BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI
HỒ THANH HẢI
VẬN DỤNG PHƯ NG PH P T NH HUỐNG TRONG DẠY HỌC
NỘI DUNG PHÁP LUẬT TRONG MÔN GIÁO DỤC CÔNG DÂN
Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
Chuyên ngành: Lí luận và PPDH bộ môn Giáo dục chính trị
Mã số: 9.14.01.11
TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC
HÀ NỘI – 2024
Công trình được hoàn thành tại
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI
Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Đào Đức Doãn
Phản biện 1: GS.TS. Nguyễn Thị Mỹ Lộc
Trường Đại học giáo dục – ĐHQG Hà Nội
Phản biện 2: PGS.TS. Trịnh Quang Từ
Học viện Kĩ thuật Quân Sự
Phản biện 3: PGS.TS. Lại Quốc Khánh
Trường Đại học KHXH&NV - ĐHQG Hà Nội
Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp Trường
họp tại Trường Đại học Sư phạm Hà Nội
vào hồi …..giờ … ngày … tháng… năm…
Có thể tìm hiểu luận án tại thư viện:
Thư viện Quốc Gia, Hà Nội
hoặc Thư viện Trường Đại học Sư phạm Hà Nội
1
MỞ ĐẦU
1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Trong chương trình giáo dục phổ thông, Giáo dục công dân (GDCD) là môn học giữ vai trò chủ đạo trong
việc giáo dục cho học sinh ý thức và hành vi của người công dân. Theo Chương trình môn Giáo dục công dân
2018 (Ban hành theo Thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT ngày 26/12/2018 của Bộ trưởng Bộ GD&ĐT), mục tiêu
của môn GDCD là “góp phần hình thành, phát triển ở học sinh các phẩm chất chủ yếu: yêu nước, nhân ái, chăm
chỉ, trung thực và trách nhiệm; các năng lực của người công dân Việt Nam, đặc biệt là năng lực điều chỉnh hành
vi, năng lực phát triển bản thân, năng lực tìm hiểu và tham gia hoạt động kinh tế - xã hội, nhằm đáp ứng nhu cầu
phát triển của cá nhân và yêu cầu của sự nghiệp xây dựng nhà nước pháp quyền và nền kinh tế thị trường định
hướng xã hội chủ nghĩa trong bối cảnh toàn cầu hóa và cách mạng công nghiệp mới” [1]. Để thực hiện mục tiêu
đó, giáo viên môn học phải có phương pháp dạy học phát huy được tính tích cực học tập của học sinh, vì chỉ có
phương pháp dạy học phát huy được tính tích cực học tập của học sinh mới có thể “chuyển các giá trị văn hóa,
đạo đức, các kiến thức pháp luật, kinh tế thành ý thức và hành vi của người công dân” [2; tr.1].
Giáo dục pháp luật là một trong các nội dung chủ yếu của chương trình môn GDCD. Trong chương
trình môn GDCD 2006 ở cấp trung học phổ thông (THPT), nội dung giáo dục pháp luật được dạy ở lớp 12,
chiếm 1/3 tổng thời lượng. Trong chương trình môn GDCD 2018 ở cấp THPT, nội dung giáo dục pháp luật
được dạy ở cả 3 lớp học, chiếm 1/2 tổng thời lượng dành cho cả chương trình môn học. Điều đó cho thấy giáo
dục pháp luật ngày càng có tầm quan trọng. Do nội dung dạy học là những quy định pháp luật dùng để điều
chỉnh các quan hệ của con người trong các lĩnh vực đời sống hằng ngày nên quá trình dạy học giáo dục pháp
luật chỉ đạt được mục tiêu của môn học là hình thành, phát triển cho học sinh ý thức, hành vi của người công
dân khi giáo viên môn học sử dụng được các phương pháp dạy học tích cực phù hợp. Trong các phương pháp
dạy học tích cực phù hợp đó, trước hết phải kể đến phương pháp tình huống. Đây là phương pháp có nhiều ưu
thế trong dạy học các nội dụng về giáo dục pháp luật nhằm hình thành, phát triển năng lực cho học sinh vì nó
chú trọng tổ chức, hướng dẫn các hoạt động để học sinh khám phá, phân tích, khai thác thông tin, xử lí tình
huống thực tiễn, trường hợp điển hình. Thông qua các tình huống pháp luật thể hiện sinh động các mối quan
hệ đang diễn ra trong thực tiễn cuộc sống hằng ngày, HS sẽ được tự mình trải nghiệm để hiểu rõ những quy
định của pháp luật về quyền và nghĩa vụ của công dân, lợi ích của thực hiện pháp luật, tác hại của vi phạm
pháp luật. Từ đó, học sinh sẽ có cơ hội bày tỏ cảm xúc, thái độ, ý kiến đánh giá của bản thân về những hành vi
thực hiện đúng/chưa đúng quy định của pháp luật trong từng tình huống, tự mình hình thành kiến thức, thái độ
và hành vi, tự mình được hình thành, phát triển phẩm chất và năng lực. Chính vì vậy, vận dụng phương pháp
tình huống trong dạy học nội dung pháp luật ở môn GDCD cấp THPT đã và đang ngày càng được nhiều giáo
viên môn học chú trọng.
