Tóm tắt Luận văn Thạc sĩ Sư phạm Sinh học: Phát triển năng lực khái quát hóa cho học sinh qua các sự kiện trong dạy học Phần 5: Di truyền – Sinh học 12, Trung học phổ thông

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC

LÊ THI ̣ NHƢ

PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC KHÁI QUÁT HÓA

CHO HỌC SINH QUA CÁ C SƢ̣ KIỆN TRONG DA ̣Y HỌC “PHẦ N 5: DI TRUYỀ N” – SINH HỌC 12, TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM SINH HỌC

HÀ NỘI - 2015

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC

LÊ THI ̣ NHƢ

PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC KHÁI QUÁT HÓA

CHO HỌC SINH QUA CÁ C SƢ̣ KIỆN TRONG DA ̣Y HỌC “PHẦ N 5: DI TRUYỀ N” – SINH HỌC 12, TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM SINH HỌC

CHUYÊN NGÀ NH: LÍ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC

(BỘ MÔN SINH HỌC)

MÃ SỐ: 60 14 01 11

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Đƣ́ c Thành

HÀ NỘI - 2015

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin chân thành cảm ơn tập thể Thầy Cô Trường Đại học Giáo dục - Đại

học Quốc Gia Hà Nội, phòng Quản lý đào tạo và Nghiên cứu khoa học, phòng Tư

liệu đã tạo mọi điều kiện giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và

hoàn thành luận văn thạc sĩ.

Bằng lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc, em xin chân thành cảm ơn PGS.TS.

Nguyễn Đức Thành, người thầy đã dành nhiều thời gian, công sức và tâm trí trực

tiếp hướng dẫn em hoàn thành luận văn.

Xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, các thầy cô giáo cùng các em học sinh

trường THPT Ngô Sĩ Liên, trường THPT Thái Thuận thuộc tỉnh Bắc Giang đã tạo

điều kiện cho tôi khảo sát tình hình thực tế việc dạy học và tổ chức thực nghiệm sư

phạm.

Tôi xin chân thành cảm ơn gia đình, người thân và đồng nghiệp đã động

viên, giúp đỡ tạo mọi điều kiện để tôi hoàn thành luận văn này.

Xin trân thành cảm ơn!

Hà Nội, tháng 10 năm 2015

Tác giả

Lê Thị Như

i

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

DT : Di truyền

ĐC : Đối chứng

GV : Giáo viên

HS : Học sinh

KQH : Khái quát hóa

KG : Kiểu gen

KH : Kiểu hình

MT : Môi trường

Nxb : Nhà xuất bản

NST : Nhiễm sắc thể

NLKQH : Năng lực khái quát hóa

SGK : Sách giáo khoa

SGV : Sách giáo viên

SV : Sinh vật

THPT : Trung học phổ thông

ii

MỤC LỤC

Lời cảm ơn ................................................................................................................... i

Danh mục các từ viết tắt .............................................................................................. ii

Danh mục các bảng .................................................................................................... v

Danh mục các đồ thị và hình ...................................................................................... vi

MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1

Chƣơng 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ............................ 5

1.1. Tổng quan về quá trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài ................................ 5

1.1.1. Trên thế giới ...................................................................................................... 5

1.1.2. Ở Việt Nam ....................................................................................................... 7

1.2. Cơ sở lí luận ......................................................................................................... 9

1.2.1. Khái niệm về năng lực .................................................................................... 11

1.2.2. Khái niệm khái quát hóa và các sự kiê ̣n…………..............…………….......13 1.2.3. Khái niệm năng lực khái quát hóa và phát triển năng lực khái quát hóa ........ 19

1.3. Cơ sở thực tiễn .................................................................................................. 23

1.3.1. Phương pháp xác định ..................................................................................... 23

1.3.2. Nội dung xác định thực trạng .......................................................................... 23

1.3.3. Kết quả điều tra ............................................................................................... 23

Chƣơng 2. PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC KHÁ I QUÁ T HÓ A CHO H ỌC SINH ẠY HỌC CHƢƠNG I , II "PHẦ N 5 DI QUA CÁ C SƢ̣ KIỆN TRONG D TRUYỀ N" - SINH HỌC 12 ................................................................................... 31

