Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 25 * Số 4 * 2021
Nghiên cứu
B - Khoa học Dược
113
XÂY DỰNG QUY TRÌNH TƯ VẤN SỬ DỤNG THUỐC
CHO BỆNH NHÂN ĐIỀU TRỊ NGOẠI TRÚ TẠI TRUNG TÂM Y TẾ QUẬN 10
Đào Thị Hoàng Thu1, Trần Mạnh Hùng2
TÓM TẮT
Đặt vấn đề: Tư vấn sử dụng thuốc là một hoạt động dược lâm sàng, tuy nhiên hoạt động này chưa được
triển khai đồng bộ và chưa có quy trình chuẩn để áp dụng tại các trung tâm y tế.
Mục tiêu: Xây dựng quy trình tư vấn sử dụng thuốc cho bệnh nhân ngoại trú tại Trung tâm Y tế Quận 10
và khảo sát sự hài lòng của bệnh nhân.
Đối tượng và phương pháp nghiên cứu: Áp dụng phương pháp mô tả cắt ngang trên đối tượng là quy
trình tư vấn và bệnh nhân.
Kết quả: Đã xây dựng được quy trình tư vấn gồm 6 bước đơn giản, dễ thực hiện và tổ chức triển khai tại cơ
sở với nguồn lực sẵn có và chỉ cần 1 dược sĩ tư vấn. Đã soạn thảo được bộ thông tin hỗ trợ dược sĩ trong tư vấn
gồm thông tin sử dụng cho 129 hoạt chất, đường sử dụng, cách xử trí nếu quên liều/quá liều, xảy ra tác dụng
không mong muốn và các tương tác thuốc. Đã xây dựng bộ câu hỏi khảo sát gồm 12 câu hỏi có đủ độ tin cậy
(CA = 0,927) về sự hài lòng của bệnh nhân và triển khai khảo sát. Tỉ lệ bệnh nhân hài lòng tăng có ý nghĩa thống
kê (p < 0,05) so với trước khi triển khai tư vấn.
Kết luận: Quy trình tư vấn có thể được triển khai dễ dàng ở các cơ sở y tế. Tư vấn sử dụng thuốc làm tăng
mức độ hài lòng của bệnh nhân trong vấn đề chăm sóc dược.
Từ khóa: tư vấn sử dụng thuốc, quy trình tư vấn, sự hài lòng
ABSTRACT
ESTABLISING AN OUT-PATIENT CONSELLING PROCEDURE
FOR MEDICATION USAGE AT DISTRICT 10 MEDICAL CENTER
Dao Thi Hoang Thu, Tran Manh Hung
* Ho Chi Minh City Journal of Medicine * Vol. 25 - No. 4 - 2021: 113 - 122
Background: Medication usage consultation for out-patients is one of pharmacy care activities in order to
ensure drug’s safety. However, most of medical centers have not implemented this procedure and there has not
been a standard guideline available yet.
Objectives: To establish an out-patient counselling procedure in medication usage at district 10 medical
center and to survey patient’s satisfaction on counselling procedure.
Materials and methods: The study method was cross-sectional. Subjects of the study included counselling
procedure and out-patients after being consulted at District 10 medical center.
Results: An out-patient counselling procedure consisting of 6 simple steps was established and successfully
implemented with available resources that required just one pharmacist. A basic database for drug information
was documented to assist pharmacist in counselling medication usage. These included medication usage guidelines
for special pharmaceutic formulations, taking medication in fasting- and non-fasting conditions, drug information of
129 active ingredients about their actions, route of administration, handle of missing dose and/or, unexpected effects
and important drug interactions. A reliable questionnaire (CA = 0.927) including 12 questions was also developed to
1Trung tâm Y tế Quận 10, Thành phố Hồ Chí Minh
2Khoa Dược, Đại học Y Dược Thành phố Hồ Chí Minh
Tác giả liên lạc: PGS.TS.DS. Trần Mạnh Hùng ĐT: 0937746596 Email: manhhung@ump.edu.vn
Nghiên cứu
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 25 * Số 4 * 2021
B - Khoa học Dược
114
survey the patient’s satisfaction on counselling procedure. The resulted survey showed significant increase in
patient’s satisfaction (p < 0.05) after counselling as compared with non-counselling patients.
Conclusion: Counselling procedure can be implemented in medical centers according to recently limited
resources including pharmacist. Medication usage counselling increases the rate of satisfaction of patients in
pharmacy care practice.
