Đề tài nghiên cứu khoa học cấp trường: Tư tưởng quản lý của Khổng Tử và việc vận dụng vào việc quản trị nhân lực trong bối cảnh Việt Nam

BỘ NỘI VỤ

Tr êng §¹I HäC néi vô hµ néi

BÁO CÁO TỔNG HỢP

ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU KHOA HỌC CẤP TRƢỜNG

TƢ TƢỞNG QUẢN LÝ CỦA KHỔNG TỬ

VÀ VIỆC VẬN DỤNG VÀO QUẢN TRỊ NHÂN LỰC

TRONG BỐI CẢNH VIỆT NAM

Mã số: ĐTCT.2017.81

Chủ nhiệm đề tài: ThS. Nguyễn Thị Bích Ngọc

Hà Nội, 2020

BỘ NỘI VỤ

Tr êng §¹I HäC néi vô hµ néi

BÁO CÁO TỔNG HỢP

ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU KHOA HỌC CẤP TRƢỜNG

TƢ TƢỞNG QUẢN LÝ CỦA KHỔNG TỬ

VÀ VIỆC VẬN DỤNG VÀO QUẢN TRỊ NHÂN LỰC

TRONG BỐI CẢNH VIỆT NAM

Mã số: ĐTCT.2017.81

Chủ nhiệm đề tài : ThS. Nguyễn Thị Bích Ngọc

Thành viên tham gia : PGS.TS. Trần Đình Thảo

TS. Nguyễn Văn Tạo

ThS. Nguyễn Thị Thảo

ThS. Trần Tuấn Phong

Hà Nội, 2020

MỤC LỤC

PHẦN MỞ ĐẦU .................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài ......................................................................................... 1 2. Tổng quan tình hình nghiên cứu ................................................................. 2 3. Mục tiêu nghiên cứu ................................................................................... 6 4. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................. 6 5. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu .............................................................. 7 6. Giả thuyết nghiên cứu ................................................................................. 7 7. Phƣơng pháp nghiên cứu ............................................................................ 7 8. Đóng góp mới của đề tài ............................................................................. 8 9. Kết cấu của đề tài ........................................................................................ 9

CHƢƠNG 1. NỘI DUNG CƠ BẢN TƢ TƢỞNG QUẢN LÝ CỦA KHỔNG TỬ ....................................................................................................................... 10 1.1. Một số khái niệm ................................................................................... 10 1.1.1. Khái niệm tƣ tƣởng ............................................................................. 10 1.1.2. Khái niệm quản lý ............................................................................... 11 1.1.3 Vai trò của quản lý ............................................................................... 15 1.2. Hoàn cảnh ra đời tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử ................................ 16 1.2.1. Bối cảnh lịch sử Trung Quốc thời Khổng Tử ..................................... 16 1.2.2. Điều kiện kinh tế xã hội của Trung Quốc cổ đại ............................... 19 1.2.3. Vài nét về cuộc đời và sự nghiệp của Khổng Tử ............................... 22 1.3. Nội dung tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử ............................................. 28 1.3.1. Quan niệm về bản chất con ngƣời ...................................................... 28 1.3.2. Quan niệm về phân chia giai cấp trong xã hội .................................... 29 1.3.3. Quan niệm về phƣơng pháp quản lý ................................................... 30 1.4. Đánh giá tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử ............................................. 33 1.4.1. Ƣu điểm tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử ........................................... 33 1.4.2. Những hạn chế trong tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử ...................... 35 TIỂU KẾT CHƢƠNG 1 ............................................................................... 37

CHƢƠNG 2: VẬN DỤNG TƢ TƢỞNG QUẢN LÝ CỦA KHỔNG TỬ VÀO QUẢN TRỊ NHÂN LỰC TẠI VIỆT NAM HIỆN NAY ................................ 38 2.1. Đặc điểm và yêu cầu về nguốn nhân lực của Việt Nam trong bối cảnh hiện nay ......................................................................................................... 38 2.1.1. Bối cảnh Kinh tế - Văn hóa – Xã hội .................................................. 38

2.1.2. Đặc điểm về nguồn nhân lực của Việt Nam trong bối cảnh hiện nay .. 41 2.1.3. Yêu cầu nguồn nhân lực của Việt Nam trong bối cảnh hiện nay ....... 46 2.2. Nội dung cơ bản của Quản trị nhân lực ................................................. 49 2.2.1. Thu hút nguồn nhân lực ...................................................................... 50 2.2.2. Đào tạo và phát triển nguồn nhân lực ................................................. 51 2.2.3. Duy trì nguồn nhân lực ....................................................................... 52 2.3. Vận dụng phƣơng pháp quản lý của Khổng Tử tại Việt Nam hiện nay 52 2.3.1. Vận dụng Đức trị của Khổng Tử tại Việt Nam................................... 52 2.3.2. Vận dụng phƣơng pháp nêu gƣơng của Khổng Tử tại Việt Nam ....... 56 2.4. Việc vận dụng tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử vào quản trị nhân lực ở Việt Nam hiện nay ........................................................................................ 58 2.4.1. Vận dụng vào trong thu hút nguồn nhân lực ...................................... 58 2.4.2. Vận dụng vào trong đào tạo và phát triển nguồn nhân lực ................. 62 2.4.3. Vận dụng vào trong duy trì nguồn nhân lực ....................................... 68 2.5. Một số giải pháp nâng cao hiệu quả vận dụng tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử vào quản trị nhân lực tại Việt Nam ............................................. 73 2.5.1. Vận dụng Đức trị của Khổng Tử trong quản trị nguồn nhân lực tại Việt Nam ....................................................................................................... 74 2.5.2. Vận dụng phƣơng pháp nêu gƣơng của Khổng Tử trong quản trị nguồn nhân lực tại Việt Nam ................................................................................... 76 2.5.3. Vận dụng phƣơng pháp giáo hóa của Khổng Tử trong quản trị nguồn nhân lực tại Việt Nam ................................................................................... 80 2.5.4. Thực hiện bình đẳng giới, nâng cao vị trí quản lý của ngƣời phụ nữ trong quản trị nhân lực tại Việt Nam hiện nay. ............................................ 81 2.5.5. Một số giải pháp khác ......................................................................... 82 TIỂU KẾT CHƢƠNG 2 ............................................................................... 85

KẾT LUẬN ........................................................................................................ 86 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................ 88

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Trong những thập kỷ đầu của thế kỷ 21, nƣớc ta bƣớc vào giai đoạn đổi

mới và hội nhập mạnh mẽ. Xu thế toàn cầu hóa với tính chất cạnh tranh ngày

càng khốc liệt, con ngƣời đang đƣợc coi là nguồn tài sản vô giá và là yếu tố cơ

bản nhất quyết định đến sự tồn tại và phát triển của mỗi tổ chức. Trong bối cảnh

đó quản trị nhân lực đƣợc coi là lĩnh vực đặc biệt quan trọng vì “mọi quản trị

suy cho cùng cũng là quản trị con ngƣời”. Thật vậy, quản trị nguồn nhân lực có

mặt trong bất kỳ một tổ chức hay một doanh nghiệp, các phòng ban, các đơn vị

nào. So với yếu tố khác của quá trình sản xuất thì quản trị nhân lực là vấn đề khó

khăn phức tạp hơn nhiều vì mỗi con ngƣời có năng lực, kỹ năng, động cơ làm

việc…khác nhau, đòi hòi quản trị con ngƣời phải có tính khoa học và nghệ

thuật. Để đứng vững trong môi trƣờng canh tranh gay gắt, đòi hỏi các tổ chức

phải xây dựng cho mình một đội ngũ cán bộ có chất lƣợng về năng lực, phẩm

chất, trình độ chuyên môn để đáp ứng với tình hình của tổ chức mình cũng nhƣ

theo kịp với tiến bộ và trình độ khoa học – kỹ thuật của thế giới. Việc quản lý tốt

hay không luôn là vấn đề có ảnh hƣởng đến sự tồn vong của một tổ chức. Nhƣng

để quản lý tốt cần những yếu tố nào; Yếu tố quản lý hiện đại hay truyền thống.

Quá trình phát triển các học thuyết quản lý trải qua hàng nghìn năm, những gì

tích lũy của quá khứ là của cải cho tƣơng lai.

Các học thuyết quản lý Trung Quốc cổ đại ra đời cách đây hàng nghìn năm,

mặc dù còn có nhiều hạn chế do lịch sử, do bản chất giai cấp nhƣng vẫn có

nhiều giá trị tƣ tƣởng quý báu, những giá trị tƣ tƣởng này đã đóng góp một vai

trò tích cực trong lịch sử Trung Quốc nói riêng và của các nƣớc Á Đông nói

chung, đặc biệt ở nƣớc ta, một đất nƣớc chịu ảnh hƣởng mạnh mẽ từ nền văn

hóa Trung Quốc trải qua hơn một nghìn năm Bắc thuộc. Trong số đó, không thể

không kể đến tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử. Xét về tổng thể, tƣ tƣởng này vừa

là tƣ tƣởng triết học, vừa là tƣ tƣởng chính trị - xã hội, nhƣng đồng thời cũng là

tƣ tƣởng về quản trị nhân lực trong đó đề cao quan niệm về chữ “Đức” và yếu tố

giáo dục trong việc quản lý. Theo dòng chảy tƣ duy chính trị va các ý nghĩa thời

đại, chúng ta dã vận dụng nhiều điểm tiến bộ trong tƣ tƣởng của Khổng Tử trong

công tác quản lý nói chung và quản trị nhân lực nói riêng.

Xác định đƣợc vai trò to lớn của việc quản trị nhân lực trong thời kỳ mới,

đồng thời cũng nhận thấy những giá trị lớn lao trong tƣ tƣởng quản lý của

Khổng Tử cả về mặt lịch sử, lý luận và thực tiễn. Nhóm tác giả quyết định chọn

đề tài “Tư tưởng quản lý của Khổng Tử và việc vận dụng vào việc quản trị nhân

lực trong bối cảnh Việt Nam” làm đề tài nghiên cứu của mình nhằm mục đích

tìm ra và vận dụng những ƣu điểm trong tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử từ đó

vận dụng vào việc quản trị nhân lực ở Việt Nam hiện nay.

2. Tổng quan tình hình nghiên cứu

Xuất phát từ những ý nghĩa to lớn của tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử đến

thực tiễn hoạt động quản lý, đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về tƣ tƣởng

của Khổng Tử và ảnh hƣởng của nó đến hoạt động quản lý trên nhiều mặt, nhiều

phƣơng diện. Cụ thể nhƣ sau:

Tình hình nghiên cứu trong nước:

Do ảnh hƣởng lớn từ nền văn hóa phong kiến phƣơng Đông, chính vì vậy

các tƣ tƣởng quản lý về Nho giáo nói chung và tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử

nói riêng đã đƣợc các học giả trong nƣớc nghiên cứu từ rất lâu. Có rất nhiều

những tác phẩm, công trình nghiên cứu về tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử trong

đó có thể kể đến:

Trong cuốn "Khổng Tử" của Lý Trƣởng Hải, Nhà xuất bản Văn học đã

phân tích về tƣ tƣởng triết học Khổng Tử, trong đó nổi lên vấn đề quan niệm về

điều nhân, lễ, nghĩa, trí, tín và đạo làm ngƣời quân tử.

Tác phẩm "Nho giáo" của Trần Trọng Kim cũng đã đề cập đến tƣ tƣởng

chính trị cơ bản của Khổng Tử về ngƣời quân tử, đạo vua tôi, phải thực hiện

chính danh định phận.

Tác phẩm "Khổng Tử" của Nguyễn Hiến Lê, Nhà xuất bản Văn hóa Thông

tin, Tứ thư bình giải của Lý Minh Tuấn, Nhà xuất bản Tôn giáo cũng làm nổi bật

đƣợc tƣ tƣởng chính trị của Khổng Tử trong số các tƣ tƣởng chính trị của Trung

Hoa cổ đại.

Việc nghiên cứu về nền triết học và tôn giáo Trung Hoa trong cuốn “Lịch

sử triết học Phương Đông" của Nguyễn Đăng Thực, Nhà xuất bản Thành phố

Hồ Chí Minh có đề cập đến địa vị Khổng Tử - nhà trí giả và nhà giáo dục văn

hóa lớn trong lịch sử Trung Hoa. Bên cạnh đó, Nguyễn Đăng Thục còn nghiên

cứu về triết học Khổng Tử xoay quanh vấn đề vũ trụ quan, thuyết chính danh,

đạo nhân, và đặc biệt là triết lý nhân sinh quan với đạo trung thứ và chữ nhân là

trung tâm của nó.

Trong tác phẩm “Khổng học đăng" Phan Bội Châu đã trình bày rõ một số

phạm trù, nguyên lý cơ bản của Nho giáo. Tác giả đặc biệt đề cao những giá trị

của Nho giáo và coi đạo đức Nho giáo có vai trò cực kỳ to lớn trong việc giáo

dục, hoàn thiện nhân cách con ngƣời.

Tác phẩm "Khổng giáo phê bình tiểu luận" của tác giả Đào Duy Anh lại

cho rằng, chúng ta phải có thái độ khách quan, toàn diện và khoa học khi nhận

xét vai trò của Nho giáo trong xã hội. Ông phê phán thái độ của một số tri thức ở

Trung Quốc và Việt Nam coi Nho giáo chỉ là vô dụng, không phù hợp với khoa

học. Đặc biệt ông đã nghiên cứu, phân tích tổng hợp những nội dung cơ bản của

Nho giáo để từ đó đi đến kết luận, Nho giáo “dẫu nó không thích hợp nữa ở đời

nay, mà công dụng nó, sự nghiệp nó, vẫn vẹn nguyên trong lịch sử, không ai có

thể chỗi cãi hay xóa bỏ đi được".

Tác phẩm “Giá trị tinh thần truyền thống của dân tộc Việt Nam" của Trần

Văn Giàu, từ chỗ chỉ ra những điểm khác nhau cơ bản giữa đạo đức Nho giáo và

đạo đức truyền thống Việt Nam, tác giải khái quát một số đặc điểm của nền đạo

đức truyền thống và nêu lên những tàn dƣ của đạo đức Nho giáo cần phải khắc

phục trong công cuộc xây dựng xã hội chủ nghĩa ở nƣớc ta, đó là chủ nghĩa gia

đình, chủ nghĩa đồng tộc, phƣơng châm trị đạo “thân thân” gây trở ngại cho

thực hiện dân chủ, động viên, tài năng.

Những tác phẩm, cuốn sách trên mới chỉ dừng lại những nghiên cứu chung

về thế giới quan, tƣ tƣởng – chính trị xã hội của Khổng Tử nói riêng và đạo Nho

nói chung, còn phần nhân sinh quan mới chỉ dừng lại ở những nghiên cứu bƣớc

đầu. Để nghiên cứu sâu hơn ảnh hƣởng của tƣ tƣởng Khổng Tử đến các khía

cạnh của đời sống xã hội có thể kể đến một vài công trình sau:

Luận án Tiến sĩ Triết học của Nguyễn Thị Hồng Doan (2014) “Vấn đề kế

thừa, phát triển một số phạm trù cơ bản của đạo đức Nho giáo trong tư tưởng

đạo đức Hồ Chí Minh" đã chỉ ra những yếu tố ảnh hƣởng và nội dung chủ yếu

của việc kế thừa, phát triển một số phạm trù cơ bản của đạo đức Nho giáo trong

tƣ tƣởng đạo đức Hồ Chí Minh.

Luận án Tiến sĩ Triết học của Nguyễn Thị Loan (2013) “Quan niệm của

nho giáo sơ kỳ về xã hội lý tưởng và ý nghĩa hiện thời của nó" đã nghiên cứu

những mặt tích cực và hạn chế trong quan niệm của Nho giáo sơ kỳ về xã hội lý

tƣởng đối với sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam hiện nay. Đồng

thời đề xuất những giải pháp để kế thừa những mặt tích cực và khắc phục những

hạn chế đó.

Luận văn Thạc sĩ Triết học Đỗ Minh Cƣơng (2006) “Thuyết Đức trị của

Khổng Tử và ảnh hưởng của nó đến phương thức quản lý xã hội của Việt Nam

hiện nay" , luận văn đã góp phần hệ thống hóa những quan điểm của Khổng Tử

về quản lý xã hội, khai thác thuyết Đức trị theo một hƣớng tiếp cận mới: triết

học trong quản lý xã hội, đồng thời cũng làm rõ ảnh hƣởng của thuyết Đức trị

đến phƣơng thức quản lý xã hội ở nƣớc ta hiện nay.

Ngoài ra nghiên cứu tƣ tƣởng của Khổng Tử đối với các vấn đề phát triển

kinh tế và hiện đại hóa xã hội có các bài báo của tác giả Nguyễn Thanh Bình:

Nho giáo với vấn đề phát triển kinh tế và hoàn thiện con người (Tạp chí Giáo

dục lý luận, số 5 năm 2000); Khổng giáo với vấn đề hiện đại hóa xã hội của Lê

Thanh Sinh (Tạp chí Khoa học xã hội số 1, 2003...). Tuy nhiên, các công trình

trên đây mới chỉ nghiên cứu một cách khái lƣợc về ý nghĩa trong tƣ tƣởng của

Khổng Tử với sự phát triển của đất nƣớc nói chung, hay đi vào từng vấn đề

riêng biệt nhƣ triết học, đạo đức, văn hóa, giáo dục...mà chƣa đi sâu nghiên cứu

phân tích tƣ tƣởng của Khổng Tử về quản lý và giá trị của nó đối với hoạt động

quản trị nhân lực ở nƣớc ta hiện nay.

