§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 2A-2007
5
¸p dông thñ tôc ph©n tÝch
trong kiÓm to¸n b¸o c¸o tµi chÝnh
§Æng Thóy Anh
(a)
Tãm t¾t. NhiÖm cña kiÓm to¸n viªn trong qu¸ tr×nh kiÓm to¸n b¸o c¸o i
chÝnh thu thËp ®Çy ®ñ c¸c b»ng chøng kiÓm to¸n hiÖu lùc ®Ó lµm c¨n hîp
cho nh÷ng ý kiÕn cña kiÓm to¸n viªn. Tuy nhiªn, bÊt cuéc kiÓm to¸n nµo còng
giíi h¹n thêi gian vµ chi phÝ kiÓm to¸n. V× thÕ, kiÓm to¸n viªn ph¶i lùa chän nh÷ng
thñ tôc kiÓm to¸n phîp, hiÖu qu¶. Mét trong nh÷ng thñ tôc kiÓm to¸n ®ã lµ thñ tôc
ph©n tÝch. Bµi viÕt nµy ®Ò cËp ®Õn c¸ch ¸p dông thñ tôc ph©n tÝch trong c¸c giai ®o¹n
cña kiÓm to¸n. §ã c¸c suÊt tµi chÝnh, c¸c thñ tôc ph©n tÝch ¸p dông hiÖu qu¶
trong kiÓm to¸n b¸o c¸o tµi chÝnh.
Ho¹t ®éng kiÓm to¸n trªn t giíi ®· ph¸t sinh hµng tr¨m n¨m tr−íc ®©y
ngµy cµng ph¸t triÓn m¹nh mÏ, th©m nhËp vµo mäi ngµnh, mäi lÜnh vùc kinh tÕ.
KiÓm to¸n vai trß ý nghÜa hÕt søc quan träng. Mét trong nh÷ng ý nghÜa cña
kiÓm to¸n t¹o niÒm tin cho nh÷ng ng−êi quan t©m ®Õn th«ng tin tµi chÝnh cña
doanh nghiÖp. Tuy nhiªn, ®Ó gi¶m rñi ro cña nh÷ng ng−êi quan t©m khi dông
th«ng tin do kiÓm to¸n cung cÊp th× ý kiÕn do kiÓm to¸n viªn (KTV) ®−a ra ph¶i x¸c
®¸ng. Muèn vËy, KTV ph¶i thu thËp ®Çy ®ñ c¸c b»ng chøng hiÖu lùc ®Ó lµm c¨n
cø, së cho nh÷ng ý kiÕn cña KTV b»ng viÖc dông c¸c ph−¬ng ph¸p kiÓm to¸n,
nh−: ph−¬ng ph¸p ®èi chiÕu trùc tiÕp, ®èi chiÕu logic, ph−¬ng ph¸p kiÓm kª, thùc
nghiÖm, ®iÒu tra... Tuy nhiªn, bÊt cuéc kiÓm to¸n nµo còng tÝnh tíi hiÖu qu¶, tøc
ph¶i sù c©n ®èi gi÷a chi phÝ kÕt qu¶. §Æc biÖt ®èi víi kiÓm to¸n ®éc lËp,
lÜnh vùc kiÓm to¸n chñ yÕu lµ kiÓm to¸n B¸o c¸o tµi chÝnh. Nh− vËy, lµm thÕ nµo ®Ó
trong thêi gian kiÓm to¸n nhÊt ®Þnh, víi chi phÝ kiÓm to¸n nhÊt ®Þnh kiÓm to¸n
viªn vÉn ®−a ra ý kiÕn x¸c ®¸ng b¸o c¸o tµi chÝnh (BCTC), vÉn ®¶m b¶o chÊt
l−îng cña cuéc kiÓm to¸n. ViÖc ¸p dông thñ tôc ph©n tÝch gióp KTV gi¶i quyÕt ®−îc
vÊn ®Ò nµy.