2.1. Phân tích cấu trú c nô ̣i dung kiến thứ c chương I , II Di truyền, sinh ho ̣c 12, trung học phổ thông……………………………………………………… ……...…….....31

2.1.1. Cấu trú c và logic vâ ̣n đô ̣ng củ a vâ ̣t chất di truyền ở cấp đô ̣ phân

tử …………………………..…………………….……………… …………..…..…31

2.1.2. Cấu trú c và logic vâ ̣n đô ̣ng củ a vâ ̣t chất di truyền ở cấp đô ̣ tế bào ................. 34

2.1.3. Tác động qua lại giữa các gen. ........................................................................ 37

, II phần 5 Di

2.2. Năng lực khái quát hóa ho ̣c sinh cần đa ̣t đươ ̣c khi ho ̣c chương I truyền ho ̣c…………………………………………………………………….. ……41

2.2.1. Mục tiêu chương I, II, Di truyền ho ̣c, sinh ho ̣c 12 .......................................... 41

iii

2.2.2. Các năng lực khái quát hóa…………… …………..……………….…….….42

2.3. Qui trình phát triển năng lực khái quát hóa trong da ̣y ho ̣c chương I , II Di truyền học, sinh ho ̣c 12 trung ho ̣c phổ thông……… ...…………………………………....48

2.3.1. Qui trình chung……………………… …………………………..………….48 2.3.2. Giải thích qui trình .......................................................................................... 48

2.4. Biê ̣n pháp phát tri ển năng lực khái quát hóa cho ho ̣c sinh qua các sự kiê ̣n trong

dạy học chương I, II phần 5, Di truyền ho ̣c, sinh ho ̣c 12, THPT .............................. 52

2.4.1. Sử du ̣ng phương pháp trực quan ..................................................................... 52 2.4.2. Tổ chứ c hoa ̣t đô ̣ng nhóm…………………… …………………………...…..55 2.4.3. Sử du ̣ng câu hỏi và bài tâ ̣p……………………… …………………..………58

Chƣơng 3. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM .............................................................. 62

3.1. Mục đích thực nghiệm ....................................................................................... 62

3.2. Phương pháp thực nghiệm ................................................................................. 62

3.2.1. Chọn trường .................................................................................................... 62

3.2.2. Chọn lớp .......................................................................................................... 62

3.2.3. Bố trí thực nghiê ̣m…………………………… ………………….………….63 3.2.4. Nô ̣i dung thực nghiê ̣m sư pha ̣m…………… ………………………..……....64

3.2.5. Phương pháp xử lí số liệu.……………………………………………….…..64

3.3. Kết quả thực nghiê ̣m .......................................................................................... 67

3.3.1. Kêt quả học tập ............................................................................................... 67

3.3.2. Năng lực khái quát hóa ................................................................................... 71

KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ......................................................................... 81

1. Kết luận............................................................. ...... ..............................................81

2. Khuyến nghi ̣…………………………………… ………...………………..…….81

TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................... 84

PHỤ LỤC ................................................................................................................. 87

iv

DANH MỤC CÁC BẢNG

STT TÊN BẢNG TRANG

1 Bảng 1.1. Kết quả điều tra nhận thức của giáo viên về phát 23

triển năng lực khái quát hóa cho học sinh trong dạy học phần

Di truyền học, Sinh học 12 THPT.

2 Bảng 1.2. Kết quả điều tra mức độ những biện pháp giáo viên 25

sử dụng để hướng dẫn học sinh phát triển năng lực KQH.

