BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI
---------------------
ĐỖ THỊ HÒA
THẾ GIỚI ĐỘNG VẬT TRONG CA DAO CỔ
TRUYỀN NGƯỜI VIỆT
MÃ SỐ: 62.22.36.01
TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN
Ng−êi h−íng dÉn khoa häc
HÀ NỘI – NĂM 2010
Công trình được hoàn thành tại Trường Đại học Sư phạm Hà Nội
Người hướng dẫn khoa học:
Phản biện 1:
Phản biện 2:
Phản biện 3:
Luận án được bảo vệ tại Hội đồng cấp nhà nước luận án Tiến sĩ
họp tại trường Đại học Sư phạm Hà Nội
Vào hồi … ngày … tháng … năm 2010
Có thể tìm hiểu luận án tại:
- Thư viện Quốc gia Việt Nam;
- Trường Đại học Sư phạm Hà Nội
1
Më ®Çu
1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi
1.1. ThÕ giíi ®éng vËt víi c¶ mÆt tù nhiªn vμ mÆt x· héi ®· trë thμnh ®èi t−îng nghiªn
cøu kh«ng chØ cña c¸c ngμnh khoa häc tù nhiªn (®éng vËt häc, y häc) mμ cßn lμ ®èi
t−îng quan träng cña c¸c ngμnh khoa häc x· héi - nh©n v¨n: mÜ häc, v¨n ho¸ häc, v¨n
häc, biÓu t−îng häc vv...
1.2. ThÕ giíi ®éng vËt ®· trë thμnh ®èi t−îng nhËn thøc thÈm mÜ vμ chÊt liÖu biÓu hiÖn
quan träng trong c¸c lo¹i h×nh v¨n ho¸, ®Æc biÖt lμ v¨n ho¸ d©n gian ViÖt Nam. Trong
ca dao cæ truyÒn cña ng−êi ViÖt, thÕ giíi ®éng vËt ®· ®−îc biÓu hiÖn víi rÊt nhiÒu biÕn
th¸i phong phó, giμu søc gîi c¶m, gîi liªn t−ëng, ph¶n ¸nh c¸c ®Æc thï t©m lÝ, v¨n ho¸,
x· héi cña ng−êi ViÖt trong quan hÖ víi m«i tr−êng tù nhiªn, m«i tr−êng x· héi.
1.3. ViÖc nghiªn cøu nh÷ng ®Æc ®iÓm biÓu hiÖn vμ gi¸ trÞ thÈm mÜ cña thÕ giíi ®éng
vËt trong ca dao cæ truyÒn ng−êi ViÖt sÏ ®em l¹i mét c¸ch nh×n cã hÖ thèng, toμn diÖn
vÒ mét thùc thÓ vËt chÊt - tinh thÇn quan träng, lu«n ®ång hμnh víi con ng−êi trong
suèt tiÕn tr×nh cña lÞch sö tiÕn ho¸, nhËn thøc.
2. Môc ®Ých, yªu cÇu cña ®Ò tµi
2.1. Miªu t¶ c¸c ®Æc ®iÓm h×nh thøc biÓu hiÖn cña thÕ giíi ®éng vËt trong ca dao: hÖ
thèng ho¸ c¸c tõ ng÷ ®Þnh danh ®éng vËt vμ c¸c d¹ng kÕt cÊu, c¸c thñ ph¸p nghÖ thuËt
chñ yÕu cña c¸c bμi ca dao cã h×nh t−îng loμi vËt.
2.2. T×m hiÓu c¸ch øng xö víi m«i tr−êng tù nhiªn vμ x· héi ®−îc ph¶n ¸nh vμo thÕ
giíi ®éng vËt trong c¸c bμi ca dao cã h×nh t−îng loμi vËt.
2.3. T×m hiÓu gi¸ trÞ biÓu tr−ng cña thÕ giíi ®éng vËt trong ca dao cæ truyÒn cña
ng−êi ViÖt.