1. C¸c suÊt tµi chÝnh trong thñ tôc ph©n tÝch khi kiÓm to¸n B¸o c¸o
tµi chÝnh
Thñ tôc ph©n tÝch lµ c¸ch thøc ph©n tÝch liÖu, th«ng tin, c¸c suÊt quan
träng, qua ®ã t×m ra xu h−íng biÕn ®éng vµ t×m ra nh÷ng mèi quan hÖ cã m©u thuÉn
víi c¸c th«ng tin liªn quan kh¸c hoÆc chªnh lÖch lín so víi gi¸ t®· kiÕn.
Thñ tôc ph©n tÝch bao gåm viÖc so s¸nh c¸c th«ng tin tµi chÝnh, nh−:
- So s¸nh th«ng tin t−¬ng øng kú nµy víi c¸c kú tr−íc.
- So s¸nh gi÷a thùc tÕ víi kÕ ho¹ch cña ®¬n (VÝ dô: ho¹ch s¶n xuÊt,
ho¹ch b¸n hµng...).
NhËn bµi ngµy 18/9/2006. Söa ch÷a xong 07/12/2006.
§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 2A-2007
6
- So s¸nh gi÷a thùc tÕ víi −íc tÝnh cña KTV (VÝ dô: Chi phÝ khÊu hao −íc tÝnh...)
- So s¸nh gi÷a thùc tÕ cña ®¬n vÞ víi c¸c ®¬n vÞ trong cïng ngµnh cã cïng quy m«
ho¹t ®éng, hoÆc víi liÖu thèng kª, ®Þnh møc cïng ngµnh (VÝ dô: tû suÊt ®Çu t−,
lÖ l·i gép).
Tr−íc khi ®i vµo néi dung c¸c thñ tôc ph©n tÝch ¸p dông hiÖu qu¶ trong
tõng giai ®o¹n cña kiÓm to¸n BCTC, chóng t«i xin ®−a ra nh÷ng tû suÊt tµi chÝnh
quan träng th−êng ®−îc dông trong thñ tôc ph©n tÝch. ViÖc ¸p dông c¸c suÊt
nµy còng mét trong nh÷ng néi dung quan träng, cÇn thiÕt cña ttôc ph©n tÝch.
Nh÷ng suÊt tµi chÝnh nµy ®−îc x©y dùng phï hîp víi thay ®æi cña chÕ ®é
to¸n ViÖt Nam, thÓ ra ®êi cña chuÈn mùc kÕ to¸n ViÖt Nam viÖc tr×nh
bµy c¸c th«ng tin trªn BCTC theo QuyÕt ®Þnh 234/2003/Q§-BTC cña tr−ëng
Tµi chÝnh (vÒ viÖc ban hµnh c«ng s¸u chuÈn mùc to¸n ViÖt Nam (®ît 3))
QuyÕt ®Þnh sè 12/2005/Q§-BTC ngµy 15/02/2005 cña tr−ëng Tµi chÝnh (vÒ
viÖc ban hµnh vµ c«ng bè s¸u chuÈn mùc kÕ to¸n ViÖt Nam (®ît 4)).
HÖ thèng nhãm tû suÊt ®Ó ®¸nh gi¸ kh¸i qu¸t t×nh h×nh tµi chÝnh:
TSNPT
TSTS
=TSKNTT
.
(TSKNTT: tû suÊt vÒ kh¶ n¨ng thanh to¸n tæng qu¸t, TSTS: tæng sè tµi s¶n, TSNPT:
tæng sè nî ph¶i tr¶).
Tû suÊt nµy ph¶n ¸nh kh¶ n¨ng thanh to¸n tæng qu¸t cña doanh nghiÖp trong kú
b¸o c¸o nªn sö dông thuËt ng÷ “tû suÊt kh¶ n¨ng thanh to¸n tæng qu¸t.
NÕu suÊt nµy cña doanh nghiÖp kh«ng h¬n 1 th× doanh nghiÖp b¶o ®¶m
®−îc kn¨ng thanh to¸n ng−îc l¹i. TrÞ sè nµy cµng nhá h¬n 1 th× doanh nghiÖp
mÊt dÇn kh¶ n¨ng thanh to¸n.
