TRÁNH NHẦM LẪN TƯ LIỆU LỊCH SỬ VỚI LỊCH SỬ PHONG CÁCH
TRONG NGHIÊN CỨU MỸ THUẬT CỔ
Cũ, vì hồ sơ di tích ấy, cơ
quan nghiên cứu của Vụ
Bảo tồn Bảo tàng - Bộ Văn
hóa (nay là Bộ Văn hóa Thể
thao và Du lịch) đã sưu tầm
được khá đầy đủ những nội
dung tư liệu ấy: Vũ Trung
tùy bút - Tang thương ngẫu
lục của Phạm Đình Hổ, văn
bia ở chùa, đặc biệt lời tự
của Phan Huy ích trên quả
chuông đồng chùa Tây
Phương nói về việc xây
dựng chùa vào thời Lê Vĩnh
Hựu (1735- 1740)...
Ngoài Vụ Bảo tồn Bảo tàng, còn 3 cơ quan chuyên ngành nữa là Bảo tàng Lịch sử
Việt Nam, Viện Mỹ thuật, Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam cũng lưu trữ hồ sơ hai di
tích và còn bổ sung thêm những tư liệu mới nữa. Tiếc rằng nhà nghiên cứu Trịnh
Quang Vũ đã chưa có dịp tới tham khảo “cạn” các nguồn tư liệu ấy, nên tác giả đã
công bố trùng tư liệu, lại cho rằng đó là những “phát hiện mới” về hai ngôi chùa cổ
danh tiếng ấy!?
Không ai phủ nhận những nguồn tư liệu lịch sử quý báu mà bia ký và thư tịch đã
để lại. Nhưng không phủ nhận, không có nghĩa là không tìm hiểu kỹ càng ngọn
nguồn về tư liệu. Cụ thể như việc khởi tạo, hay trùng tu, tu sửa bộ phận hay toàn
bộ cấu trúc công trình, hay làm mới hoàn toàn, không theo nếp cũ,v.v..
Chính vì vậy mà các nhà nghiên cứu điền dã thực địa đã lưu ý: “Nhiều công trình
vẫn mang tên cũ, nằm tại địa điểm xưa, khớp với lời ghi trong thư tịch cổ, nhưng
đã được xây dựng lại hoàn toàn mới theo phong cách của thời muộn hơn”.(1)
Chúng ta có thể liên hệ với bài viết của Trịnh Quang Vũ về hai ngôi chùa cổ. - Đặc
biệt với lời tự của Phan Huy ích nói về ngôi chùa Tây Phương xây dựng vào thời
Lê Vĩnh Hựu. Vì quá tin tưởng vào lời tự, tác giả đã bỏ quên nguyên tắc tối ưu
quan trọng của nhà nghiên cứu là không đối chiếu phong cách nghệ thuật của hai
ngôi chùa với phong cách mỹ thuật Lê Trung Hưng và Lê Mạt, trong khi có số
lượng lớn những ngôi đình làng đã ổn định phong cách Lê Trung Hưng, Lê Mạt là
đối chứng tốt nhất để so sánh. Chùa xây dựng vào thời Lê Vĩnh Hựu, sao không
lấy phong cách kiến trúc- điêu khắc đình Đình Bảng (Bắc Ninh) làm cùng thời Lê
Vĩnh Hựu mà so sánh, đối chiếu? Đó mới là chìa khóa vàng mở cánh cửa bí mật về
phong cách mỹ thuật của hai ngôi chùa cổ. Nếu không, chỉ là người đứng ngoài
cánh cửa khá kín bí mật mà lý giải dài dòng, vô bổ, vừa tốn công sức, vừa không
đạt được mục đích mong đợi.
Chính vì tuân thủ những nguyên tác nghiên cứu qua so sánh đối chiếu phong cách
mà tác giả Mỹ thuật thời Tây Sơn Nguyễn Đỗ Cung đã thành công, đã phát hiện
được phong cách mỹ thuật Tây Sơn. Đơn giản, ông đã so sánh Tây Phương, Kim
Liên với mỹ thuật Lê Trung Hưng, Lê Mạt trước đó với mỹ thuật Nguyễn liền kề
sau đó. Tất cả đều không có những đặc điểm tương đồng, hay đồng dạng. Nó mặc
nhiên đứng giữa phong cách Lê Trung Hưng, Lê Mạt và Nguyễn sơ nên ông đã đặt
đúng chỗ, đúng vị trí cho Mỹ thuật thời Tây Sơn là thế.