Key words: medication usage counselling, counselling procedure, satisfaction
ĐẶT VẤN ĐỀ
An toàn cho bệnh nhân là một trong những
tiêu chí quan trọng trong công tác quản lý chất
lượng bệnh viện. Trong 20 khuyến cáo triển khai
hoạt động cho an toàn của bệnh nhân tại các bệnh
viện do Sở Y Tế TP. Hồ Chí Minh ban hành
(13/5/2014), việc hướng dẫn sử dụng thuốc cho
bệnh nhân là một trong các nội dung cần triển
khai của hoạt động dược lâm sàng. Tuy vậy, công
tác dược lâm sàng tại các bệnh viện ở nước ta còn
khá mới mẻ và hoạt động dược lâm sàng ngoại
trú chỉ tập trung chủ yếu vào việc xem xét tính
hợp lý của đơn thuốc. Việc tư vấn sử dụng thuốc
cho bệnh nhân điều trị ngoại trú chỉ dừng lại ở
việc hướng dẫn số lần uống và thời điểm uống
theo y lệnh của bác sĩ mặc dù bệnh nhân cần có
nhiều thông tin hơn về thuốc họ đang sử dụng
như: chỉ định điều trị của thuốc, những tác dụng
phụ có thể xảy ra, tương tác thuốc-thuốc hay thực
phẩm hàng ngày của bệnh nhân. Bên cạnh đó,
nhiều dạng thuốc có cách sử dụng phức tạp như
các dạng thuốc xịt trị hen phế quản, thuốc tiêm
insulin… đòi hỏi bệnh nhân phải nắm vững thao
tác sử dụng cũng như cách bảo quản thuốc.
Từ những năm 90, Mỹ đã đề xuất mô hình tư
vấn bắt buộc với đơn thuốc mới và mô hình tư
vấn chuyên sâu cho những đối tượng nguy cơ
cao thay cho mô hình tư vấn dựa trên quyết định
của dược sĩ hoặc yêu cầu của bệnh nhân(1-3). Bên
cạnh đó, nhiều nghiên cứu triển khai những
hình thức tư vấn dược khác nhau như trao đổi
trực tiếp, tư vấn qua điện thoại hay tư vấn trực
tuyến đã chứng minh được hiệu quả trong việc
cải thiện sự tuân thủ, mức độ hài lòng cũng như
kiến thức về bệnh và thuốc của bệnh nhân(4).
Tại Việt Nam, một trong những bệnh viện đi
đầu trong việc triển khai tư vấn sử dụng thuốc
cho đối tượng ngoại trú là bệnh viện Bạch Mai
với việc bố trí khu vực tư vấn tại phòng cấp phát
thuốc bảo hiểm y tế và bước đầu có những thành
công nhất định. Tuy nhiên, dược sĩ tham gia tư
vấn còn kiêm nhiệm nhiều công việc, thời gian
mở cửa phòng tư vấn chưa cố định, phía bệnh
viện chưa xây dựng quy trình và nội dung hỗ trợ
dược sĩ trong công tác tư vấn nên việc triển khai
chưa đem lại hiệu quả cao(5).
Trung tâm Y tế Quận 10 (TTYT Q.10) với định
hướng phát triển hoạt động khám chữa bệnh
ngoại trú và trong bối cảnh nhân sự cho hoạt
động dược lâm sàng còn hạn chế, việc triển khai
hoạt động dược lâm sàng cho khu vực phòng
khám ngoại trú là hết sức cần thiết. Với mong
muốn giúp bệnh nhân hiểu rõ hơn về thuốc điều
trị, sử dụng thuốc hợp lý, an toàn và hiệu quả
đồng thời nâng cao vai trò của các dược sĩ trong
công tác tư vấn sử dụng thuốc cho bệnh nhân,
chúng tôi tiến hành nghiên cứu “xây dựng quy
trình tư vấn sử dụng thuốc cho bệnh nhân điều
trị ngoại trú tại trung tâm y tế quận 10” với các
mục tiêu cụ thể như sau:
Xây dựng quy trình tư vấn sử dụng thuốc
cho bệnh nhân điều trị ngoại trú tại TTYT Q.10.
Xây dựng thông tin hỗ trợ dược sĩ tư vấn trên
cơ sở danh mục thuốc ngoại trú tại TTYT Q.10.
Khảo sát mức độ hài lòng của bệnh nhân
trước và sau khi được tư vấn.
ĐỐI TƯỢNG - PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Thời gian và địa điểm nghiên cứu
Nghiên cứu được tiến hành từ 01/2019 đến 10/2020
tại Trung tâm Y tế Quận 10, TP. Hồ Chí Minh.