3 Bảng 1.3. Kết quả điều tra thực trạng về năng lực khái quát hóa 27

của học sinh

41 4 Bảng 2.1. Mục tiêu chương I, II, di truyền, sinh học 12

5 Bảng 2.2. Ma trận các năng lực khái quát hóa trong chương 42

I, II, di truyền, sinh học 12

6 Bảng 2.3. Thang đo mức độ khái quát hóa 47

7 Bảng 3.1. Kết quả các bài kiểm tra trong thực nghiệm 67

8 Bảng 3.2. Bảng các giá trị đặc trưng mẫu 67

9 Bảng 3.3. Bảng tần suất các điểm các bài kiểm tra trong TN 69

10 Bảng 3.4. Bảng tần suất hội tụ tiến các điểm các bài kiểm tra 70

trong thực nghiệm

11 Bảng 3.5. Kiểm định giả thuyết thống kê điểm các bài kiểm tra 71

trong thực nghiệm

12 Bảng 3.6. Cơ cấu HS chia theo mức độ đạt được các năng lực 72

KQH ở lớp ĐC và lớp TN trong bài kiểm tra số 1

13 Bảng 3.7. Cơ cấu HS chia theo mức độ đạt được các năng lực 73

KQH ở lớp ĐC và lớp TN trong bài kiểm tra số 2

14 Bảng 3.8. Cơ cấu HS chia theo mức độ đạt được các năng lực 75

KQH ở lớp ĐC và lớp TN trong bài kiểm tra số 3

15 Bảng 3.9. Cơ cấu HS chia theo mức độ đạt được các năng lực 77

KQH ở lớp ĐC và lớp TN trong bài kiểm tra số 4

v

STT TÊN ĐỒ THỊ

TRANG

DANH MỤC CÁC ĐỒ THỊ VÀ HÌNH

1 Đồ thị 3.1. Điểm trung bình bài kiểm tra trong thực nghiệm 68

2 Đồ thị 3.2. Tần suất bài kiểm tra trong thực nghiệm 69

3 Đồ thị 3.3. Tần suất hội tụ tiến điểm tổng hợp bài kiểm tra trong 70

thực nghiệm

7 Hình 1: Điều hòa hoạt động của gen 44

8 Hình 2: Cây rau mác trong các môi trường 54

vi

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Do yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học hiện nay

Sự thâm nhập sâu sắc và thường xuyên của khoa học vào nền đại công

nghiệp đã làm xuất hiện một lĩnh vực khoa học chuyên biệt. Tư tưởng công nghệ đã

thâm nhập vào nhiều lĩnh vực sản xuất, kể cả nền sản xuất ra của cải tinh thần, trong

đó có giáo dục. Việc chuyển hoá những thành tựu của rất nhiều ngành khoa học kỹ

thuật khác nhau vào thực tiễn dạy học và lý luận dạy học là một tiềm năng vô tận và

to lớn, tạo nên sức mạnh vô giá của công nghệ dạy học hiện đại.

Nâng cao chất lượng giáo dục và đào tạo là một mục tiêu quan trọng của sự

nghiệp đổi mới giáo dục hiện nay ở nước ta, trong đó đổi mới phương pháp dạy học

được coi là một trong những nhiệm vụ chiến lược. Hiện nay, đổi mới phương pháp

dạy học đang là một nhiệm vụ cấp thiết của ngành giáo dục. Trong bối cảnh áp

dụng khoa học công nghệ tiên tiến vào dạy học, đổi mới phương pháp dạy học đã

trở thành một xu thế chung của thế giới.

Chủ trương của Bộ Giáo dục và Đào tạo đó là phải đổi mới phương tiện, mục

tiêu, phương pháp dạy học để hướng mọi hoạt động dạy học vào người học, lấy

người học làm trung tâm, phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của

người học, phát triển năng lực trí tuệ chung như tư duy trừu tượng, tư duy logic, tư

duy biện chứng, rèn luyện các thao tác tư duy như trừu tượng, phân tích, tổng hợp,

so sánh, khái quát hóa.

1.2. Do đặc điểm kiến thức về phần Di truyền học, Sinh học 12 THPT.

Trong phần Di truyền học của chương trình Sinh học THPT bao gồm nhiều

chủ đề như cấu trúc và cơ chế của hiện tượng di truyền, biến dị; tính quy luật của

hiện tượng di truyền; di truyền học quần thể; di truyền học người và những ứng

dụng di truyền trong y học và sản xuất. Nhưng bản chất là quy luật vận động vật

chất di truyền qua các thế hệ và sự tương tác giữa các cấu trúc di truyền với nhau và

với môi trường. Nếu khái quát hóa được cơ chế vận động, phát triển của các vật

chất di truyền ở các cấp độ, cũng như cơ chế tương tác của vật chất di truyền thì sẽ

nắm vững kiến thức di truyền trên đối tượng

1

Theo quan điểm triết học duy vật biện chứng thì mọi hiện tượng trong giới tự

nhiên đều là những hình thức vận động khác nhau của vật chất. Bởi vậy, muốn nắm

được bản chất của một hiện tượng sinh học thì phải đi sâu vào cấu trúc của dạng vật

chất làm cơ sở cho hiện tượng đó, từ đó phân tích, so sánh, khái quát chúng thành

các khái niệm trong tư duy.

