TẠP CHÍ NỘI KHOA VIỆT NAM|SỐ 23/2021
6
NGHIÊN CỨU LÂM SÀNG
VI KHUẨNHELICOBACTERPYLORI
PGS.TS. Nguyễn Duy Thắng
Viện trưởng Viện Nghiên cứu và Đào tạo Tiêu hóa, Gan mật
Năm 1982 hai nhà khoa học Marhsall và Warren đã nuôi cấy và phân lập thành công một loại vi
khuẩn gây bệnh trong dạ dày. Năm 1983, hai ông công bố kết quả nghiên cứu về vai trò của loại xoắn
khuẩn này trên tạp chí The Lancet. Lúc đầu, vi khuẩn có tên là Campylobacter pyloridis, sau đó được
đổi tên là Campylobacter pylori. Năm 1989, khi nghiên cứu về gen của vi khuẩn này, Goodwin đã đổi tên
Campylobacter pylori thành Helicobacter pylori. Từ đó đến nay vi khuẩn này luôn được gọi là Helicobacter
pylori (H.p). Đó là xoắn khuẩn gram âm, kỵ khí, có hình chữ S hoặc C, dài độ 1,5 - 5,5 m, đường kính
khoảng 0,3 - 1 m, có 4 - 6 roi ở một đầu, sống trong lớp nhày trên bề mặt niêm mạc dạ dày. Nhờ cấu trúc
xoắn và các roi, Helicobacter pylori có khả năng di chuyển đi sâu xuống lớp nhày của bề mặt dạ dày. Việc
phát hiện ra Helicobacter pylori đã làm thay đổi cơ bản hiểu biết về nguyên nhân bệnh sinh viêm loét dạ
dày tá tràng. Năm 2005, Marhsall và Warren được nhận giải Nobel y học vì đã chứng minh Helicobacter
pylori là nguyên nhân chủ yếu gây viêm loét dạ dày tá tràng.
Năm 1994, Uỷ ban Quốc tế về nghiên cứu ung thư đã xếp Helicobacter pylori là yếu tố hàng đầu
gây ung thư dạ dày.
DỊCH TỄ
Mặc dù tỷ lệ mắc bệnh có giảm ở một số
nơitrênthếgiới,nhiễmH. pylorivẫnlàmộtbệnh
nhiễmkhuẩnthườnggặp.
TỷlệnhiễmH. pylori ởcácnướccôngnghiệp
vào khoảng 20 - 30% dân số và tăng nhanh trên
50%ởđộtuổi60.ỞMỹlà45%,châuÂu15-35%,
Anh47%dânsốbịnhiễmH. pylori vàtăngdầntheo
nhómtuổicao.Ởcácnướcđangpháttriểnvàkém
pháttriển,tỷlệnhiễmH. pylori còncaohơn.Trung
Quốc,Nhật Bản,TháiLancó tỷlệ nhiễmH. pylori
khoảng50%.CácnướcởkhuvựcchâuÁ-TháiBình
DươngtỷlệnhiễmH. pyloriđangcóxuhướnggiảm.
ỞViệtNam,tỷlệnhiễmH. pylori ởđộtuổitừ15-75
vàokhoảng55-75%.TỷlệlâynhiễmH. pylori giữa
namvànữkhôngkhácnhau.Xu hướngpháthiện
nhiễmH. pylori ởtrẻemđanggiatăngởViệtNam.
NHIỄM H. PYLORI QUA NHỮNG CON ĐƯỜNG
NÀO?