Tình hình nghiên cứu nước ngoài:

Nghiên cứu về tử tƣởng của Khổng Tử và ý nghĩa của nó đến hoạt động

của đời sống xã hội có những tác phẩm nƣớc ngoài nhƣ sau:

Cuốn Tứ thư thập chú của Chu Hy (do Nguyễn Đức Lân dịch và chú giải,

Nhà xuất bản Văn hóa, năm 1998) đã chú giải tƣ tƣởng chính trị của Khổng Tử,

làm nổi bật nhiều nội dung cơ bản về học thuyết Đức trị, mà trọng tâm là nhân,

lễ, nghĩ, chính danh.

Gia sƣ nổi danh thế giới William James Durant đã dành gần 40 năm để

soạn bộ Lịch sử văn minh thế giới. Do phạm vi đối tƣợng rộng lớn của bộ sách

mà phần Lịch sử văn minh Trung Quốc, William James Durant chỉ dành dung

lƣợng khiêm tốn về học thuyết chính trị - xã hội của các nhà nho sơ kỳ trong đó

có Khổng Tử. Song có thể nói đó là sự đánh giá khá sâu sắc về những nội dung

cơ bản của Nho giáo, bởi lẽ tác giả đã đề cập đến những vấn đề nhƣ đạo đức của

ngƣời cầm quyền, mẫu ngƣời lý tƣởng, trật tự xã hội, phƣơng thức xây dựng xã

hội lý tƣởng nhƣ dƣỡng dân, giáo dân, phân phối bình quân.

Trong cuốn Đại cương triết học Trung Quốc, nhà nghiên cứu Phùng Hữu

Lan (Trung Quốc) đã khái quát tiến trình lịch sử triết học Trung Quốc, trong hai

mƣơi tám chƣơng của cuốn sách này ông đã trình bày những nội dung cơ bản

của các trƣờng phái Triết học Trung Quốc, trong phần nói về các nhà Nho sơ kỳ

Khổng Tử, Mạnh Tử, Tuân Tử ông đề cập đến những nội dung căn bản nhƣ

Chính danh, Nhân nghĩa. Những vấn đề này đƣợc tác giả đề cập đến với tƣ cách

là những nội dung cơ bản trong tƣ tƣởng Khổng Tử nói nói chung mà chƣa phải

là quan niệm của Khổng Tử về quản lý con ngƣời.

Giáo sƣ Tào Thƣợng Bân, một học giả ngƣời Đài Loan, trong cuốn Tư

tưởng nhân bản của Nho học Tiên Tần đã bàn đến phạm trù Nhân, Lễ, Nghĩa,

Chính danh, Dân vị bang bản, Pháp Hậu vƣơng trong mối quan hệ với tƣ tƣởng

nhân bản. Theo ông đây là tƣ tƣởng tiêu biểu cho tinh thần nhân bản của Khổng

Tử, là nguồn gốc tƣ tƣởng của chủ nghĩa nhân sinh.

Học giả Vi Chính Thông (Trung Quốc) trong cuốn Nho gia với Trung Quốc

ngày nay đã thể hiện một cách nhìn phản biện đối với ảnh hƣởng của Nho giáo

đối với xã hội Trung Quốc trong truyền thống cũng nhƣ trong hiện tại. Tác giả

cuốn sách đã dành phần lớn dung lƣợng để chỉ ra những vấn đề mà ông cho là

khiếm khuyết căn bản của tƣ tƣởng đạo đức Nho giáo.

Trong hội thảo khoa học quốc tế do Viện Hán Nôm kết hợp với Đại học

Havard – Yenching (Mỹ) tổ chức năm 2006, các học giả đã thống nhất quan

điểm cho rằng, nhiều nguyên lý quan trọng của Khổng Tử về xã hội và con

ngƣời có sứ trƣờng tồn cả trong lịch sử và ngày nay. Chẳng hạn GS Đỗ Duy

Ninh (Đại học Havard – Yenching) đã khẳng định: "Tất cả năm giá trị cốt lõi

của Khổng giáo: Nhân, lễ, nghĩa, trí và tín giữ vai trò chủ đạo của đạo đức phổ

quát"

Nhƣ vậy tất cả các công trình nghiên cứu trong nƣớc và ngoài nƣớc đều chỉ

ra đƣợc nội dung cơ bản của tử tƣởng Khổng Tử, phân tích những ƣu điểm và

hạn chế của tƣ tƣởng đó. Đồng thời các tác phẩm, công trình nghiên cứu đều chỉ

ra đƣợc ý nghĩa, giá trị to lớn trong tƣ tƣởng của Khổng Tử đến các mặt của đời

sống xã hội cả trong quá khứ và hiện tại. Tuy nhiên, trong quá trình nghiên cứu và

tìm hiểu, tác giả nhận thấy đến thời điểm hiện nay ở trong nƣớc và trên thế giới chƣa

có công trình nào nghiên cứu về Tư tưởng quản lý của Khổng Tử và việc vận dụng

vào việc quản trị nhân lực trong bối cảnh Việt Nam. Vì thế, đây chính là vấn đề

mà chúng tôi sẽ tiếp tục đi sâu nghiên cứu, luận giải và làm rõ.

3. Mục tiêu nghiên cứu

Đề tài tìm hiểu những nội dung cơ bản của tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử,

chỉ ra đƣợc những điểm tích cực và hạn chế của tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử,

nghiên cứu và đề xuất giải pháp trong vận dụng tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử

vào quản trị nhân lực tại Việt Nam hiện nay.

4. Nhiệm vụ nghiên cứu

- Làm rõ hoàn cảnh ra đời tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử.

- Làm rõ nội dung cơ bản tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử,

- Xem xét, đánh giá ảnh hƣởng tích cực và tiêu cực của tƣ tƣởng quản lý

của Khổng Tử đối với việc quản trị nhân lực ở Việt Nam trong trong giai đoạn

hiện nay.

- Đề xuất một số ý tƣởng nhằm vận dụng tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử

vào quản trị nhân lực của Việt Nam hiện nay.

5. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

5.1. Đối tƣợng nghiên cứu

Đề tài tập trung nghiên cứu nội dung học thuyết quản lý của Khổng Tử,

trong đó đặc biệt quan tâm tới việc vận dụng các tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử

vào công tác quản trị nhân lực hiện nay.

5.2. Phạm vi nghiên cứu

- Về không gian: Vận dụng tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử vào công tác

quản trị nhân lực ở Việt Nam hiện nay

- Về thời gian: giai đoạn từ năm 2010 đến 2018

6. Giả thuyết nghiên cứu

Giả thuyết 1: Tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử còn nguyên giá trị đối với

công tác quản trị nhân lực ở Việt Nam hiện nay

Giả thuyết 2: Tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử không còn phù hợp với bối

cảnh Việt Nam hiện nay.

7. Phƣơng pháp nghiên cứu

Để có thể thực hiện đề tài này, nhóm tác giả dự kiến sử dụng các phƣơng

pháp nhƣ sau:

- Phƣơng pháp luận khoa học: Đề tài sử dụng phƣơng pháp luận của chủ

nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, ngoài ra còn sử dụng kết

hợp các phƣơng pháp logic, lịch sử, phân tích, tổng hợp, hệ thống cấu trúc,... bắt

đầu từ quan điểm tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử trong quá trình giải quyết các

vấn đề về quản trị nhân lực.

- Phƣơng pháp nghiên cứu tài liệu: Nhóm tác giả thu thập, tổng hợp, phân

tích, nghiên cứu đánh giá các tài liệu thứ cấp, thông tin từ các công trình nghiên

cứu khoa học trƣớc đây, kế thừa có tính chọn lọc, tƣ duy logic để rút ra các kết

luận cần thiết liên quan đến tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử trong hoạt động

quản trị nhân lực

- Phƣơng pháp quan sát: Nhóm tác giả quan sát việc ứng dụng tƣ tƣởng

quản lý của Khổng Tử vào công tác quản trị nhân lực ở một số đơn vị hành

chính, sự nghiệp ở nƣớc ta.

- Phƣơng pháp thảo luận nhóm: Căn cứ mục tiêu của vấn đề nghiên cứu,

chủ nhiệm đề tài tiến hành phân công nhiệm vụ, vấn đề nghiên cứu đối với các

thành viên. Các thành viên sau quá trình thu thập tƣ liệu, thông tin, nghiên cứu

vấn đề theo phân công sẽ tổ chức thảo luận nhóm. Trong quá trình thảo luận,

thành viên đƣợc phân công sẽ trình bày vấn đề nghiên cứu đƣợc phân công, các

thành viên còn lại sẽ tham gia phản biện, góp ý để cùng nhau hoàn thiện nội

dung của đề tài.

- Phƣơng pháp lấy ý kiến chuyên gia: Trong quá trình nghiên cứu đề tài

các thành viên sẽ độc lập nghiên cứu, trao đổi và thảo luận nhóm. Đối với những

vấn đề nhóm tác giả thấy chƣa thỏa đáng đã thống nhất liên hệ, xin ý kiến học

thuật của các chuyên gia thuộc các lĩnh vực Sử học, Triết học, Nhân sự…về vấn

đề nghiên cứu và ý kiến, kinh nghiệm áp dụng thực tiễn của các nhà quản lý tại

các tổ chức, doanh nghiệp đối với việc áp dụng tƣ tƣởng Khổng Tử vào hoạt

động quản lý nhân lực.

8. Đóng góp mới của đề tài

- Về mặt lý luận:

+ Đề tài nghiên cứu, tìm hiểu một cách có hệ thống tƣ tƣởng quản lý của

Khổng Tử;

+ Làm rõ thêm những vấn đề liên quan đến việc dùng ngƣời (quản trị nhân

lực) trong tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử;

+ Góp phần hệ thống hoá những quan điểm của Khổng Tử trong hoạt động

quản trị nhân lực.

- Về mặt thực tiễn:

+ Góp phần làm rõ ảnh hƣởng tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử, cả mặt

tích cực và tiêu cực, đối với công tác quản trị nhân lực trong bối cảnh Việt Nam

hiện nay.

+ Đề tài có thể sử dụng làm tài liệu trong nghiên cứu và giảng dạy các

chuyên đề, môn học có liên quan đến tƣ tƣởng của Khổng Tử. Những đề xuất, ý

tƣởng của đề tài là những kiến giải có cơ sở khoa học để vận dụng sáng tạo, linh

hoạt tƣ tƣởng này trong công tác quản trị nhân lực ở Việt Nam.

9. Kết cấu của đề tài

Ngoài phần mở đầu, phần kết luận, phần nội dung của đề tài đƣợc chia

thành 2 chƣơng:

Chƣơng 1: Nội dung cơ bản tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử

Chƣởng 2: Vận dụng tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử vào quản trị nhân lực

trong bối cảnh Việt Nam hiện nay

CHƢƠNG 1

NỘI DUNG CƠ BẢN TƢ TƢỞNG QUẢN LÝ CỦA KHỔNG TỬ

1.1. Một số khái niệm

1.1.1. Khái niệm tư tưởng

Theo các tài liệu ghi nhận là sự phản ảnh hiện thực trong ý thức, là biểu

hiện các mối quan hệ giữa con ngƣời với những vấn đề thế giới xung quanh. Tƣ

tƣởng là ý thức của một cá nhân, một cộng đồng. Nó chứa một hệ thống những

quan điểm, quan niệm, luận điểm đƣợc xây dựng trên một nền tảng triết học.

Các khái niệm mang tính chất nhất quán, những quan điểm đại diện cho ý chí,

nguyện vọng của cá nhân, giai cấp, một dân tộc đƣợc hình thành trên cơ sở thực

tiễn nhất định và trở lại chỉ đạo hoạt động thực tiễn, cải tạo hiện thực.

Tƣ tƣởng là sự phản ánh hiện thực trong ý thức, là biểu hiện quan hệ của

con ngƣời với thế giới chung quanh. "Tư tưởng" ở đây không phải dùng với

nghĩa tinh thần - tƣ tƣởng, ý thức tƣ tƣởng của một cá nhân, một cộng đồng, mà

với nghĩa là một hệ thống những quan điểm, quan niệm, luận điểm đƣợc xây

dựng trên một nền tảng triết học (thế giới quan và phƣơng pháp luận) nhất quán,

đại biểu cho ý chí, nguyện vọng của một giai cấp, một dân tộc đƣợc hình thành

trên cơ sở thực tiễn nhất định và trở lại chỉ đạo hoạt động thực tiễn, cải tạo hiện

thực. Khái niệm "tư tưởng" liên quan trực tiếp đến khái niệm "nhà tư tưởng".

Một ngƣời xứng đáng là nhà tƣ tƣởng, theo V.I.Lênin khi ngƣời đó biết giải

quyết trƣớc ngƣời khác tất cả những vấn đề chính trị-sách lƣợc, các vấn đề về tổ

chức, về những yếu tố vật chất của phong trào không phải một cách tự phát.

Tƣ tƣởng triết học của Khổng Tử thể hiện tập trung ở ba nội dung chính:

Quan niệm về trời, quỷ thần, con ngƣời; học thuyết về luân lý đạo đức và tƣ

tƣởng về chính trị – xã hội. Quan niệm về trời, thiên mệnh, quỷ thần và con

ngƣời đƣợc coi là cơ sở cho những quan điểm khác trong hệ thống tƣ tƣởng của

Khổng Tử. Nó khá mâu thuẫn bởi tính hai mặt, và vì thế, ngƣời ta vẫn còn nhiều

ý kiến khác nhau về đặc điểm và khuynh hƣớng tƣ tƣởng của ông.

Tƣ tƣởng hay ý thức hệ là hệ thống các mục đích và quan niệm giúp điều

chỉnh mục tiêu, dự tính và hành động của con ngƣời. Một ý thức hệ có thể hiểu

nhƣ một tầm nhìn bao quát, nhƣ cách thức để xem xét sự vật, thƣờng gặp trong

một vài trƣờng phái triết học xã hội. Trong đề này này, nhóm tác giả sẽ sử dụng

khái niệm này để nghiên cứu.

1.1.2. Khái niệm quản lý

Tập quán sinh sống của con ngƣời là quần tụ, sinh sống cộng đồng. Để tồn

tại và phát triển, có nhiều việc mà một cá nhân không thể làm đƣợc hoặc làm

đƣợc nhƣng kém hiệu quả do đó cần sự liên kết để cùng thực hiện. Từ những

yêu cầu khách quan về sự liên kết hợp tác cộng đồng, các cá nhân dần tụ họp

liên kết với nhau thành những tổ chức.

Hợp tác và phân công lao động tiến dần từ thấp đến cao, từ chƣa hoàn thiện

đến hoàn thiện theo trình độ phát triển của lực lƣợng sản xuất. Mọi thành quả

của tổ chức dù ở bất kỳ trình độ phát triển nào cũng là sự kết hợp, hợp tác cộng

đồng của tất cả các thành viên. Vì thế cần đến yếu tố điều hành, phối hợp các bộ

phận, cá nhân trong tổ chức – yếu tố đó là quản lý.

Trong cộng đồng xã hội thị tộc, xã hội nguyên thủy đã hình thành các tổ

chức tự quản, đó là hội đồng thị tộc với ngƣời đứng đầu là tù trƣởng với vai trò

thực hiện chức năng quản lý thị tộc. Khi chế độ tƣ hữu ra đời, xuất hiện mâu

thuẫn và ra đời giai cấp, mâu thuẫn giai cấp. Để duy trì địa vị của giai cấp thống

trị và giải quyết các mâu thuẫn không thể điều hòa thì Nhà nƣớc xuất hiện để

thực hiện chức năng quản lý xã hội.

Cùng với sự phát triển của hợp tác, phân công lao động. Xã hội loài ngƣời

đã trải qua các cuộc cách mạng gắn liền với các hình thái kinh tế - chính trị - xã

hội. Trong mỗi tổ chức, quản lý đóng vai trò hết hợp sự nỗ lực chung của mỗi cá

nhân trong tổ chức và sử dụng các nguồn lực vật chất có đƣợc để đạt các mục

tiêu chung và mục tiêu riêng của từng thành viên tổ chức.

Các Mác đã tổng hợp và đƣa ra quan điểm về quản lý:“Mọi người lao động

trực tiếp trong xã hội hoặc lao động chung thực hiện trên quy mô tương đối lớn, ở

mức độ nhiều hay ít đều cần đến quản lý". Tóm lại, nguồn gốc ra đời của quản lý là

sự cần thiết kết hợp, phối hợp hoạt động giữa các cá nhân trong xã hội, giữa con

ngƣời với tự nhiên để mang lại lợi ích mong muốn cho cá nhân và toàn xã hội.

Con ngƣời đã thực hiện hoạt động quản lý từ xa xƣa, nhƣng quản lý ra đời

với tƣ cách là một ngành khoa học thì còn rất mới mẻ. Quản lý là một khái niệm

rộng bao gồm nhiều hoạt động trên các lĩnh vực khác nhau, tuy vậy vẫn có

những nội dung chung nhất phản ánh bản chất của hoạt động này. Quản lý gồm

hai quá trình đan xen vào nhau một cách chặt chẽ là: “Duy trì” và “Phát triển”.

Nếu ta chỉ quan tâm duy trì sự tồn tại của tổ chức thì khi môi trƣờng thay đổi, tổ

chức sẽ bị lạc hậu, trì trệ, đổ vỡ. Nếu chỉ lo thúc đẩy tổ chức phát triển mà

không quan tâm duy trì, thì tổ chức dễ gặp phải rủi ro trên bƣớc đƣờng phát triển

hoặc không có đủ điều kiện phát triển. Nhìn nhận tổng quát giúp cho các nhà

quản lý hoạch định đƣợc những kế hoạch, tiến trình hợp lý giúp cho tổ chức tồn

tại để phát triển hoặc phát triển trên cơ sở tồn tại.

