Tóm tắt Luận văn Thạc sĩ: Tín ngưỡng thờ Pô Nagar ở Khánh Hòa

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

---------------***---------------

NGUYỄN THỊ THANH VÂN

TÍN NGƯỠNG THỜ PÔ NAGAR

Ở KHÁNH HÒA

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ

Hà Nội – 2009

1

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

------------------------------

NGUYỄN THỊ THANH VÂN

TÍN NGƯỠNG THỜ PÔ NAGAR

Ở KHÁNH HÒA

Chuyên ngành: Dân tộc học

Mã số: 60 22 70

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. NGÔ VĂN DOANH

Hà Nội - 2009

2

LỜ I CẢ M ƠN

Lời đầu tiên xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS.TS. Ngô Văn

Doanh, Viện Nghiên cứu Đông Nam Á, người đã tận tình hướng dẫn luận văn

cho tôi.

Xin cảm ơn quý thầy, cô đã truyền đạt kiến thức cho tôi suốt những năm học

qua. Cảm ơn quý thầy, cô trong Hội đồng chấm luận văn đã dành thời gian

và công sức sửa chữa, đóng góp ý kiến để luận văn hoàn chỉnh hơn.

Xin cảm ơn các vị lãnh đạo, cán bộ, nhân viên các Phòng Văn hóa và Thông

tin các huyện trong tỉnh Khánh Hòa, TT Quản lý Di tích và Danh Thắng Khánh

Hòa, nhân dân Khánh Hòa và anh Nguyễn Thanh Lợi – Trường Cao đẳng Mẫu

giáo TW 3 đã giúp đỡ tôi trong thời gian tôi điền dã, sưu tầm tài liệu thực hiện

đề tài.

Cuối cùng, xin cảm ơn gia đình, bạn hữu đã động viên, ủng hộ

và hỗ trợ trong suốt thời gian tôi thực hiện luận văn này

.

Hà Nội, tháng 12 năm 2009

Học viên: Nguyễn Thị Thanh Vân

3

MỤC LỤC

DÉn luËn .......................................................................................... 3

Ch ¬ng 1: C¸c di tÝch P« Nagar/thiªn yana ë Kh¸nh Hßa

............................................................. Error! Bookmark not defined.

1.1.§«i nÐt vÒ Kh¸nh Hßa ............................................ Error! Bookmark not defined.

1.1.1.§iÒu kiÖn tù nhiªn - x· héi ........................ Error! Bookmark not defined.

1.1.2.LÞch sö h×nh thµnh vïng ®Êt Kh¸nh Hßa .. Error! Bookmark not defined.

1.2. HÖ thèng di tÝch thê P« Nagar/Thiªn Yana ë Kh¸nh HßaError! Bookmark not

defined.

1.2.1.Ph©n bè ..................................................... Error! Bookmark not defined.

1.2.2.H×nh thøc thê tù ........................................ Error! Bookmark not defined.

Ch ¬ng 2. P« Nagar/thiªn yana trong ®êi sèng t©m linh

cña ng êi d©n Kh¸nh Hßa ............. Error! Bookmark not defined.

2.1.Nguån gèc cña P« Nagar/Thiªn Yana .................. Error! Bookmark not defined.

2.1.1.N÷ thÇn mÑ xø së P« In Nagar cña ng êi Ch¨m.. Error! Bookmark not

defined.

2.1.2.Th¸nh MÉu Thiªn Y Ana cña ng êi ViÖt ... Error! Bookmark not defined.

2.2. HuyÒn tho¹i vÒ P« Nagar/Thiªn Yana ë Kh¸nh HßaError! Bookmark not

defined.

2.2.1. HuyÒn tho¹i cña ng êi Ch¨m ................. Error! Bookmark not defined.

2.2.2. TruyÒn thuyÕt cña ng êi ViÖt- TruyÖn bµ Thiªn Yana .. Error! Bookmark

not defined.

2.3 LÔ héi P« Nagar/Thiªn Yana ë Kh¸nh Hßa ......... Error! Bookmark not defined.

2.4. P« Nagar/Thiªn Yana trong tÝn ng ìng cña ng êi d©n Kh¸nh Hßa ......... Error!

Bookmark not defined.

2.4.1. Tæng quan vÒ tÝn ng ìng thê P« Nagar/Thiªn Yana ë Kh¸nh Hßa . Error!

Bookmark not defined.

4

2.4.2.Trong tÝn ng ìng cña c d©n n«ng nghiÖp Error! Bookmark not defined.

2.4.3.§èi víi c d©n biÓn ................................... Error! Bookmark not defined.

2.4.4.§èi víi c d©n lÊy trÇm ............................ Error! Bookmark not defined.

2.4.5. §èi víi c¸c c d©n c¸c ngµnh nghÒ kh¸c Error! Bookmark not defined.

Ch ¬ng 3. P« Nagar/Thiªn Yana trong ®êi sèng v¨n hãa

d©n gian Kh¸nh Hßa ....................... Error! Bookmark not defined.

3.1.Trong v¨n häc d©n gian .......................................... Error! Bookmark not defined.

Bookmark

not

3.2. Trong nghÖ thuËt ©m nh¹c d©n gian truyÒn thèngError!

defined.

Ch ¬ng 4. Giao thoa v¨n hãa ViÖt – Ch¨m nh×n tõ tÝn

ng ìng thê P« Nagar/Thiªn Yana ë Kh¸nh Hßa ............. Error!

Bookmark not defined.

4.1.Giao thoa hãa ViÖt - Ch¨m qua tÝn ng ìng thê P« Nagar/Thiªn Yana ë Kh¸nh

Hßa .................................................................................. Error! Bookmark not defined.

4.1.1.Qua tªn gäi ................................................ Error! Bookmark not defined.

4.1.2.Qua huyÒn tho¹i ........................................ Error! Bookmark not defined.

4.1.3.Qua di tÝch, di vËt ..................................... Error! Bookmark not defined.

4.1.4.Qua tÝn ng ìng vµ lÔ héi ........................... Error! Bookmark not defined.

4.2. Sù tÝch hîp v¨n hãa Ên - Ch¨m - ViÖt trong tÝn ng ìng thê MÉu P«

Nagar/Thiªn Yana ë Kh¸nh Hßa ................................. Error! Bookmark not defined.

4.3. Mét vµi ®Ò xuÊt b¶o tån vµ ph¸t huy gi¸ trÞ v¨n hãa cña tÝn ng ìng thê P«

Nagar/Thiªn Yana ë Kh¸nh Hßa ................................. Error! Bookmark not defined.

KÕt luËn ............................................ Error! Bookmark not defined.

Tµi liÖu tham kh¶o ..................................................................... 15

PhÇn Phô lôc

Phô lôc 1: Danh s¸ch ng êi cung cÊp th«ng tin……………………………126

hô lôc 2: Ch ¬ng tr×nh lÔ héi Th¸p Bµ n¨m 2004…………………………..129

5

Phô lôc 3: Mét sè truyÒn thuyÕt d©n gian vÒ Thiªn Yana…………………..131

Phô lôc 4: Mét sè n¬i thê tù Thiªn Yana……………………………………139

Phô lôc 5: Th¬ ca vÒ Thiªn Yana Th¸nh MÉu……………………………...145

Phô lôc 6: V¨n chÇu Thiªn Yana……………………………………………160

Phô lôc 7: Nh÷ng bµi v¨n tÕ Thiªn Yana……………………………………166

Phô lôc 8: ¶nh minh häa…………………………………………………….177

DÉn luËn

1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi

TÝn ng ìng, t«n gi¸o lµ mét ®Ò tµi ®· ® îc nhiÒu häc gi¶ quan t©m, nghiªn

cøu. ViÖt Nam lµ mét quèc gia ®a d©n téc, ®a tÝn ng ìng t«n gi¸o. Cã nh÷ng t«n

gi¸o, tÝn ng ìng b¶n ®Þa (tÝn ng ìng ®a thÇn, tÝn ng ìng thê tæ tiªn, ®¹o Cao §µi,

Hßa H¶o…) hßa nhËp vµ chung sèng víi rÊt nhiÒu lo¹i h×nh t«n gi¸o trªn thÕ giíi

® îc du nhËp vµo ViÖt Nam nh Nho gi¸o, PhËt gi¸o, §¹o gi¸o, Thiªn chóa gi¸o,

Tin Lµnh, Håi gi¸o… Tõ qu¸ khø cho ®Õn hiÖn nay, t«n gi¸o tÝn ng ìng cã vai trß

to lín trong ®êi sèng t©m linh, v¨n hãa cña nh©n d©n vµ ®ã còng lµ mét phÇn quan

träng kiÕn t¹o nªn v¨n hãa truyÒn thèng n íc ta.