Phương pháp nghiên cứu
Xây dựng quy trình tư vấn sử dụng thuốc cho
bệnh nhân ngoại trú tại TTYT Q.10.
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 25 * Số 4 * 2021
Nghiên cứu
B - Khoa học Dược
115
Thiết kế nghiên cứu
Cắt ngang mô tả.
Phương pháp tiến hành
Quy trình được xây dựng dựa trên quy trình
4 bước trong “Hướng dẫn dược sĩ thực hiện giáo
dục, tư vấn cho bệnh nhân” của Hội dược sĩ Mỹ
(ASHP) 2011(6).
Các bước tiến hành
Quy trình xây dựng sẽ gồm sáu bước, thiết
kế trên 1 trang giấy A4 và dự kiến thực hiện sau
khi bệnh nhân nhận thuốc từ quầy phát thuốc.
Bước 1: tiếp cận bệnh nhân và thiết lập mối
quan hệ chăm sóc với bệnh nhân; trước khi tư
vấn, dược sĩ tư vấn sẽ đánh giá kiến thức và khả
năng tự dùng thuốc của bệnh nhân (Bảng 1), sau
đó dược sĩ sẽ tư vấn thông tin cho bệnh nhânvề
thuốc trong đơn. Dược sĩ sẽ khuyến khích bệnh
nhân nêu ra những thắc mắc liên quan đến thuốc.
Bảng 1. Nội dung đánh giá kiến thức và khả năng tự
dùng thuốc của bệnh nhân
Đánh giá kinh nghiệm dùng thuốc của bệnh nhân
Đơn thuốc
Cũ
Cũ + Mới
Mới
Tiền sử ADR
Có
Không
Khả năng tự dùng thuốc
Tốt
TB
Kém
Đánh giá kiến thức của bệnh nhân về đơn thuốc hiện tại
Biết về bệnh lý đang mắc phải
Tốt
TB
Kém
Biết mục tiêu điều trị
của từng thuốc
Tốt
TB
Kém
Biết tầm quan trọng của việc
tuân thủ điều trị
Tốt
TB
Kém
Biết cách sử dụng các thuốc
trong đơn
Tốt
TB
Kém
Biết cách bảo quản thuốc
Tốt
TB
Kém
Tốt: hiểu rõ bệnh và hoàn toàn không cần người hỗ trợ
khi dùng thuốc; Trung bình: hiểu một phần về bệnh và
cần người hỗ trợ một phần trong quá trình dùng thuốc
(ghi cách uống trên từng thuốc hoặc phân thuốc theo
liều dùng, chuẩn bị thuốc, hỗ trợ sử dụng thuốc); Kém:
không biết gì về bệnh đang mắc, cần người hỗ trợ trong
toàn bộ quá trình dùng thuốc (phân thuốc theo liều
dùng, chuẩn bị thuốc, hỗ trợ sử dụng thuốc)
Bước 2: xây dựng thông tin hỗ trợ dược sĩ
trong công tác tư vấn sử dụng thuốc.
Bước 3: xây dựng kế hoạch nhân sự, cơ sở
vật chất phục vụ việc triển khai tư vấn.
Bước 4: xây dựng bộ câu hỏi khảo sát mức
độ hài lòng của bệnh nhân hoặc người hỗ trợ
bệnh nhân sử dụng thuốc sau khi được tư vấn
sử dụng thuốc. Bộ câu hỏi được xây dựng dựa
trên các các nghiên cứu đã công bố(1,2,4,5,7), sau đó
áp dụng thử và điều chỉnh, sử dụng thang điểm
Likert 5 trong khảo sát mức độ hài lòng để đánh
giá (1 điểm - rất không hài lòng hoặc rất kém, 2
điểm - không hài lòng hoặc kém, 3 điểm - bình
thường hoặc trung bình, 4 điểm - hài lòng hoặc
tốt, 5 điểm - rất hài lòng hoặc rất tốt). Nội dung
khảo sát gồm 12 câu (Bảng 4).
Bước 5: tiến hành thực hiện quy trình tư vấn
và phỏng vấn thử trên 50 bệnh nhân để hoàn
thiện quy trình và phát hiện những câu hỏi khó
hiểu hoặc không phù hợp với việc khảo sát sự
hài lòng của bệnh nhân(8).
Bước 6: tập huấn các thành viên tham gia
nghiên cứu để nắm rõ quy trình tư vấn, nội
dung phiếu tư vấn, nội dung bộ câu hỏi khảo sát
sự hài lòng của bệnh nhân.