Để người nghiên cứu và người thưởng thức dễ theo dõi tiến trình phát hiện ra
phong cách mới mỹ thuật thời Tây Sơn, Nguyễn Đỗ Cung đã sắp xếp lại các sự
việc cho dễ nhớ như sau:
- 1788 (mùa đông năm Mậu Thân): Phan Huy ích đi qua chùa Tây Phương cũ mà
“bồi hồi phỏng cổ”
- 1789 (tháng Giêng năm Kỷ Dậu): Vua Quang Trung đánh tan quân của Tôn Sỹ
Nghị.
- 1792 (tháng tám năm Nhâm Tý): dân phường Nghi Tàm làm chùa Kim Liên cho
phường mình. “Đồng phường Sùng tu” (lời trên bia).
- 1792 (tháng mười năm Nhâm Tý, Quang Trung năm thứ năm): chùa Kim Liên
làm xong, ghi bài ký mà nay ta thấy ở bia “Hậu Phật”.
- 1794 (tháng chạp năm Giáp Dần- ghi trên xà nóc): dân thôn Nguyên Xá làm chùa
Tây Phương. “ấp Trung Thiện tín... tương dữ mộ hóa, cưu công, tu tập di tự” (Dân
ấp chiêu mộ của cải, họp thợ tạo dựng lại ngôi chùa mới. (Bản dịch Viện Mỹ
thuật).
- 1796 (niên điểm này rút ra ở tập Dụ am ngâm Lục của Phan Huy ích): đúc chiếc
chuông đồng hiện treo ở chùa Tây Phương.
- 1798 (tháng tư năm Mậu Ngọ): khắc lời tự và bài minh của ông Phan Huy ích vào
chiếc chuông đó.
Có nhiều sự việc cần phải được đặt chúng vào trong hoàn cảnh lịch sử cụ thể của
nó thì mới hiểu nó được. (2)
Sự thực bắt đầu được khai mở từ chuyến đi khảo sát chùa Kim Liên, tình cờ các
nhà nghiên cứu trẻ do ông đào tạo đã phát hiện được tấm bia “hậu phật” của chùa
mang niên đại “Quang Trung ngũ niên” bị cột che khuất lâu ngày. Ai cũng biết
chùa Kim Liên rất giống chùa Tây Phương đến mức “đồng dạng”. Và từ niên đại
“Quang Trung ngũ niên” ấy mà tra ra, nhà nghiên cứu Nguyễn Đỗ Cung đã giải mã
được dòng chữ mang đầy bí mật lâu năm ghi trên xà nóc của chùa “Giáp Dần
niên... tạo”, là vào năm Giáp Dần, Cảnh Thịnh đời thứ hai nhà Tây Sơn, 1794. Thật
là đúng, chính xác: “Phong cách Tây Phương này, tôi đã bắt gặp ở nhiều đồ rải rác
tại nhiều nơi và đã suy nghĩ rất nhiều. Tấm bia đã giúp tôi một căn cứ thật là quý
báu để hiểu ra một cách rứt khoát tời tự của Phan Huy ích mà từ trước tôi chưa hề
dám sử dụng đến nghiên cứu”, tác giả tự bạch. (Tạp chí nghiên cứu mỹ thuật, số đã
dẫn).
Cùng với hai ngôi chùa nổi tiếng, sau 23 năm khảo sát (từ 1962 đến 1985), các nhà
nghiên cứu đã tìm được 350 di tích kiến trúc cổ, trong đó riêng mỹ thuật thời Tây
Sơn đã phát hiện được 11 di tích(3) Gần đây, cuối năm 2009, các nhà khảo cổ còn
phát hiện được một quả chuông đồng có niên đại “Quang Trung tứ niên” (1791),
tại ngôi chùa làng La Trữ cách cố đô Huế của triều Nguyễn 7km. Chuông do Ngự
tiền Thái Bảo ngự giá Quận công Võ Văn Dũng cùng nhạc phụ là Lê Công Học
đứng ra làm hội chủ cúng dường. Chuông cao 0,92m, đường kính miệng chuông
1,78m.(4) Thập kỷ 70 thế kỷ XX, Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam còn trưng bày một
trống đồng mang niên hiệu Cảnh Thịnh, thời Tây Sơn cùng với một số pho tượng
tạc các vị Tổ chùa Tây Phương, phong cách rất hiện thực, sống động nữa.
Một triều đại tồn tại ngắn ngủi, chỉ hơn 10 năm trời (1789- 1802), nhưng lại có võ
công hiển hách chống xâm lăng, song song với chiến công ấy, lại có một nền nghệ
thuật độc đáo. Đúng như quy luật phát triển của các vương triều thời thịnh Việt
Nam sau khi đã chiến thắng xâm lăng, như Lý- Trần- Lê sơ, đều có những nền
nghệ thuật riêng, rực rỡ, độc đáo.