C¸c t«n gi¸o, tÝn ng ìng ® îc du nhËp vµo n íc ta dï xuÊt ph¸t tõ ph ¬ng

§«ng hay ph ¬ng T©y ®Òu ® îc b¶n ®Þa hãa vµ tÝch hîp yÕu tè cña t«n gi¸o vµ tÝn

ng ìng b¶n ®Þa. Trong qu¸ tr×nh tån t¹i vµ ph¸t triÓn, tù b¶n th©n mçi lo¹i h×nh t«n

gi¸o, tÝn ng ìng l¹i giao thoa víi nhau t¹o nªn sù hçn dung t«n gi¸o trªn m¶nh ®Êt

ViÖt Nam.

Ngµy nay, t«n gi¸o tÝn ng ìng kh«ng chØ cã ¶nh h ëng ®Õn sù ph¸t triÓn v¨n

hãa- x· héi mµ cßn ¶nh h ëng kh«ng nhá ®Õn an ninh vµ chÝnh trÞ quèc gia. VÒ c¬

b¶n, c¸c t«n gi¸o, tÝn ng ìng ë ViÖt Nam chung sèng hßa b×nh, cïng h íng tíi môc

tiªu gióp con ng êi sèng tèt ®êi ®Ñp ®¹o ®Ó ph¸t triÓn ®Êt n íc. Trong tõng giai

®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh, trong tõng khu vùc cô thÓ, ®Æc tr ng tÝn ng ìng, t«n gi¸o

6

n íc ta còng kh¸c nhau, ¶nh h ëng dung hßa lÉn nhau trong qu¸ tr×nh céng c trªn

m¶nh ®Êt ®ã. Tiªu biÓu nhÊt lµ sù céng c vÒ t«n gi¸o gi÷a ng êi ViÖt vµ ng êi

Ch¨m ë Kh¸nh Hßa th«ng qua tÝn ng ìng thê P« Nagar/Thiªn Yana.

Qua kh¶o s¸t t liÖu t«i chän ®Ò tµi TÝn ng ìng thê P« Nagar ë Kh¸nh Hßa v×:

ý nghÜa khoa häc cña ®Ò tµi: Nghiªn cøu tÝn ng ìng thê P« Nagar ë Kh¸nh

Hßa gãp phÇn lµm s¸ng tá mét lo¹i h×nh t«n gi¸o tÝn ng ìng ë ViÖt Nam.

§ång thêi gãp phÇn lµm râ qu¸ tr×nh céng sinh vµ ®an xen v¨n hãa - t«n gi¸o

cña céng ®ång c¸c d©n téc sinh sèng gÇn nhau, téc ng êi ®Õn sau thõa h ëng vµ

ph¸t triÓn thµnh tùu cña c¸c téc ng êi ®· ®Þnh c tr íc ®Ó h×nh thµnh nªn ®Æc tr ng

v¨n hãa cña riªng m×nh.

ý nghÜa thùc tiÔn cña ®Ò tµi: Trong qu¸ tr×nh sinh sèng ë Kh¸nh Hßa, ng êi

Ch¨m ®· ®Ó l¹i hÖ thèng di s¶n t«n gi¸o tÝn ng ìng víi nh÷ng ®Òn th¸p, lÔ héi vµ tÝn

ng ìng thê tù. Trªn con ® êng Nam tiÕn vµ céng c ë ®©y, ng êi ViÖt ®· tiÕp thu,

kÕ thõa vµ biÕn ®æi t«n gi¸o, tÝn ng ìng cña ng êi Ch¨m ®Ó trë thµnh mét lo¹i h×nh

tÝn ng ìng mang phong c¸ch cña m×nh. Tuy vËy, nÒn t¶ng Ch¨m vÉn cßn in ®Ëm

nh tôc thê C¸ ¤ng, thê P« Nagar bªn c¹nh nh÷ng vÞ thÇn trong tÝn ng ìng truyÒn

thèng B¾c Bé. §iÒu nµy ®· lµm cho tÝn ng ìng cña ng êi ViÖt miÒn Trung cã nh÷ng

nÐt t ¬ng ®ång vµ kh¸c biÖt víi ng êi ViÖt ë miÒn B¾c.

TÝn ng ìng thê P« Nagar ë Kh¸nh Hßa lµ mét ®iÓn h×nh cho sù tiÕp biÕn vµ

giao l u v¨n hãa gi÷a hai d©n téc Ch¨m - ViÖt. Trong luËn v¨n nµy chóng t«i sö

dông c¸c tªn gäi kh¸c nhau nh Thiªn Yana, Thiªn Y, Thiªn Y Th¸nh MÉu, P«

Nagar. Thiªn Yana, Thiªn Y Th¸nh MÉu… lµ tªn gäi phæ biÕn trong d©n gian, cßn

tªn gäi P« Nagar ® îc phiªn ©m tõ tªn Pu Inu Nugar cña ng êi Ch¨m. C¸c tªn gäi

nµy ®Òu ® îc nh©n d©n trong vïng còng nh giíi khoa häc chÊp nhËn ®Ó chØ mét vÞ

n÷ thÇn mµ chóng t«i ®Ò cËp ®Õn trong luËn v¨n nµy.

2. LÞch sö nghiªn cøu vÊn ®Ò

Nghiªn cøu vÒ tÝn ng ìng thê MÉu vµ qu¸ tr×nh ng êi ViÖt céng c víi ng êi

Ch¨m ë miÒn Trung nãi chung, Kh¸nh Hßa nãi riªng vµ nh÷ng di s¶n ®Ó l¹i ®· cã

nhiÒu c«ng tr×nh ®· ® îc xuÊt b¶n. §Ó tiÖn theo dâi vµ nghiªn cøu chóng t«i kh¶o

s¸t lÞch sö nghiªn cøu vÊn ®Ò theo c¸c m¶ng: TÝn ng ìng thê P« Nagar ë miÒn

Trung; lÞch sö nam tiÕn cña ng êi ViÖt vµ qu¸ tr×nh h×nh thµnh m¶nh ®Êt Kh¸nh

7

Hoµ; tÝn ng ìng thê P« Nagar ë Kh¸nh Hoµ.