3. Ph¹m vi vµ ®èi t−îng nghiªn cøu
3.1. Ph¹m vi kh¶o s¸t bao gåm toμn bé c¸c bμi ca dao cã c¸c tõ ng÷ biÓu thÞ loμi vËt
trong c«ng tr×nh: Kho tµng ca dao ng−êi ViÖt (2001) do c¸c so¹n gi¶ NguyÔn Xu©n
KÝnh, Phan §¨ng NhËt chñ biªn. Tæng sè bμi ca dao cã sù xuÊt hiÖn cña c¸c tõ ng÷
gäi tªn loμi vËt bao gåm: 2699 bμi
3.2. Nguån ng÷ liÖu tham kh¶o, ®èi chiÕu: kÕt qu¶ kh¶o s¸t cña t¸c gi¶ NguyÔn ThÞ
Hoμ B×nh trong kho¸ luËn: Kho tµng ca dao ng−êi ViÖt vµ viÖc ph¶n ¸nh thÕ giíi ®éng
vËt (2003) vμ t¸c gi¶ TriÒu Nguyªn trong chuyªn luËn: T×m hiÓu thÕ giíi ®éng vËt d−íi
gãc ®é ng«n ng÷ - v¨n ho¸ d©n gian ViÖt Nam (1999).
3.3. Tiªu chÝ kh¶o s¸t: TÊt c¶ nh÷ng biÕn thÓ tõ ng÷ ®Þnh danh ®éng vËt trong tÊt c¶
c¸c kiÓu quan hÖ kÕt hîp, g¾n víi nh÷ng ng÷ c¶nh vμ chu c¶nh nhÊt ®Þnh.
4. LÞch sö vÊn ®Ò
4.1. Quan ®iÓm nghiªn cøu v¨n ho¸ - v¨n häc
Trong phÇn nμy luËn ¸n tæng thuËt vμ ph©n tÝch quan ®iÓm nghiªn cøu cña c¸c nhμ
nghiªn cøu v¨n ho¸ häc, biÓu t−îng häc vÒ thÕ giíi ®éng vËt trong vμ ngoμi n−íc:
2
- Quan ®iÓm cña c¸c nhμ nghiªn cøu n−íc ngoμi: quan ®iÓm nh©n lo¹i häc cÊu tróc
cña C. Levi - Strauss, quan niÖm ph©n t©m häc nghÖ thuËt cña C. Jung vμ biÓu t−îng
v¨n ho¸ cña J. Chevalier vμ A. Ghebrant.
- Quan ®iÓm cña c¸c nhμ nghiªn cøu trong n−íc: quan ®iÓm nghiªn cøu cña c¸c t¸c
gi¶ NguyÔn §¨ng Ch©u, Cao Huy §Ønh, Tr−¬ng ChÝnh - Phong Ch©u, NguyÔn BÝch
Hμ, NguyÔn Xu©n KÝnh , Ph¹m Thu YÕn vμ nhiÒu t¸c gi¶ kh¸c trong c¸c c«ng tr×nh
nghiªn cøu vÒ v¨n ho¸, v¨n häc. Trong c¸c c«ng tr×nh nμy, c¸c t¸c gi¶ ®· ph©n tÝch
mét sè ®Æc ®iÓm c¬ b¶n vÒ c¸ch øng xö, c¸c quan niÖm, ®êi sèng t×nh c¶m cña ng−êi
ViÖt biÓu hiÖn qua thÕ giíi ®éng vËt trong ca dao. §¸ng chó ý nhÊt trong hÖ thèng c¸c
luËn v¨n, chuyªn luËn liªn quan ®Õn vÊn ®Ò nμy lμ hai c«ng tr×nh nghiªn cøu cña c¸c
t¸c gi¶ TriÒu Nguyªn: T×m hiÓu thÕ giíi ®éng vËt d−íi gãc ®é ng«n ng÷ - v¨n ho¸ d©n
gian ng−êi ViÖt - 1999 vμ t¸c gi¶ NguyÔn ThÞ Hoμ B×nh: Kho tµng ca dao ng−êi ViÖt
vµ viÖc ph¶n ¸nh thÕ giíi ®éng vËt - 2003. Nh÷ng kÕt qu¶ kh¶o s¸t trong hai c«ng
tr×nh nμy ®· gióp chóng t«i cã thÓ xö lÝ c¸c ®¬n vÞ ng÷ liÖu mét c¸ch ®Çy ®ñ vμ toμn
diÖn h¬n.