1.3. Do thực trạng dạy học phần Di truyền học, Sinh học 12 Trung học phổ thông.

Qua trao đổi ý kiến và dự giờ một số GV ở một số trường, chúng tôi nhận thấy rất

nhiều GV khi dạy phần Di truyền học chỉ cố gắng truyền tải hết nội dung SGK, dạy học theo

trình tự các mục trong bài, thậm chí còn rập khuôn những gợi ý của SGV, nhiều GV còn

lúng túng trong việc chọn cách tiếp cận khác để đạt được các mục tiêu bài học.

Qua tìm hiểu thực trạng năng lực KQH ở một số trường phổ thông chúng tôi

thấy năng lực KQH ở HS còn yếu, GV chưa quan tâm đầy đủ để phát triển năng lực

này cho HS.

1.4. Xuất phát từ vai trò việc phát triển năng lực khái quát hóa trong dạy học. Để học sinh chủ động, tích cực, sáng tạo trong học tập thì tất yếu phải đổi

mới PPDH. HS nắm vững được kiến thức là phải khái quát hóa được đặc điểm bản

chất, xác định được mối quan hệ giữa các yếu tố cấu trúc, gọi tên được chúng là gì

và sắp xếp kiến thức theo một trình tự có hệ thống.

Sinh học là một môn khoa học về sự sống, trong những năm qua Sinh học

phát triển vô cùng mạnh mẽ, đã tích lũy được một khối lượng lớn các tài liệu có tính

chất sự kiện, hình thành những quan điểm khoa học có tính chất phương pháp luận.

Một trong những quan điểm quan trọng là quan điểm hệ thống. Trong nhà trường

việc xây dựng hệ thống kiến thức sinh học cần được nhận thức như một cách tiếp

cận mới trong mục tiêu đào tạo.

Khái quát hóa là hoạt động nhận thức nhằm phản ánh có mục đích thế giới

khách quan vào ý thức của mỗi người mà kết quả là hình thành hệ thống khái niệm

về sự vật, hiện tượng, mối quan hệ nhân quả, quan hệ quy luật về quá trình từ đó

hình thành học thuyết khoa học.

Từ những lí do trên, để góp phần nâng cao chất lượng dạy học sinh học lớp

12, chúng tôi lựa chọn và nghiên cứu đề tài: "Phát triển năng lực khái quát hóa

2

TÀI LIỆU THAM KHẢO

A. Tài liệu tiếng Việt

1. Nguyễn Quỳnh Anh (2013), Phát triển năng lực hệ thống hóa kiến thức cho

học sinh bằng biện pháp khái quát hóa trong dạy học phần hai: Sin học tế bào Sinh

học 10, Trung Học Phổ thông. Luận văn Thạc sĩ, ĐHGD

2. Đinh Quang Báo, Nguyễn Đức Thành (2003), Lý luận dạy học Sinh học (Phần

đại cương). Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội.

3. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2006), Chương trình giáo dục phổ thông môn Sinh

học. Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội.

4. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2009), Hướng dẫn thực hiện chuẩn kiến thức, kĩ năng

môn sinh học lớp 12. Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội.

5. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2011), Hướng dẫn thực hiện điều chỉnh nội dung dạy

học môn Sinh học, cấp THPT. Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội.

6. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2014), Dạy học và kiểm tra đánh giá kết quả học tập

theo định hướng phát triển năng lực học sinh môn Sinh học cấp THPT. Nhà xuất

bản Giáo dục, Hà Nội.

7. Đảng cộng sản Việt Nam (2013), Nghị quyết Hội nghị BCH TW Đảng lần thứ

8 (khóa XI).

8. Vũ Cao Đàm (1998), Phương pháp luận nghiên cứu khoa học. Nhà xuất bản

Khoa học - Kỹ Thuật, Hà Nội.

9. Nguyễn Thành Đạt (Tổng chủ biên) (2009), Sinh học 12. Nhà xuất bản Giáo

dục, Hà Nội.

10. Nguyễn Thành Đạt (Tổng chủ biên) (2009), Sinh học 12 - Sách giáo viên.

Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội.