Qu¸ tr×nh nam tiÕn cña ng êi ViÖt vµ lÞch sö h×nh thµnh vïng ®Êt Kh¸nh

Hoµ ® îc nh¾c ®Õn nhiÒu trong c¸c th tÞch cæ nh : §¹i Nam nhÊt thèng chÝ, §¹i

ViÖt sö ký toµn th , §¹i Nam thùc lôc tiÒn biªn, §¹i Nam thùc lôc chÝnh biªn, Phñ

biªn t¹p lôc, ¤ ch©u cËn lôc… Sau ®ã, vÒ vÊn ®Ò nµy ® îc ®Ò cËp ®Õn trong c¸c

c«ng tr×nh nghiªn cøu tiªu biÓu cña c¸c nhµ nghiªn cøu nh : L ¬ng Ninh (LÞch sö

v ¬ng quèc Ch¨mpa, Nxb §¹i häc quèc gia, Hµ Néi, 2004), Ng« V¨n Doanh (V¨n

hãa cæ Ch¨mpa, Nxb V¨n hãa d©n téc, Hµ Néi, 2002), Li Tana (LÞch sö v ¬ng quèc

§µng Trong thÕ kû XVII-XVIII, Nxb TrÎ, Tp Hå ChÝ Minh, 1999), Lª §×nh Phông

(T×m hiÓu lÞch sö kiÕn tróc th¸p Ch¨mpa, Nxb V¨n hãa-Th«ng tin vµ ViÖn V¨n hãa,

Hµ Néi, 2005), Vò C«ng Quý (V¨n ho¸ Sa Huúnh, Nxb V¨n ho¸ D©n téc, Hµ Néi,

1991), NhiÒu t¸c gi¶ (DiÖn m¹o v¨n hãa Kh¸nh Hßa - kû yÕu kû niÖm 350 n¨m vïng

®Êt Kh¸nh Hßa, Nxb ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 2005), Phan L¹c Tuyªn (Gãp phÇn

t×m hiÓu ng êi Kinh Cùu ë vïng Chµm ThuËn H¶i, t¹p chÝ D©n téc häc, sè 3/1977)

Kû yÕu héi th¶o Chóa NguyÔn vµ v ¬ng triÒu NguyÔn trong lÞch sö ViÖt Nam tõ thÕ

kû XVI ®Õn thÕ kû XIX (s¾p xuÊt b¶n)... Nh÷ng c«ng tr×nh nµy ®· kh¸i qu¸t kh¸ ®Çy

®ñ vÒ lÞch sö v ¬ng quèc Ch¨mpa, mèi quan hÖ gi÷a hai quèc gia Ch¨mpa - §¹i

ViÖt vµ qu¸ tr×nh ng êi ViÖt di c vµo vïng ®Êt phÝa Nam tõng b íc nh¶y theo thêi

gian. Cïng víi sù lín m¹nh cña ng êi ViÖt th× v ¬ng quèc Ch¨mpa ngµy cµng thu

hÑp dÇn vµ bÞ biÕn mÊt vµo thÕ kû XVII. Ng êi Ch¨m ®· ®Ó l¹i nhiÒu di s¶n v¨n hãa

vËt thÓ vµ phi vËt thÓ ®éc ®¸o mµ ngµy nay ng êi ViÖt thõa h ëng vµ tiÕp tôc sö

dông. Qua nguån t liÖu trong c¸c c«ng tr×nh ®ã cho ta h×nh dung mét c¸ch kh¸i

qu¸t lÞch sö h×nh thµnh vïng ®Êt Kh¸nh Hßa vµ qu¸ tr×nh ng êi ViÖt ®Þnh c t¹i ®©y.

VÒ tÝn ng ìng thê MÉu ë miÒn Trung ViÖt Nam: Cã thÕ kh¼ng ®Þnh Th¸nh

MÉu tèi th îng ë miÒn Trung lµ Bµ Thiªn Yana - vÞ ThÇn MÉu cã xuÊt xø tõ N÷

thÇn MÑ xø së P« Nagar cña ng êi Ch¨m. §©y chÝnh lµ nÐt riªng biÖt trong tÝn

ng ìng thê MÉu cña ng êi ViÖt ë miÒn Trung, víi cùc b¾c lµ tÝn ng ìng thê Thiªn

Yana ë HuÕ vµ cùc Nam lµ tÝn ng ìng thê Thiªn Yana/P« Nagar ë Kh¸nh Hßa.

Nghiªn cøu vÒ tÝn ng ìng thê MÉu ë MiÒn Trung ®· cã nhiÒu t¸c gi¶ víi nh÷ng

c«ng tr×nh nghiªn cøu hay chuyªn kh¶o kh¸c nhau. Cã thÓ ®¬n cö c¸c t¸c gi¶ vµ c¸c

8

c«ng tr×nh nghiªn cøu tiªu biÓu nh : Ng« §øc ThÞnh (§¹o MÉu ViÖt Nam, Nxb T«n

gi¸o, Hµ Néi, 2009), NguyÔn H÷u Th«ng (chñ biªn) (TÝn ng ìng thê MÉu ë miÒn

Trung ViÖt Nam, Nxb ThuËn Hãa, HuÕ, 2001), NhiÒu t¸c gi¶ (V¨n hãa NghÖ thuËt

Trung Bé, Nxb V¨n hãa d©n téc, Hµ Néi 1998), Sakaya (LÔ héi cña ng êi Ch¨m,

Nxb V¨n hãa D©n téc, Hµ Néi, 2003), Ng« §øc ThÞnh (B¶n s¾c v¨n hãa vïng ë ViÖt

Nam, Nxb Gi¸o dôc, Hµ Néi, 2009), T¹ ChÝ §¹i Tr êng (ThÇn, ng êi vµ ®Êt ViÖt,

Nxb V¨n hãa Th«ng tin, Hµ Néi, 2004), NhiÒu t¸c gi¶ (trong Kû yÕu Héi th¶o khoa

häc NhËn thøc vÒ miÒn Trung ViÖt Nam hµnh tr×nh 10 n¨m nghiªn cøu, HuÕ, th¸ng

7-2009), V¨n §×nh Hy (Tõ thÇn tho¹i P« Inu N gar ®Õn Thiªn Yana trong Nh÷ng

vÊn ®Ò D©n téc häc miÒn Nam ViÖt Nam, tËp 2, Tp Hå ChÝ Minh, 1978), Lª V¨n

H¶o (T×m hiÓu quan hÖ giao l u v¨n hãa ViÖt - Chµm qua kho tµng v¨n häc d©n

gian cña ng êi ViÖt vµ ng êi Chµm, T¹p chÝ D©n téc häc, sè 1/1960)…. Nh÷ng

nghiªn cøu trªn phÇn nµo ®· khai qu¸t ® îc tÝn ng ìng thê MÉu ë MiÒn Trung ViÖt

Nam. Cuèn s¸ch §¹o MÉu ViÖt Nam cña GS. Ng« §øc ThÞnh ®· t¸i b¶n 4 lÇn, cã bæ

xung, chØnh lý (chóng t«i sö dông cuèn s¸ch xuÊt b¶n n¨m 2009 ®Ó cËp nhËt víi t×nh

h×nh nghiªn cøu hiÖn nay) ®· dµnh trän phÇn 3 ®Ó tr×nh bµy vÒ tôc Thê MÉu ë miÒn

Trung. PhÇn nµy, t¸c gi¶ tr×nh bÇy nh÷ng d¹ng thøc thê MÉu vµ nh÷ng thÇn MÉu

® îc thê ë trong vïng. Ngoµi Thiªn Yana cña ng êi ViÖt vµ Po Inu N gar cña ng êi

Ch¨m lµ hai chñ thÓ thê phông chÝnh cña ng êi Ch¨m vµ ng êi ViÖt, mÉu ë miÒn

trung cßn thê phông Ngò vÞ Th¸nh Bµ (Kim , Méc, Thñy, Háa, Thæ) , bµ Thiªn HËu,

bµ HËu Thæ, Tø vÞ th¸nh n ¬ng, bµ Thu Bån (B« B«/P« P« phu nh©n)… Nh÷ng vÞ

thÇn nµy cã nguån gèc kh¸c nhau: Ch¨m, Hoa, ViÖt… nh ng x©u chuçi nh÷ng cø

liÖu liªn quan th× t¸c gi¶ cho r»ng tÝn ng ìng thê MÉu ë miÒn Trung ® îc b¾t nguån

tõ tÝn ng ìng thê N÷ thÇn cña ng êi Ch¨m, ®Æc biÖt lµ c¸c n÷ thÇn biÓn.