4.2. Quan ®iÓm nghiªn cøu ng«n ng÷ - v¨n ho¸
Kh¶ n¨ng nhËn thøc, ph¶n ¸nh vμ biÓu hiÖn thÕ giíi ®éng vËt, thùc vËt trong c¸c b×nh
diÖn, c¸c cÊp ®é cña ®êi sèng v¨n ho¸ vμ ng«n ng÷ cña ng−êi ViÖt ®· b−íc ®Çu ®−îc
®Ò cËp ®Õn trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶ NguyÔn §øc Tån, Lý Toμn
Th¾ng, TrÇn V¨n C¬. Mèi quan hÖ gi÷a nh÷ng yÕu tè ng«n ng÷ biÓu thÞ thÕ giíi ®éng
vËt trong ca dao vμ c¸c ®Æc tr−ng t©m lÝ - v¨n ho¸ cña ng−êi ViÖt trong c¸c b×nh diÖn
quan hÖ x· héi vμ ®êi sèng tinh thÇn ®−îc triÓn khai trong luËn ¸n dùa trªn nh÷ng c¬
së lÝ thuyÕt nμy.
5. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu
Ph−¬ng ph¸p kh¶o s¸t, thèng kª, ph©n lo¹i, ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch ®Æc ®iÓm cÊu
tróc v¨n b¶n, ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch v¨n ho¸ - lÞch sö, ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch v¨n häc,
ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch kÝ hiÖu häc vμ t©m lÝ - ng«n ng÷ häc.
6. §ãng gãp cña luËn ¸n
6.1. Kh¶o s¸t vμ miªu t¶ toμn bé c¸c d¹ng biÕn thÓ cña thÕ giíi ®éng vËt trªn b×nh diÖn
ng«n ng÷ nghÖ thuËt trong kho tμng ca dao cæ truyÒn ng−êi ViÖt.
6.2. Ph¸t hiÖn vμ ph©n tÝch ®Æc ®iÓm øng xö cña ng−êi ViÖt trong c¸c b×nh diÖn quan
hÖ x· héi vμ tù nhiªn qua h×nh ¶nh thÕ giíi ®éng vËt trong ca dao.
6.3. X¸c ®Þnh c¸c c¬ së hiÖn thùc t¹o nªn gi¸ trÞ biÓu tr−ng cña thÕ giíi ®éng vËt trong
ca dao vμ gi¶i m· c¸c ph¹m trï ý nghÜa biÓu tr−ng quan träng.
7. ý nghÜa lÝ luËn vµ thùc tiÔn
Cã thÓ vËn dông h−íng nghiªn cøu nμy vμo qu¸ tr×nh tiÕp cËn vμ gi¶i m· nhiÒu hiÖn
t−îng v¨n ho¸ kh¸c, ®ång thêi, kÕt qu¶ cô thÓ cña luËn ¸n cã thÓ tiÕp tôc ®−îc øng
dông trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ biÓu t−îng v¨n ho¸ trong ca dao nãi riªng vμ
c¸c lo¹i h×nh v¨n ho¸ d©n gian nãi chung.
3
8. Bè côc cña luËn ¸n
Ngoμi phÇn Më ®Çu vμ KÕt luËn, luËn ¸n bao gåm 4 ch−¬ng:
Ch−¬ng 1: C¬ së lÝ luËn
Ch−¬ng 2: Miªu t¶ h×nh thøc biÓu hiÖn cña thÕ giíi ®éng vËt trong ca dao
Ch−¬ng 3: ThÕ giíi ®éng vËt vµ c¸ch øng xö víi m«i tr−êng tù nhiªn, x· héi
Ch−¬ng 4: Gi¸ trÞ biÓu tr−ng cña thÕ giíi ®éng vËt trong ca dao
ch−¬ng 1: c¬ së lÝ luËn
1.1. C¬ së v¨n hãa häc
Dùa trªn nh÷ng quan ®iÓm nghiªn cøu v¨n hãa, chóng t«i chó ý ®Õn hai mèi quan
hÖ chñ yÕu: mèi quan hÖ gi÷a m«i tr−êng tù nhiªn vμ m«i tr−êng v¨n hãa vμ mèi quan
hÖ gi÷a nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa phæ qu¸t vμ nh÷ng gi¸ trÞ ®Æc thï ®−îc ph¶n ¸nh, l−u gi÷
qua thÕ giíi loμi vËt trong ca dao ng−êi ViÖt.