Quản lý gắn liền với kinh tế - xã hội, đặc thù của mỗi tổ chức nên trên thực

tế đã có nhiều quan điểm khác nhau về hoạt động này. Những quan điểm này có

lịch sử ra đời khác nhau và gắn với mỗi tổ chức trong từng lĩnh vực:

- Theo F.W. Taylor: "quản lý là biết chính xác điều bạn muốn người

khác làm và sau đó biết được rằng họ đã thành công việc đó một cách tốt

nhất và rẻ nhất"

- Henry Fayol định nghĩa: "quản lý là một tiến trình bao gồm các khâu lập

kế hoạch, tổ chức, lãnh đạo và kiểm tra các nỗ lực của mỗi thành viên trong tổ

chức và sử dụng tất cả các nguồn lực khác nhau của tổ chức nhằm đạt mục tiêu

đã định trước"

- Mary Parker Follett cho rằng: "quản lý là nghệ thuật đạt mục tiêu thông

qua con người".

- Có ý kiến cho rằng quản lý là hoạt động phối hợp các hoạt động chung

của một đoàn thể hợp tác; hay quản lý là điều khiển con ngƣời và sự vật nhằm

đạt mục tiêu đã định trƣớc.

Từ những quan điểm trên có thể tiếp cận một khái niệm mang tính tổng hợp

về quản lý nhƣ sau: “Quản lý là sự tác động có tổ chức, có định hướng của chủ

thể lên các khách thể nhằm đạt được mục tiêu định trước” [27,tr14]

Quản lý đƣợc cấu thành bởi các yếu tố sau:

- Chủ thể quản lý: là yếu tố tạo ra tác động quản lý trong mọi quá trình hoạt

động. Chủ thể quản lý có thể là cá nhân hay tổ chức. Chủ thể quản lý tác động

lên đối tƣợng quản lý bằng các công cụ với những phƣơng pháp thích hợp theo

guyên tắc nhất định phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh của tổ chức.

- Khách thể quản lý: là yếu tố tiếp nhận sự tác động của chủ thể quản lý.

Khách thể quản lý có thể là những hành vi thực thể (cá nhân, tổ chức, sự vật hay

môi trƣờng...), nhƣng cũng có thể là mối quan hệ giữa các thực thể trong quá

trình vận động, tồn tại.

- Mục tiêu: là căn cứ để chủ thể quản lý phát ra các tác động quản lý, cũng

nhƣ lựa chọn các phƣơng pháp quản lý thích hợp. Chủ thể, khách thể quản lý

đều hƣớng tới mục tiêu quản lý, đó là cái đích cần đạt tới tại một thời điểm trong

tƣơng lai với những yêu cầu, nội dung... do chủ thể và khách thể đã thống nhất,

xác định từ trƣớc.

- Môi trƣờng quản lý: bao gồm môi trƣờng tự nhiên, kinh tế, chính trị, xã

hội... có ảnh hƣởng, tác động đến hoạt động quản lý, mục tiêu quản lý. Trong

các môi trƣờng khác nhau, chủ thể quản lý phải tìm kiếm, sử dụng các công cụ

quản lý, phƣơng pháp quản lý phù hợp. Môi trƣờng vừa đặt ra mục tiêu, vừa là

địa bàn, động lực cho mỗi tổ chức hoạt động. Đây là một yếu tố có tác động

quan trọng trong quản lý.

- Phƣơng pháp quản lý: Phƣơng pháp quản lý là tổng thể những cách thức

tác động của chủ thể quản lý tới đối tuợng quản lý trên cơ sở lựa chọn những

công cụ và phƣơng tiện quản lý phù hợp nhằm mang lại hiệu quả quản lý cao nhất

trong điều kiện môi trƣờng nhất định. Từ định nghĩa này có thể thấy nội hàm của

phƣơng pháp quản lý gồm thứ nhất là lựa chọn công cụ và phƣơng tiện quản lý

phù hợp, thứ hai là lựa chọn cách thức tác động của chủ thể tới đối tƣợng quản lý.

Phƣơng pháp quản lý có 4 đặc trƣng cơ bản: tính linh hoạt và sáng tạo; tính đa

dạng, phong phú; quan hệ hữu cơ với các nguyên tắc quản lý; là cơ sở cho việc

hình thành phong cách và nghệ thuật quản lý.

- Công cụ quản lý bao gồm: công cụ có tính quyền lực, công cụ có tính vật

chất và công cụ có tính phi vật chất. Mỗi một công cụ sẽ có những phƣơng pháp

quản lý khác nhau đi kèm tƣơng ứng với nó. Mỗi một đối tƣợng quản lý khác

nhau thì phải có công cụ tƣơng thích và phải đƣợc liên tục cải tiến để phù hợp với

những thời điểm khác nhau. Thứ nhất, căn cứ vào việc sử dụng công cụ quyền

lực, có thể phân chia thành 03 phƣơng pháp quản lý: phƣơng pháp quản lý chuyên

quyền, phƣơng pháp quản lý dân chủ và phƣơng pháp quản lý “tự do”.Thứ hai,

căn cứ vào việc sử dụng công cụ có tính vật chất, phƣơng pháp quản lý đƣợc phân

chia thành: phƣơng pháp quản lý bằng kinh tế, phƣơng pháp tổ chức - hành chính.

Thứ ba, căn cứ vào việc sử dụng công cụ có tính phi vật chất, phƣơng pháp quản

lý bao gồm: phƣơng pháp chính trị - tƣ tƣởng (phƣơng pháp tuyên truyền giáo

dục), phƣơng pháp tâm lý - xã hội.

Quản lý có mặt trong tất cả các lĩnh vực hoạt động, đời sống kinh tế - xã

hội nên khách thể, đối tƣợng quản lý rất đa dạng, phong phú. Các đối tƣợng có

thể tồn tại độc lập hoặc kết thành thực thể gắn liền với quá trình tồn tại và vận

động của các thực thể khác nhau.

Quản lý là hoạt động khách quan nảy sinh khi cần có sự nỗ lực của tập thể

để thực hiện công việc cụ thể nhằm đạt đƣợc mục tiêu chung. Quản lý diễn ra

với các quy mô, cấp độ của tổ chức khác nhau, từ nhỏ đến lớn từ đơn giản đến

phức tạp, trên tất cả các lĩnh vực đời sống kinh tế - chính trị - xã hội... trong đó

quản lý kinh tế - xã hội là lĩnh vực phức tạp hơn cả. Vì hoạt động này diễn ra

thƣờng xuyên, phong phú đa dạng, liên quan đến mọi tầng lớp trong xã hội, đến

mỗi cá nhân con ngƣời và các giá trị vô hình nhƣ phong tục tập quán, truyền

thống văn hóa – lịch sử của mỗi quốc gia, dân tộc. Vì vậy, để đạt đƣợc các mục

tiêu dự kiến trong quản lý cần phải kết hợp hài hòa, linh hoạt gắn liền với các

đặc điểm của môi trƣờng quản lý, đối tƣợng quản lý. Các hoạt động quản lý về

cơ bản đều hƣớng tới các mục tiêu sau:

- Tổ chức, phối hợp, điều hành, hƣớng dẫn hoạt động của các cá nhân trong

tổ chức thống nhất hành động để đạt đƣợc những mục tiêu chung.

- Kết hợp hài hòa lợi ích của từng cá nhân với lợi ích tập thể, trên cơ sở

phát huy nỗ lực cá nhân, tạo môi trƣờng và mọi điều kiện cho sự phát triển của

mỗi cá nhân, tôn trọng mục tiêu cá nhân, gắn kết giữa mục tiêu cá nhân với mục

tiêu chung của tổ chức nhằm duy trì sự tồn tại bền vững, thúc đẩy sự phát triển

của tổ chức.

- Tạo nên sự ổn định và tính thích ứng cao của tổ chức cả về nội dung và

hình thức trong môi trƣờng luôn biến động, đáp ứng các yêu cầu của cá nhân, tổ

chức và tiến trình phát triển của thời đại.

Từ mục tiêu là duy trì sự tồn tại và phát triển của tổ chức nhằm bảo vệ, đáp

ứng các nhu cầu, lợi ích của tổ chức và từng thành viên.

1.1.3 Vai trò của quản lý

- Tạo nên sự thống nhất ý trí, hành động giữa các cá nhân, các bộ phận

trong tổ chức. Đây là điều kiện tiên quyết đối với mọi họat động quản lý. Tuy

nhiên, sự thống nhất phải phù hợp với quy luật khách quan, phù hợp với nguyện

vọng của đại đa số thành viên trong tổ chức.

- Thông qua thực tiễn công tác quản lý, chủ thể quản lý xây dựng định

hƣớng, kế hoạch, mục tiêu ngắn hạn, trung hạn, dài hạn đối với tổ chức. Từ đó

tập trung, huy động mọi nỗ lực của các thành viên trong tổ chức, thống nhất ý

chí – hành động của cả hệ thống nhằm đạt đƣợc các mục tiêu xác định ở từng

thời kỳ.

- Quản lý có vai trò to lớn trong phối hợp, điều hòa các hoạt động của mỗi

thành viên, của các bộ phận trong tổ chức để vừa phát huy đƣợc thế mạnh, vừa

ngăn ngừa kiểm soát, loại bỏ những mâu mất ổn định của tổ chức trong quá trình

triển khai các hoạt động để đạt các mục tiêu đề ra của tổ chức.

- Để tổ chức hòa nhập với môi trƣờng xã hội, quản lý đã vận dụng nguyên

tắc hoạt động của các quy luật tồn tại trong môi trƣờng vào điều kiện cụ thể của tổ

chức từ đó hình thành cơ chế quản lý điều hành, thể chế tổ chức, tạo môi trƣờng

cho sự phát triển của tổ cức và mỗi thành viên trong từng thời kỳ phát triển.

- Quản lý còn là căn cứ để xác định chức năng, nhiệm vụ cụ thể cho mỗi

bộ phận, thành viên của tổ chức. Là cơ sở để mỗi thành viên nhận thức đƣợc vai

trò, trách nhiệm của mình về số lƣợng, chất lƣợng công việc đƣợc phân công.

- Trên cơ sở nắm bắt thực trạng, bố trí nhân sự và công cụ lao động phù

hợp với trình độ chuyên môn và năng lực của mỗi thành viên, để họ phát huy

đƣợc tài năng trên cơ sở chuyên môn hóa nhằm hoàn thành công việc đƣợc giao

tốt nhất.

- Phối hợp, điều tiết nhịp nhàng các bộ phận trong tổ chức, để các bộ phận

ngoài việc hoàn thành các nhiệm vụ của mình vừa trợ giúp, phối hợp, thúc đẩy

các bộ phận khác cùng hoàn thành tốt các nhiệm vụ, mục tiêu chung của tổ chức.

- Hiệu quả của quản lý duy trì sự tồn tại của tổ chức, thông qua đó đóng

góp cho toàn xã hội. Đồng thời, củng cố địa vị của tổ chức dựa trên quy mô tổ

chức, chất lƣợng – số lƣợng các hoạt động của tổ chức trong cung cấp các dịch

vụ, sản phẩm đối với xã hội.

1.2. Hoàn cảnh ra đời tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử

1.2.1. Bối cảnh lịch sử Trung Quốc thời Khổng Tử

Miền Bắc Trung Quốc cổ đại có hai dòng sông nhỏ: sông Thù và sông Tứ

chảy qua khúc dụ. Đó là nơi chôn rau cắt rốn của Y Doãn; nơi có lăng của Thiếu

Hạo, có miếu của Chu Công; nơi Khổng Tử mở mắt chào đời, sinh sống thời thơ

ấu, giảng dạy lúc trƣởng thành cho đến lúc tuổi già, sức yếu, yên nghỉ khi đã lìa

đời. Bởi vậy nên nói đến dòng sông Thù, sông Tứ tức là ám chỉ Khổng học,

Khổng môn.

Nhìn bản đồ địa lý Trung Hoa, ta thấy có hai phần rõ rệt:

Một là phần cao nguyên rừng núi, nơi xƣng hùng, xƣng bá của các nƣớc

Tấn, Tần, Tề, Sở.

Hai là phần đồng bằng, chỉ có những nƣớc nhỏ: Vệ, Trần, Tống, Trịnh, Lỗ

- quê hƣơng của Khổng Tử…Nhƣng nơi đây lại quy tụ nền văn minh tinh thần

Trung Hoa.

Nhìn toàn bản đồ địa lý Trung Hoa cổ đại, ta thấy thực là “giang sơn riêng

chiếm một cảnh trời”. Phía Đông là biển cả. Phía Bắc là Hoàng Hà chín khúc

cuồn cuộn chảy, dãy Thái Hằng tuyết phủ mây che. Xa hơn là sa mạc Gobi với

cát phủ quanh năm. Phía Tây là Tần Lĩnh và Côn Lôn, hai dãy núi điệp trùng

hiểm trở. Phía Nam là dãy Hi - mã - lạp sơn hùng vĩ nhƣ bức trƣờng thành ngăn

cách Trung Hoa với các nƣớc miền Nam nhƣ Ấn Độ, Tây Tạng…Vì địa hình, vị

trí cách trở Trung Quốc cổ đại rất khó có thể liên lạc, giao lƣu với các nƣớc khác

trong và ngoài khu vực.

Với tính cách là một hình thái ý thức xã hội, sự phát sinh và phát triển của

tƣ tƣởng triết học Trung Quốc cổ đại gắn liền với hoàn cảnh đất nƣớc, gắn với

quá trình biến đổi của điều kiện kinh tế, xã hội cùng sự phát triển của khoa học

Trung Quốc đƣơng thời.

Về chính trị, cùng với Ấn Độ, Trung Quốc là trung tâm văn hóa và triết

học cổ xƣa, rực rỡ, phong phú nhất của nền văn minh phƣơng Đông - chiếc nôi

lớn của nền văn minh nhân loại. Với tính cách là một hình thái ý thức xã hội, sự

phát sinh và phát triển của tƣ tƣởng triết học Trung Quốc cổ đại gắn liền với quá

trình biến đổi của điều kiện kinh tế, xã hội cùng sự phát triển của khoa học

Trung Quốc đƣơng thời.

Nho giáo ra đời vào thời Xuân thu - Chiến quốc, là thời kỳ chính trị có

nhiều biến động. Suốt thời Xuân thu, mệnh lệnh của “thiên tử” nhà Chu không

còn đƣợc tuân thủ, trật tự lễ nghĩa, cƣơng thƣờng đảo lộn, đạo đức suy đồi. Nạn

chƣ hầu chiếm ngôi “thiên tử’’ đại phu lấn quyền chƣ hầu, tôi giết vua, cha giết

con, anh hại em, vợ hại chồng thƣờng xuyên xảy ra. Các nƣớc chƣ hầu đua nhau

động binh gây chiến tranh thôn tính lẫn nhau hết sức khốc liệt. Trong khoảng 295

năm thời Xuân thu thì đã xảy ra 483 cuộc chiến tranh. Những nƣớc chƣ hầu đang

dần lớn mạnh và tranh nhau làm bá thiên hạ. Trong số những nƣớc hùng mạnh

nhất thời bấy giờ chỉ có năm nƣớc gọi là cục diện “Ngũ bá”, gồm Tề, Tấn, Tần,

Sở, Tống. Cuối Xuân thu, có thêm Ngô và nƣớc Việt. Do chiến tranh xảy ra liên

miên, dân đã nghèo khổ lại càng thêm nghèo khổ, nhiều nơi “thây ngƣời chết đầy

đƣờng”.

Về kinh tế, trong thời kỳ Xuân thu, việc sử dụng công cụ sản xuất bằng sắt và

dùng bò kéo cày đã khá phổ biến, tạo điều kiện cho việc khai khẩn đất hoang, hoàn

thiện kỹ thuật canh tác ruộng đất và kỹ thuật “dẫn thủy nhập điền”, góp phần nâng

cao năng suất lao động trong nông nghiệp. Thủ công nghiệp đã có bƣớc phát triển

mới, đặc biệt ở sự phân công lao động và chuyên môn hóa sản xuất, tạo ra một loạt

ngành nghề mới bên cạnh ngành nghề cổ truyền, nhƣ nghề luyện kim, nghề đúc và

rèn sắt, nghề mộc, nghề xây, nghề thuộc da, nghề nhuộm, nghề làm đồ gốm. Cùng

với sự phát triển của nông nghiệp, thủ công nghiệp và thƣơng nghiệp cũng ngày

càng phát triển hơn.

Đến thời Chiến quốc kinh tế đã phá triển mạnh. Nghề luyện sắt hƣng

thịnh, đồ dùng bằng sắt phổ biến rộng rãi, đặc biệt là các công cụ nhƣ lƣỡi cày,

quốc, rìu, dao… Đô thành các nƣớc và một số thành ấp lập bên những đƣờng

giao thông trọng yếu trở thành những trấn đô lớn. Thủy lợi và kỹ thuật canh tác

trong nông nghiệp vì thế càng phát triển. Các công trình thủy lợi đƣợc xây dựng

khắp nơi từ lƣu vực Hoàng Hà đến Trƣờng Giang, từ bờ biển phía Đông đến

vùng Tứ Xuyên. Kéo theo đó là sự phát triển của các nghề thủ công nhƣ luyện

kim, đồ gốm, nghề chạm bạc, nghề dệt lụa. Tiền tệ bằng kim loại thịnh hành.

Về văn hóa, ngoài những thể chế, lễ nghi, tế tự, thời Chu đã cải chữ viết,

dùng thẻ tre tiện hơn mai rùa và xƣơng thú để nghi những điều muốn nhớ vừa dễ

khắc, vừa dễ sắp đặt (khoét lỗ trên thẻ, dùng dây da xỏ thành từng bó - từng

quyển); sau họ biết dùng cây nhọn nhúng vào sơn viết lên thẻ tre hoặc lụa, dễ và

mau hơn khắc nhiều. Nhờ vậy mà Nhà chu và chƣ hầu nào cũng có quan chép sử

của triều đình.