TiÕp ®Õn lµ c«ng tr×nh tiªu biÓu kh¸c nghiªn cøu vÒ TÝn ng ìng thê MÉu ë

miÒn Trung ViÖt Nam do NguyÔn H÷u Th«ng chñ biªn. Cuèn s¸ch nµy t¸c gi¶ ®· ®Ò

cËp kh¸ ®Çy ®ñ vÒ hÖ thèng tÝn ng ìng thê MÉu ë miÒn Trung, kh¼ng ®Þnh Th¸nh

MÉu Thiªn Yana lµ tèi th îng ë miÒn Trung vµ cã nguån gèc tõ tÝn ng ìng thê N÷

thÇn MÑ xø së Pu Inu Nugar cña ng êi Ch¨m. Trong cuèn s¸ch nµy t¸c gi¶ ®i s©u

vµo tr×nh bµy tÝn ng ìng thê MÉu ë Trung Trung Bé, mµ ®iÓn h×nh lµ ë HuÕ víi c¸c

9

hiÖn t îng hÇu ®ång vµ hÖ thèng v¨n chÇu liªn quan. MÆc dï HuÕ lµ ®iÓm cùc B¾c

thê Thiªn Yana nh ng Thiªn Yana trong tÝn ng ìng cña ng êi ViÖt ë ®©y mang tÝnh

chuyÓn tiÕp cña tÝn ng ìng thê MÉu ë ViÖt Nam, gi÷a tÝn ng ìng MÉu Tam Phñ, Tø

Phñ cña ng êi ViÖt ë B¾c Bé vµ tÝn ng ìng thê MÑ xø së Po Inu Nugar cña ng êi

Ch¨m. Do vËy, cã thÓ nãi r»ng cuèn s¸ch nµy nghiªn cøu tÝn ng ìng thê Thiªn Yana

cña ng êi ViÖt ë khu vùc Trung Trung Bé, ®iÓn h×nh lµ ë HuÕ chø kh«ng ph¶i lµ ®Æc

tr ng cña tÝn ng ìng thê MÉu ë miÒn Trung ViÖt Nam nãi chung.

Cuèn s¸ch ThÇn, ng êi vµ ®Êt ViÖt cña t¸c gi¶ T¹ ChÝ §¹i Tr êng còng ®Ò

cËp nhiÒu ®Õn tÝn ng ìng thê MÉu Thiªn Yana ë miÒn Trung, ®Æc biÖt lµ ch ¬ng 7

(Nh÷ng ch©n trêi míi cho thÇn linh §¹i ViÖt) vµ ch ¬ng VIII (Sù phèi hîp thÇn linh

ë §µng Trong). Cuèn s¸ch nµy ®Ò cËp ®Õn hÖ thèng thÇn linh §¹i ViÖt, trong ®ã cã

c¸c thÇn linh Chiªm Thµnh trong ®êi sèng v¨n hãa - t«n gi¸o - chÝnh trÞ cña x· héi

ng êi ViÖt. T¸c gi¶ ® a ra lý thuyÕt cho nh÷ng chiÒu h íng héi tô, tiÕp biÕn vµ ph¸t

sinh cña thÇn linh §µng Trong d íi thêi chóa NguyÔn. T¸c gi¶ cho r»ng viÖc thê

phông Thiªn Yana ë §µng Trong ® îc c¸c chóa NguyÔn rÊt coi träng lµ v× buæi ®Çu

sù nghiÖp chóa NguyÔn cÇn mét sù b¶o trî cña c¸c vÞ thÇn linh b¶n xø ph ¬ng nam

chø kh«ng ph¶i lµ sù thê väng cña c¸c thÇn linh ®Êt B¾c ë Th¨ng Long xa x«i, ®ång

thêi còng lµ ph ¬ng thøc h÷u hiÖu nhÊt ®Ó an ñi vµ thu phôc nh÷ng c d©n lµ chñ

nh©n cña vïng ®Êt ®ã. Kh«ng chØ tÇng líp vua chóa, nh÷ng l u d©n ViÖt ë B¾c Bé

vµo ®©y lËp nghiÖp, hä cÇn mét sù b¶o trî míi, gÇn gòi mµ ch¾c ch¾n vµ ®ã chÝnh lµ

lý do lµm cho vÞ thÇn chñ cña m¶nh ®Êt ph ¬ng Nam P« In N gar cña ng êi Ch¨m

trë thµnh Thiªn Yana cña ng êi ViÖt, ® îc c¶ triÒu ®×nh vµ nh©n d©n sïng kÝnh, ®Òn

th¸p cña ng êi Ch¨m trë thµnh c¬ së thê tù Th¸nh MÉu cña ng êi ViÖt víi sù ViÖt

hãa cao ®é trªn nÒn t¶ng Ch¨m b¶n ®Þa. §©y lµ mét c«ng tr×nh rÊt cã gi¸ trÞ ®Ó t×m

hiÓu vÒ qu¸ tr×nh tiÕp biÕn, giao thoa v¨n hãa, ®Æc biÖt lµ t«n gi¸o, tÝn ng ìng gi÷a

ng êi ViÖt vµ ng êi Ch¨m ë miÒn Trung ViÖt Nam.

Mét c«ng tr×nh kh¸c gãp phÇn kh¾c häa tÝn ng ìng thê MÉu ë miÒn Trung lµ

cuèn s¸ch LÔ héi cña ng êi Ch¨m cña t¸c gi¶ Sakaya (Tr ¬ng V¨n Mãn). C«ng

tr×nh nµy t¸c gi¶ tr×nh bµy hÖ thèng l¹i nh÷ng lÔ héi chÝnh cña ng êi Ch¨m. §iÓm

®Æc biÖt trong c¸c lÔ héi lín cña ng êi Ch¨m ë vïng Nam Trung Bé hiÖn nay ®Òu

® îc tæ chøc t¹i 3 ®Òn th¸p: ®Òn P« In N gar ë H÷u §øc, th¸p P« Klong Girai ë §«

10

Vinh (Phan Rang) vµ th¸p P« Rame ë HËu Sanh. Cã thÓ nãi tÝn ng ìng thê P« In

N gar (N÷ thÇn mÑ xø së) bao trïm tÊt c¶ c¸c lÔ héi cña ng êi Ch¨m hiÖn nay qua

c¸c bµi th¸nh ca vµ c¸c nghi lÔ. Tuy cuèn s¸ch nµy kh«ng trùc tiÕp nghiªn cøu vÒ tÝn

ng ìng thê MÉu cña ng êi ViÖt ë miÒn Trung nh ng cã mèi quan hÖ mËt thiÕt v×

Th¸nh MÉu Thiªn Yana cña ng êi ViÖt cã nguån gèc tõ N÷ thÇn MÑ xø së cña

ng êi Ch¨m. Vµ qua ®ã gióp chóng ta hiÓu vÒ tÝn ng ìng thê Thiªn Yana cña ng êi

ViÖt ë vïng Nam Trung Bé, ®Æc biÖt lµ ë Kh¸nh Hßa - n¬i cã ng«i ®Òn cña N÷ thÇn

P« In N gar cña ng êi Ch¨m ë th¸nh ®Þa Kauthara tr íc ®©y. §iÒu ®ã t¹o nªn b¶n

s¾c v¨n hãa cña vïng/tiÓu vïng Trung vµ Nam Trung Bé nh­ cuèn s¸ch “B¶n s¾c

v¨n hãa vïng” cña GS. Ng« §øc ThÞnh ®· ®Ò cËp.

