Tranh vẽ trên quạt Việt
Nam
Tranh quạt tức là tranh vẽ trên quạt. Quạt là quạt xếp, nan tre, giấy bồi
khá dày dặn. Có khi dùng lụa thay cho giấy. Quạt vẽ tranh thường có kích
thước khá lớn. Khi xếp lại, từ gờ bìa giấy đến chót đuôi nan nhiều cái đo
được hơn tám tấc. Như vậy, khi xoè ra hết, treo trên tường, quạt mở thành
một vòng cung đường kính hơn thước rưỡi.
Trang trí nội thất bằng tranh quạt xuất phát từ Trung Quốc.
Đề tài trên quạt có thể mang dáng dấp Nhật Bản, nhưng hầu hết vẫn
noi theo truyền thống tranh thủy mặc Trung Quốc, như: mẫu đơn, cúc
đào, mai trúc, tùng hạc, đàn ngựa... Có khi là tranh phong cảnh, như:
non núi, suối khe, điểm xuyết thêm mái chùa nho nhỏ, cong cong... Tranh
quạt do người Việt làm hiện nay đã thấy có chút «biến tấu»: đề tài có thể
là thôn quê Việt Nam, hoặc một danh lam thắng cảnh nào đó trên ba miền
đất nước.
Tranh quạt còn phải kèm thêm vài nét chữ Nho viết thảo, sao cho có
thủ thiếp, và con triện son. Thư, họa, ấn xưa nay vẫn là ba người bạn
đồng hành.
Ngoài giá trị thẩm mỹ, treo tranh quạt còn nhằm một ý nghĩa sâu sắc,
kín đáo mà thường người Việt ít quan tâm tìm hiểu, có lẽ do đó mà thuật
chơi tranh quạt chưa phát triển thành «mốt».
Tranh quạt là bắt nguồn từ Trung Quốc. Tiếng Hán, quạt là phiến,
giọng Bắc Kinh đọc là sán [shàn], hoàn toàn đồng âm với từ thiện. Thiện
tức là thiện hảo, tốt lành. Treo quạt trong nhà là mong ước cho mình mọi
sự tốt lành. Tặng ai tranh quạt là cầu chúc gia đình người ấy những điều
thiện hảo.
Bản thân chiếc quạt đã là một nguyện ước, một lời chúc nhưng họa
phẩm trang nhã trên quạt ngoài công dụng trang trí lại còn là một lời
chúc khác. Chẳng hạn:
Vẽ quả đào, ngụ ý chúc thọ; có câu Đào hiến thiên xuân (đào đem tặng,
tăng thêm ngàn tuổi). Vẽ trái lựu đã bóc một bên vỏ, phô bày nhiều hạt
nhỏ, là chúc gia tộc có con cháu nối dòng đông đúc, do câu Lựu khai
bách tử (lựu nở trăm hạt) và bách tử cũng ám chỉ trăm con (!). Vẽ cành
tùng và chim hạc, cũng là chúc thọ, vì tùng và hạc đều sống lâu (Tùng
hạc diên niên: tùng hạc kéo dài tuổi). Vẽ hoa mẫu đơn tượng trưng phú
quý, hoa cúc, hoa sen tượng trưng cho bền vững, lâu dài. Vẽ cá là chúc
dư dật, sung túc vì ngư (cá) và dư (dư dật) đều đọc là dủy [yú]...
Kết hợp tranh thủy mặc với quạt chính là nghệ thuật dùng một vật và hình
ảnh cụ thể để diễn tả một lời cầu chúc tốt lành, căn cứ trên những từ có
âm đọc na ná nhau. ●