Về xã hội, ngay thời Xuân thu, trên cơ sở phát triển của sức sản xuất xã

hội, đất do nông dân vỡ hoang trở thành ruộng tƣ ngày càng tăng thêm. Bọn quý

tộc có quyền thế chiếm đoạt ruộng đất công ngày càng nhiều. Chế độ sở hữu tƣ

nhân về ruộng đất hình thành. Đến thời Chiến quốc, do chiến tranh giữa các

nƣớc liên tục xảy ra trên quy mô lớn đã làm cho đời sống nhân dân ngày càng

khổ hơn, trật tự xã hội đảo lộn, long dân ly tán. Mạnh tử đã viết: “Đánh nhau

tranh giành, thì giết ngƣời thây chết đầy thành; đánh nhau giành đất, thì giết

ngƣời thây chết đầy đồng”. (“Mạnh Tử”, Ly Lâu thƣợng, 14). Do có chế độ mua

bán ruộng đất tự do nên bọn quý tộc, thƣơng nhân giàu có đã chiếm đƣợc nhiều

ruộng đất của nông dân, trở thành những địa chủ lớn, chúng chuyển sang hình

thức thuê mƣớn công nhân và cho phát canh thu tô. Quan hệ sản xuất phong

kiến nông nô dần dần chiếm ƣu trong đời sống xã hội.

Chính trong thời đại lịch sử biến chuyển sôi động đó đặt ra một loạt những

vấn đề xã hội và triết học mới, buộc các nhà tƣ tƣởng phải quan tâm lý giải, làm

nảy sinh một loạt các trƣờng phái triết học đa dạng trong đó có Nho giáo.

1.2.2. Điều kiện kinh tế xã hội của Trung Quốc cổ đại

Trung Quốc cổ đại kéo dài từ thế kỷ XXI trƣớc công nguyên đến cuối thế

kỷ III trƣớc công nguyên, với sự kiện Tần Thủy Hoàng thống nhất Trung Quốc

lập ra nhà Tần – nhà nƣớc phong kiến trung ƣơng tập quyền, chấm dứt cảnh

phân tán, tranh giành giữa các nƣớc chƣ hầu.

Lịch sử Trung Quốc cổ đại đƣợc chia làm ba thời kỳ tƣơng xứng với ba

triều đại: Hạ, Thƣơng (Ân), Chu:

- Hạ: (Khoảng thế kỷ XXI đến thế kỷ XVI trƣớc công nguyên): Dù cho Vũ

(con vua Nghiêu, đƣợc vua Thuấn nhƣờng ngôi) chƣa xƣng vƣơng, nhƣng là

ngƣời đặt cơ sở cho nhà Hạ. Thời kỳ này, Trung Quốc chƣa có chữ viết, chỉ biết

đồng đỏ. Sau bốn thế kỷ tồn tại, đã diệt vong và không để lại nhiều chứng tích cụ

thể dƣới thời vua Kiệt – bạo chúa nổi tiếng đầu tiên trong lịch sử Trung Quốc.

- Thƣơng (còn gọi là Ân, từ thế kỷ XVI đến thế kỷ XII trƣớc công

nguyên): Thang là ngƣời tiêu diệt vua Kiệt lập ra nhà Thƣơng. Thời kỳ này

Trung Quốc đã biết sử dụng đồng thau, chữ viết ra đời, nông lịch ra đời, tính

đƣợc thủy triều... Nhà Thƣơng, giới quý tộc giữ vai trò thống trị và cho rằng đây

là trời định, nhà vua là thiên tử, quản lý quốc gia theo mệnh trời.

- Chu (thế kỷ XI đến thế kỷ III trƣớc công nguyên): Văn vƣơng đã tiêu

diệt vua Trụ - bạo chúa nhà Thƣơng lập lên nhà Chu. Trong hơn tám thế kỷ tồn

tại, nhà Chu đƣợc chia làm hai thời kỳ: Tây Chu và Đông Chu. Từ khi thành

lập đến năm 771 TCN nhà Chu đóng kinh đô ở Cảo Kinh, phía tây nên gọi là

Tây Chu. Ở thời kỳ này Trung Quốc tƣơng đối ổn định. Từ năm 771 TCN, nhà

Chu rời kinh đô về Lạc Ấp ở phía Đông nên gọi là Đông Chu. Thời kỳ Đông

Chu lạ chia làm hai giai đoạn: Xuân Thu (772 – 481 TCN) và Chiến Quốc

(403-221TCN).

Thời kỳ Đông Chu là giai đoạn chuyển biến từ chế độ chiếm hữu nô lệ

sang chế độ phong kiến. Đồ sắt ra đời và đƣợc sử dụng rộng rãi, tạo nên cuộc

cách mạng về công cụ sản xuất. Hệ thống thủy lợi đƣợc quan tâm, phát triển tạo

điều kiện cho nông dân trồng cấy hai vụ lúa. Nhà Chu khuyến khích khai hoang,

khẩn hóa, mở rộng đất canh tác, chế tác kim loại, khai khoáng, làm muối, làm

thủy tinh, các nghề thêu dệt thủ công, đan lát... xuất hiện các trung tâm mua bán,

đô thị, hệ thống giao thông đƣợc mở rộng. Thời kỳ ấy đòi hỏi phải xây dựng lại

cách thức tổ chức quản lý để ổn định trật tự xã hội, xây dựng xã hội thịnh

vƣợng, cứ vớt thiên hạ khỏi khổ đau.

Trong xã hội, bên cạnh giai cấp quý tộc, nông dân, thợ thủ công, nô lệ

xuất hiện thêm hai giai tầng mới là địa chủ và thƣơng nhân. Khi nhà Chu còn

thịnh vƣợng, thì đất đai thuộc sở hữu nhà vua. Vào thời kỳ Chiến Quốc , phần

lớn đất đai nằm trong tay tầng lớp địa chủ. Tài sản đã phân hóa xã hội thành hai

giai cấp sang hèn, đạo đức xã hội suy thoái, đảo lộn... Tình cảnh tôi giết vua, con

giết cha, vợ giết chồng... trở nên phổ biến, thời đại “lễ hư, nhạc hỏng”. Nhân

dân đói khổ vì chiến tranh, vì bị áp bức bóc lột nặng nề.

Trong xã hội xuất hiện tầng lớp trí thức mới, họ không trị nƣớc mà bàn

luận việc nƣớc, hình thành nhiều học thuyết, trƣờng phái tƣ tƣởng – triết học –

chính trị - xã hội khác nhau, hoạt động sôi nổi gọi là phong trào “bách gia chư

tử” (bách gia tranh minh, chƣ tử hƣng khởi). Các học thuyết, tƣ tƣởng, trƣờng

phái đều hƣớng vào việc giải quyết những vấn đề thực tiễn chính trị - đạo đức

của xã hội. Đây là nét đặc trƣng tiêu biểu cho các học thuyết chính trị xã hội

Trung Quốc cổ đại.

Sống trong một xã hội nông nghiệp, sản xuất kém phát triển vào cuối đời

Xuân Thu, đầy cảnh “đại loạn” và “vô đạo”, bản thân đã từng làm nhiều nghề

“bỉ lậu” rồi làm quan cai trị, Khổng Tử nhận thức đƣợc nhu cầu về hoà bình, ổn

định, trật tự và thịnh vƣợng của xã hội và mọi thành viên. Khổng Tử là một

ngƣời “nhập thể” và luôn trăn trở với chuyện quản lý của xã hội theo cách tốt

nhất. Song, ông không phải là một nhà cách mạng từ dƣới lên, ông chỉ muốn

thực hiện những cải cách xã hội từ trên xuống, bằng con đƣờng “Đức trị”.

Xã hội lý tƣởng mà Khổng Tử muốn xây dựng là một xã hội phong kiến

có tôn ti, trật tự. Từ Thiên Tử tới các chƣ hầu lớn nhỏ, từ quý tộc tới bình dân, ai

có phận nấy, đều có quyền lợi và nhiệm vụ sống hoà hảo với nhau, giúp đỡ

nhau, nhất là hạng vua chúa, họ phải có bổn phận dƣỡng dân- lo cho dân đủ ăn

đủ mặc, và bổn phận giáo dân bằng cách nêu gƣơng và dậy lễ, nhạc, văn, đức,

bất đắc dĩ mới dùng hình pháp. Xã hội đó lấy gia đình làm cơ sở và hình mẫu,

trọng hiếu đễ, yêu trẻ, kính giá. Mọi ngƣời đều trọng tình cảm và công bằng,

không có ngƣời quá nghèo hoặc quá giàu; ngƣời giàu thì khiêm tốn, giữ lễ,

ngƣời nghèo thì “lạc đạo”. Dù sao thì ý tƣởng trên cũng đƣợc cả hai giai cấp

bóc lột và bị bóc lột thời đó dễ chấp nhận hơn, dễ thực hiện hơn so với hình mẫu

xã hội vô chính phủ “ngu si hưởng thái bình” của Lão Tử và mẫu “quốc cường

quân tôn” bằng hình phạt hà khắc và lạm dụng bạo lực của phái pháp gia.

Cái “cốt” lý luận để xây dựng xã hội trên, cái giúp cho các nhà cai trì lập lại trật

tự từ xã hội vô đạo chính là đạo Nho – đạo Nhân của Khổng Tử. Cho nên, dù có

nói về chính trị, giáo dục hay đạo đức thì Khổng Tử đều xuất phát từ vấn đề

nhân sự và mục đích của ông chính là xây dựng một xã hội nhân bản.

Học thuyết của ông gần gũi với cuộc sống đời thƣờng, đi sâu vào phân

tích cách đối nhân xử thế và trách nhiệm của mỗi cá nhân đối với ngƣời xung

quanh. Học thuyết của ông có thể đƣợc minh họa qua những nguyên tắc sau:

Thứ nhất, học thuyết Khổng Tử đi vào việc nghiên cứu tính bền vững của

xã hội. Theo ông chỉ có thể duy trì tính bền vững này một khi giữa những cá

nhân có mối quan hệ theo đẳng cấp rõ ràng. Do vậy, những nhà quản lý cấp thấp

phải thể hiện sự tôn trọng và tuân phục với nhà quản lý cấp cao (quân xử thần

tử, thần bất tử bất trung).

Thứ hai, gia đình là nguyên mẫu của tất cả tổ chức trong xã hội. Do đó,

mỗi cá nhân phải tìm cách duy trì sự phát triển hài hòa của tổ chức bằng cách

cho phép những ngƣời khác bộc lộ bản chất của mình nhƣ phẩm chất, lòng tự

trọng và uy tín, đặc biệt trong công việc (tu thân, tề gia, trị quốc, bình thiên hạ).

Thứ ba, mọi ngƣời phải đối xử với nhau nhƣ chính bản thân mình. Do

vậy, những nhà quản lý cấp cao phải khuyến khích các nhân viên cũng nhƣ các

nhà quản lý cấp trung gian nâng cao kiến thức và kỹ năng nhằm thúc đẩy sự tiến

bộ của toàn tổ chức.

Cuối cùng, mỗi cá nhân trong cuộc sống phải có trách nhiệm học tập mở

mang kiến thức, làm việc chăm chỉ, không hoang phí, rèn luyện đức kiên nhẫn

và giữ gìn những giá trị truyền thống của xã hội.

1.2.3. Vài nét về cuộc đời và sự nghiệp của Khổng Tử

- Về cuộc đời của Khổng Tử

Cuộc đời của Khổng Tử đƣợc chép một cách kỹ lƣỡng trong bộ Sử ký của

Tƣ Mã Thiên, từ đó giúp chúng ta có thể có một cái nhìn đầy đủ, chi tiết, rõ ràng

về nhà giáo dục lỗi lạc của nhân loại

Khổng Tử (551 - 479 TCN) họ Khổng, tên Khâu, tự Trọng Ni, sinh ngày 27

tháng 8 âm lịch năm Canh Tuất, đời vua Châu Linh Vƣơng năm thứ 21 nhà Chu,

tƣơng ứng với đời vua Lỗ Tƣơng Công năm thứ 22, tại làng Xƣơng Bình, huyện

Khúc Phụ, nƣớc Lỗ (nay là tỉnh Sơn Đông nƣớc Trung Quốc).

Theo truyền thuyết, thủy tổ của ông là Vi Tử thấy anh là vua Trụ tàn bạo,

hoang dâm nên can ngăn nhƣng không đƣợc, vì vậy ông đã bỏ nƣớc mà đi để

bảo tồn dòng họ, nên Võ Vƣơng sau khi diệt Trụ rồi phong Vi Tử làm Tống

Hầu. Không rõ tới đời thứ mấy (10 hay 12), họ Khổng phải trốn sang nƣớc Lỗ,

từ đó suy ra, Khổng Tử là đời thứ 15.

Cha Khổng Tử là Thúc Lƣơng Ngột làm một chức quan nhỏ ở nƣớc Lỗ,

ông có phẩm nhất của võ quan và là ngƣời dũng cảm. Tinh thần thƣợng võ và

chiến công của Lƣơng Thúc Ngột đã đƣợc ghi trong Tả truyện, Tuyên công năm

thứ 10 (563 TCN). Võ quan Thúc Lƣơng Ngột, có sách chép là ngƣời đƣợc

mang chức quan đại phu nhƣng có sách lại nghi ngờ.

Khúc Lƣơng Ngột giã từ binh khí khoảng tuổi 63. Cuộc sống gia đình

theo tiêu chuẩn bình giá lúc bấy giờ cần phải làm nhiều việc. Ông mơ ƣớc có

ngƣời kế thừa, tiếp tục giƣơng cao vinh quang của họ Khổng nhƣng bà vợ trƣớc

của ông sinh toàn con gái, tất cả là chín ngƣời. Vì vậy, ông phải đi lấy thiếp.

Ngƣời thiếp này sinh cho ông một ngƣời con trai tên là Mạnh Bì nhƣng lại bị tàn

tật. Cách đặt tên Mạnh (con đầu) nhƣ thế đã thể hiện đƣợc quyết tâm sinh con

nữa để nối dõi tông đƣờng. Ông mơ ƣớc có một ngƣời con trai nối dõi khỏe

mạnh. Tất nhiên với địa vị võ quan nhƣ ông, ông có thể lấy bất kì ai. Song ông

không vội. Ông để mắt vào một gia đình quyền quý họ Nhan có ba cô con gái

đến tuổi lấy chồng ở đất Khúc Phụ. Ngƣời ta đồn rằng hai cô đầu đã từ chối,

song hỏi đến cô thứ ba thì lập tức cô đồng ý ngay. Cuộc hôn nhân này đƣợc Sử

ký gọi là “dã hợp”, chữ này nên đƣợc hiểu là cuộc hôn nhân của một ngƣời quá

già với một ngƣời quá trẻ, không hợp với chuẩn mực thông thƣờng. Trên thực

tế, cuộc hôn nhân của Thúc Lƣơng Ngột và Nhan thị là cuộc hôn nhân chính

thức, có cƣới xin.

Thúc Lƣơng Ngột muốn con khỏe mạnh, hai ngƣời đã đi cầu tự ở núi Ni

Khâu. Gò cầu tự nằm ở phía đông nam, cách Khúc Phụ 30 km. Lòng thành của họ

đã cảm động trời đất. Ngày 27 tháng 8 năm Tƣơng Công thứ 22 (tức năm 551

TCN), Khổng Tử đã cất tiếng khóc chào đời.

Khổng Tử sinh trƣởng theo lẽ tự nhiên nhƣ mọi ngƣời, nhƣng vì Khổng

Tử là một bậc giáo tổ, hậu thế mới đặt ra những câu chuyện huyền bí nói rằng,

trƣớc khi sinh ra Khổng Tử, bà Nhan thị thấy con kỳ lân nhả tờ ngọc thƣ có chữ

đề rằng: “Thủy tinh chi tử, kế suy Chu vi tố vƣơng: con của thủy tinh, nối nhà

Chu đã suy mà làm vua không ngôi”. Bà Nhan thị thấy vậy, lấy dây lụa buộc

vào sừng con kỳ lân. Đƣợc mấy ngày thì con kỳ lân đi mất. Đến khi sinh Khổng

Tử có hai con rồng xuống quấn chung quanh nhà và có năm ông lão là năm vị

sao trên trời xuống đứng dƣới sân. Ở trong phòng bà Nhan thị nghe trên trời có

âm nhạc và có tiếng nói rằng: “Thiên cảm sinh thánh: Trời cảm lòng cầu nguyện

cho sinh ra con thánh”. Những chuyện ấy tuy là chuyện ngƣời đời sau bịa đặt ra,

nhƣng cũng là cái bằng chứng rõ là ngƣời đời ƣa sự quái lạ, nhất là những ngƣời

đã làm nên công nghiệp lớn, hoặc đã sáng lập ra tông giáo nào, đều có chuyện lạ

để làm cho cái phẩm giá khác ngƣời thƣờng. Tuy nhiên, khi Khổng Tử mới

đƣợc 2 năm 3 tháng thì cha đã qua đời.

Cha mất, bao nhiêu khó khăn dồn lên vai ngƣời mẹ trẻ. Bà quả phụ họ

Nhan thậm chí không đƣợc ôm vào quan tài của chồng và bà cho đến lúc chết

cũng không biết mộ chồng ở chỗ nào. Không khí gia đình không cho phép có

những điều kiện tối thiểu để chăm sóc đứa bé mới hơn hai năm tuổi. Trong hoàn

cảnh khó khăn nhƣ vậy, Nhan thị đã bồng bế con trở về Khúc Phụ. Nhờ vào sự

tần tảo, chăm làm, nhẫn lại của ngƣời mẹ mà hai mẹ con đã vƣợt qua những khó

khăn tƣởng chừng không vƣợt qua nổi. Chính trong cuộc sống khó khăn nhƣng

đầy tinh thần vƣơn lên ấy, Khổng Tử đã tiếp thu đƣợc lối giáo dục tiến bộ của mẹ

mình.