Cuéc héi th¶o khoa häc gÇn ®©y nhÊt do ViÖn V¨n hãa nghÖ thuËt ViÖt Nam,

ph©n viÖn t¹i HuÕ tæ chøc vµo th¸ng 7-2009 víi chñ ®Ò “NhËn thøc vÒ miÒn Trung

ViÖt Nam - hµnh tr×nh 10 n¨m nghiªn cøu” cã nhiÒu bµi viÕt vÒ tÝn ng ìng thê MÉu

ë miÒn Trung, sù tiÕp biÕn v¨n hãa ViÖt - Ch¨m qua tÝn ng ìng, t«n gi¸o. Tiªu biÓu

lµ bµi viÕt cña c¸c t¸c gi¶ nh Lª §×nh Hïng (TiÕp biÕn v¨n ho¸ ViÖt - Chiªm trªn

vïng ThuËn Hãa qua dÊu Ên danh x ng cña mét vÞ n÷ thÇn), NguyÔn H÷u Th«ng -

Lª §×nh Hïng (C d©n vïng ThuËn Hãa ®Çu thÕ kû XV qua v¨n b¶n Thñy Thiªn),

TrÇn §×nh H»ng (Cña ng êi, cña ta: ThÇn ®iÖn lµng ViÖt miÒn Trung)… Qua nh÷ng

bµi viÕt trªn, c¸c t¸c gi¶ ®· ®i s©u vµo nghiªn cøu qu¸ tr×nh di c cña ng êi ViÖt vµo

ph ¬ng nam vµ qu¸ tr×nh ViÖt hãa c¸c thÇn linh, linh vËt vµ c¬ së thê tù cña ng êi

Chµm, ®Æc biÖt lµ n÷ thÇn P« In N gar víi nhiÒu danh x ng kh¸c nhau, mµ cho ®Õn

hiÖn nay ng êi ViÖt vÉn ®ang thê phông nh Bµ Låi, Bµ Dµng, Man N ¬ng, Thai

D ¬ng…) nh ng thèng nhÊt vµ xuyªn suèt víi tªn gäi lµ Thiªn Yana. Tuy nhiªn,

®©y vÉn chØ lµ nh÷ng bµi nghiªn cøu vÒ tÝn ng ìng thê Thiªn Yana ë vïng Trung

Trung Bé, mµ ®ã chØ lµ mét tiÓu vïng thê Thiªn Yana víi nh÷ng ®Æc tr ng riªng trªn

mÉu sè chung lµ tÝn ng ìng thê Thiªn Yana ë miÒn Trung ViÖt Nam.

VÒ tÝn ng ìng thê P« Nagar ë Kh¸nh Hßa: Nghiªn cøu vÒ tÝn ng ìng thê

P« Nagar ë Kh¸nh Hßa còng ®· ® îc ®Ò cËp trªn nhiÒu ph ¬ng diÖn víi c¸c c«ng

tr×nh tiªu biÓu cña c¸c t¸c gi¶ nh : H. Pamentier (Thèng kª kh¶o ta c¸c di tÝch

Chµm ë Trung Kú trong ®ã cã bµi §Òn thê P« Nagar ë Nha Trang c«ng bè n¨m

11

1902), Lª Quang Nghiªm (Tôc thê cóng cña ng phñ Kh¸nh Hßa, gi¶i nhÊt biªn

kh¶o 1069, Trung t©m V¨n bót ViÖt Nam, 1970), Qu¸ch TÊn (Xø TrÇm h ¬ng, Héi

V¨n häc nghÖ thuËt Kh¸nh Hßa, Nha Trang, 2002), Lª §×nh Chi (LÔ héi Th¸p Bµ

Nha Trang, Nxb V¨n hãa d©n téc, Hµ Néi, 1998), NguyÔn C«ng B»ng (Th¸p Bµ

Nha Trang, Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 2005), Së V¨n hãa Th«ng tin Kh¸nh Hßa

(Tôc thê Thiªn Y Th¸nh MÉu ë Kh¸nh Hßa, §Ò tµi khoa häc n¨m 2004), Së V¨n hãa

Th«ng tin Kh¸nh Hßa (Nh÷ng tôc thê vµ lÔ héi tiªu biÓu cña Kh¸nh Hßa, Nha

Trang xuÊt b¶n, 2005), NhiÒu t¸c gi¶ T×m hiÓu gi¸ trÞ lÞch sö vµ v¨n hãa truyÒn

thèng Kh¸nh Hßa 350 n¨m, Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, 2005), NguyÔn §×nh T (Non

n íc Kh¸nh Hßa, Nxb Thanh niªn, Hµ Néi, 2003), Ng« V¨n Doanh (Th¸p bµ Thiªn

Yana - Hµnh tr×nh cña mét n÷ thÇn, Nxb TrÎ, Tp Hå ChÝ Minh, 2009,) vµ mét sè

c«ng tr×nh nghiªn cøu ®· xuÊt b¶n, c¸c bµi t¹p chÝ kh¸c…

C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu, biªn kh¶o trªn ®· phÇn nµo kh¾c häa ® îc tÝn

ng ìng thê P« Nagar/Thiªn Yana ë Kh¸nh Hßa vµ còng lµ ®Æc tr ng cña tÝn ng ìng

thê Thiªn Yana ë vïng Nam Trung Bé ViÖt Nam. Cuèn s¸ch Tôc thê cóng cña ng

phñ Kh¸nh Hßa cña t¸c gi¶ Lª Quang Nghiªm ®· kh¾c häa chi tiÕt vÒ tôc thê cóng

cña ng d©n Kh¸nh Hßa khi ho¹t ®éng m u sinh trªn biÓn, ®Æc biÖt lµ tÝn ng ìng

cña hä ®èi víi nh÷ng thÇn linh cña ng êi Chµm mµ P« Nagar víi hiÖn th©n lµ Bµ

Chóa §¶o/ Bµ Chóa Xø/Bµ Lç L êng, … Trong c«ng tr×nh nµy, t¸c gi¶ cßn biªn

kh¶o nh÷ng tËp tôc cña ng phñ Kh¸nh Hßa ®· tõng tån t¹i nh ng ® îc b·i bá tõ l©u

vµ nh÷ng tËp tôc mµ hiÖn t¹i ng phñ cßn thùc hµnh nh»m kh¾c häa qu¸ tr×nh thê

phông n÷ thÇn Thiªn Yana cña ng phñ n¬i ®©y.

Mét c«ng tr×nh biªn kh¶o kh¸c còng ®Ò cËp ®Õn ®Æc tr ng tÝn ng ìng thê

Thiªn Yana lµ cuèn “Xø trÇm h ¬ng” cña t¸c gi¶ Qu¸ch TÊn. Tuy kh«ng nhiÒu

nh ng t¸c gi¶ còng kh¾c häa nh÷ng nÐt ®Æc tr ng nhÊt cña tÝn ng ìng thê Thiªn

Yana ë ®©y cã nguån gèc tõ ng êi Chiªm Thµnh víi biÓu hiÖn râ nÐt nhÊt cßn

truyÒn l¹i lµ tôc móa bãng trong lÔ héi Th¸p Bµ ë Nha Trang. Vµ nghÖ thuËt móa

bãng ®ã còng lµ do ng êi Chiªm Thµnh truyÒn l¹i.

Cuèn s¸ch Th¸p Bµ Nha Trang cña t¸c gi¶ NguyÔn C«ng B»ng vµ LÔ héi

Th¸p Bµ Nha Trang cña Lª §×nh Chi lµ hai c«ng tr×nh chuyªn kh¶o vµ nghiªn cøu

12

vÒ tÝn ng ìng thê P« Nagar/Thiªn Yana trªn lÜnh vùc di tÝch vµ lÔ héi mét c¸ch chi

tiÕt víi nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa lÔ héi, kiÕn tróc, ®iªu kh¾c tiªu biÓu t¹i côm di tÝch

Th¸p Bµ ë Nha Trang. Tuy nhiªn, ®©y chØ lµ mét ®Þa ®iÓm tiªu biÓu cña tÝn ng ìng

thê P« Nagar ë Kh¸nh Hßa.