H. pylori xâmnhậpvàocơthểngườiquađường
tiêuhóa.Nhiềucôngtrìnhnghiêncứuđãchứngminh
tỷlệnhiễmH. pylori caoởnhữngngườisốngtrong
môitrườngthiếuvệsinh,cóđôngngườisốngtrong
mộtgiađình.ViệtNamchúngtathườngcóthóiquen
ănchungmâm,dùngchungbátđũacốcchén.Hàng
quánănuốngđườngphốvỉahè,mấtvệsinhcũnglà
nguồnlâynhiễmH. pylori.Hônnhau,mẹmớmcơm
chocon,vệsinhchấtthảiđườngtiêuhóachưatốt,
ăngỏi,rausốngkhôngđượcrửasạch,uốngnước
khôngđunsôi,chénbátkhôngđượcrửasạch,thiếu
nguồnnướcsạch,nhấtlàvùngnôngthônlànhững
conđườnglâynhiễmH. pylori
Có thể phân con đường lây nhiễm của H.
pylori nhưsau:
Ngày nhận bài: 21/9/2021
Ngày phản biện: 22/9/2021
Ngày chấp nhận đăng: 23/9/2021
TẠP CHÍ NỘI KHOA VIỆT NAM|SỐ 23/2021
7
NGHIÊN CỨU LÂM SÀNG
-Miệng-miệng(caorăng,nướcbọt,dịchdạ
dàytràongượcvàchấtnôn…).
-Phân-miệng(ruồilàvậttrunggian,phân
lậpH. pylori trongphântrẻem).
-Donhânviên ytế:gây mê,nha khoa,tai
mũihọng,nộisoi.
-Thựcphẩmvànguồnnước:ănuốngchung
mâm bát, hàng quán đường phố vỉa hè, nguồn
nướcbẩn,thựcphẩmkhôngsạch.
CƠ CHẾ GÂY BỆNH CỦA H.PYLORI
Khivàotrongdạdày,H. pylori cóthểtồntạimột
khoảngthờigianngắnmàkhôngbịtiêudiệtbởimôi
trườngaxítcủadạdày.TạisaoH. pylori sốngđược
vàgâybệnhtrongmôitrườngdạdày?.DoH. pylori có
tiếtranhiềuureasephânhủyureathànhammoniac
và cacbon dioxid gây kiềm hóa môi trường xung
quanhH. pyloritránh sựtấn côngcủaaxít pepsin,
làmdungdịchure-Indolmàuvàngchuyểnsangmàu
tímcánhsentrongmôitrườngkiềm.
H. pylori tiết ra các nội độc tố (endocytotoxin)
gâythoáihóa,longtróctếbào,tạođiềukiệnchoaxít
pepsinthấmvàotiêuhủyrồigâytrợtloét.H. pylori gây
tổnthươngniêmmạcdạdày,làmtăngtiếtaxítHCl
vàpepsin.Đâylà2yếutốtấncôngchính.Cơthểbị
nhiễmH. pylori sẽsảnxuấtrakhángthểchốnglạiH.
pylori.Cáckhángthểgâyphảnứngchéovớinhững
thànhphầntươngtựtrêntếbàobiểumôDcủacơthể,
gâytổnthươngniêmmạcdạdày.VikhuẩnH. pylori
chủyếulàgâybệnhđaucấptínhvàmạntínhởdạdày
vàhànhtátràng.H. pylori sốngđượcbêntronglớp
chấtnhàycủadạdàyhoặcbámvàomànglótdạdày.
Cácvikhuẩnkháckhôngthểsốngđượctrong
dạdàyvìbịchấtaxítdoniêmmạcdạdàytiếtratiêu
diệt.Dokhôngcóvikhuẩnkháckýsinhcạnhtranh
trong dạ dày nên H. pylori càng phát triển nhanh
chóng.H. pylori cóthểcómặtởmọivịtrítrongdạ
dày,tuynhiênthựctếchothấyhangvịlànơiH. pylori
cưtrú nhiềunhất. Khi ởtrong dạdày, vikhuẩn H.
pylori sảnxuấtranhữngđộctốđểchốnglạicáccơ
chếbảovệdạdày.H. pylori tiếtranhữngchấtgây
tổnhạichotếbào,gâyviêmsưng,hoạitử,kíchthích
lớpniêmmạcdạdàybàitiếtraaxítnhiềuhơnvàtừ
đótạonêncácvếtloétdạdàyvàhànhtátràng.