Những trò mà ngày nhỏ Khổng Tử hay chơi là “bày các khay để cúng và

chơi trò tế lễ” nhƣ Tƣ Mã Thiên đã ghi trong Sử ký. Những trò chơi này vừa

thích ứng với tính hiếu động của trẻ vừa có tác dụng giáo dục, hƣớng dẫn các

hành vi cho trẻ.

Năm 15 tuổi, Khổng Tử dốc chí vào học. Học để có kiến thức, có tƣ cách,

làm vốn liếng cho cuộc đời khát khao vi chính của mình. Năm 17 tuổi, mẹ

Khổng Tử qua đời (năm 30 tuổi). Khổng Tử cần mai tang mẹ bên cha. Nhƣng

nơi chôn cha ở đâu, thì không ai chỉ cho. Khổng Tử phải chôn tạm mẹ ở con

đƣờng Ngũ Phụ. Sau đó, mẹ của Vãn Phụ ngƣời đất Trâu nói cho Khổng Tử nơi

mộ cha, cho nên về sau Khổng Tử mới hợp táng cả cha mẹ ở núi Phòng Sơn

cách Khúc Phụ 9 km. Năm 19 tuổi, Khổng Tử thành gia lập thất, rồi ra nhận

chức Uỷ lại coi sự gạt thóc ở kho, sau lại làm Tƣ chức lại coi việc nuôi bò dê để

dùng về việc cúng tế. Tuy Khổng Tử còn trẻ tuổi, nhƣng đã nổi tiếng là ngƣời

giỏi, cho nên quan nƣớc Lỗ là Trọng Tôn Cồ cho hai con là Hà Kị và Nam Cung

Quát theo Khổng Tử học lễ. Năm sau vợ ông sinh con trai đặt tên là Lý, tự là Bá

Ngƣ. Sau này vợ ông còn sinh một ngƣời con gái nữa và gả cho Công Dã Tràng

là một môn sinh.

Khổng Tử là ngƣời học theo Nho thuật cho nên Khổng Tử rất chú ý về

mặt lễ nghi và những phép tắc của những đế vƣơng đời trƣớc. Năm 28, 29 tuổi

Khổng Tử đi học ở Lạc Ấp là chỗ kinh sƣ nhà Chu nhƣng vì đƣờng xa, tiền lộ

phí mất nhiều nên không đi đƣợc. Sau học trò Ngài là Nam Cung Quát đem việc

ấy bẩm với Lỗ hầu, là vua nƣớc Lỗ. Lỗ hầu cho một cỗ xe hai con ngựa và

những ngƣời hầu hạ đƣa ngƣời đi.

Ở Lạc Ấp có nhà Minh Đƣờng của Chu Công lập ra để chứa những luật lệ

và những bảo vật cùng các hình tƣợng của các thánh hiền đời trƣớc. Khổng Tử

đến đó khảo cứu mọi việc và đi xem những chế độ ở nơi miếu đƣờng cùng

những nơi tế Giao, tế Xã. Và ở đâu có việc gì quan hệ đến sự tế lễ là Ngài cũng

đi xem xét rất tƣờng tận. Khổng Tử đi hỏi lễ Lão Tử, hỏi nhạc Trành Hoằng.

Sách sử ký của Tƣ Mã Thiên chép rằng: “Khổng Tử đến hỏi Lão Tử về lễ, Lão

Tử đáp rằng: ngƣời quân tử gặp thời thì đi xe, không gặp thời thì đội nón lá mà

đi chân. Ta nghe: ngƣời buôn bán giỏi, khéo chứa của, coi nhƣ ngƣời không có

gì; ngƣời quân tử có đức tốt, coi diện mạo nhƣ sắc dục và dâm chí đi; những cái

ấy đều vô ích cho ông”. Khổng Tử về bảo các đệ tử rằng: “Chim thì ta biết nó

bay đƣợc, cá thì ta biết nó lội đƣợc, giống thú thì ta biết nó chạy đƣợc. Chạy,

bay, lội, ta có thể chăng lƣới mà bắt đƣợc, đến nhƣ con rồng hì ta không biết nó

cƣỡi gió, cƣỡi mây bay lên trời lúc nào. Hôm nay ta thấy Lão Tử nhƣ rồng vậy:

Ngô kim nhật kiến Lão Tử, kỳ do long tà.

Khổng Tử ở Lạc Ấp đƣợc ít lâu rồi trở về nƣớc Lỗ. Từ đó sự học của

Khổng Tử rộng hơn trƣớc và số lƣợng học trò theo học Khổng Tử ngày càng

nhiều. Nhƣng vua nƣớc Lỗ vẫn không dùng Khổng Tử. Đƣợc mấy năm trong

nƣớc có loạn, Khổng Tử bỏ sang nƣớc Tề. Vua nƣớc Tề là Tề hầu đón Khổng

Tử đến hỏi việc chính trị. Khổng Tử nói chuyện vừa ý Tề hầu. Tề hầu định lấy

đất Ni Khê mà phong cho Khổng Tử, nhƣng quan đại phu nƣớc Tề là Yến Anh

không thuận, can ngăn Tề hầu không cho. Khổng Tử thấy vậy lại bỏ nƣớc Tề trở

về nƣớc Lỗ. Lúc này Khổng Tử đã 35, 36 tuổi, Khổng Tử về nƣớc nhà dạy học

trò và suy xét cho tƣờng tận “chữ” của thánh hiền đời trƣớc.

- Về sự nghiệp của Khổng Tử

Theo sách Khuyết lý, Khổng Tử là ngƣời cao lớn, có tƣớng ngũ lộ là: mắt

lồi, lỗ mũi rộng, lộ hầu, tai bạt, hở răng. Mặt to và có những vạch nhƣ quả dƣa

chín. Bàn tay hổ, ngực rùa, râu rậm, mồm rộng, miệng nói tƣơi, đi nhanh.

Khổng Tử là ngƣời ôn hòa, nghiêm trang và kính cẩn. Sách Luận ngữ

chép rằng: “Tử ôn nhi lệ, uy nhi bất mãnh, cung nhi an: Phu tử hòa mà nghiêm,

uy mà không dữ, kính cẩn mà an vui tự nhiên” (Thuật nhi, VII). Khổng Tử là

ngƣời rất thông minh, luôn luôn ham học. Bất cứ việc gì, Ngài cũng để ý xem

xét rất kỹ lƣỡng để biết cho cùng tận mới thôi. Tính Khổng Tử ôn hòa, nghiêm

trang, khiêm tốn, làm việc gì cũng hết sức cẩn thận, đề cao lễ nhạc, luôn luôn tin

vào Thiên mệnh.

Năm 15 tuổi, Khổng Tử bắt đầu sự nghiệp học vấn của mình. Năm 20

tuổi, Khổng Tử làm chức quan lại cho nhà họ Quý, một quý tộc có quyền hành

nhất ở nƣớc Lỗ thời đó. Mới đầu ông coi việt gạt thóc, sau coi giữ cừu và giữ bò

để dùng trong những tang lễ, nổi tiếng là siêng năng, liêm khiết. Năm 30 tuổi tức

là năm 20 đời Lỗ Chiêu Công (522 TCN). Năm ấy, vua Cảnh Công nƣớc Tề

cùng tƣớng quốc Án Anh sang nƣớc Lỗ. Khổng Tử đã có cơ hội gặp vua Cảnh

Công nƣớc Tề để nói chuyện về chính sự. Qua cuộc nói chuyện này, Khổng Tử

có cơ hội thử nghiệm những điều mình đang nung nấu về con đƣờng trị nƣớc an

dân và khả năng hiện thực hóa nó. Những nung nấu đó thể đƣợc tin dùng, thực

hiện khi đƣợc một vị vua sáng chú ý tới. Tuy nhiên, vua Tề cũng không thu nhận

Khổng Tử vào bộ máy của ngƣời Tề. Năm 35 tuổi tức năm 25 đời vua Lỗ Chiêu

Công (517 TCN) thì trong nƣớc Lỗ có loạn lớn. Sự việc bắt đầu bằng việc Quý

Bình Tử vì việc chọi gà mà mắc lỗi với Lỗ Chiêu Công. Lỗ Chiêu Công đem

binh đánh Quý Bình Tử. Quý Bình Tử cùng họ Mạnh và Thúc Tôn hợp lực đánh

Lỗ Chiêu Công. Lỗ Chiêu Công thua chạy sang Tề. Vua Tề cho Lỗ Chiêu Công

ở ấp Can Hầu.

Sau khi sự kiện này xảy ra, Khổng Tử cũng sang Tề và làm gia hầu cho

quan đại phu nƣớc Tề là Cao Chiêu Tử. Ông hy vọng sẽ có cơ hội để yết kiến

vua Tề Cảnh Công và cuối cùng Khổng Tử đã gặp đƣợc vua Tề để nói chuyện

liên quan đến vấn đề Vi chính.

Khổng Tử sống hơn hai năm ở nƣớc Tề, từ mùa đông năm thứ 25 đến

mùa đông năm thứ 27 đời Lỗ Chiêu Công (517 đến 515 TCN), rồi lại trở về

nƣớc Lỗ.

Năm 37 tuổi, Khổng Tử trở về nƣớc Lỗ. Từ đây bắt đầu một giai đoạn

trong cuộc đời của Khổng Tử mà giai đoạn này đến tận năm 501 TCN, năm

Khổng Tử 51 tuổi vua nƣớc Lỗ cho ông làm quan Trung đô tể tức nhƣ quan kinh

thành phủ doãn ngày nay. Cách một năm thì cải chức làm quan Đại tƣ khấu, tự

hồ bây giờ là quan Hình bộ Thƣợng thƣ. Khổng Tử đặt ra luật lệ để cứu giúp kẻ

nghèo khổ, lập ra phép tắc, định rõ việc tống tang ngƣời chết. Lớn nhỏ phân biệt

trai gái, không lẫn lộn, ngƣời đi ngoài đƣờng thấy của rơi không nhặt, kẻ gian

phi không có, hình pháp đặt ra không hề dùng đến.

Khổng Tử làm Đại Tƣ Khấu đƣợc bốn năm thì vua nƣớc Lỗ cất nhắc lên

Nhiếp Tƣớng Sự, nghĩa là cho ông quyền nhiếp việc chính sự trong nƣớc.

Khổng Tử cầm quyền đƣợc bảy ngày thì tâu với vua Lỗ xin giết gian thần là

Thiếu Chính Mão để chỉnh đốn quốc sách.

Khổng Tử cùng các học trò đi qua các nƣớc: Vệ, Khuông, Trần, Tống,

Thái, Sở, để mong thuyết phục các vua chƣ Hầu chịu đem cái Đạo của Khổng

Tử ra ứng dụng để đem lại thái bình thịnh trị cho dân chúng. Nhƣng cái Đạo của

ông là Vƣơng Đạo nên đi ngƣợc ý đồ Bá Đạo của các vua chƣ Hầu và quyền lợi

của các quan Đại phu nên các vua chƣ Hầu đều không dám dùng ông.

Rốt cuộc, sau 14 năm đi chu du các nƣớc không thành công, Khổng Tử

phải trở về nƣớc Lỗ, có quan Đại Phu Quý Khang Tử sai Công Hoa ra đón

Khổng Tử. Phu nhân của Khổng Tử là bà Thƣợng Quan đã mất trƣớc đó một

năm, nhằm năm Lỗ Ai Công thứ 10.

Khi trở về nƣớc Lỗ, Khổng Tử đã 68 tuổi. Ông trở lại quê nhà để mở

mang việc dạy học và soạn sách.Tổng số môn đệ của Khổng Tử có lúc lên tới

3000 ngƣời (Tam thiên đồ đệ), trong đó có 72 ngƣời đƣợc liệt vào hạng tài giỏi,

nên gọi là Thất thập nhị Hiền. Khổng Tử san định lại các kinh sách của Thánh

Hiền đời trƣớc nhƣ: Kinh Thi, Kinh Thƣ, Kinh Lễ, Kinh Nhạc, Kinh Dịch.

Khổng Tử ghi chú các lời nói của Thánh Hiền đời trƣớc, xếp đặt lại cho

có thứ tự, chú thích những chỗ khó hiểu, nhất là với Kinh Dịch, ông chú giải rất

kỹ. Sau đó, Khổng Tử viết ra sách Xuân Thu, chép những việc của nƣớc Lỗ và

của nhà Chu liên hệ với các nƣớc chƣ Hầu từ đời Lỗ Ẩn Công nguyên niên (721

trƣớc Tây lịch) đến đời Lỗ Ai Công thứ 14 (481 trƣớc Tây lịch), tổng cộng là

242 năm. Khổng Tử là bậc Chí Nhân Chí Thánh, nhƣng ông vẫn khiêm tốn

không dám nhận mình là Thánh nhân. Đối với các môn đệ, Khổng Tử rất dễ dãi.

Hễ ai theo đúng lễ đến xin học thì ông không bao giờ từ chối. Khổng Tử thu

nhận học trò, không kể giàu nghèo, con quan hay con dân. Khổng Tử mở ra một

nền giáo dục bình dân đại chúng, đào tạo đƣợc một lớp ngƣời trí thức mới, tài

giỏi và có đức hạnh trong giới bình dân. Sự giáo hóa của Khổng Tử chủ yếu là

làm sao cho sáng tỏ cái đức sáng của ngƣời, chớ không gom vào trong sự truyền

thụ kiến thức. Đây là một phƣơng pháp giáo dục rất hay để khai mở cái Tâm của

con ngƣời vậy.

Đến ngày Kỷ Sửu, tức là ngày 18 tháng 2 năm Nhâm Tuất, Đức Khổng Tử

tạ thế, hƣởng thọ 73 tuổi. Mộ của ông ở bên bờ sông Tứ Thủy, phía Bắc thành

nƣớc Lỗ, nay gọi là Khổng Lâm, thuộc huyện Khúc Phụ, tỉnh Sơn Đông. Ba ngàn

đồ đệ của Khổng Tử đều thƣơng tiếc và than khóc, nguyện để tang Thầy 3 năm.

Có hơn 100 môn đệ làm nhà chung quanh phần mộ để lo phụng tự trong 3 năm,

riêng Tử Cống ở đó hết 6 năm mới thôi. Chu vi đất quanh mộ của Khổng Tử rộng

chừng 100 mẫu mà không hề có cây gai và cỏ may mọc. Học trò bảo nhau đi tìm

các thứ hoa thơm cỏ lạ ở các nơi đem về trồng khắp chung quanh.

1.3. Nội dung tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử

Tƣ tƣởng của Nho giáo khá đa dạng và phong phú bàn về nhiều vấn để về

thế giới, con ngƣời, về chính trị, xã hội, về luân lý, đạo đức…nhƣng có thể khái

quát trong tƣ tƣởng “tu thân, tề gia, trị quốc, bình thiên hạ” của ngƣời quân tử.

Nho giáo đã vạch ra lộ trình mà mỗi ngƣời quân tử phải thực hiện từ bƣớc “tu

thân” – “tề gia” – “trị quốc” – sau đó mới có thể “bình thiên hạ”. Trong các

mối quan hệ quan trọng mà mỗi ngƣời quân tử phải thực hiện là “tề gia”. “Tề

gia” vừa là cái gốc vừa là trung tâm mà mỗi ngƣời quân tử phải làm. Để đạt

đƣợc mục đích bình thiên hạ rất cần biết cách tập hợp xung quan mình những

ngƣời hiền. Do đó, các tƣ tƣởng quản lý, trong đó tập trung chủ yếu vào bản chất

con ngƣời, cách dùng ngƣời, với các nội dung cụ thể nhƣ sau:

1.3.1. Quan niệm về bản chất con người

Khổng Tử cho rằng bản tính của con ngƣời là thiện, luôn sống gần nhau,

giúp đỡ lẫn nhau, hòa đồng, tƣơng tác học hỏi lẫn nhau trong cuộc sống. Con

ngƣời sinh ra có tính bẩm sinh giống nhau là tính thiện, càng lớn lên con ngƣời

càng bị tập nhiễm xã hội nên có ngƣời tốt, ngƣời xấu.

Tính thiện của con ngƣời đƣợc thể hiện tập trung ở chữ “nhân“ với nội

dung là lòng thƣơng yêu con ngƣời. Khổng Tử đã nói:“mình cũng như người,

cái gì mình muốn có thì người cũng muốn, cái gì mình không muốn thì người

cũng không muốn. Do đó, điều gì mà mình không muốn thì đừng áp đặt cho

người khác và mình muốn lập thân thì cũng phải giúp cho người khác lập thân,

mình muốn thành đạt thì cũng phải giúp người khác thành đạt”.

Lòng nhân, lòng thƣơng ngƣời theo Khổng Tử đƣợc đặc trƣng bởi lòng

thành kính. Ví nhƣ: “con cái phụng dưỡng cha mẹ chỉ cho cha mẹ ăn, ống mà

không thành kính thì chẳng khác nào như nuôi chó, ngựa trong nhà”. Có hai

cách để nhận biết đƣợc lòng nhân của con ngƣời:

- Một là: lòng nhân sẽ tỷ lệ nghịch với lời nói. Ngƣời càng nói nhiều, lời

nói càng trau chuốt, càng khéo léo thì chứng tỏ ngƣời đó không có lòng nhân.

Mà đây là: xảo ngôn, lệnh sắc, tiển hĩ nhân.