TÝn ng ìng thê P« Nagar ë Kh¸nh Hßa cßn ® îc tr×nh bµy trong Tôc thê

Thiªn Y Th¸nh MÉu ë Kh¸nh Hßa, Nh÷ng tôc thê vµ lÔ héi tiªu biÓu cña Kh¸nh

Hßa, T×m hiÓu gi¸ trÞ lÞch sö vµ v¨n hãa truyÒn thèng Kh¸nh Hßa 350 n¨m… Trong

nh÷ng c«ng tr×nh nµy c¸c t¸c gi¶ tËp trung vµo tr×nh bµy tÝn ng ìng thê P« Nagar ë

Kh¸nh Hßa trªn nh÷ng ph ¬ng diÖn kh¸c nhau. Tuy nhiªn, ®©y chØ lµ nh÷ng bµi

viÕt ng¾n, lÎ tÎ, chñ yÕu ®i s©u vµo phÇn kh¶o t¶ tõng di tÝch vµ lÔ héi cô thÓ, ch a ®i

s©u nghiªn cøu vÒ tÝn ng ìng thê P« Nagar cña ng êi ViÖt ë Kh¸nh Hßa vµ mèi

quan hÖ víi c¸c d©n téc kh¸c ë vïng phô cËn (®Æc biÖt lµ vÒ tÝn ng ìng, lÔ héi cña

ng êi Ch¨m) ®Ó thÊy ® îc qu¸ tr×nh kÕ thõa, tiÕp biÕn vµ giao l u v¨n hãa gi÷a hai

d©n téc ViÖt - Ch¨m ë Kh¸nh Hßa nãi riªng vµ ë ViÖt Nam nãi chung.

Mét c«ng tr×nh xuÊt b¶n gÇn ®©y nhÊt vÒ tÝn ng ìng thê P« Nagar ë Kh¸nh

Hßa lµ cuèn s¸ch Th¸p bµ Thiªn Yana - Hµnh tr×nh cña mét n÷ thÇn cña t¸c gi¶ Ng«

V¨n Doanh. T¸c gi¶ ®· ®i s©u vµo nghiªn cøu, biªn kh¶o vÒ nghÖ thuËt kiÕn tróc,

®iªu kh¾c vµ nghÖ thuËt móa bãng d©n gian ë Th¸p Bµ, nh÷ng t liÖu bia ký cæ vÒ

hµnh tr¹ng cña vÞ n÷ thÇn chñ cña xø Kauthara ë Nha Trang, hµnh tr×nh tiÕp biÕn

cña mét vÞ n÷ thÇn tõ n÷ thÇn mÑ Devi cña Hindu gi¸o ®ªn P« Nagar cña ng êi

Ch¨m råi Thiªn Yana cña ng êi ViÖt. T¸c gi¶ còng ®Ò cËp ®Õn nh÷ng truyÒn thuyÕt

vÒ P« Nagar cña ng êi Ch¨m vµ ng êi ViÖt, mét sè c¬ së thê tù P« Nagar/Thiªn

Yana ë Kh¸nh Hßa vµ tÝn ng ìng thê phông cña c d©n ë Kh¸nh Hßa... §©y lµ mét

c«ng tr×nh nghiªn cøu rÊt cã gi¸ trÞ ®Ó t×m hiÓu vÒ nghÖ thuËt Champa vµ tÝn ng ìng

thê P« Nagar ë Kh¸nh Hßa nh ng ®ã chØ lµ mét vµi ®Þa ®iÓm tiªu biÓu mµ ch a ph¶i

lµ c«ng tr×nh kh¸i qu¸t mét c¸ch ®Çy ®ñ tÝn ng ìng thê Bµ ë Kh¸nh Hßa.

§Ò tµi TÝn ng ìng thê P« Nagar ë Kh¸nh Hßa sÏ gãp thªm phÇn t liÖu

nh»m lµm râ h¬n vµ toµn diÖn h¬n tÝn ng ìng thê Thiªn Yana trong vïng, ®ång thêi

lµm râ nh÷ng ¶nh h ëng cña v¨n hãa Ch¨m ®èi víi ng êi ViÖt ë Kh¸nh Hßa vµ d¶i

®Êt miÒn Trung hiÖn nay trªn lÜnh vùc t«n gi¸o, tÝn ng ìng.

13

3. Môc ®Ých nghiªn cøu

Kh¸i qu¸t mét c¸ch toµn diÖn nhÊt vÒ tÝn ng ìng thê P« Nagar/Thiªn Yana ë

Kh¸nh Hßa (ph©n bè, di tÝch, tÝn ng ìng, thê tù, c¸c lÔ héi liªn quan…)

Trªn c¬ së ®ã thÊy ® îc mèi quan hÖ céng c , giao thoa vµ ¶nh h ëng lÉn

nhau trªn lÜnh vùc t«n gi¸o tÝn ng ìng Ch¨m - ViÖt ë Kh¸nh Hßa. Tõ ®ã ph¸t huy

truyÒn thèng ®oµn kÕt Ch¨m - ViÖt trong qu¸ tr×nh x©y dùng khèi ®¹i ®oµn kÕt d©n

téc vµ nh÷ng tinh hoa v¨n hãa truyÒn thèng ®Ó ph¸t triÓn ®Êt n íc ®a d¹ng vµ bÒn

v÷ng hiÖn nay.

4. §èi t îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu

§èi t îng nghiªn cøu: TÝn ng ìng thê P« Nagar/Thiªn Yana ë Kh¸nh Hßa

Ph¹m vi nghiªn cøu:

+ Kh«ng gian: TØnh Kh¸nh Hßa vµ liªn hÖ víi mét sè vïng l©n cËn

+ Thêi gian: Qu¸ khø vµ hiÖn t¹i (chñ yÕu lµ hiÖn t¹i)

5. Ph ¬ng ph¸p tiÕp cËn vµ ph ¬ng ph¸p nghiªn cøu

Ph ¬ng ph¸p tiÕp cËn:

- TiÕp cËn nh©n häc: Nghiªn cøu tÝn ng ìng thê P« Nagar víi t c¸ch lµ tÝn

ng ìng chñ ®¹o trong mèi quan hÖ víi c¸c lo¹i h×nh t«n gi¸o, tÝn ng ìng ë

Kh¸nh Hßa

- TiÕp cËn sö häc

Ph ¬ng ph¸p nghiªn cøu

- Sö dông c¸c lý thuyÕt nghiªn cøu t«n gi¸o tÝn ng ìng, giao thoa vµ tiÕp biÕn

t«n gi¸o, tÝn ng ìng, lý thuyÕt nghiªn cøu vÒ vïng v¨n hãa vµ héi tô, giao

thoa v¨n hãa.

- Ph ¬ng ph¸p ®iÒn d· d©n téc häc: pháng vÊn, ®iÒu tra håi cè, thu thËp th«ng

tin vµ ®iÒn d· thùc ®Þa

Nguån t liÖu thùc hiÖn ®Ò tµi

- Chñ yÕu lµ t liÖu thu ® îc trong qu¸ tr×nh ®iÒn d· t¹i Kh¸nh Hßa

- Thu thËp, sö lý c¸c t liÖu lÞch sö, v¨n ho¸, x· héi cã liªn quan.

6. §ãng gãp cña ®Ò tµi

- Nghiªn cøu hÖ thèng vÒ tÝn ng ìng thê P« Nagar gãp thªm t liÖu ®Ó nghiªn

14

cøu mét lo¹i h×nh t«n gi¸o, tÝn ng ìng ë ViÖt Nam.

- Gãp thªm t liÖu vÒ qu¸ tr×nh giao thoa vµ tiÕp biÕn v¨n hãa gi÷a c¸c d©n téc

ë ViÖt Nam, ®Æc biÖt lµ hai d©n téc ViÖt - Ch¨m.

- Ph¸c häa vµ gãp thªm ý kiÕn, ®Ò xuÊt khoa häc cho viÖc s u tÇm, nghiªn cøu,

gi÷ g×n, ph¸t huy gi¸ trÞ di s¶n v¨n hãa d©n gian ® îc biÓu hiÖn qua tÝn

ng ìng thê P« Nagar/Thiªn Yana ë Kh¸nh Hßa trong sù nghiÖp ph¸t triÓn

chung cña tØnh vµ ®Þnh h íng ph¸t triÓn bÒn v÷ng khèi ®¹i ®oµn kÕt c¸c d©n

téc ViÖt Nam hiÖn nay.