Cónhiềunghiêncứutrênthếgiớiđãghinhậnvi
khuẩnH. pylori làthủphạmcủatrên90%cáctrường
hợptrongviêmdạdàymạn,85-90%trongloétdạ
dàyvà90-95%trongloéthànhtátràng.
H. pylori ởdạngcầu H. pylori (http://www.gracegawlerinstitute.com)
urea thành ammoniac và cacbon dioxid gây kiềm hóa môi trường xung quanh
tránh sự tấn công của axít pepsin, làm dung dịch ure Indol màu vàng chuyển
sang màu tím cánh sen trong môi trường kiềm.
O O
׀׀ urease ׀׀
H2N - C - NH2 + H2O NH3 + H2N - C - OH
(urea) (amoniac) (cacbamate)
O
׀׀
H2N - C - OH + H2O NH3 + H2CO3
NH3 + H2O NH4
+
+ OH
-
tiết ra các nội độc tố (endocytotoxin) gây thoái hóa, long tróc tế bào,
tạo điều kiện cho axít pepsin thấm vào tiêu hủy rồi gây trợt loét. gây tổn
thương niêm mạc dạ dày, làm tăng tiết axít HCl và pepsin. Đây là 2 yếu tố tấn công
chính. Cơ thể bị nhiễm sẽ sản xuất ra kháng thể chống lại Các
kháng thể gây phản ứng chéo với những thành phần tương tự trên tế bào biểu mô D
của cơ thể, gây tổn thương niêm mạc dạ dày. Vi khuẩn chủ yếu là gây bệnh
đau cấp tính và mạn tính ở dạ dày và hành tá tràng. sống được bên trong
lớp chất nhày của dạ dày hoặc bám vào màng lót dạ dày.
Các vi khuẩn khác không thể sống được trong dạ dày vì bị chất axít do niêm
mạc dạ dày tiết ra tiêu diệt. Do không có vi khuẩn khác ký sinh cạnh tranh trong dạ
dày nên càng phát triển nhanh chóng. có thể có mặt ở mọi vị trí
trong dạ dày, tuy nhiên thực tế cho thấy hang vị là nơi cư trú nhiều nhất.
Khi ở trong dạ dày, vi khuẩn sản xuất ra những độc tố để chống lại các cơ
TẠP CHÍ NỘI KHOA VIỆT NAM|SỐ 23/2021
8
NGHIÊN CỨU LÂM SÀNG
Sơ đồ nhiễm H. pylori
NHIỄM H. PYLORI CÓ THỂ GÂY RA CÁC BỆNH
LÝ NÀO?
-Bệnhtràongượcdạdàythựcquản.
-Viêmdạdàycấptínhvàmạntính.
-Hộichứngkhótiêuchứcnăng.
-Loétdạdàyhànhtátràng.
-Ungthưdạdàyvàulympho.
(DDW 2017, oral presentation (full paper in
Gastroenterology 2017 epub ahead)
PHÒNG BỆNH DO H.PYLORI
ViệcnghiêncứuvắcxinH. pylori gặpkhókhăn,
dobảnthânmiễndịchtựnhiêncủacơthểchủkhông
cókhảnăngthanhtoánđượcnhiễmtrùng.
Các nghiên cứu hiện nay đang tập trung vào
thànhphầnkhángnguyênquyếtđịnhđếnkhảnăng
gâybệnhcủaH. pylori nhưVacA,CagA,cáctiềuđơn
vịureaseA,ureaseBcủaenzymurease.
KhángnguyênBabAtạođiểmbámcủaH. pylori vào
tếbàoniêmmạcdạdàygầnđâycũngđượcnghiêncứu.
Hiện nay,cácbiện phápdự phòng chủyếu ở
nhữngnướcđangpháttriểnlàsửdụngnguồnnước
sạch,thựcphẩmsạch.Khônguốngchung,ănchung
bát,đũa,thìa,dĩa,rửataytrướckhiăn.Cầnloạibỏ
thóiquennhaimớmthứcănchotrẻ.