- Hai là: lòng nhân tỷ lệ thuận với sự chất phác, thật thà. Ngƣời càng chất

phác, thật thà bao nhiêu thì càng có lòng nhân bấy nhiêu (mộc nột cận nhân)

Khổng Tử trƣớc tiên chú trọng vào sự tu dƣỡng đạo đức cá nhân, sau đó

nuôi dƣỡng gia đình, rồi mới đến cai trị thiên hạ bằng lòng nhân từ: "Tu thân, Tề

gia, Trị quốc, Bình Thiên hạ". Ông đề ra và nhấn mạnh vào những yêu cầu cần

có đối với một con ngƣời là Ngũ thƣờng: "Nhân, Nghĩa, Lễ, Trí, Tín". Nhân là

lòng từ thiện, Nghĩa là làm tròn bổn phận, Lễ là sự tôn ti trật tự hay quy tắc

trong việc đối nhân xử thế với ngƣời trên kẻ dƣới, Trí là trí tuệ minh mẫn làm

việc gì cũng phải suy nghĩ, Tín là lòng thành thực hiện điều đã nói. Đây đƣợc

coi là những chuẩn mực, tiêu chuẩn đánh giá con ngƣời trong xã hội Trung

Quốc cổ đại. Nếu ai cũng giữ năm đạo đó thì xã hội sẽ bình yên.

1.3.2. Quan niệm về phân chia giai cấp trong xã hội

Khổng Tử đã chia con ngƣời trong xã hội thành ba hạng sau:

- Hạng thứ nhất: Thánh Nhân. Là những ngƣời không cần phải học hành,

rèn luyện gì. Sinh ra đã biết tất cả, là hạng ngƣời đại diện cho sự hoàn mỹ, cao

quý nhất trong thiên hạ, mọi ngƣời đều tôn vinh, ngƣỡng mộ nhƣ những vị

thánh.

- Hạng thứ hai: Quân tử (kẻ sĩ). Là những ngƣời có học hành, rèn luyện

mới biết, mới trƣởng thành ngƣời có ích, có địa vị trong xã hội. Những ngƣời

này tạo thành nhóm chủ thể quản lý trong xã hội. Ông cũng đƣa ra các yêu cầu

cần có đối với các chủ thể quản lý: Nhân (lòng thƣơng yêu con ngƣời, thái độ,

cách ứng xử trong giao tiếp – thực hiện chức nghiệp giữa chủ thể quản lý và đối

tƣợng quản lý); Trí (trình độ, năng lực, hiểu biết... của các chủ thể quản lý);

Dũng (lòng can đảm, dũng cảm, ý trí không sợ những sức ép, quyết tâm bảo vệ

cái đúng – lẽ phải - sự công bằng... của các chủ thể quản lý). Theo ông, chỉ

những ngƣời có đầy đủ ba đức tính cơ bản trên mới xứng đáng là “phụ mẫu của

dân”, xứng đáng với sứ mệnh “trị quốc, bình thiên hạ” của kẻ sĩ.

- Hạng thứ ba: Tiểu nhân (nông dân). Là những ngƣời ít học hoặc không

đƣợc học hành. Họ chủ yếu là lao động chân tay trong các ngành nghề nông

nghiệp. Đây là lực lƣợng ngƣời chiếm đại đa số trong xã hội Trung Quốc cổ

đại, là khách thể/ đối tƣợng quản lý trong hoạt động quản lý xã hội của giai cấp

cầm quyền.

Khổng Tử đề cao mối quan hệ giữa chủ thể quản lý và đối tƣợng quản lý.

Mối quan hệ này đƣợc gắn kết, ràng buộc với nhau, tác động qua lại với nhau

bởi lễ và nghĩa theo tƣ duy, chuẩn mực đƣơng thời.

1.3.3. Quan niệm về phương pháp quản lý

a. Phương pháp nêu gương: đây là phƣơng pháp quản lý cơ bản và quan

trọng. Để áp dụng đƣợc phƣơng pháp này, bản thân ngƣời quân tử - chủ thể

quản lý không những không đƣợc cầu danh, cầu lợi cho riêng mình mà phải luôn

luôn xem xét lại chính mình ở chín khía cạnh khác nhau: “1/ Khi nhìn phải nhìn

cho rõ; 2/ Khi nghe phải nghe cho rõ; 3/ Sắc mặt phải ôn hòa; 4/ Tướng mạo

phải nghiêm cung; 5/ Lời nói phải trung thực; 6/ Khi làm việc phải nghiêm

trang; 7/ Điều gì còn nghi hoặc phải hỏi cho rõ; 8/ Khi nóng giận phải nghĩ tới

hậu quả của nó; 9/khi làm việc lợi phải nghĩ đến việc nghĩa”.

Đức là công cụ quản lý trong tƣ tƣởng Khổng Tử. Để sử dụng đƣợc, sử

dụng tốt công cụ này đòi hỏi chủ thể quản lý phải tu thân để trở thành tấm

gƣơng sang cho mọi ngƣời noi theo. Khổng Tử đã nói: “như ai thi hành việc

chính trị, cầm quyền cai trị đất nước mà biết đem hết cái đức của mình bổ hóa

ra thì mọi người đều phục tùng theo. Tỷ như sao Bắc đẩu ở một chỗ mà mọi vì

sao chầu theo”.

Để chủ thể quản lý, ngƣời quân tử có định hƣớng trong tu thân, rèn luyện

mình trở thành tấm gƣơng sáng trong quản lý, Khổng Tử đã viết ra “cửu kinh”

với các nội dung cơ bản sau: “1/ Tu thân; 2/ Yêu thương họ hàng; 3/ Kính đại

thần; 4/ Kính người hiền tài; 5/Thương yêu công bộc; 6/Thương dân như con;

7/Khuyến khích nhân tài, mở mang bách nghệ, thi đua khen thưởng; 8/ Đón tiếp

viễn sứ; 9/ Che chở các nước chư hầu”. Theo ông, đây là con đƣờng để các chủ

thể quản lý rèn luyện bản thân, giữ chính đạo trong quản lý. “Nếu nhà cầm

quyền tự mình giữ theo chính đạo thì chẳng đợi ra lệnh dân cũng ăn ở đúng

phép. Còn như tự mình chẳng giữ theo chính đạo, dẫu mình có ra lệnh bộc dân

theo, họ cũng chẳng theo” .

b. Phương pháp giáo hóa: Khổng Tử đề cao phƣơng pháp giáo hóa, phản

đối phƣơng pháp dùng mệnh lệnh trong quản lý. Ông đã nói:”nếu nhà cầm

quyền chuyên dùng pháp chế, cấm lệnh mà dẫn dắt dân chúng thì dân sợ mà

chẳng đã phạm pháp đó thôi… Vậy, muốn dẫn dắt dân chúng, nhà cầm quyền

phải biết dùng lễ tiết, đức hạn mà giáo hóa thì họ sẽ tự hổ thẹn mà cảm hóa để

trở lên tốt lành”. Ông cũng khuyến khích nhà cầm quyền “nên cử, dùng những

người tốt lành, tài cán. Còn những kẻ yếu sức nên giáo hóa họ. Như vậy, dân

khuyên nhau làm điều lành, vui với điều lành”.

Ngoài nêu ra hai phƣơng pháp quản lý trên, Khổng Tử còn đƣa ra các yêu

cầu của mục tiêu và bàn về nghệ thuật trong quản lý:

Mục tiêu của quản lý, cai trị đất nƣớc đƣợc Khổng Tử nêu khá rõ trong

“Bát chánh đạo” gồm: 1/ Lương thực đủ ăn; 2/ Cuộc sống sung túc; 3/Giữ gìn

lễ nghĩa phong tục; 4/ Dân phải có ruộng đất, nhà cửa; 5/ Coi trọng giáo dục;

6/ Pháp luật nghiêm; 7/ Tiếp đón khách nồng hậu; 8/ Quân sự mạnh.

Để đạt đƣợc các mục tiêu trong quản lý, theo Khổng Tử ngƣời cai trị phải

thực hiện đƣợc những điều căn bản, tiền đề bắt buộc: lƣơng thực dồi dào, quân

sự mạnh và lòng tin của nhân dân (thực túc, binh cường, dân tín).

Quan hệ trong cai trị, Khổng Tử đề cao dùng “lễ - nghĩa” coi đây là chuẩn

mực ứng xử, những quy định bắt buộc trong xã hội. Khi thực hiện các quan hệ

trong xã hội mọi ngƣời đều phải tuân theo “lễ” tƣơng ứng với vị trí, vai trò,

trách nhiệm của mình (chính danh) thì xã hội mới trật tự, thực hiện đƣợc cai trị

vƣơng đạo. Theo ông “lễ” có vai trò quan trọng trong việc cai trị vì những lý do

sau: 1/ “Lễ” quy định danh phận, thứ bậc ngƣời trong xã hội; 2/ “Lễ” có tác

dụng điều chỉnh hành vi của con ngƣời trong quan hệ ứng xử, “không học lễ,

không có gì làm chỗ dựa” (Quý thị - Luận ngữ); 3/ “Lễ“ có tác dụng hình thành

thói quen đạo đức, dần hình thành thói quen trong ứng xử của mỗi ngƣời.

Khổng Tử nêu gƣơng trong giữ nghiêm “lễ”: sau khi can gián không thành, ông

đã bỏ vua Lỗ Định Công mà đi mặc dù ông đang giữ chức Đại Tƣ Khấu.

Theo ông, muốn cai trị trƣớc hết phải “chính danh” – phải hợp với tự

nhiên, “mệnh trời” vì “vạn vật đều có chỗ xác định của nó” (vật các đắc kỳ sở).

Tƣơng ứng với địa vị cai trị phải có các phẩm chất tƣơng ứng nhƣ: nhân, nghĩa,

liêm, chính...; đồng thời phải sử dụng “lễ“ tƣơng ứng với địa vị đang đƣợc đảm

nhận – thừa nhận. Với trọng trách của ngƣời có vị trí cai trị xã hội “làm vua

phải cư xử cho ra vua, tôi cho ra tôi, cha cho ra cha, con cho ra con” (Nhan

uyên – Luận ngữ) . Ông khẳng định: “nếu danh không chính tất loạn, nếu danh

chính thì không cần ép buộc dân cũng theo và tất yếu sẽ cai trị xã hội ổn định”

(danh chính ngôn thuận, ngôn thuận nghiệp thành. Danh bất chính ngôn bất

thuận, ngôn bất thuận nghiệp bất thành). Về chính trị xã hội, một xã hội không

loạn lạc cũng là xã hội có trật tự, không lộn xộn. chính vì thế nên ông tổ Nho

giáo đã mong ƣớc lập một tổ chức xã hội mà ở đó có trên có dƣới phân minh

phổ biến thì đó là trật tự danh vị của thuyết chính danh. chính danh là danh và

thực phải phù hợp với nhau. Danh và phận của mỗi ngƣời, trƣớc hết do các mối

quan hệ quy định. Theo ông mỗi cái danh đều bao hàm một số trách nhiệm và

bổn phận mà mỗi cá nhân mang cái danh đó phải có trách nhiệm và bổn phận

phù hợp với cái danh đó. Ngoài ra Khổng Tử còn chủ trƣơng dùng thuyết lễ trị

để đƣa ra cách trị nƣớc an dân.

Nội dung cơ bản của đạo đức cua nho giáo chính là luân thƣờng. Có năm

luân cơ bản là:cha -con, vua-tôi, anh-em, vợ- chồng, bè- bạn. Trong đó ba điều

chính là vua tôi, cha con, vợ chồng gọi là tam cƣơng. Đặc biệt quan trọng là

quan hệ vua tôi biểu hiện bằng chữ trung, quan hệ cha con đƣợc biểu hiện bằng

chữ hiếu. Thƣờng có năm điều chính gọi là ngũ thƣờng đều là những đức tính

trời phú cho con ngƣời: nhân, nghĩa, lễ, trí, tín. Đứng đầu ngũ thƣờng là nhân

nghĩa. Đạo của Khổng Tử trƣớc hết là đạo nhân nghĩa thì nhân là chủ đạo.

1.4. Đánh giá tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử

1.4.1. Ưu điểm tư tưởng quản lý của Khổng Tử

Tƣ tƣởng của Khổng Tử đã đƣa ra đƣợc các phƣơng pháp rất cơ bản để

giáo dục uốn nắn, điều chỉnh hành vi con ngƣời. Hai phƣơng pháp giáo hóa và

nêu gƣơng luôn có ý nghĩa và giá trị, nhất là trong bối cảnh Đảng đang đẩy

mạnh công cuộc phòng chống tham nhũng. Mỗi cán bộ, đảng viên hiện nay đƣợc

yêu cầu phải làm tấm gƣơng sáng cho cấp dƣới và nhân dân noi theo trên tất cả

các phƣơng diện từ lối sống đến phong cách làm việc. Nặng đức, nhẹ hình,

khuyến khích ngƣời đời tu thân rèn đức theo mẫu ngƣời quân tử.

Khổng Tử chủ trƣơng thành lập các trƣờng học hƣớng mọi ngƣời tới con

đƣờng học hành để mở mang dân trí, rèn luyện đạo đức con ngƣời, cải tạo nhân

tính. Tƣ tƣởng về giáo dục về thái độ và phƣơng pháp học tập của Khổng Tử

chính là bộ phận giàu sức sống nhất trong tƣ tƣởng nho giáo. theo Khổng Tử

giáo dục là cải tạo nhân tính. Muốn dẫn nhân loại trở về tính gần nhau, tức là

chỗ “thiện bản nhiên” thì phải để công vào giáo dục vì giáo dục có thể hoá ác

thành thiện. “Tu sửa đạo làm người” và “ làm sáng tỏ đức sáng” là mục đích

tối cao của giáo dục trong việc cải tạo nhân tính. Ông coi giáo dục không chỉ mở

mang nhân tính, tri thức, giải thích vũ trụ mà ông chú trọng tới việc hình thành

nhân cách con ngƣời, lấy giáo dục để mở mang cả trí, nhân , dũng, cốt dạy con

ngƣời ta hoàn thành con ngƣời đạo lí. Theo Khổng Tử, giáo dục có ba mục đích

chính. Trƣớc hết, học để ứng dụng cho có ích với đời, với xã hội, chứ không

phải để làm quan sang, bổng hậu. Thứ hai, học để có nhân cách, học là phải để

cho mình chứ không phải để khoa trƣơng. Thứ ba, học là nhằm tìm tòi đạo lý.

Khổng Tử đã định nghĩa “giáo dục là tu sửa cái đạo làm người”. Ông đã diễn tả

lòng mình về đạo lý là “sớm nghe đạo lý, tối chết cũng được”. Phƣơng pháp

giáo dục: học một cách đúng lịch trình đúng với điều kiện tâm sinh lí,coi trọng

mối quan hệ giữa các khâu của giáo dục: trong việc học, cần tuân thủ học gắn

liền với tƣ, với tập, với hành. Khổng Tử coi giáo dục cho dân đạo lí làm ngƣời,

tƣ tƣởng “trăm năm trồng người” của Khổng Tử nhằm đào tạo lớp ngƣời lấy

đức trị là chính. Trong việc dạy học trò, Khổng Tử có trả lời sâu hay nông, cao

hay thấp tuỳ theo khả năng của ngƣời hỏi. Khổng Tử nói: “tiên học lễ, hậu học

văn” vì học phải đi đôi với hành. Trong giáo dục Khổng Tử coi trọng sự nêu

gƣơng của các tầng lớp vua quan và mở trƣờng học cho dân “hữu giáo vô đạo”

dạy cho mọi ngƣời không phân biệt đẳng cấp là tƣ tƣởng tiến bộ của Khổng Tử.

Điều đáng chú ý trong đạo đức của Khổng Tử là những quan điểm về giáo,

sự giáo hóa, cách lập giáo của Khổng Tử là “hiếu-đễ, lễ nhạc”. Tuy nhiên, nội

dung của giáo dục không đi vào lao động sản xuất, đấu tranh mà chuyên dạy

cách làm ngƣời, dạy đạo lý … dùng đạo đức để ổn định trật tự xã hội. Bên cạnh

đó, với quan điểm “nặng đức, nhẹ hình” nên chú trọng đến đạo đức “đức trị”,

xem nhẹ luật pháp. Quan điểm Đức trị bắt đầu từ Khổng Tử và đƣợc quán triệt

trong lịch sử nhiều nƣớc phƣơng Đông hàng nghìn năm nay tại Trung Quốc,

Việt Nam, Nhật bản, Triền Tiên…

Khổng Tử đƣa ra đƣợc một số kỹ thuật, phƣơng pháp để nhận diện ngƣời

quân tử, kỷ tiểu nhân, ngƣời tốt, ngƣời xấu...thông qua các tiêu chí của ngƣời

quân tử: đối với nam giới phải tam cƣơng, ngũ thƣờng; đối với nữ giới phải tam

tòng tứ đức. Các tiêu chí đó nhƣ là điều kiện để uốn nắn các hành vi của con

ngƣời, hƣớng con ngƣời đến những chuẩn mực của xã hội. Đó chính là tƣ tƣởng

nhân sinh. Khổng Tử vốn quy giá trị nhân sinh thành giá trị xã hội, cho rằng con

ngƣời phải có trách nhiệm nhất định đối với gia đình, xã hội, đất nƣớc và cả thế

giới; đó là lí tƣởng cuộc đời và lẽ sống của mỗi ngƣời. Mặt khác, Khổng Tử

cũng đồng thời quy giá trị nhân sinh vào giá trị đạo đức, mà giá trị đạo đức của

Khổng Tử là lấy hiếu thân (hiếu với cha mẹ) làm nền tảng - trung với nƣớc cũng

suy từ hiếu với cha mẹ mà ra. Đối với con ngƣời đạo là con đƣờng đúng đắn

phải noi theo để xây dựng quan hệ lành mạnh, tốt đẹp. Đạo của ngƣời theo quan

điểm của Khổng Tử là phải phù hợp với tình ngƣời do con ngƣời lập nên. Trong

kinh dịch, sau hai câu “lập đạo của trời , nói âm và dương”,“ lập đạo của đất,

nói nhu và cương” là câu “lập đạo của người nói nhân và nghĩa”. Khổng Tử

chủ trƣơng cải tạo xã hội bằng đạo đức. Những tƣ tƣởng của Khổng Tử có tác

dụng rất tích cực đến công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam

Một số tƣ tƣởng của Khổng Tử vẫn còn nguyên giá trị cho đến ngày nay.