Tµi liÖu tham kh¶o

1. NguyÔn C«ng B»ng (2005), Th¸p Bµ Nha Trang, Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi

2. B¶o tµng Kh¸nh Hßa, Chi héi v¨n nghÖ d©n gian Kh¸nh Hßa (2001), Kh¸nh

Hßa diÖn m¹o mét vïng ®Êt, tËp 3, Nha Trang

3. B¶o tµng Kh¸nh Hßa, Chi héi v¨n nghÖ d©n gian Kh¸nh Hßa (2002), Kh¸nh

Hßa diÖn m¹o mét vïng ®Êt, tËp 4, Nha Trang

4. Phan Xu©n Biªn, Phan An, Phan V¨n Dèp (1991), V¨n ho¸ Ch¨m. Nxb Khoa

häc x· héi, Hµ Néi

5. TrÇn L©m BiÒn (1992), MÉu- thÇn ®iÖn, T¹p chÝ V¨n hãa d©n gian, sè 01.

6. Phan KÕ BÝnh (1990), ViÖt Nam phong tôc, Nxb TrÎ, Tp Hå ChÝ Minh

7. Lª Ngäc Canh, T« §«ng H¶i (1996), NghÖ thuËt biÓu diÔn truyÒn thèng

Ch¨m, Nxb V¨n hãa d©n téc, Hµ Néi

8. Lª §×nh Chi (1998), LÔ héi Th¸p Bµ Nha Trang, Nxb V¨n hãa D©n téc, Hµ Néi

9. Lª §×nh Chi (2004), §«i nÐt vÒ ®×nh lµng ë Kh¸nh Hßa, trong T×m hiÓu gi¸

trÞ lÞch sö vµ v¨n hãa truyÒn thèng Kh¸nh Hßa 350 n¨m, Nxb ChÝnh trÞ Quèc

gia, Hµ Néi

15

10. Mai Ngäc Chõ (1999), V¨n hãa §«ng Nam ¸, Nxb §¹i häc Quèc gia, Hµ Néi

11. NguyÔn SÜ Chøc (2005), LÔ Kú an t¸ thæ vµ c¸c ®iÖu móa Bßng, móa Siªu,

Hß B¸ Tr¹o trong lÔ héi trong Nh÷ng tôc thê vµ lÔ héi tiªu biÓu cña Kh¸nh

Hßa, Nha Trang xuÊt b¶n

12. NguyÔn M¹nh C êng, NguyÔn Minh Ngäc (2003), Ng êi Ch¨m (nh÷ng

nghiªn cøu b íc ®Çu), Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi

13. Ng« V¨n Doanh (1998), Th¸p cæ Ch¨mpa – Sù thËt vµ huyÒn tho¹i, Nxb V¨n

hãa th«ng tin, Hµ Néi

14. Ng« V¨n Doanh (2002), V¨n hãa cæ Ch¨mpa, NXB V¨n ho¸ D©n téc, Hµ

Néi, 2002

15. Ng« V¨n Doanh (2003), Th¸p Bµ P« Nagar - tõ n¬i thê Siva ®Õn ®Òn thê n÷

thÇn xø biÓn Kauthara, T¹p chÝ nghiªn cøu §«ng Nam ¸, sè 6

16. Ng« V¨n Doanh (2003), TÝn ng ìng P« In Nagar trong ®êi sèng v¨n hãa

cña ng êi Kh¸nh Hßa trong T×m hiÓu gi¸ trÞ lÞch sö vµ v¨n hãa truyÒn thèng

Kh¸nh Hßa 350 n¨m, Nxb ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi

17. Ng« V¨n Doanh (2005), Th¸p bµ P« Nagar - Hµnh tr×nh cña n÷ thÇn, T¹p

chÝ Nghiªn cøu §«ng Nam ¸, sè 5

18. Ng« V¨n Doanh (2006), Th¸p bµ P« Nagar: Tõ n÷ thÇn §ªvi cña ¢n §é ®Õn

n÷ thÇn P« In N gar cña ng êi Ch¨m, T/c Nghiªn cøu §«ng Nam ¸, sè 1.

19. Ng« V¨n Doanh (2006), Th¸p Bµ P« Nagar: Tõ c¸c Purana Ên §é ®Õn

nh÷ng huyÒn tÝch d©n gian cña ng êi Ch¨m vµ ng êi ViÖt, T¹p chÝ Nghiªn

cøu §«ng Nam ¸, sè 1

20. Ng« V¨n Doanh (2006), C©y trÇm h ¬ng, xø trÇm h ¬ng vµ n÷ thÇn P«

Nagar, T¹p chÝ Nghiªn cøu §«ng Nam ¸, sè 6

21. Ng« V¨n Doanh (2009), Th¸p Bµ Thiªn Yana hµnh tr×nh cña mét n÷ thÇn,

Nxb TrÎ, Thµnh phè Hå ChÝ Minh

22. §¹i Nam nhÊt thèng chÝ (1997), Nxb ThuËn Hãa, HuÕ

23. Hoµng Minh §« (2006). TÝn ng ìng, t«n gi¸o trong céng ®ång ng êi Ch¨m ë

Ninh ThuËn, B×nh ThuËn, Nxb Lý luËn chÝnh trÞ, Hµ Néi

24. Lª Quý §«n (2007), Phñ biªn t¹p lôc, Nxb V¨n hãa th«ng tin, Hµ Néi

16

25. §¹i ViÖt sö ký toµn th (1972), TËp 1, Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi

26. Qu¸ch Giao (2005), H íng vÒ Th¸p Bµ Thiªn Y, Nxb Héi nhµ v¨n.

27. Kh¸nh H¶i (2005), Hß B¸ Tr¹o ë Kh¸nh Hßa, trong Nh÷ng tôc thê vµ lÔ héi

tiªu biÓu cña Kh¸nh Hßa, Së V¨n hãa Th«ng tin tØnh Kh¸nh Hßa xuÊt b¶n

28. NguyÔn Tø H¶i (1999), Móa bãng ë Kh¸nh Hßa x a vµ nay trong V¨n hãa

phi vËt thÓ Kh¸nh Hßa, Nxb V¨n hãa d©n téc, Hµ Néi.

29. §ç ThÞ H¶o, Mai Ngäc Chóc (1984), C¸c n÷ thÇn ViÖt Nam, Nxb Phô n÷,

Hµ Néi.

30. TrÇn §×nh H»ng (2009), Cña ng êi, cña ta: ThÇn ®iÖn lµng ViÖt miÒn Trung,

trong Kû yÕu Héi th¶o khoa häc NhËn thøc vÒ miÒn Trung ViÖt Nam hµnh

tr×nh 10 n¨m nghiªn cøu, HuÕ, th¸ng 7-2009

31. NguyÔn Duy Hinh (1978), TruyÒn thuyÕt vÒ P« Nagar ë khu vùc Phó Kh¸nh

-ThuËn H¶i, T¹p chÝ D©n téc häc, sè 02.

