hiện nay.

8

Trong luận văn có sử dụng một số kết quả nghiên cứu của một số công trỡnh

gần đây có liên quan đến vấn đề này.

Phương pháp nghiên cứu:

Ngoài việc sử dụng phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện

chứng, luận văn cũng sử dụng chủ yếu phương pháp kết hợp giữa lô gíc và

lịch sử, phương pháp so sánh, phân tích, tổng hợp, thống kê…

6. Những đóng góp mới của luận văn

Đánh giá tầm quan trọng của con người đối với tự nhiên và tự nhiên đối

với con người trong hệ thống con người - xã hội - tự nhiên, đặc biệt ở Việt

Nam hiện nay.

Chỉ ra hậu quả tác động của nền kinh tế thị trường đối với quan hệ giữa

con người và tự nhiên ở nước ta hiện nay.

Chỉ ra nguyên nhân và đưa ra những khuyến nghị để phát huy mặt tích

cực và hạn chế mặt tiêu cực của nền kinh tế thị trường tác động đến mối quan

hệ giữa con người và tự nhiên .

7. Ý nghĩa của luận văn

- Kết quả nghiên cứu của luận văn có thể sử dụng để làm tài liệu tham khảo

cho việc giảng dạy chương trỡnh kinh tế, mụi trường và bảo vệ môi trường.

- Luận văn có thể sử dụng làm tư liệu tham khảo trong quỏ trỡnh học tập

của sinh viờn cỏc trường Đại học, Cao đẳng và những ai quan tâm đến vấn đề này.

8. Kết cấu của luận văn

Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung

chính của luận văn được sắp xếp thành 2 chương 4 tiết.

9

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Lê Quý An (1992), Những vấn đề chủ yếu về môi trường và phát triển tại

Hội nghị Rio 92, Tạp chí Thông tin Môi trường, số 3.

2. Trần Lê Bảo (2001), Văn hóa sinh thái nhân văn, Nxb Văn hóa Thông

tin, Hà Nội.

3. Báo cáo hiện trạng môi trường Việt Nam năm 2002 và định hướng chiến

lược để tiến tới phát triển bền vững (2002), Bản dự thảo 8.

4. Báo cáo của UNEP năm 2003.

5. C.Mác (1962), Bản thảo kinh tế - triết học năm 1844, Nxb Sự thật, Hà

6. C. Mác và Ănghhen (1993), Toàn tập, Tập 23, Nxb Chính trị Quốc gia,

Nội, tr 91, 92.

Hà Nội, tr 269.

7. C. Mác và Ănghhen (1994), Toàn tập, Tập 20, Nxb Chính trị Quốc gia,

Sự thật, Hà Nội, tr 36, 475, 645 - 655.

8. C. Mác và Ănghhen (1995), Toàn tập, Tập 3, Nxb Chính trị Quốc gia, Sự

thật, Hà Nội, tr 11.

9. C. Mác và Ănghhen (1999), Tuyển tập gồm 6 tập, Tập 2, Nxb Chính trị

Quốc gia, Sự thật, Hà Nội, tr 591.

10. C. Mác và Ănghhen (2000), Toàn tập, Tập 42, Nxb Chính trị Quốc gia,

Hà Nội, tr 135.

11. C. Mác và Ănghhen (2000), Toàn tập, Tập 42, Nxb Chính trị Quốc gia,

12. C. Mác và Ănghhen (2000), Toàn tập, Tập 23, Nxb Chính trị Quốc gia,

Hà Nội, tr 266.

13. C. Mác và Ănghhen (2000), Toàn tập, Tập 3, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà

Nội, tr 25 - 29.

14. C. Mác và Ănghhen (2000), Toàn tập, Tập 32, Nxb Chính trị Quốc gia,

Hà Nội, tr 80.

Hà Nội, tr 134 -135, 232, 239, 179, 234, 182.

15. C. Mác và Ănghhen (2000), Toàn tập, Tập 2, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà

Nội, tr 212.

10

16. Chủ nghĩa Lênin và công cuộc đổi mới trong sự nghiệp xây dựng xã hội

chủ nghĩa ở nước ta (1990), Nxb Thông tin Lý luận, Hà Nội.

17. Nguyễn Trọng Chuẩn (1980), Những tư tưởng của Ăngghen về quan hệ

giữa con người và tự nhiên trong "Biện chứng của tự nhiên", Tạp

chí Triết học, số 4, tr 119 - 136.

