Vọng cổ
Vọng cổ, hay vọng cổ Bạc Liêu, là một điệu nhạc rất thịnh
hành ở các tỉnh miền Tây Nam Bộ, Việt Nam. Nó được bắt nguồn từ
bài "Dạ Cổ Hoài Lang" (nghe tiếng trống đêm, nhớ chồng) của nghệ
sĩ Cao Văn Lầu (tức Sáu Lầu). Bản vọng cổ là một trong những điệu
nhạc căn bản của sân khấu cải lương.
Sơ lược nguồn gốc và nhạc pháp
Bài "Dạ cổ hoài lang" có 20 câu, hai nhóm đầu mỗi nhóm 6 câu,
hai nhóm sau mỗi nhóm 4 câu. Mỗi câu trong bài có 2 nhịp, gọi là
nhịp đôi.
Ngay từ thời chỉ mới có nhịp đôi, bản "Dạ cổ hoài lang" đã
được đặt lời khác. Việc đặt (ngôn ngữ nhạc Việt gọi là "soạn") lời ở
các bản cổ nhạc không giống như đặt lời tân nhạc. Một bài tân nhạc
khi đặt lời thì theo sát câu nhạc của lời trước, tức là theo đúng hay
rất sát nốt nhạc trong mỗi stanza. Đặt lời một bản cổ nhạc giống như
làm bài thơ họa: Theo đúng nốt nhạc (ngôn ngữ nhạc Việt gọi
là chữ nhạc) ở cuối câu (chỗ dứt nhạc) và theo giọng bình - trắc ở
những chữ đó.
Câu 2 nhịp, tuy nhiên, không thỏa mãn được nhu cầu của các
nhà soạn nhạc. Bản nhạc (bản vọng cổ luôn gọi là "bản", không gọi là
"bài") được tăng lên 4 nhịp, tức nhịp tư, trong khoảng thời gian 1927-
1935. Sau đó tăng lên nhịp tám năm 1936-1945, và cũng khoảng thời
gian này được mang tên bản "Vọng cổ". Từ nhịp tám lên nhịp 16, 32,
64, 128, ... Bản thông dụng nhất hiện nay là bản nhịp 32.
Bản vọng cổ nhịp đôi, nhịp tư chỉ theo sát chữ nhạc ở chỗ dứt
câu. Nhưng khi bản nhạc có nhiều nhịp, phải theo đúng chữ nhạc ở
một số nhịp nhất định.
Thí dụ, câu 1 của bản nhịp đôi chỉ cần dứt ở chữ cống, theo
chuẩn của bản Dạ cổ hoài lang.
Nhưng câu 1 của bản nhịp 32 phải có chữ hò ở nhịp 16, hò ở
20, xê ở 24, xang ở 28, cống ở 32. Ở bản 32 nhịp, tất cả các câu đều
có xề (gọi là "xuống" xề) ở nhịp 4. (Trên thực tế, bản 32 nhịp thường
câu 1 và 4 ngắn, chỉ có 16 nhịp sau, còn 16 nhịp đầu nói thơ hoặc nói
lối hoặc xen tân nhạc.
Khi câu nhạc còn ngắn, bản nhạc chỉ gieo vần ở cuối câu. Lên
tới nhịp 32, 64, các soạn giả bắt đầu gieo vần liên kết bên trong mỗi
câu.
Các bản vọng cổ nhịp 2, 4 …
Cùng với việc tăng số nhịp trong mỗi câu, bản vọng cổ ngày
càng đa dạng thêm nhờ sự sáng tạo của các soạn giả, các nghệ sĩ
làm bản vọng cổ ngày nay rất phong phú.
Vọng cổ nhịp đôi
Bản Vọng cổ nhịp đôi tức là bản Dạ cổ hoài lang nguyên thủy.
