VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI
BÙI QUỐC LINH
NGHIÊN CỨU VĂN BIA HẬU TỈNH THÁI BÌNH
Ngành: Hán Nôm
Mã số: 9.22.01.04
TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ HÁN NÔM
Hà Nội – 2024
Công trình được hoàn thành tại:
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI
VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM.
Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS Nguyễn Tuấn Cường
2. PGS.TS Trần Trọng Dương
Phản biện 1: PGS.TS Phạm Văn Khoái
Phản biện 2: PGS.TS Nguyễn Thị Thanh Chung
Phản biện 3: PGS.TS Nguyễn Thị Oanh
Luận án được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp Học viện họp tại: Học
viện Khoa học xã hội, Số 477 Nguyễn Trãi, Thanh Xuân, Hà Nội
Vào hồi giờ phút, ngày tháng năm
Có thể tìm hiểu luận án tại thư viện:
Thư viện: Quốc gia Việt Nam
Thư viện Học viện Khoa học Xã hội
1
PHẦN MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
1.1 Số lượng văn khắc Hán Nôm có nội dung liên quan tới tục thờ cúng Hậu tồn tại ở các di tích
văn hóa-tín ngưỡng Việt Nam chiếm tỷ trọng rất cao. Đây là nguồn tư liệu dồi dào, phong phú để
nghiên cứu về lịch sử văn hóa Việt Nam nói chung và tục thờ cúng Hậu nói riêng. Do đó, đã có rất
nhiều báo cáo khoa học, các nghiên cứu sử dụng tư liệu văn bia Hậu được công bố trong và ngoài nước.
Tuy nhiên, các nghiên cứu được công bố trước đây có hạn chế là chỉ đề cập tới một khía cạnh của vấn
đề thờ Hậu hoặc khái quát trên một phạm vi địa lý tương đối hạn hẹp khiến “tập dữ liệu mẫu nghiên
cứu” không đủ đại diện để chỉ ra một đặc điểm cố hữu của văn bia Hậu. Do vậy, cần có một nghiên
cứu chuyên biệt, tổng thể về văn bia Hậu tại một địa phương cụ thể để làm cơ sở so sánh, đối chiếu với
những địa phương khác và kiểm chứng lại kết quả nghiên cứu của các học giả tiền bối. Với lý do đó, tôi
lựa chọn nhóm tư liệu VKHN liên quan tới tục thờ cúng Hậu được sưu tầm trên địa bàn tỉnh Thái Bình để
làm đối tượng nghiên cứu chính cho luận án của mình.
1.2 Tỉnh Thái Bình là một tỉnh có lịch sử văn hiến lâu đời với rất nhiều nhà khoa bảng Nho giáo, nhà
sư phạm và các học giả tài danh. Tư liệu văn bia của tỉnh nói chung đa dạng về thể loại, phong phú về nội
dung, dồi dào về số lượng. Tuy nhiên, vẫn chưa có một nghiên cứu nào mang tính toàn diện về tư liệu văn
bia của tỉnh. Thêm nữa, tỉnh Thái Bình được các học giả như Philippe Papin, Nguyễn Văn Nguyên đánh giá
là địa phương đầu tiên xuất hiện văn bia mang nội dung bầu Hậu. Nhận thấy giá trị tiềm tàng về mặt tư liệu
của văn bia Thái Bình chưa được khai phá, chúng tôi đã mạnh dạn lựa chọn đề tài Nghiên cứu văn bia Hậu
tỉnh Thái Bình làm luận án tiến sĩ chuyên ngành Hán Nôm. Hy vọng kết quả của luận án sẽ khơi gợi cho
những nghiên cứu nối tiếp về sau tiếp tục đào sâu nhóm tư liệu văn bia của tỉnh Thái Bình ở những khía cạnh,
vấn đề khác.
1.3 Tục thờ cúng Hậu là một tín ngưỡng độc đáo của người Việt phổ biến ở khu vực đồng bằng Bắc
Bộ. Tục thờ này vừa thể hiện tình đoàn kết tương thân tương ái, tương trợ cộng đồng vừa thể hiện đạo lý
uống nước nhớ nguồn tốt đẹp của người Việt. Nhưng các tài liệu thư tịch ghi chép về thờ Hậu trong lịch sử
vô cùng hạn chế để khiến chúng ta chưa có một cái nhìn toàn diện về vấn đề này. Đây là một khoảng trống
trong tư liệu nghiên cứu cần được bù đắp. Chúng tôi nhận thấy tục thờ cúng Hậu lại đồng hành cùng với việc
tạo dựng bia đá thờ Hậu. Những nội dung quan trọng của tục thờ cúng Hậu đều được thể hiện trên văn bia để
lưu truyền lâu dài về sau. Do đó, văn bia là nguồn tư liệu bền vững và tin cậy để bổ khuyết cho tất cả những
nghiên cứu về vấn đề này. Vì vậy, khi đặt ra vấn đề nghiên cứu về tục thờ cúng Hậu và cao hơn cả là vấn đề
nghiên cứu tôn giáo-tín ngưỡng Việt Nam thì không thể không khai thác, sử dụng tư liệu văn bia.