Về lý luận, phương pháp tình huống trong dạy học nói chung đã được nghiên cứu từ rất lâu và khá nhiều;
nhất là kết quả của những công trình nghiên cứu về vận dụng nó trong dạy học các môn học. Nhiều nghiên cứu đã
khái quát về quan điểm, nguyên tắc, phương thức, quy trình, điều kiện...trong vận dụng phương pháp này. Tuy
nhiên, chưa có công trình nào nghiên cứu một cách toàn diện và thấu đáo về vận dụng phương pháp tình huống
trong dạy học nội dung pháp luật ở môn GDCD cấp THPT. Đó là một hạn chế của việc vận dụng lý luận vào thực
tiễn khiến cho chất lượng dạy học nội dung pháp luật ở môn học này chưa được như mong muốn.
Thực tế dạy học nội dung pháp luật ở môn GDCD tại thành phố Đà Nẵng cho thấy đã có nhiều giáo viên
vận dụng phương pháp tình huống nhưng kết quả dạy học vẫn chưa được như mong muốn. Nhiều giáo viên
chưa nhận thức đầy đủ các vấn đề lí luận của việc sử dụng phương pháp dạy học này. Một số giáo viên vận dụng
phương pháp dạy học này không bảo đảm được các nguyên tắc dạy học phù hợp, không có các biện pháp tổ chức
các hoạt động dạy học theo đúng quy trình của phương pháp tình huống, không kết hợp được một cách phù hợp
phương pháp tình huống với các phương pháp dạy học tích cực khác. Vẫn còn không ít giáo viên chưa nhận thức
được sự cần thiết phải vận dụng phương pháp tình huống trong dạy học nội dung giáo dục pháp luật. Đa số giáo
viên vẫn chưa thoát ra được thói quen dạy học theo các phương pháp truyền thống truyền thụ một chiều nhằm
chủ yếu trang bị cho học sinh kiến thức pháp luật nên không “chuyển” được từ nhận thức về pháp luật đến thực
hiện hành vi pháp luật.
Để khắc phục hạn chế nói trên, góp phần nâng cao chất lượng dạy học nội dung pháp luật ở môn GDCD
cấp THPT theo định hướng phát triển năng lực, chúng tôi chọn vấn đề “Vận dụng phương pháp tình hu ng
trong dạy học nội dung pháp luật trong môn Giáo dục công dân ở trường trung học phổ thông” làm đề tài
nghiên cứu cho luận án của mình.
2. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU
Từ nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn, luận án đề xuất các nguyên tắc, biện pháp vận dụng phương
pháp tình huống trong dạy học nội dung pháp luật trong môn Giáo dục công dân cấp trung học phổ thông theo
2
định hướng phát triển năng lực nhằm góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn GDCD ở trường trung học
phổ thông.
3. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU
- Tổng quan nghiên cứu vấn đề vận dụng phương pháp tình huống trong dạy học nội dung pháp luật ở
môn GDCD cấp THPT.
- Nghiên cứu cơ sở lí luận và thực trạng vận dụng phương pháp tình huống trong dạy học nội dung pháp
luật ở môn GDCD cấp THPT.
- Đề xuất các nguyên tắc, biện pháp dạy học nội dung pháp luật trong môn GDCD cấp THPT.
- Thực nghiệm sư phạm để kiểm chứng tính khả thi và chất lượng giáo dục của các nguyên tắc, biện pháp đã đề
xuất trong dạy học nội dung pháp luật ở môn GDCD cấp THPT theo phương pháp tình huống.
4. KH CH THỂ, ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI NGHIÊN CỨU
4.1. Khách thể nghiên cứu
Quá trình dạy học môn GDCD cấp THPT.