11. Nguyễn Thành Đạt, Nguyễn Đức Thành, Nguyễn Xuân Viết (2006), Tài liệu

bồi dưỡng thường xuyên giáo viên trung học phổ thông chu kỳ III ( 2004-2007),

môn sinh học. Nhà xuất bản Đa ̣i ho ̣c sư phạm.

3

12. V.V. Đavƣđôv (2000), Các dạng khái quát hóa trong dạy học. Nxb Đại học

Quốc gia Hà Nội. (Nguyễn Mạnh Hưởng, Dương Diệu Hoa, Nguyễn Thị Mùi, Phan

Trọng Ngọ dịch).

13. Phạm Thị Đức (1998), Một số con đường hình thành năng lực khái quát hóa lí

luận toán học ở học sinh trung học cơ sở, Tạp chí nghiên cứu giáo dục, số 3, trang

5-6.

14. Nguyễn Thị Mỹ Hằng (2011), Trừu tượng hóa – khái quát hóa trong dạy học

đại số và giải tích ở trung học phổ thông. Luận văn Thạc sĩ Khoa học Giáo dục,

ĐHSP Hà Nội.

15. Trần Bá Hoành ( 2000), Đổi mới phương pháp dạy học, chương trình và sách

giáo khoa. Nhà xuất bản Đại học sư phạm, Hà Nội.

16. Trần Bá Hoành ( 2006), Phát triển các phương pháp học tập tích cực trong bộ

môn sinh học, sách bồi dưỡng thường xuyên chu kì 1997 -2000 cho giáo viên trung

học cơ sở. Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội.

17. Ngô Văn Hƣng ( chủ biên ) (2009), Hướ ng dẫn thực hiện chuẩn kiến thứ c , kĩ năng môn sinh học lớ p 10. Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội.

18. Nguyễn Thiều Dạ Hƣơng (2014), Thiết kế và sử dụng trò chơi học tập nhằm

phát triển khả năng khái quát hóa cho trẻ 5- 6 tuổi trong hoạt động khám phá môi

trường xung quanh, Luận văn Thạc sĩ khoa học giáo dục, ĐHSP Hà Nội.

19. Nguyễn Kì (1994), Phương pháp dạy học tích cực, Nhà xuất bản Giáo dục, Hà

Nội.

20. Nguyễn Bá Kim (2006), Phương pháp dạy học môn Toán, NXB ĐHSP Hà Nội.

21. Trần Hồng Nhƣ Lệ (2012), Một số biện pháp phát triển khả năng khái quát

hóa cho trẻ mẫu giáo 5 – 6 tuổi trong hoạt động cho trẻ làm quen với toán, Luận

văn Thạc sĩ Khoa học Giáo dục, ĐHSP Hà Nội.

22. Nguyễn Đức Thành (Chủ biên), Nguyễn Văn Duệ, Dƣơng Tiến Sỹ (2004),

Dạy học sinh học ở trường THPT (Tập I, Tập II). Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội.

23. Nguyễn Đức Thành (1989), Góp phần nâng cao chất lượng giảng dạy các quy

luật di truyền lớp 12 phổ thông. Luận án phó tiến sĩ.

24. Lê Duy Thành (Chủ biên) (2007), Di truyền học. Nhà xuất bản Khoa học - Kỹ

Thuật, Hà Nội.

4

25. Nguyễn thị Thủy (2011), Sử dụng biện pháp khái quát hóa trong dạy học

chương 2, phần 5. sinh học 12, THPT. Luận văn thạc sĩ, ĐH Giáo Dục.

26. Lê Đinh Trung, Trịnh Nguyên Giao (2002), Tuyển tập Sinh học 1000 câu hỏi

và bài tập. Nhà xuất bản Đại học Quốc gia, Hà Nội

27. Viện Ngôn Ngữ Học (2006),Từ điển Tiếng Việt, NXB Đà Nẵng

28. Phan Ngọc Liên (2007), Từ Điển Thuật Ngữ Lịch Sử Phổ Thông. NXB ĐH

Quốc Gia Hà Nội

29. Xavier Roegiers (1996), Khoa sư phạm tích hợp hay làm thế nào để phát triển

các năng lực ở nhà trường. Nxb Giáo dục, Hà Nội.

5