1.4 Từ năm 2019 “Dự án Châu âu về nghiên cứu lịch sử và số hóa tư liệu văn bia Việt Nam –
Vietnamica” do nhà Việt Nam học người Pháp Philippe Papin chủ trì chính thức đi vào thực hiện. Đây là một
dự án tổng thể nghiên cứu lịch sử cung tiến Việt Nam từ tư liệu văn khắc (tập trung vào bia Hậu). Dự án này
đã tài trợ, phát triển các nghiên cứu về văn bia Việt Nam tại rất nhiều địa phương trong cả nước trong các giai
đoạn lịch sử khác nhau. Một trong những mục tiêu lớn lao mà dự án đề ra là tạo một mạng lưới liên kết các
nghiên cứu về văn bia Việt Nam ở trong nước cũng như trên trường quốc tế. Xây dựng cơ sở dữ liệu để
nghiên cứu Việt Nam trong quá khứ qua tư liệu văn khắc Hán Nôm. Do đó, nghiên cứu này được thực hiện
là điều cần thiết để có thể bắt kịp những cuộc thảo luận về các vấn đề nghiên cứu liên quan đang diễn ra trong
học giới.
1.5 Phong tục thờ cúng Hậu hay các dạng thức biến đổi khác của nó như truy tiến vong linh, gửi
giỗ, gửi tro cốt, gửi chân nhang... vẫn đang được thực hành phổ biến trong xã hội Việt Nam hiện đại.
Những tập tục này là một biểu hiện khác của tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên. Nó mang lại giá trị cốt lõi là
duy trì đạo lý “uống nước nhớ nguồn” tốt đẹp của ngưởi Việt. Nhưng cũng đồng thời mang tới một số
vấn đề bất cập đối với quản lý nhà nước về tôn giáo-tín ngưỡng. Sự kiện “Thất lạc tro cốt ở chùa Kỳ
Quang 2 năm 2020” gần đây đã làm dấy lên dư luận xã hội về vấn đề “nên hay không nên công đức để
ký gửi vong linh người thân vào chùa”. Điều này khiến chúng ta phải đánh giá lại những tác động văn
hóa-xã hội của những tục thờ này mang lại. Vì vậy, nghiên cứu các văn bản văn bia Hậu trong lịch sử
sẽ giúp chúng ta dự đoán được sự phát triển của tín ngưỡng này trong tương lai. Từ đó, xác định được
phương thức ứng xử với nó cho phù hợp truyền thống văn hóa Việt Nam.
2
1.6 Bản thân Nghiên cứu sinh (NCS) là người có mối quan tâm rất lớn đến vấn đề “thực hành
tôn giáo-tín ngưỡng truyền thống của người Việt Nam trong bối cảnh văn hóa đương đại”. Những vấn
đề nghiên cứu liên quan đến luận án đã được chúng tôi suy nghĩ, trăn trở từ khi còn ngồi trên ghế nhà
trường đại học. Việc thực hiện luận án này là cơ hội để chúng tôi biến những điều mà mình đã và đang
suy tư trở thành kết quả nghiên cứu được thẩm định kỹ lưỡng về mặt khoa học, đóng góp một chút
công sức nhỏ vào nghiên cứu khoa học xã hội Việt Nam nói chung và nghiên cứu văn bia Hậu cũng
như tục thờ cúng Hậu nói riêng.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
2.1 Mục đích nghiên cứu
Mục đích nghiên cứu của luận án đặt ra là nghiên cứu nhóm tư liệu văn bia Hậu của tỉnh Thái Bình
trên cả 2 phương diện hình thức và nội dung để làm nổi bật những đặc điểm đặc sắc của nhóm tư liệu này.
Thông qua nội dung của văn bia Hậu phản ánh, luận án đi sâu vào tìm hiểu các vấn đề về kinh tế, văn hóa,
xã hội, sinh hoạt tôn giáo-tín ngưỡng… của cộng đồng dân cư tại địa phương.
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Với những mục tiêu nghiên cứu đã được xác định như vậy, chúng tôi đã đặt những nhiệm vụ
nghiên cứu như sau:
Thứ nhất, thống kê được số liệu văn bia của toàn tỉnh Thái Bình đã được sưu tầm từ đó xác
định được số liệu văn bia Hậu của tỉnh. Kết hợp với công tác điền dã, sưu tầm tạo ra một tập hợp mẫu
dữ liệu văn bia Hậu của địa phương.