Sáu câu đầu trong bản này như sau, vần gieo mỗi câu một lần
(trong đó có câu vần lưng tức yên vận):
1. Từ là từ phu tướng,
2. Bảo kiếm sắc phán (phong) lên đàng.(phán : sai
bảo; không phải là phong)
3. Vào ra luống trông tin chàng.
4. Năm canh mơ màng.
5. Em luống trông tin chàng,
6. Ôi gan vàng thêm (quặn) đau.(thêm :đã đau nhiều
rồi; quặn : đau lần đầu. Có lẽ "thêm" phù hợp hơn)
Sáu câu này có sáu chữ dứt câu như sau:
1. .......... cống
2. .......... xang
3. .......... hò
4. .......... hò
5. .......... xề
6. .......... liu
Những chữ nhạc này được dùng trong tuồng "Tham phú phụ
bần" như sau:
1. (Đào:) Vì đâu nên xui khiến (cống)
2. Cha nỡ rẽ thúy chia uyên (xang)
3. Làm cho đôi ta đeo phiền (hò)
4. Mang nặng lời nguyền (hò)
5. (Kép:) Đành cam đứt câu nghĩa tình (xề)
6. Trên Thiên Hoàng xin chứg minh (liu)
...
Tới hết 20 câu thì hết bản.
Vọng cổ nhịp tư
Nhịp tư bắt đầu có từ năm 1927. Từ bản này, vọng cổ bước
một bước thay đổi quan trọng: Chữ nhạc trong bài không theo hơi
Bắc (tức Bắc chánh) nữa mà đổi sang hơi Bắc Oán. Dưới đây là sáu
câu đầu bản "Khúc oan vô lượng" của soạn giả Huỳnh Thủ Trung tức
Tư Chơi.
1. Đêm nào ngọn đèn khuya, mẹ đây chong trắng đĩa
2. Chàng ôi, nếu có gặp nhau họa chỉ trong giấc mộng
huỳnh lương
3. Trời đất ôi! Vợ chồng tôi đang vui câu đầm ấm nơi
cảnh gia đường
4. Vì ai gieo oan mà để cho thiếp phải cam dồn dập
nơi khốn cảnh đoạn trường
5. Hơn bốn năm trường tựa nơi canh cửa thiếp trông
chờ
6. Đã biết rằng tuyệt vô hy vọng mà lòng mong thiếp
những hoài mong
...
Vọng cổ nhịp tám
Bản nhịp tám, từ năm 1936, bắt đầu ngân nga hơn bản nhịp tư.
Người góp công làm bản nhịp tám được công chúng ưa chuộng phải
kể đến nghệ sĩ Lưu Hoài Nghĩa tức Năm Nghĩa. Nhiều bản tuồng
nhịp tám tới nay vẫn còn nổi tiếng, như bản "Tô Ánh Nguyệt" của
soạn giả Trần Hữu Trang:
1. Sau khi tôi có chết đi rồi, xin Cậu chứng kiến cho
tấc lòng tôi mà tỏ hết khúc nói cho ai kia được rõ nỗi khổ tâm
của tôi trước giờ tôi nhắm mắt
2. Dưới nấm mộ xanh, thân người mạng bạc, ngàn
muôn năm linh hồn tôi họa chăng được tiêu tan khối hận chốn
tuyền đài
3. Mười tám năm dư lắm lúc tôi muốn vạch mặt phơi
gan mà than thở với đất trời
4. Nhưng mà mối hận tình nó nấu nung trong tim phổi,
nghĩ bao nhiêu tội lỗi, gặp mặt ai tôi nói chẳng nên lời
5. Ngày hôm nay, tôi sắp lìa xa bao nhiêu kẻ thân yêu
quý mến mà từ giã cõi đời
6. Cậu ôi, tôi nhờ cậu nói lại với má thằng Tâm rằng
tôi mong giũ sạch nợ trần ai đặng thoát ra khỏi vòng tình thiên
hận hải, vậy tôi xin có một đôi lời nhắn nhủ cùng với ai.
...
Vọng cổ nhịp mười sáu
Tới bản mười sáu, từ năm 1946, mỗi câu bắt đầu dài, như sáu
câu sau đây trong "Tôn Tẫn giả điên", nổi tiếng với giọng ca Út Trà
Ôn:
1. Úy trời đất ôi! Nỗi đoạn trường, cũng vì tôi đây quá
tin thằng Bàn Quyên là bạn thiết cho nên ngày hôm nay thân
của tôi phải ra nông nỗi
2. Còn như công cuộc ngày hôm nay đây, bởi tôi
không cẩn thận cho nên bạn tôi nó mới đành nhẫn tâm chặt lấy
một bàn chơn tôi
3. Khi tôi còn ở trên non thì tôi quyết ẩn thân tu tâm
dưỡng tánh, luyện thuốc trường sanh mong thành chánh quả
đặng có tọa hưởng Bồ Đoàn
4. Nào hay đâu thằng Bàn Quyên nó lên năn nỉ ỷ ôi,
lời ngon tiếng ngọt, nó nói rằng chúa của nó là một đấng minh
quân chơn mạng. Bởi vậy cho nên nó bảo tôi một một, hai hai
cũng phải xuống mà đầu hàng.