Trong ca dao, thÕ giíi loμi vËt ®· chuyÓn hãa tõ ph¹m vi réng cña v¨n hãa vμo mét
lo¹i h×nh nghÖ thuËt nhÊt ®Þnh, do ®ã, cã thÓ xem ®©y lμ nh÷ng biÕn thÓ cña biÓu t−îng
nghÖ thuËt trªn b×nh diÖn ng«n tõ. Víi tÝnh chÊt lμ mét hÖ thèng m· v¨n hãa, thÕ giíi
loμi vËt trong ca dao cÇn ®−îc xem xÐt tõ nhiÒu ph−¬ng diÖn, nhiÒu tÇng bËc c¸c gi¸
trÞ. Chóng t«i cè g¾ng bãc t¸ch c¸c tÇng bËc, c¸c gi¸ trÞ kh¸c nhau ®ã nh»m chØ ra
®−îc nh÷ng ®iÓm ®Æc thï.
1.2. C¬ së v¨n häc
Tõ vÊn ®Ò c¸c m· v¨n hãa nh− ®· tr×nh bμy, chóng t«i tËp trung t×m hiÓu nh÷ng biÓu
hiÖn cô thÓ cña thÕ giíi loμi vËt trong ca dao, mét thÓ lo¹i c¬ b¶n cña v¨n häc d©n
gian. Trong ph¹m vi c¸c bμi ca dao, hÖ thèng biÓu t−îng v¨n hãa ®−îc chuyÓn hãa vμo
c¸c h×nh t−îng, h×nh ¶nh cô thÓ. Sù chuyÓn hãa nμy chÝnh lμ qu¸ tr×nh s¶n sinh cña c¸c
m· v¨n hãa c¬ së (mÉu gèc, biÓu t−îng).
TÊt nhiªn, kh«ng ph¶i h×nh t−îng, h×nh ¶nh nμo trong t¸c phÈm còng xuÊt ph¸t tõ
c¸c m· v¨n hãa mang tÝnh bÒn v÷ng, phæ qu¸t, nh−ng víi nh÷ng h×nh t−îng, h×nh ¶nh
cã liªn quan ®Õn m· v¨n hãa, vÊn ®Ò lμ ph¶i gi¶i thÝch ®−îc mèi quan hÖ nμy, dùa trªn
nh÷ng biÓu hiÖn cô thÓ cña h×nh t−îng, h×nh ¶nh trong t¸c phÈm v¨n häc.
§Ó cã thÓ gi¶i thÝch mét c¸ch cã c¬ së h×nh t−îng “thÕ giíi loμi vËt” trong ca dao,
chóng t«i chó ý ®Õn nh÷ng ph−¬ng diÖn chñ yÕu sau ®©y: ng«n ng÷, kÕt cÊu vμ c¸c thñ
ph¸p nghÖ thuËt biÓu hiÖn thÕ giíi loμi vËt trong ca dao nh− Èn dô, ho¸n dô, thËm
x−ng, nãi ng−îc, nãi mØa...
1.3. C¬ së tÝn hiÖu häc vµ ng«n ng÷ häc
ChuyÓn tõ b×nh diÖn ng«n ng÷ v¨n hãa vμo ng«n ng÷ v¨n häc (ng«n ng÷ trong ca
dao), nh÷ng tõ ng÷ ®Þnh danh c¸c loμi vËt võa b¶o l−u nh÷ng nghÜa biÓu vËt, biÓu niÖm
c¬ b¶n, võa gia t¨ng nh÷ng nÐt nghÜa h×nh t−îng, nghÜa biÓu tr−ng phong phó, sinh
®éng, t¹o nªn tÝnh chÊt ®a trÞ, ®a chiÒu cña c¸c m· v¨n hãa.