Thứ hai, giải đọc, biên mục và phiên dịch các văn bản văn bia Hậu trong mẫu dữ liệu đã được xác
định nêu trên để tìm kiếm thông tin (định tính) và thống kê các giá trị (định lượng). Tổng hợp thông tin dưới
dạng bảng, biểu để tư liệu, số liệu tự phản ánh những vấn đề mà nó chứa đựng.
Thứ ba, quy đổi thông tin số liệu về những đơn vị đồng nhất để tạo tiền đề so sánh giữa các địa
phương trong nội bộ tỉnh Thái Bình và giữa tỉnh Thái Bình với các địa phương khác đang được nghiên
cứu trong cả nước. Điều này sẽ đem lại kết quả là “làm nổi bật những đặc điểm đặc sắc của nhóm tư
liệu này”.
3. Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu
3.1 Cơ sở lý thuyết
Lý thuyết Văn Hiến học: Nếu coi tư liệu VKHN là đối tượng nghiên cứu của phân ngành Văn
khắc học nằm trong khối ngành Văn Hiến học Hán Nôm thì chúng ta phải nghiên cứu, phân tích tất cả
các đặc điểm văn hiến nêu trên để rút ra được các đặc điểm chung nhất của VKHN trong từng thời kỳ
lịch sử, từng khu vực nghiên cứu cụ thể.
Lý thuyết địa-văn hóa, tôn giáo (Theory of Geo-culture and Religion) là một lý thuyết được
sinh ra từ Thuyết địa lý nhân văn (Theory of Human Geography). Lý thuyết này sẽ sử dụng các dữ liệu
về địa lý để giải thích các thành tố văn hóa, thực hành tôn giáo tín ngưỡng hay phong tục tập quán tại
địa phương chủ thể của những thực hành văn hóa đó. Tục bầu Hậu và bia Hậu là sản phẩm đặc trưng
của Việt Nam, mà không có nơi nào khác trên thế giới có.
Lý thuyết của ngành Tôn giáo học (Religion studies): Tôn giáo học là một ngành khoa học
độc lập, lấy các tôn giáo-tín ngưỡng đã và đang tồn tại trên thế giới là đối tượng nghiên cứu. Tôn giáo
học đi sâu vào nghiên cứu các khía cạnh như: lịch sử hình thành, giáo lý, giáo luật, thần học, đức tin và
chính sách của các quốc gia trên thế giới đối với vấn đề tôn giáo. Trong luận án này chúng tôi áp dụng
hai cách tiếp cận lý thuyết của ngành Tôn giáo học là “cách tiếp cận thực thể tôn giáo” và “cách tiếp
cận không gian thiêng”.
3.2 Phương pháp nghiên cứu
Trong quá trình thực hiện đề tài này, chúng tôi sẽ áp dụng chủ yếu các phương pháp nghiên cứu
như sau:
Phương pháp văn bản học: Sử dụng chứng cứ nội tại và ngoại tại của văn bản, dưới góc nhìn
của các ngành nghiên cứu khác như: Địa danh học, Văn tự học, Kỵ húy học, Hiệu khám học… để xác
định tính chân ngụy của thác bản, giám định niên đại thác bản và đánh giá mức độ khả tín của văn bản
văn khắc.
3
Phương pháp bi ký học: Phương pháp này giúp xác định các yếu tố liên quan đến văn bản văn bia như:
niên đại, tác giả văn bản, thời điểm tạo tác, tính chân ngụy của văn bản, giá trị văn bản…
Phương pháp mục lục học: Là một phương pháp nghiên cứu của ngành văn hiến học cổ điển
và được áp dụng rộng rãi trong ngành khoa học lưu trữ hiện đại. Mục lục học (Bibliography) bao gồm
các thao tác như: biên mục, sắp xếp, phân loại văn bản, xác định thiện bản... Áp dụng phương pháp
mục lục học để đối chiếu các bộ Thư mục thác bản văn khắc với nhau, loại bỏ những văn bản trùng lặp
và tìm ra thiện bản. Thêm nữa, phương pháp này còn giúp phân loại, biên mục nội dung cho tổng số
văn bia cần phải khai thác, sử dụng phục vụ đề tài nghiên cứu.