4.2. Đối tượng nghiên cứu
Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực trạng; các nguyên tắc, biện pháp vận dụng phương pháp tình huống
trong dạy học nội dung pháp luật ở môn GDCD cấp THPT.
4.3. Phạm vi nghiên cứu
Về nội dung: Nghiên cứu việc vận dụng phương pháp tình huống trong dạy học nội dung pháp luật ở
môn GDCD 2006 cấp THPT.
Về không gian: Khảo sát thực trạng và thực nghiệm sư phạm việc vận dụng phương pháp tình huống
trong dạy học nội dung pháp luật trong môn GDCD tại các trường THPT công lập tại Thành Phố Đà Nẵng.
Luận án chọn Đà Nẵng làm địa bàn khảo sát thực trạng và thực nghiệm vì Đà Nẵng là nơi có đủ cả ba vùng:
nông thôn, thành phố và vùng khó khăn.
Về thời gian: Từ năm 2017 đến năm 2022.
5. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC
Trong dạy học nội dung pháp luật ở môn GDCD tại trường THPT nhằm hình thành, phát triển năng lực
cho học sinh, phương pháp tình huống là một phương pháp dạy học có nhiều ưu thế. Căn cứ vào lí luận về
phương pháp dạy học tình huống và đặc thù của việc dạy học nội dung pháp luật ở môn GDCD, luận án đã đề
xuất các nguyên tắc, biện pháp phù hợp. Nếu vận dụng được các nguyên tắc và biện pháp mà luận án này đã
đề xuất thì dạy học nội dung pháp luật trong môn GDCD tại trường THPT bằng phương pháp tình huống sẽ
phát huy được tính tích cực học tập của học sinh, đáp ứng được các yêu cầu cần đạt về phẩm chất, năng lực
của học sinh, trên cơ sở đó, chất lượng dạy học môn GDCD sẽ được nâng cao hơn.
6. PHƯ NG PH P NGHIÊN CỨU
6.1. Về phương pháp luận
Luận án sử dụng các phương pháp tiếp cận chủ yếu là: Tiếp cận hệ th ng - cấu trúc; tiếp cận năng lực;
tiếp cận thực tiễn.
6.2. Nhóm các phương pháp nghiên cứu lý thuyết và phương pháp nghiên cứu thực tiễn
6.2.1. Nhóm các phương pháp nghiên cứu lý thuyết
Luận án sử dụng phối hợp các phương pháp chủ yếu như: phân tích và tổng hợp, lôgic và lịch sử, diễn
dịch và quy nạp
6.2. Nhóm các phương pháp nghiên cứu thực tiễn
Luận án sử dụng chủ yếu các phương pháp như: Phương pháp điều tra; Phương pháp quan sát; Phương
pháp thực nghiệm; Phương pháp nghiên cứu sản phẩm hoạt động; Phương pháp chuyên gia; Phương pháp
th ng kê toán học
7. NHỮNG LUẬN ĐIỂM CẦN BẢO VỆ
- Đánh giá tổng quan nghiên cứu vấn đề vận dụng phương pháp tình huống trong dạy học nội dung pháp
luật ở môn GDCD cấp THPT.
- Cơ sở lí luận của việc vận dụng phương pháp tình huống trong dạy học nội dung pháp luật ở môn
GDCD cấp THPT.
- Đánh giá thực trạng và những vấn đề đặt ra từ thực trạng vận dụng phương pháp tình huống trong dạy
học nội dung pháp luật ở môn GDCD cấp THPT tại địa bàn thành phố Đà Nẵng.
- Các nguyên tắc, biện pháp vận dụng phương pháp tình huống trong dạy học nội dung pháp luật ở
môn GDCD cấp THPT.
3
8. ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN N
8.1. Về lí luận
Luận án hệ thống hóa những vấn đề lí luận cơ bản về phương pháp tình huống trong dạy học và xác lập
cơ sở lí luận của việc vận dụng phương pháp tình huống trong dạy học nội dung pháp luật trong môn GDCD
cấp THPT. Trên cơ sở đó, luận án góp phần làm phong phú thêm những vấn đề lí luận về phương pháp tình
huống trong dạy học nói chung và vận dụng phương pháp tình huống trong dạy học môn GDCD cấp THPT
nói riêng.