Tƣ tƣởng Khổng Tử có giá trị nhân đạo, nhân văn, đề cao giá trị mỗi cá nhân

con ngƣời với đƣờng lối đức trị lấy nhân nghĩa làm gốc, coi trọng vai trò của

con ngƣời.

Khổng Tử nhấn mạnh giá trị đạo đức, đó là sự tu dƣỡng đạo đức cá nhân

biểu hiện qua “Tam cương” (quân – thần; phụ - tử; phu – phụ) và “Ngũ

thường” (Nhân; Nghĩa; Lễ; Trí; Tín). Đó là những chuẩn mực đạo đức nhằm

định hƣớng và hoàn thiện nhân cách con ngƣời. Mẫu ngƣời lý tƣởng của Khổng

Tử là ngƣời quân tử - giữ đạo trung dung cũng là thực hiện chính danh, rèn

luyện đạt đạo trung dung cũng là rèn luyện để đạt nhân, nghĩa, lễ, trí, tín. Cái

học hoàn toàn của Khổng giáo nói rút lại là “Chí ư đạo, cứ ư đức, y ư nhân, du

ư nghệ” còn cách thao thủ của ngƣới quân tử là tu thân, xử kỷ tiếp vật “dĩ trực

báo oán, dĩ đức báo đức”, quan nhân, bằng hữu, bác ái. Tuy nhiên, ngƣời quân

tử của Khổng giáo đã tách khỏi cuộc sống đời thƣờng, hết sức coi thƣờng những

nhu cầu rất bản năng nhƣng rất chính đáng của con ngƣời.

Phải nói rằng triết học của Khổng Tử đã trở thành học thuyết lớn của triết

học phƣơng Đông cổ đại. Đạo đức học của Khổng Tử đã cho con ngƣời thấy ý

nghĩa và giá trị đời sống thực, thấy trách nhiệm của mình trƣớc cộng đồng và

hƣớng con ngƣời tìm thấy sức mạnh đạo đức ngay ở bản thân mình.

Một trong những tƣ tƣởng tiến bộ của Khổng Tử trong quản lý là nhà quản

lý đƣợc lựa chọn, đề bạt, bổ nhiệm dựa trên năng lực và phẩm chất đạo đức cá

nhân, không hoàn toàn phụ thuộc vào huyết thống và giai cấp.

Đức trị tích cực tiêu diệt tận gốc cái ác, thực hiện chặt đứt gốc rễ, giải

quyết vấn đề từ căn bản. Quản lý mang tính chiến thuật, có hiệu quả trong thời

gian dài.

1.4.2. Những hạn chế trong tư tưởng quản lý của Khổng Tử

Tƣ tƣởng quản lý của Khổng tử còn tồn tại một số tƣ tƣởng nghiêm khắc,

bảo thủ khi đặt nặng con ngƣời trong các mối quan hệ “tam cương, ngũ

thường”. Các mối quan hệ này phản ánh tính chất hai mặt của một vấn đề, bên

cạnh việc các gia đình đƣợc củng cố mối quan hệ, trật tự xã hội đƣợc duy trì - ổn

định thì nó còn cho thấy sự cứng nhắc, khô khan, mâu thuẫn, bất bình đẳng đối

với ngƣời phụ nữ, với những ngƣời kẻ dƣới. Dựa vào tƣ tƣởng của Khổng Tử

chế độ phong kiến duy trì và củng cố quyền lực để cai trị xã hội ổn định. Trải

qua hàng nghìn năm, xã hội phong kiến tồn tại đƣợc là do lấy tƣ tƣởng của

Khổng Tử làm cơ sở lý luận.

Thiếu tính răn đe trong quản lý. Nội dung thuyết Đức trị có hạn chế là vị thế

và vai trò của pháp chế và lợi ích kinh tế đối với xã hội không đƣợc coi trọng.

Trƣờng phái tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử chỉ đề ra nguyên lý, không cụ

thể hóa thành thao tác và quy trình. Một số phƣơng pháp ảo tƣởng, không thực

tế và có phần duy tâm.

Đức trị dựa vào giáo hóa, dựa vào tƣ tƣởng để giải quyết vấn đề. Nhƣ vậy hiệu

quả sẽ nhìn thấy chậm. Nhất là hình thành đạo đức nếp sống lý tƣởng, xây dựng

quan niệm giá trị chung thì mất thời gian, quyết không thể một sớm, một chiều.

Có sự phân biệt đối xử giữa nam và nữ trong cuộc sống cũng nhƣ trong

công việc. Chính tƣ tƣởng của Nho giáo đã tạo ra sự phân biệt và hình thành tƣ

tƣởng “trọng nam kinh nữ” một cách khắc nghiệt. Trong cuốn “Luận ngữ” chỉ

có một lần duy nhất Khổng Tử nhắc đến ngƣời phụ nữ. Ông nói: “Duy ngữ tử dữ

tiểu nhân vi nán dƣỡng dã, cận chi tắc bất tốn, viễn chi tắc oán” (tạm dịch: “Duy

chỉ có phụ nữ và tiểu nhân là khóa giáo dƣỡng. Gần thì họ khinh nhờn, vô lễ, xã

thì họ oán hận”). Theo quạn điểm đó Khổng Tử xếp phụ nữ cùng một hangj với

bọn tiểu nhân, khó có thể nuôi dƣỡng hay dậy dỗ đƣợc. Chính vì vậy, Khổng Tử

đã khuyên học trò: “Nhữ vi quân tử nho, vô vi tiểu nhân nho” (tạm dịch:”Ngƣơi

làm nho Quân tử, đừng làm nho tiểu nhân”), nhiều ngƣời sau này cho rằng

Khổng Tử có ý kỳ thị, thành kiến với phụ nữ. Tuy nhiên, vấn đề này cũng có lý

do riêng do lịch sử thời thế sinh thời, hoàn cảnh nhân.

Tƣ tƣởng về lễ trong quan niệm của đạo Nho là sợi dây ràng buộc con

ngƣời làm cho suy nghĩ và hành động của con ngƣời trở nên cứng nhắc theo một

khuôn phép cũ; lễ đã kìm hãm sự phát triển của xã hội, làm cho xã hội trì trệ.

Điều này nói lên rằng, tƣ tƣởng Nho giáo mang tính bảo thủ, tiêu cực, phản lịch

sử. Khổng Tử đã từng nói: “ Ta theo lễ của nhà Chu vì lễ đó rực rỡ lắm thay”

và ông luôn mong xã hội lúc đó quay về thời đại Nghiêu, Thuấn. Khách quan

mà đánh giá, thì hạn chế trên của Nho giáo có nguyên nhân từ thực tế lịch sử.

Bởi vì, Khổng Tử sống trong thời đại xã hội loạn lạc, ngƣời ta tranh giành nhau,

chém giết nhau không từ một thủ đoạn tàn ác nào để tranh bá, tranh vƣơng, để

có bổng lộc chức tƣớc. Ông hoài cổ, muốn quay ngƣợc bánh xe lịch sử cũng là

điều dễ hiểu. Tuy nhiên, chính mặt hạn chế này của Nho giáo đã để lại tàn dƣ

cho đến tận ngày nay, nó trở thành phong tục, lối sống, nó thấm sâu vào suy

nghĩ và hành động của không ít ngƣời ở các nƣớc phƣơng Đông, nơi tiếp nhận

và chịu ảnh hƣởng của Nho giáo.

TIỂU KẾT CHƢƠNG 1

Khổng Tử chủ trƣơng trị ngƣời bằng đức là chính, nghĩa là để thu phục và

dẫn dắt ngƣời khác, nhà quản lý phải tự mình học tập và tu dƣỡng để có đƣợc

những đức tính cần thiết, chẳng hạn nhƣ: nhân, nghĩa, trí, tín, dũng, liêm…

Trong đó, đức nhân đƣợc đặt lên hàng đầu và là trung tâm: vì con ngƣời và từ

con ngƣời. Khổng Tử coi nhân là gốc, lễ là ngọn, nhân là mục tiêu, còn lễ là

chính sách. Để thực thi đƣợc đạo lý và mục tiêu, Khổng Tử chủ trƣơng sử dụng

phƣơng thức chính danh . Khổng Tử cho rằng chỉ có một số ít ngƣời có năng lực

đặc biệt và có nhân cách đặc biệt mới có thể hiểu và thực hành đƣợc công việc

quản trị vì vậy, học thuyết của ông đề xƣớng thƣờng tồn tại dƣới dạng các

nguyên lý, nguyên tắc. Ông chủ trƣơng: “đã chỉ cho một góc rồi mà không suy

ra ba góc còn lại thì không dạy nữa”, hoặc là “ôn cũ, biết mới”…

Trong chƣơng này tác giả đã đã đi sâu nghiên cứu, làm rõ về tƣ tƣởng quản

lý của Khổng Tử bao gồm: thứ nhất, làm rõ một số khái niệm liên quan đến đề

tài; thứ hai làm rõ hoàn cảnh ra đời, cuộc sống, sự nghiệp của Khổng Tử; thứ ba,

làm rõ về bội dung tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử về bản chất con ngƣời, về

phân chia giai cấp, về phƣơng pháp quản lý. Từ đó đƣa ra đƣợc những ƣu điểm,

hạn chế trong tƣ tƣởng quản lý của Khổng Tử. Đây sẽ là cơ sở lý luận vững chắc

để tác giả tiếp tục thực hiện đƣợc chƣơng 2 của đề tài này.

CHƢƠNG 2: VẬN DỤNG TƢ TƢỞNG QUẢN LÝ CỦA KHỔNG TỬ

VÀO QUẢN TRỊ NHÂN LỰC TẠI VIỆT NAM HIỆN NAY

2.1. Đặc điểm và yêu cầu về nguốn nhân lực của Việt Nam trong bối

cảnh hiện nay

2.1.1. Bối cảnh Kinh tế - Văn hóa – Xã hội

Thế kỷ 21 đƣợc đặc trƣng bởi cuộc cách mạng thông tin với bộ vi xử lý, từ

cuộc cách mạng này có cuộc cách mạng khác trong sinh học, vật liệu, năng

lƣợng, công nghệ nano phân tử…Khoa học đã thật sự là lực lƣợng sản xuất,

đúng nhƣ C.Mác đã dự báo, hơn thế nữa nó còn là yếu tố quyết định trong lực

lực sản xuất. Thời đại cách mạng thông tin hết sức coi trọng tâm lý học, xã hội

học, các khoa học nghiên cứu con ngƣời… nhấn mạnh vai trò của con ngƣời nói

chung, của ý thức, hoạt động và hành vi ngày càng tăng trong kỷ nguyên mới

này. Điều đó đòi hỏi yêu cầu về phát triển nguồn nhân lực đó là cần có một cƣợc

cách mạng về giáo dục, quan niệm mới về cuộc sống, về các giá trị của xã họi,

về phát triển toàn diện con ngƣời.

Cuộc cách mạng thông tin, cách mạng công nghiệp 4.0

Sau ba cuộc Cách mạng công nghiệp lớn trong lịch sử, cuộc cách mạng

công nghiệp lần thứ 4 (Cách mạng công nghiệp 4.0) giúp cho máy tính, phần

cứng, phần mềm cũng nhƣ mạng toàn cầu phát triển mạnh mẽ, tạo tiền đề cho sự

ra đời một cuộc cách mạng công nghiệp toàn diện và làm biến đổi mọi mặt đời

sống kinh tế – xã hội toàn cầu.

Đặc biệt, nền công nghiệp 4.0 sẽ tạo ra những thay đổi lớn về cung - cầu

lao động trên thế giới. Tại Diễn đàn Kinh tế Thế giới diễn ra vào năm 2016 tại

Thụy Sĩ, các nhà kinh tế và khoa học đã cảnh báo, trong cuộc Cách mạng công

nghiệp 4.0, thị trƣờng lao động sẽ bị thách thức nghiêm trọng giữa cung và cầu

lao động cũng nhƣ cơ cấu lao động. Nền kinh tế với trình độ tự động hóa cao và

có tính sáng tạo, đòi hỏi ngƣời lao động phải thích ứng nhanh với sự thay đổi

của sản xuất nếu không sẽ bị dƣ thừa, bị thất nghiệp.

Xu hướng toàn cầu hóa

Trong toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế, tinh thần dân tộc sẽ cố kết cả cộng

đồng thành một khối thống nhất để hợp tác và cạnh tranh. Không tạo đƣợc khối

thống nhất đó để mỗi ngƣời đứng riêng lẻ, tách biệt, rời rạc thì sẽ không có sức

mạnh, không đủ khả năng hợp tác và cạnh tranh, càng không có khả năng đƣa cả

dân tộc vƣợt qua khó khăn, thử thách trong toàn cầu hóa. Do vậy, để nhìn nhận,

đánh giá một con ngƣời trong bối cảnh toàn cầu hóa, hội nhập khu vực và quốc

tế, yêu cầu tinh thần dân tộc càng phải đƣợc chú trọng nhằm một mặt, phải khơi

dậy, bồi dƣỡng, cổ vũ, khuyến khích tinh thần dân tộc; mặt khác, để sử dụng nó

nhƣ một động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế, xã hội và hội nhập. Khơi dậy

tinh thần dân tộc cũng là khơi dậy tự hào dân tộc, phát huy tất cả những gì tốt

đẹp, thích hợp cho công cuộc đổi mới, hội nhập và gạt bỏ, sửa đổi tất cả những

gì không còn phù hợp, cản trở sự phát triển. Tinh thần dân tộc trong điều kiện

phát triển hòa bình của đất nƣớc là một đảm bảo cho sự đoàn kết dân tộc, cho ý

chí phấn đấu để dân tộc ta có thể “sánh vai cùng các cường quốc năm châu”.

Xu hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa diễn ra mạnh mẽ

Trong quá trình phát triển vào thế kỷ 21, Việt Nam đang dần đi vào giai

đoạn công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Đại hội VIII của Đảng chủ trƣơng đẩy

mạnh CNH, HĐH ra sức phấn đấu đƣa nƣớc ta đến năm 2020 cơ bản trở thành

một nƣớc công nghiệp.

=> Việc nghiên cứu phát triển con ngƣời trong quá trình công nghiệp hóa,

hiện đại hóa đang đặt ra những yêu cầu đối với phát triển con ngƣời của nƣớc ta

nhƣ sau:

+ Cần đề cao quan điểm lấy con ngƣời làm trọng tâm trong sự phát triển

kinh tế - xã hội, phải coi chính sách giáo dục là quốc sách hàng đầu

+ Không thể coi nhẹ văn hóa truyền thống trong sự phát triển con ngƣời. Bởi

lẽ áp lực công nghiệp hóa có thể tạo ra một xã hội tràn ngập công nghiệp hóa, làm

mất đi bản sắc dân tộc, dẫn đến những khủng hoảng và xung đột ghê gớm.

+ Sự phát triển con ngƣời phải đƣợc xem xét trên bình diện các nhân và

cộng đồng xã hội. Do sự phát triển của cá nhân này không hoàn toàn giống với

sự phát triển của cá nhân khác nên sự lựa chọn mô hình con ngƣời trở thành

một vấn đề quan trọng, có tác dụng định hƣớng cho sự phát triển, hoàn thiện

nhân cách mỗi các nhân và mọi ngƣời.

+ Quá trình xã hội hóa, cá thể hóa, tiếp biến văn hóa đều giữ một vai trò

thiết yếu trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa.

Công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong thời đại cách mạng khoa học và công

nghệ đòi hỏi khá cao về phẩm chất trí tuệ ở ngƣời lao động - một phẩm chất

đƣợc coi là quan trọng nhất hiện nay. Đó là ngƣời lao động phải có năng lực

sáng tạo, năng lực hoạt động thực tiễn tốt; có khả năng áp dụng những thành tựu

của khoa học để sáng chế ra những kỹ thuật, công nghệ tiên tiến; có năng lực thu

thập và xử lý thông tin trong điều kiện bùng nổ thông tin; có sự nhạy bén, thích

nghi nhanh và thực sự làm chủ khoa học, kỹ thuật, công nghệ hiện đại. Đồng

thời, ngƣời lao động phải có khả năng biến tri thức thành kỹ năng lao động nghề

nghiệp, nghĩa là phải có kỹ năng lao động giỏi thể hiện qua trình độ tay nghề,

mức độ thành thạo chuyên môn nghề nghiệp.

Kinh tế tri thức

Kinh tế tri thức đƣợc xây dựng trên cơ sở sản xuất, phân phối, sử dụng tri

thức và thông tin. Tóm lại đó là nền kinh tế dựa vào tri thức, nền kinh tế này dựa

trên 4 trụ cột: công nghệ thông tin, công nghệ sinh học, công nghệ vật liệu mới

và công nghệ năng lƣợng

+ Phải nâng cao vị trí của giáo dục, giáo dục quyết định sức mạnh, sự thịnh

vƣợng và tƣơng lai tƣơi sáng của đất nƣớc.

+ Cần tiếp tục đổi mới mạnh mẽ, toàn diện giáo dục và đào tạo, phục vụ

đắc lực công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa, dần dần tiếp cận với nền kinh

tế tri thức. Phải kiên trì đấu tranh khắc phục tâm lý nặng nề của giáo dục khoa

cử, phổ biến rộng rãi đến từng ngƣời dân đến các thầy cô giáo, đến các em học

sinh thái độ, động cơ đúng đắn, thấm nhuần mục tiêu giáo dục nhằm xây dựng

nhân cách, trên cơ sở đó nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dƣỡng nhân tài,

trong đó nhân cách là cơ sở, nhân lực là mục tiêu, nhân tài là đầu tầu của nhân

lực, chiến thắng nghèo nàn, lạc hậu, tiến lên giàu có, văn minh.