Xây dựng thông tin hỗ trợ dược sĩ trong công
tác tư vấn sử dụng thuốc cho bệnh nhân
Thiết kế nghiên cứu
Cắt ngang mô tả
Phương pháp tiến hành
Thông tin hỗ trợ được xây dựng từ các
nguồn tài liệu đã được thẩm định, nội dung
của thông tin bao gồm tên thuốc hoặc nhóm
điều trị, mục tiêu điều trị của thuốc, hướng
dẫn cách dùng, thao tác sử dụng các dụng cụ
hít và thuốc tiêm insulin, việc cần làm nếu
quên liều, tác dụng phụ thường gặp và
nghiêm trọng, tương tác thuốc có thể xảy ra và
hướng dẫn bảo quản thuốc. Các thông tin sau
khi xây dựng được lưu trữ dạng tập tin word
hoặc pdf để thuận tiện cho việc tra cứu của
dược sĩ.
Khảo sát mức độ hài lòng của bệnh nhân trước
và sau khi được tư vấn.
Thiết kế nghiên cứu
Cắt ngang mô tả
Nghiên cứu
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 25 * Số 4 * 2021
B - Khoa học Dược
116
Đối tượng và cỡ mẫu nghiên cứu
Là bệnh nhân điều trị ngoại trú tại TTYT
Q.10. Cỡ mẫu được tính theo công thức ước tính
tỉ lệ trên một nhóm đối tượng(9) với P (tỉ lệ hài
lòng ước tính) = 0,5 để cỡ mẫu lớn nhất do
không tìm được nghiên cứu tương tự, độ tin cậy
95%, hệ số tin cậy z = 1,96, sai số d = 0,05 (5%).
Cỡ mẫu: = 384
Phương pháp tiến hành
Điều tra qua phiếu khảo sát. Việc khảo sát
được thực hiện bởi dược sĩ hỗ trợ không phải là
dược sĩ tư vấn. Cách khảo sát được tiến hành như
sau: sau khi được tư vấn sử dụng thuốc, bệnh
nhân được dược sĩ tư vấn hướng dẫn gặp dược sĩ
hỗ trợ; nếu bệnh nhân đồng ý, dược sĩ hỗ trợ sẽ
phát phiếu khảo sát để bệnh nhân tự đánh dấu vào
phiếu khảo sát hoặc dược sĩ hỗ trợ đọc câu hỏi
khảo sát và ghi nhận câu trả lời của bệnh nhân.
Phân tích thống kê
Dữ liệu được nhập và xử lý bằng phần mềm
SPSS Version 16, áp dụng phương pháp thống
kê mô tả. So sánh tỷ lệ ở một nhóm bệnh nhân
tại các lần đo khác nhau dùng phép kiểm
McNemar, kiểm tra độ tin cậy của thang đo
thông qua hệ số tin cậy Cronbach Alpha (CA):
Thang đo được chấp nhận khi có hệ số CA > 0,6
và biến quan sát có tương quan < 0,3 bị loại.
KẾT QUẢ
Xây dựng quy trình tư vấn sử dụng thuốc cho
bệnh nhân
Quy trình tư vấn được xây dựng dựa theo
hướng dẫn của Hội dược sĩ Mỹ năm 2011(6) theo
hình thức tư vấn khuyến khích dựa trên phân
loại của tác giả Kansanaho năm 2006(2).
Trước khi triển khai, bố trí bàn tư vấn tại
khu vực dễ quan sát và gắn bản "BÀN TƯ
VẤN SỬ DỤNG THUỐC" để bệnh nhân dễ
dàng nhận biết và tiếp cận khi có nhu cầu.
Trong thời gian triển khai, 1 dược sĩ sẽ ngồi cố
định tại bàn tư vấn (DSTV) và 1 dược sĩ hỗ trợ
ngồi bàn khác gần đó để lấy mẫu khảo sát sự
hài lòng sau khi bệnh nhân đồng ý tham gia.
Quy trình tư vấn 06 bước được thực hiện theo
trình tự và đảm bảo các nội dung trình bày tại
Bảng 2, Hình 1.
Bảng 2. Nội dung quy trình tư vấn
STT
Trình tự thực hiện
Nội dung cần thực hiện
1
Tiếp cận bệnh nhân
Đối tượng cần tiếp cận: bệnh nhân được dược sĩ cấp phát thuốc, bác sĩ điều trị hoặc điều dưỡng
giới thiệu gặp DSTV và những bệnh nhân nhận biết được khu vực tư vấn, tự đến khi có nhu cầu.
DSTV tự giới thiệu tên, chức danh, khoa làm việc với bệnh nhân.