8.2. Về thực tiễn
Luận án khảo sát, đánh giá thực trạng vận dụng phương pháp tình huống trong dạy học nội dung pháp
luật ở môn GDCD tại 21 trường THPT thuộc 07 quận, huyện đại diện cho cả 3 vùng (nông thôn, thành phố và
vùng khó khăn) trên địa bàn thành phố Đà Nẵng, từ đó luận giải sự cần thiết và đề xuất các nguyên tắc, biện
pháp vận dụng phương pháp tình huống trong dạy học nội dung pháp luật ở môn GDCD cấp THPT. Trên cơ
sở đó, luận án góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn GDCD ở các trường THPT trên địa bàn thành phố
Đà Nẵng nói riêng, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn GDCD theo chương trình giáo dục phổ thông
2018 trên phạm vi cả nước nói chung.
Với những đóng góp nói trên, chúng tôi hy vọng rằng luận án này được coi là tài liệu tham khảo thiết
thực, bổ ích cho giáo viên môn GDCD ở các trường THPT và các cơ sở đào tạo giáo viên môn GDCD nhằm
đáp ứng yêu cầu của công cuộc đổi mới giáo dục và đào tạo hiện nay ở nước ta.
9. KẾT CẤU CỦA LUẬN N
Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, luận án được cấu trúc làm 4 chương:
Chương 1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề vận dụng phương pháp tình huống trong dạy học nội dung pháp
luật trong môn Giáo dục công dân cấp trung học phổ thông
Chương 2. Cơ sở lí luận và thực trạng vận dụng phương pháp tình huống trong dạy học nội dung pháp
luật trong môn Giáo dục công dân cấp trung học phổ thông
Chương 3. Nguyên tắc, biện pháp vận dụng phương pháp tình huống trong dạy học nội dung pháp luật
trong môn Giáo dục công dân cấp trung học phổ thông
Chương 4. Thực nghiệm sư phạm vận dụng phương pháp tình huống trong dạy học nội dung pháp luật
trong môn Giáo dục công dân cấp trung học phổ thông
Chương 1
TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VẬN DỤNG PHƯ NG PH P T NH HUỐNG TRONG DẠY HỌC NỘI
DUNG PH P LUẬT TRONG MÔN GI O DỤC CÔNG DÂN CẤP TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
1.1. Tình hình nghiên cứu vấn đề phương pháp tình huống trong dạy học
1.1.1. Về tình huống trong dạy học
Qua tổng hợp các quan niệm trên, chúng tôi thấy có 2 luồng ý kiến về tình huống và tình huống trong dạy
học: 1) là một câu chuyện, có cốt chuyện và nhân vật gắn với một hoàn cảnh cụ thể; 2) là những sự kiện, vụ việc,
hoàn cảnh, ... đang diễn ra khách quan cần giải quyết. Điểm chung của các quan niệm trên là: tình huống chứa
yếu tố thực tế và các yêu cầu cần ứng phó, xử lý.
1.1.2. Về tình huống có vấn đề
Nhìn chung, các tác giả trên đều cho rằng THCVĐ là tình huống làm xuất hiện trạng thái tâm lý khi con
người gặp khó khăn về nhận thức, cần phải giải quyết; đặt người học trước những khó khăn, trở ngại về mặt trí
tuệ, kích thích tư duy và hoạt động nhận thức. THCVĐ có trở thành cái thúc đẩy nhận thức và tư duy hay
không phụ thuộc vào ba yếu tố là: 1) THCVĐ chứa đựng mâu thuẫn giữa cái đã biết và cái chưa biết; 2)
THCVĐ được chủ thể nhận thức mâu thuẫn, có nhu cầu giải quyết mâu thuẫn đó; 3) Chủ thể có khả năng giải
quyết mẫu thuẫn dựa trên những kiến thức, kỹ năng, kinh nghiệm cũ của bản thân.
1.1.3. Về phương pháp tình huống trong dạy học
Trong phần tổng quan này tác giả đã trình bày những nội dung liên quan đến: khái niệm phương pháp
dạy học tình huống; phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình; đặc điểm của phương pháp dạy học tình
huống; ưu điểm và nhược điểm của phương pháp dạy học tình huống; nhược điểm của phương pháp dạy học
tình huống; nguyên tắc, biện pháp tổ chức dạy học bằng phương pháp tình huống.
1.2. Tình hình nghiên cứu vấn đề vận dụng phương pháp tình huống trong dạy học nội dung pháp luật
ở môn Giáo dục công dân cấp trung học phổ thông
Trong phần này tác giả tập trung tổng quan các nội dung như: sự cần thiết vận dụng phương pháp tình
huống trong dạy học nội dung pháp luật ở môn Giáo dục công dân; những thuận lợi và khó khăn trong dạy học