18. Nguyễn Trọng Chuẩn (1990), Góp phần vào vấn đề phát triển lực lượng

sản xuất ở nước ta hiện nay, Tạp chí Triết học, số 2, tr 12 - 14.

19. Bùi Văn Dũng (1997), Bảo vệ môi trường trong đẩy mạnh công nghiệp

hóa, hiện đại hóa đất nước, Tạp chí Triết học, số 3.

20. Đảng Cộng sản Việt Nam (2001), Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc

lần thứ IX, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, tr 148.

21. Đảng Cộng sản Việt Nam (2006), Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc

lần thứ X, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, tr 23 - 24.

22. Đảng Cộng sản Việt Nam (2008), Văn kiện Hội nghị lần thứ 6 BCHTW

khóa X, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội.

23. Đảng Cộng sản Việt Nam (2008), Tài liệu nghiên cứu các Nghị quyết Hội

nghị Trung ương 6, khóa X, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, tr 140.

24. Phạm Viết Đào (1996), Mặt trái của kinh tế thị trường, Nxb Văn hóa

thông tin, Hà Nội.

25. Ngô Đình Giao (1997), Môi trường kinh doanh và đạo đức kinh doanh,

Nxb Giáo dục, Hà Nội.

Quốc gia, Hà Nội.

27. Lịch sử triết học (2001), Giáo trình cho các trường đại học và cao đẳng,

Nxb Giáo dục.

28. Nước - Vấn đề sống còn của nhân loại (2003), Tạp chí Khoa học Công

nghệ và Môi trường, số 5.

29. Ph. Ăngghen (1984), Chống Đuy rinh, Nxb Sự thật, Hà Nội, tr 72, 99.

26. Mã Hồng (1996), Kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa, Nxb Chính trị

30. Phát biểu của UNDP tại lễ kỷ niệm Ngày nước thế giới và Ngày khí tượng

thế giới (22 tháng 3) (2004), Website UNDP Việt Nam ngày 15/6.

11

31. Hỗ Sĩ Quý (chủ biên) (2000), Mối quan hệ giữa con người và tự nhiên

trong sự phát triển xã hội, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.

32. Trần Cao Sơn (2004), Môi trường xã hội nền kinh tế thị trường - những

nguyên lý cơ bản, Sách chuyên khảo, chuyên ngành xã hội học tri

thức, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.

33. Nguyễn Danh Sơn (1995), Mấy vấn đề suy nghĩ về môi trường kinh tế -

xã hội cho quá trình công nghiệp hóa ở Việt Nam, Nxb Chính trị

Quốc gia, Hà Nội.

34. Phạm Thị Ngọc Trầm (1997), Môi trường sinh thái, vấn đề và giải pháp,

Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, tr 112.

35. Phạm Thị Ngọc Trầm (2003), Vấn đề xây dựng đạo đức sinh thái trong

điều kiện kinh tế thị trường, Tạp chí Triết học, số 3.

36. Trần Văn Tùng (2005), Ảnh hưởng của ô nhiễm môi trường ở một số khu

công nghiệp phía Bắc tới sức khỏe cộng đồng, Nxb Khoa học Xã

hội, Hà Nội.

37. Nguyễn Ngọc Tuân (2002), Mấy vấn đề lý luận và thực tiễn đổi mới phát

triển kinh tế ở nước ta, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.

38. Nguyễn Văn Tuyên (1997), Sinh thái và môi trường, Nxb Giáo dục,

Hà Nội, tr 197, 191.

39. Tình trạng môi trường Việt Nam: Thách thức và ứng phó (1996), Tạp chí

Thông tin Môi trường, số 2.

việc sử dụng hợp lý tài nguyên và bảo vệ môi trường ở Việt Nam,

Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội.

41. Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô (1960), Lịch sử triết học - triết học thời

kỳ tiền tư bản chủ nghĩa (từ thế kỷ XV đến thế kỷ XVIII) , Nxb Sự

thật, Hà Nội.

42. Jordan Ryan (2003), Chăm sóc nguồn nước tài nguyên chiến lược của

40. Hà Huy Thành (chủ biên) (2001), Một số vấn đề xã hội nhân văn trong

thế kỷ XXI.-www. UNDP Việt Nam ngày 15/6/2003.

43. Website: http://vietbao.vn/Xahoi/Công bố hiện tượng rừng toàn quốc 2005.

12