5. Cho nên khi ấy tôi mới hạ san, thì thầy của tôi có
cho tôi một bức cẩm nang lại dặn tôi rằng: Hễ khi nào lâm nạn
thì dở ra xem rồi liêu> chước biến quyền
6. Vậy thì tôi đây vọng nguyện với Tôn sư, khai thơ
cứu mạng. Ủa sao tôi chẳng thấy điều chi lạ, chỉ thấy trong thơ
có một chữ "Cuồng". Ờ, ờ, phải rồi, đây thầy tôi bảo tôi giả điên
đặng có thoát thân.
Thời kỳ vọng cổ nhịp mười sáu cũng là lúc câu vọng cổ có trộn
vô những câu nói thơ (tức ngâm thơ, theo điệu Tao Đàn hoặc Vân
Tiên) và những câu hò. Đây là sáng kiến của nghệ sĩ Út Trà Ôn ảnh
hưởng cho tới nay. Trong bản "Tôn Tẫn giả điên", Út Trà Ôn nói thơ
trong câu 11-12 và hò trong câu 13 như sau:
11. Bây giờ buồn quá, để nói thơ cho bà con cô bác nghe
chơi: Buồn cười vua Trụ đa đoan, mê nàng Đắc Kỷ rồi giết oan
hết cả trào. Nói qua tới lớp vua U mà yêu ấp ả má đào
12. Ẵm ôm nàng Bao Tỉ giặc vào cũng không hay. Còn
vua Kiết có tánh rồi hay say, nghe lời của Muội Hỷ mà lại giết
ngay tôi Long Phùng.
13. Hò hơ... chết tôi, tôi chịu xin đừng bận bịu bớ điệu
chung tình. Hò hơ... con nhạn bay cao rồi khó bắn, hò hơ... con
cá ở ao quỳnh cũng khó câu...
Từ khi có bản vọng cổ mười sáu nhịp, câu nhạc đã
bắt đầu đa dạng phong phú.
Vọng cổ 32 nhịp
Bản vọng cổ 32 nhịp, từ năm 1955, là bản vọng cổ
được coi là tiêu chuẩn hiện nay, mặc dù cũng đã xuất
hiện bản 64 nhịp và 128 nhịp.
Từ bản 32 nhịp, mỗi câu bắt đầu có vần gieo ngay
trong câu, vì 32 nhịp là một quãng quá xa để chỉ có một
vần. Câu dưới đây trong bản "Nắng chiều quê ngoại" của
soạn giả Viễn Châu là một thí dụ:
1. Mấy nếp nhà tranh ẩn mình sau hàng tre rủ bóng đang vươn lên ngọn khói lam chiều. Cảnh hoàng hôn sao nhuộm vẻ tiêu điều. Khóm lau
thưa xào xạc trên lối đường mòn vẳng lặng cô liêu;
nhà Ngoại tôi khuất sau mấy lũy dừa xanh soi bóng dịu hiền, bên cạnh mái đình làng đìu hiu cỏ phủ.
Bản vọng cổ 32 nhịp đầy đủ có 6 câu. Tức là ngắn
hơn các bản nhịp tám thường có 20 câu. Tuy nhiên, ngay
cả 6 câu cũng có khi không sử dụng hết. Bản vọng cổ khi
ghi ra giấy, do đó, thường có đánh số câu để người nghệ
sĩ biết bản nhạc sử dụng câu nào. Hai câu 1 và 4 thường
chỉ có 16 nhịp cuối câu.
Khi bản vọng cổ đã tới 32 nhịp, nhiều soạn giả
chêm vô những câu nói giặm. Để nghệ sĩ vô ca vọng cổ
cho êm, soạn giả cũng thường gối đầu bằng một khúc nói
lối văn xuôi, những câu nói lối văn vần (lục bát, song thất
lục bát, tứ tuyệt, hoặc cả thơ mới), hoặc một bản ngắn cổ
điển như Lưu thủy, Hành vân, Sương chiều, hoặc tiêu
biểu là Lý con sáo.