32. Héi V¨n nghÖ d©n gian ViÖt Nam (2008), V¨n hãa biÓn miÒn Trung vµ v¨n

hãa biÓn T©y Nam Bé, Nxb V¨n hãa th«ng tin, Hµ Néi

33. Lª §×nh Hïng (2009), TiÕp biÕn v¨n hãa ViÖt - Chiªm trªn vïng ®Êt ThuËn

Hãa qua dÊu Ên danh x ng cña mét vÞ n÷ thÇn, trong Kû yÕu Héi th¶o Khoa

häc NhËn thùc vÒ miÒn Trung ViÖt Nam hµnh tr×nh 10 n¨m nghiªn cøu, Ph©n

viÖn V¨n hãa NghÖ thuËt ViÖt Nam t¹i HuÕ tæ chøc, th¸ng 7-2009

34. NguyÔn V¨n Kh¸nh (2003), T×m hiÓu gi¸ trÞ lÞch sö vµ v¨n hãa truyÒn thèng

Kh¸nh Hßa 350 n¨m, Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi

35. NguyÔn V¨n Kh¸nh (2003), DiÖn m¹o v¨n hãa Kh¸nh Hßa (S¸ch kû niÖm

Kh¸nh Hßa 350 n¨m), Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi

36. NguyÔn Thanh Lîi (2006), Tôc thê cóng C¸ ¤ng ë ven biÓn Nam Trung Bé,

T¹p chÝ V¨n hãa d©n gian sè 4

37. Li Tana (1999) Xø §µng Trong - LÞch sö kinh tÕ - x· héi ViÖt Nam thÕ kû 17 vµ 18 (NguyÔn Cochinchina, Southern Vietnam in Seventeenth and Eighteenth Centuries - B¶n dÞch cña NguyÔn NghÞ), Nxb TrÎ, TP Hå ChÝ Minh

38. NguyÔn §×nh Lùc (2000), LÞch sö v¨n hãa ®×nh miÕu Ph ¬ng Sµi, thµnh phè

Nha Trang, Tµi liÖu l u hµnh néi bé

39. Tr ¬ng HiÕn Mai, Sö V¨n Ngäc (2002) HÖ thèng thñy lîi vµ nghi lÔ n«ng nghiÖp cæ

17

truyÒn Ch¨m Ninh ThuËn - B×nh ThuËn, Nxb V¨n hãa D©n téc, Hµ Néi

40. Huúnh V¨n Mü, (2003), TrÇm h ¬ng ViÖt Nam, Héi th¶o quèc tÕ n¨m 2003,

T¹p chÝ KiÕn thøc ngµy nay, sè 557

41. Lª Quang Nghiªm, TÝn ng ìng thê cóng cña ng phñ Kh¸nh Hßa,

42. NhiÒu t¸c gi¶ (1998), V¨n hãa nghÖ thuËt Trung Bé, Nxb V¨n hãa d©n téc,

T¹p chÝ v¨n hãa nghÖ thuËt, Hµ Néi

43. NhiÒu t¸c gi¶ (2003), Kh¸nh Hßa x a vµ nay, Nxb Héi nhµ v¨n ViÖt Nam.

44. L ¬ng Ninh (2000), LÞch sö ViÖt Nam gi¶n l îc, Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ

Néi, tr 182

45. L ¬ng Ninh (2004), LÞch sö v ¬ng quèc Ch¨mpa, Nxb §¹i häc Quèc gia, Hµ Néi

46. B¸ Trung Phô (2009), T×m hiÓu vÒ Hindu gi¸o Ên §é, T¹p chÝ Nghiªn cøu

T«n gi¸o, sè 2

47. Lª §×nh Phông (2005) T×m hiÓu lÞch sö kiÕn tróc th¸p Ch¨mpa, Nxb V¨n

hãa-Th«ng tin vµ ViÖn V¨n hãa, Hµ Néi

48. Vò C«ng Quý (1991): V¨n ho¸ Sa Huúnh. NXB V¨n ho¸ D©n téc, Hµ Néi. 49. Sakaya (2003), LÔ héi cña ng êi Ch¨m, Nxb V¨n hãa D©n téc, Hµ Néi

50. NguyÔn Minh San (1998), TiÕp cËn tÝn ng ìng d©n d· ViÖt Nam, Nxb V¨n

hãa d©n téc, Hµ Néi

51. NguyÔn Minh San (1992), §¹o MÉu ë n íc ta nh×n tõ ®Òn, miÕu vµ thÇn tÝch,

T¹p chÝ D©n téc häc, sè 01

52. NguyÔn Minh San (1996), Nh÷ng n÷ thÇn danh tiÕng trong v¨n hãa tÝn

ng ìng ViÖt Nam, Nxb Phô n÷, Hµ Néi

53. Së V¨n hãa Th«ng tin Kh¸nh Hßa (2004), Tôc thê Thiªn Y Th¸nh MÉu ë

Kh¸nh Hßa, §Ò tµi khoa häc.

54. Së V¨n hãa Th«ng tin Kh¸nh Hßa (2005), Nh÷ng tôc thê vµ lÔ héi tiªu biÓu

cña Kh¸nh Hßa, Nha Trang xuÊt b¶n

55. Qu¸ch TÊn(2002), Xø TrÇm h ¬ng, Héi V¨n häc nghÖ thuËt Kh¸nh Hßa.

56. Huúnh Quèc Th¾ng (2004), Kh¸nh Hßa-Vïng ®Êt héi l u v¨n hãa ®Æc tr ng

ph ¬ng nam, trong T×m hiÓu gi¸ trÞ lÞch sö vµ v¨n hãa truyÒn thèng Kh¸nh

Hßa 350 n¨m, Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia

18

57. Lª B¸ Th¶o (2006). Thiªn nhiªn ViÖt Nam, Nxb Gi¸o dôc, Hµ Néi.

58. Ng« §øc ThÞnh (1993), V¨n hãa vïng vµ ph©n vïng v¨n hãa ë ViÖt Nam,

Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi

59. Ng« §øc ThÞnh (2009), §¹o mÉu ViÖt Nam, tËp 1, Nxb T«n gi¸o, Hµ Néi

60. Ng« §øc ThÞnh (2009), §¹o mÉu ViÖt Nam, tËp 2, Nxb T«n gi¸o, Hµ Néi

61. Ng« §øc ThÞnh (2009), B¶n s¾c v¨n hãa vïng ë ViÖt Nam, Nxb Gi¸o dôc,

Hµ Néi

62. NguyÔn §×nh T (2003), Non n íc Kh¸nh Hßa, Nxb Thanh niªn, Hµ Néi

63. NguyÔn §×nh T (2003), Tõ B×nh Khang ®Õn Kh¸nh Hßa- qu¸ tr×nh 350 n¨m

thµnh lËp vµ thay ®æi ®¬n vÞ hµnh chÝnh, trong s¸ch T×m hiÓu gi¸ trÞ lÞch sö

vµ v¨n hãa truyÒn thèng Kh¸nh Hßa 350 n¨m, Nxb ChÝnh trÞ quèc gia, tr. 86

64. NguyÔn ViÕt Trung (2001), NghÒ truyÒn thèng ë Kh¸nh Hßa, Héi V¨n nghÖ

d©n gian ViÖt Nam, Hµ Néi

65. T¹ ChÝ §¹i Tr êng (2004), ThÇn ng êi vµ ®Êt ViÖt, Nxb V¨n hãa th«ng tin,

Hµ Néi

66. TrÇn Quèc V îng (1996), Nguyªn lý MÑ cña nÒn v¨n hãa ViÖt Nam, T¹p chÝ

V¨n hãa NghÖ thuËt, sè 12

67. TrÇn Quèc V ¬ng (2003), Kh¸nh Hßa: Mét c¸i nh×n ®Þa v¨n hãa, trong DiÖn

m¹o v¨n hãa Kh¸nh Hßa, Nxb ChÝnh trÞ quèc gia, tr. 27

68. TrÇn Quèc V îng (1998), ViÖt Nam c¸i nh×n §Þa - V¨n hãa, Nxb V¨n hãa

d©n téc vµ T¹p chÝ V¨n hãa nghÖ thuËt xuÊt b¶n, Hµ Néi

69. ViÖn d©n téc häc: (1983) C¸c d©n téc Ýt ng êi ë ViÖt Nam (c¸c tØnh phÝa

Nam). Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi

19

70. Will Durant (1994): LÞch sö v¨n minh Ên §é, Nxb TrÎ, Tp Hå ChÝ Minh

20