Các phương pháp định tính và định lượng trong khoa học xã hội: Đây là nhóm các phương
pháp được nhiều ngành nghiên cứu Khoa học Xã hội sử dụng. Trong khoa học để hiểu được đặc tính
của một sự vật, hiện tượng chúng ta cần lượng hóa và đặc tính hóa đối tượng nghiên cứu trên cơ sở tập
hợp mẫu nghiên cứu đã được lựa chọn. Trong nghiên cứu này các phương pháp định tính và định
lượng sẽ giúp chúng ta thống kê thư mục, tính toán niên đại, tính toán số tài sản cung tiến, thể hiện sự
phân bố của bia Hậu theo không gian từ đó chỉ ra các đặc tính của bia Hậu tại địa bàn nghiên cứu.
Phương pháp điền dã Nhân học: Đây là phương pháp đặc thù của ngành nghiên cứu Nhân học.
Phương pháp này giúp chúng tôi sưu tầm thêm những văn bia mới phát lộ chưa có trong lưu trữ của
VNCHN. Kiểm chứng lại vị trí của văn bia trong không gian tồn tại thực tế. Thông qua các phương
pháp khác của ngành Nhân học như quan sát – tham dự, phỏng vấn sâu, phỏng vấn bán cấu trúc… sẽ
thu thập thêm dữ liệu thông tin về tục thờ cúng Hậu và các sinh hoạt tín ngưỡng quanh nó để minh họa
cho đề tài nghiên cứu.
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
4.1 Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của đề tài này là tất cả các văn bia có nội dung liên quan đến tục thờ cúng
Hậu xuất hiện trên địa bàn tỉnh Thái Bình hiện nay. Thác bản VKHN trên địa bàn tỉnh Thái Bình đã
được Viện Viễn Đông bác cổ Pháp (EFEO) sưu tầm, in rập vào đầu thế kỷ 20 là 331 văn bia. Từ năm
1992 đến năm 2008, Viện Nghiên cứu Hán Nôm đã sưu tầm ở hơn 80% số xã phường trên địa bàn tỉnh
Thái Bình và thu được 1327 văn bia.. Ngoài ra, chúng tôi còn sưu tầm trên thực tế địa bàn nghiên cứu
thêm 06 văn bia Hậu chưa được cả EFEO và VNCHN sưu tầm.
4.2 Phạm vi nghiên cứu
Phạm vi nghiên cứu về mặt địa lý là địa bàn tỉnh Thái Bình hiện nay. Tỉnh Thái Bình là một tỉnh
duyên hải thuộc khu vực đồng bằng châu thổ sông Hồng. Trong lịch sử, đây là nột khu vực địa lý
tương đổi ổn định, nằm gọn trong hạ lưu tam giác châu thổ sông Hồng và sông Luộc.
Phạm vi nghiên cứu về mặt thời gian của tư liệu văn bia có niên đại từ thế kỷ XVI đến thế kỷ XX.
Chúng tôi xác định văn bia do chúng tôi sưu tầm là ST.01 Vô đề tạo dựng năm 1586 tại chùa Nghinh Phúc,
xã Quỳnh Hải, Quỳnh Phụ là văn bia Hậu sớm nhất của Thái Bình. Do đó, chọn phạm vi thời gian giới hạn
trên từ thế kỷ XVI. Năm 1980 là năm niên đại của văn bia Hậu N°29681 Canh thân niên bi ký 庚申年碑記
tại địa phận Thôn Mỹ Lộc, xã Việt Hùng, Vũ Thư. Đó là niên đại muộn nhất của văn bia Hậu tỉnh Thái Bình.
Do đó, chọn giới hạn thời gian dưới là thế kỷ XX.
Phạm vi nghiên cứu về nội dung: luận án sẽ đi sâu vào nghiên cứu xác định số lượng văn bia
Hậu của tỉnh Thái Bình; tiến hành phân loại theo không gian, thời gian, nội dung và hình thức của
nhóm tư liệu này; nghiên cứu các vấn đề nội dung mà văn bia Hậu phản ánh như: thực hành tôn giáo-
tín ngưỡng, đời sống kinh tế-xã hội, sinh hoạt văn hóa làng xã… gắn với bối cảnh lịch sử địa phương
mà nhóm văn bia này được tạo dựng.
5. Những đóng góp mới cho khoa học của luận án
Có thể coi đây là nghiên cứu đầu tiên về toàn thể các loại hình văn bia Hậu trên một phạm vi địa
bàn cấp tỉnh. Nó sẽ cung cấp một cái nhìn khách quan, khoa học về diễn tiến hình thành, phát triển của
văn bia Hậu cũng như tục thờ cúng Hậu tại một địa phương cụ thể, đồng nhất về mặt văn hóa và dân cư.
+Luận án này đã đóng góp vào việc nghiên cứu tư liệu văn bia của tỉnh Thái Bình. Đây là một
“mảnh đất” còn trống vắng, chưa được khai thác trong các nghiên cứu khoa học xã hội về địa phương
và nền khoa học xã hội nước nhà.