2
Thiết lập mối quan
hệ chăm sóc với
bệnh nhân
DSTV giải thích mục đích việc tư vấn là giúp bệnh nhân hiểu thêm về thuốc của họ và nhằm đem lại
hiệu quả điều trị tốt nhất.
DSTV nói rõ thời gian dự kiến tư vấn là 5-15 phút và xác định liệu bệnh nhân có thời gian để tham
gia tư vấn hay không.
3
Đánh giá kiến thức
và khả năng tự dùng
thuốc của bệnh nhân
DSTV đánh giá kinh nghiệm dùng thuốc và mức độ hiểu biết của bệnh nhân theo mẫu soạn sẵn
(Bảng 1).
Dựa trên kết quả đánh giá, DSTV tập trung tư vấn những nội dung bệnh nhân chưa nắm rõ.
4
Tư vấn thông tin
cho bệnh nhân
DSTV sử dụng ngôn ngữ nói và các dụng cụ hỗ trợ được chuẩn bị sẵn để cung cấp thông tin mà
bệnh nhân chưa nắm vững.
Chỉ cho bệnh nhân màu sắc, kích cỡ, hình dạng và những dấu hiệu trên viên thuốc để giúp họ nhận
biết và phân biệt từng loại thuốc.
Với thuốc uống dạng lỏng, thuốc tiêm, chỉ cho bệnh nhân về liều sử dụng theo khắc vạch định liều
trên dụng cụ đo lường.
Thao tác lắp ráp và hướng dẫn sử dụng dụng cụ hít, thuốc tiêm insulin.
5
Khuyến khích bệnh
nhân nêu ra thắc
mắc liên quan đến
thuốc
DSTV khuyến khích bệnh nhân nêu ra những thắc mắc liên quan đến thuốc bằng các câu hỏi mở để
từ đó đưa ra những hướng dẫn phù hợp.
Câu hỏi của bệnh nhân vượt quá khả năng của DSTV sẽ được ghi lại kèm số điện thoại của bệnh
nhân để hẹn trả lời trong vòng 2 ngày sau đó.
6
Kết thúc tư vấn
DSTV kiểm tra xem bệnh nhân có hiểu thông tin tư vấn hay không bằng cách đề nghị bệnh nhân
nhắc lại những thông tin được cung cấp. Trường hợp thông tin bệnh nhân nhắc lại có nội dung chưa
phù hợp, DSTV cần làm rõ lại thông tin đã cung cấp
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 25 * Số 4 * 2021
Nghiên cứu
B - Khoa học Dược
117
Hình 1. Quy trình tư vấn sử dụng thuốc cho người bệnh khám ngoại trú
Sắp xếp nhân sự, cơ sở vật chất phục vụ việc triển
khai tư vấn
Nhân sự: Trung tâm Y tế Quận 10 hiện có
01 dược sĩ phụ trách dược lâm sàng và đã
tuyển dụng thêm được 01 dược sĩ được phân
công chuyên trách về dược lâm sàng. Trong
thời gian triển khai tư vấn 02 dược sĩ sẽ luân
phiên phụ trách tư vấn sử dụng thuốc cho
người bệnh.
Cơ sở vật chất tại khu vực triển khai
tư vấn:
Bàn tư vấn sử dụng thuốc.
Máy tính xách tay có kết nối mạng internet.
Công cụ hỗ trợ dược sĩ trong quá trình tư vấn.
Bàn khảo sát tư vấn.
Triển khai tư vấn
Thời gian: việc tư vấn và thu thập số liệu
được triển khai từ ngày 15/05/2020 đến ngày
30/06/2020, các buổi sáng từ 8- 11 giờ, buổi chiều
từ 13 giờ 30-16 giờ, các ngày từ thứ 2 đến thứ 6.
Xây dựng thông tin hỗ trợ dược sĩ trong quá
trình tư vấn sử dụng thuốc
Thông tin đã soạn thảo được trình bày
trong Hình 2, Bảng 3 do nghiên cứu viên là
dược sĩ phụ trách dược lâm sàng tại trung tâm
soạn thảo và được thông qua phê duyệt của
bác sĩ phụ trách chuyên môn tại TTYT Q.10.
Ngoài ra, dược sĩ tham gia tư vấn được cung
cấp thêm các tài liệu dạng tập tin pdf để tra
cứu thêm và được hướng dẫn tra cứu tương
tác thuốc trên ứng dụng Medscape cho thiết bị
di động (phiên bản 7.7) và website
http://www.drugs.com.
Hình 2. Bàn tư vấn và bàn khảo sát tại phòng khám bác sĩ gia đình (1, 2) và tim mạch (3, 4)