+ Phải quán triệt quan điểm học suốt đời nhằm hoàn thiện nhân cách, phổ

cập nghề nghiệp, tăng cƣờng nhân văn.

Hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng sâu rộng

Hiện nay nƣớc ta đang bƣớc vào giai đoạn hội nhập kinh tế quốc tế sâu

rộng. Đó là quá trình gắn kết nền kinh tế và thị trƣờng của một quốc gia với nền

kinh tế thị trƣờng thế giới và khu vực thông qua biện pháp tự do hóa, mở cửa thị

trƣờng trên các cấp độ đơn phƣơng, song phƣơng và đa phƣơng. Các đặc trƣng

của hội nhập kinh tế quốc tế nhƣ sau:

Thứ nhất, hội nhập kinh tế quốc tế là sự phát triển cao của phân công lao

động quốc tế;

Thứ hai, hội nhập kinh tế quốc tế là sự phối hợp mang tính chất liên quốc

gia giữa hai hay nhiều nƣớc độc lập, có chủ quyền trong một hay nhiều hiệp

định kinh tế - thƣơng mại. Bởi vậy, nó thƣờng chịu sự tác động và điều tiết bởi

các chính sách của các chính phủ thành viên;

Thứ ba, hội nhập kinh tế khu vực và song phƣơng đƣợc xem nhƣ một giải

pháp trung hòa giữa hai xu hƣớng đối lập nhau trên thị trƣờng thế giới. Xu

hƣớng tự do hóa mậu dịch và bảo hộ mậu dịch của hai trƣờng phái kinh tế đối

lập nhau

Trong bối cảnh hội nhập quốc tế lối sống thực dụng, trọng đồng tiền, xa

hoa, lãng phí đã và đang ít nhiều ảnh hƣởng đến một bộ phận dân cƣ. Do đó,

việc phát huy các chuẩn mực lối sống tiết kiệm, giản dị, chân thành, chất phác

và khiêm tốn nhƣ một yêu cầu đối với con ngƣời Việt Nam hiện đại lại càng

cần thiết. Điều đó, sẽ giúp cho việc xây dựng con ngƣời Việt Nam trong giai

đoạn hiện nay có định hƣớng đúng, ngăn ngừa và ngăn chặn tác hại của lối

sống trái ngƣợc với thuần phong mĩ tục, xa lạ với bản chất nhân nghĩa của

ngƣời Việt Nam.

2.1.2. Đặc điểm về nguồn nhân lực của Việt Nam trong bối cảnh hiện nay

Theo Tổng cục Thống kê, dân số nƣớc ta năm 2010 khoảng 88,47 triệu

ngƣời, đến năm 2018 khoảng 95,5 triệu ngƣời. Trong Cộng đồng kinh tế

ASEAN (AEC), dân số Việt Nam đứng thứ 3 (sau Indonesia, Philippines) và

đứng thứ 15 trên toàn thế giới. Với dân số trẻ, tăng nhanh lực lƣợng lao động từ

15 tuổi trở lên của cả nƣớc là 72,5 triệu ngƣời, chiếm khoảng 76% trong tổng

dân số với tốc độ tăng bình quân hàng năm là 1,57%. Đây chính là nguồn nhân

lực quan trọng trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa và phát triển kinh

tế - xã hội nƣớc ta hiện nay.

Đặc điểm nổi bật của lực lƣợng lao động Việt Nam hiện nay đa số là lao

động trẻ. Lao động trẻ sẽ có sức bật nhanh, thuận lợi cho việc đào tạo phát triển,

nâng cao trình độ, tiếp thu nhanh các tiến bộ khoa học kỹ thuật tiên tiến của thế

giới. Lợi thế nổi bật của nguồn nhân lực xã hội Việt Nam hiện nay là đã bƣớc

vào thời kỳ đỉnh cao về số lƣợng dân số, thời kỳ “cơ cấu dân số vàng”. Đây là

“cơ hội vàng” cho Việt Nam phát triển, tận dụng nguồn nhân lực vô cùng quý

giá để phát triển kinh tế, thực hiện thắng lợi sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại

hóa đất nƣớc, theo kịp với các nƣớc trong khu vực và trên thế giới. Tuy nhiên,

để cạnh tranh trên thị trƣờng lao động thì không chỉ có yếu tố số lƣợng đông, giá

lao động rẻ mà yếu tố vô cùng quan trọng là chất lƣợng nguồn nhân lực. Khi

đánh giá về chất lƣợng nguồn nhân lực của một quốc gia phải đƣợc nhìn nhận ở

nhiều khía cạnh khác nhau nhƣ thể lực, trí lực, tâm lực của lực lƣợng lao động.

Về thể lực: Yếu tố quan trọng nhất của thể lực là sức khỏe, một ngƣời có

thể lực nghĩa là có sức khỏe tốt. Song sức khỏe không chỉ đơn thuần là chuyện

có bệnh hay không có bệnh mà bao gồm cả yếu tố tinh thần và xã hội. Theo tổ

chức Y tế thế giới (WHO) thì “sức khỏe là một trạng thái hoàn toàn thoải mái

về thể chất, tâm thần và xã hội, chứ không chỉ là không có bệnh hay thương tật”.

Nhƣ vậy sức khỏe là sự phát triển hài hòa cả về thể chất, tinh thần và xã hội của

con ngƣời. Về thể chất đó là sự cƣờng tráng cơ bắp và khả năng vận động chân

tay; về tinh thần đó là sự dẻo dai của hoạt động thần kinh, khả năng vận động

của trí tuệ, khả năng tƣ duy; về xã hội đó là sự thỏa mái, vui vẻ, giao tiếp thân

thiện, không có những áp lực từ môi trƣờng.

Khi có sức khỏe tốt năng suất lao động sẽ cao hơn nhờ sự bền bỉ dẻo dai

và khả năng tập trung trong công việc. Do đó, việc nâng cao sức khỏe cho toàn

đân nói chung, lực lƣợng lao động nói riêng luôn đƣợc Đảng quan tâm và đƣợc

xác định là mục đích và là điều kiện cho sự phát triển.

Để đánh giá thể lực của mỗi quốc gia có nhiều tiêu chí khác nhau nhƣng

có hai tiêu chí cơ bản là:

Chiều cao trung bình của thanh niên từ 18 đến 35 tuổi (đơn vị cm)

Cân nặng trung bình của thanh niên từ 18 đến 35 tuổi (đơn vị kg)

Trong những năm qua nhất là từ khi thực hiện công cuộc đổi mới đến nay,

thể lực của nguồn nhân lực Việt Nam đƣợc cải thiện đáng kể. Sau hơn 30 năm

đổi mới chiều cao trung bình của thanh niên 18-19 tuổi tăng: nam tăng khoảng 4

- 5 cm và nữ tăng 4 cm. Chiều cao của ngƣời Việt Nam sẽ tiếp tục đƣợc cải thiện

trong thể kỷ 21 nhờ việc tăng cƣờng chế độ dinh dƣỡng và cải thiện mức sống.

Cùng với các biện pháp để phát triển thể chất, chúng ta cũng quan tâm đến việc

phát triển và làm phong phú thêm đời sống tinh thân cho ngƣời lao động nhƣ

xây dựng các khu vơi chơi giải trí, đẩy mạnh phong trào toàn dân thể dục thể

thao, hƣớng đến một lối sống lành mạnh, trong sáng, cải thiện một bƣớc đáng kể

đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân.

Mặc dù có nhiều chuyển biến tích cực, nhƣng đối chiếu với tiêu chuẩn

quốc tế thì thể lực của nguồn nhân lực Việt Nam còn có rất nhiều hạn chế. Nếu

xem xét hai yếu tố này thì nguồn nhân lực Việt Nam thuộc hạng “thấp bé, nhẹ

cân”, sức bền bỉ thấp. So sánh chiều cao và cân nặng thì thanh niên Việt Nam

thấp nhất và nhẹ nhất so với các nƣớc trong khu vực, còn so với tiêu chuẩn quốc

tế về chiều cao (nam 176,8 cm, nữ 163,7 cm) thì nam thanh niên 18 tuổi của

Việt Nam còn thấp hơn rất nhiều (nam giới Việt Nam chỉ đạt 164,2 cm thấp hơn

12,6 cm, nữ giời Việt Nam đạt 153,4 cm thấp hơn 10,3 cm).

Do thể lực kém đã làm ảnh hƣởng rất lớn đến năng suất, hiệu quả làm

việc, ngƣời lao động không có sự bền bỉ và không có khả năng tập trung cao độ

trong khoảng thời gian dài. Việc không có thể lực tốt cũng gây ra rất nhiều bất

lợi trong việc cạnh tranh về nguồn nhân lực với các nƣớc trong khu vực và trên

thế giới.

Để cải thiện chiều cao, cân nặng, sức bền của nguồn nhân lực là một thách

thức lớn hiện nay, bởi muốn làm đƣợc điều đó phải thực hiện đồng bộ nhiều

biện pháp nhƣ cải thiện giống nòi, nâng cao chất lƣợng cuộc sống, cải thiện môi

trƣờng…

Về trí lực: Yếu tố trí lực đƣợc đánh giá thông qua trình độ văn hóa, trình

độ chuyên môn kỹ thuật, kỹ năng lao động và khả năng vận dụng tri thức vào

các công việc, tình huống cụ thể. Trong điều kiện nền sản xuất thủ công thì yếu

tố thể lực đƣợc đề cao, nhƣng trong điều kiện khoa học kỹ thuật phát triển nhƣ

vũ bão hiện nay thì yếu tố trí lực đƣợc đặt lên hàng đầu.

Để đánh giá chất lƣợng nguồn nhân lực của mỗi quốc gia thông thƣờng

dựa vào các yếu tố cơ bản nhƣ trình độ văn hóa, trình độ chuyên môn kỹ thuật.

Trình độ văn hóa là khả năng về tri thức và kỹ năng có thể tiếp nhận

những kiến thức cơ bản, thực hiện đƣợc những công việc đơn giản. Trình độ văn

hóa đƣợc trang bị thông qua hệ thống giáo dục quốc dân với các hình thức giáo

dục chính quy, không chính quy, phi chính thức. Để xem xét trình độ văn hóa

của một quốc gia thƣờng đƣợc xem xét qua hệ thống các chỉ tiêu nhƣ tỷ lệ dân

số biết chữ, số năm đi học trung bình của dân số tính từ 25 tuổi trở lên. Với các

chỉ tiêu này Việt Nam đạt đƣợc rất nhiều thành tựu nổi bật. Theo kết quả cuộc

Tổng điều tra dân số và nhà ở năm 2009 thì tỷ lệ biết chữ của dân số từ 15 tuổi

trở lên đã tăng từ 90,3% của năm 1999 lên 94,0% năm 2009. Trong số 19,2 triệu

ngƣời đang đi học có 87,6% đang theo học các bậc học phổ thông, 2,7% đang

theo học nghề, 3,2% đang theo học cao đẳng và 6,6% đang theo học đại học trở

lên. Theo kết quả báo cáo của Bộ Giáo dục và Đào tạo tại hội nghị sơ kết 3 năm

(2013-2015) thực hiện Đề án xây dựng xã hội học tập giai đoạn 2012-2020,

chúng ta đạt đƣợc những kết quả cao trong công tác xóa mù chữ và phổ cập giáo

dục: tỷ lệ biết chữ trong độ tuổi 15-50 toàn quốc là 97,3%, trong độ tuổi 15-35 là

98,5%; số ngƣời mới biết chữ tiếp tục học và không mù chữ trở lại là 83,9%.

Đây là một điều kiện quan trọng để nâng cao chất lƣợng nguồn nhân lực. Tuy

nhiên, để đánh giá chất lƣợng nguồn nhân lực của một quốc gia còn cần phải

xem xét đến trình độ chuyên môn kỹ thuật.

Trình độ chuyên môn kỹ thuật của nguồn nhân lực là những kiến thức kỹ

năng cần thiết để để đảm đƣơng các chức vụ trong quản lý kinh doanh và các

hoạt động nghề nghiệp. Trình độ chuyên môn đƣợc xác định từ công nhân kỹ

thuật bậc 3 trở lên cho đến trình độ sau đại học. Trong những năm qua nhờ sự

quan tâm của Đảng và Nhà nƣớc mà chất lƣợng đội ngũ nhân lực không ngừng

tăng, điều đó đƣợc thể hiện thông qua số ngƣời qua đào tạo về chuyên môn kỹ

thuật không ngừng tăng: Tỉ lệ lao động đã qua đào tạ có bằng cấp/chứng chỉ là

21,85%. Tính theo các cấp trình độ, tỉ lệ lao động có trình độ đại học trở lên

trong tổng LLLĐ là 9,58%, cao đẳng là 3,49%; trung cấp là 5,29 % và sơ cấp

nghề là 3,49%. (Số liệu thống kê của Tổng cục Thống kê, điều tra lao động, việc

làm hàng năm).

Sự phát triển mạnh mẽ của hệ thống các cơ sở giáo dục đào tạo vẫn chƣa

đáp ứng đƣợc nhu cầu của nguồn nhân lực, bởi hiện nay số ngƣời trong độ tuổi

lao động qua đào tạo còn thấp, bên cạnh đó là chất lƣợng đào tạo chƣa cao,

nhiều cơ sở đào tạo đƣợc mở ra nhƣng chƣa kiểm soát đƣợc chất lƣợng, từ đó

dẫn đến hệ quả là đào tạo không đạt chuẩn, không theo nhu cầu của xã hội. Một

tỷ lệ rất lớn khoảng 60% sinh viên ra trƣờng không thể thực hiên ngay công việc

mà doanh nghiệp phải tiến hành đào tạo bổ sung, đào tạo lại. Bên cạnh việc chất

lƣợng đào tạo thấp thì việc mất cân đối giữa các cấp bậc đào tạo (sơ cấp 1/ trung

cấp 1,8/ cao đẳng, đại học 2,3) đang diễn ra ở nhiều ngành nhiều lĩnh vực, từ đó

dẫn đến tình trạng “thừa thầy thiếu thợ”.

Một nghịch lý đang diễn ra hiện nay là mặc dù chúng ta có số lƣợng

ngƣời trong độ tuổi lớn, tỷ lệ thất nghiệp cao, nhƣng trong một số ngành lại

đang thiếu trầm trọng đội ngũ nhân lực chất lƣợng cao. Điều này đòi hỏi phải

nâng cao chất lƣợng nguồn nhân lực mà biện pháp quan trọng là nâng cao chất

lƣợng đào tạo. Quy mô đào tạo chúng ta đã phát triển rất nhanh nhƣng chất

lƣợng đào tạo còn rất nhiều hạn chế. Đo đó đã ảnh hƣởng nghiêm trọng đến

thƣơng hiệu và uy tín của nguồn nhân lực nƣớc ta.

Về phẩm chất tâm lý – xã hội của nguồn nhân lực (tâm lực). Quá trình thực

hiện công việc không chỉ cần sức khỏe, trí tuệ, sự khéo léo mà còn cần tính kỷ

luật, sự tự giác, tinh thần hợp tác, tác phong chuyên nghiệp…Nguồn nhân lực

Việt Nam đƣợc thừa hƣởng từ cha ông tinh thần làm việc hăng say, sự chịu

thƣơng chịu khó, cần cù chăm chỉ, yêu lao động, mềm dẻo, linh hoạt trong ứng

xử…Tuy nhiên, có những đặc điểm tâm lý nếu ở điều kiện hoàn cảnh này thì phù

hợp những điều kiện khác thì không phù hợp. Nguồn nhân lực Việt Nam hiện nay

mang nhiều đặc điểm đó. Có những tính cách, hành vi phù hợp và đƣợc chấp

nhận trong xã hội nông nghiệp nhƣng khi chuyển sang xã hội công nghiệp, xã hội

đô thị thì nó trở lên không phù hợp nữa. Do ảnh hƣởng của tâm lý tiểu nông của

một xã hội nông nghiệp cộng với hoàn cảnh lịch sử trong một giai đoạn dài của

chế độ tập trung bao cấp đã tạo cho lực lƣợng lao động Việt Nam hiện nay những

phẩm chất tâm lý – xã hội với nhiều hạn chế nhƣ sự tùy tiện, tâm lý ỷ lại, không

hợp tác nhau trong công việc, đồng nhất công việc và tình cảm…Nhiều thị trƣờng

lao động vừa mới mở cửa đón nhận lực lƣợng lao động Việt Nam, nhƣng chỉ một

thời gian ngắn sau đó đã đóng cửa mà nguyên nhân chính là do sự tùy tiện, thiếu ý

thức kỷ luật của ngƣời lao động. Những hạn chế đó đã gây ra rất nhiều trở ngại

trong quá trình hội nhập của nguồn nhân lực Việt Nam.

2.1.3. Yêu cầu nguồn nhân lực của Việt Nam trong bối cảnh hiện nay

Thứ nhất, con người Việt Nam phải có tinh thần yêu nước, tự cường dân

tộc, phấn đấu vì độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội, có ý chí vươn lên đưa đất

nước thoát khỏi nghèo nàn, lạc hậu, đoàn kết với nhân dân thế giới trong sự

nghiệp đấu tranh vì hòa bình, độc lập dân tộc, dân chủ và tiến bộ xã hội

Trong giai đoạn hiện nay và cả trong vài thập kỉ tới, xu thế toàn cầu hóa tiếp

tục phát triển mạnh mẽ, quá trình hội nhập ngày càng sâu rộng, sự hợp tác và cạnh

tranh giữa các quốc gia dân tộc ngày càng mãnh liệt, thì ý thức dân tộc hay tinh

thần dân tộc càng trở thành một động lực mạnh mẽ cho sự phát triển đất nƣớc.