TSNNH
TSNH
=TSKNTT
.
(TSKNTT: suÊt kh¶ n¨ng thanh to¸n hiÖn thêi, TSNH: tµi s¶n ng¾n h¹n,
TSNNH: tæng sè nî ng¾n h¹n).
Tû suÊt nµy cho thÊy kh¶ n¨ng ®¸p øng c¸c kho¶n ng¾n h¹n (lµ nh÷ng kho¶n
doanh nghiÖp ph¶i thanh to¸n trong vßng 1 n¨m hay mét chu kinh doanh)
cña doanh nghiÖp lµ cao hay thÊp.
suÊt nµy lín h¬n 1 nh−ng nhá h¬n 2: doanh nghiÖp ®ñ kh¶ n¨ng thanh
to¸n c¸c kho¶n nî ng¾n h¹n vµ t×nh h×nh tµi chÝnh lµ b×nh th−êng hoÆc kh¶ quan.
suÊt nµy nhá h¬n 1 th× doanh nghiÖp kh«ng ®ñ kh¶ n¨ng thanh to¸n c¸c
kho¶n nî ng¾n h¹n, cµng nhá h¬n 1 th× kh¶ n¨ng thanh to¸n cña doanh nghiÖp cµng
thÊp.
Tû suÊt nµy lín h¬n 2 cã thÓ xem lµ ®Çu t− thõa tµi s¶n ng¾n h¹n.
TSNNH
T
§
+
T
=TSKNTT
.
(TSKNTT: suÊt kh¶ n¨ng thanh to¸n tøc thêi, T: tiÒn c¸c kho¶n t−¬ng ®−¬ng
tiÒn, §T: c¸c kho¶n ®Çu t− tµi chÝnh ng¾n h¹n).
§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 2A-2007
7
ChØ tiªu nµy dïng ®Ó ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng thanh to¸n c¸c kho¶n ng¾n h¹n cña
doanh nghiÖp b»ng tiÒn (tiÒn mÆt, TGNH, tiÒn ®ang chuyÓn) vµ c¸c kho¶n ®Çu t− tµi
chÝnh ng¾n h¹n.
Tû suÊt nµy l¬n h¬n 0,5 : t×nh h×nh thanh to¸n t−¬ng ®èi kh¶ quan.
suÊt nµy nhá h¬n 0,5: doanh nghiÖp gÆp khã kh¨n trong viÖc thanh to¸n c«ng
nî, do ®ã cã thÓ ph¶i b¸n gÊp hµng ho¸, s¶n phÈm ®Ó tr¶ nî v× kh«ng ®ñ tiÒn.
Tû suÊt nµy b»ng 0,5: kh¶ n¨ng thanh to¸n lµ hîp lý.
TSTS
TSC§
=TSC§ t− Çu® suÊt
.
(TSTS: tæng sè tµi s¶n)
Tû suÊt nµy ph¶n ¸nh gi¸ trÞ cßn l¹i cña TSC§ chiÕm trong tæng sè tµi s¶n lµ bao
nhiªu. suÊt nµy dïng ®Ó ®¸nh gi¸ n¨ng lùc hiÖn cña doanh nghiÖp, ®¸nh gi¸
møc ®é trang bÞ m¸y mãc thiÕt bÞ...
Tû suÊt nµy lu«n < 1 vµ cã møc ®é cao thÊp tuú thuéc vµo tõng doanh nghiÖp.
n tµi Tæng
u÷h chñ Vèn
=trî tµi suÊt
.
Tû suÊt tµi trî ph¶n ¸nh kh¶ n¨ng tù ®¶m b¶o vÒ mÆt tµi chÝnh vµ møc ®é ®éc lËp vÒ
mÆt tµi chÝnh cña doanh nghiÖp.
TrÞ cña chØ tiªu cµng lín chøng kh¶ n¨ng ®¶m b¶o mÆt tµi chÝnh
møc ®é ®éc lËp vÒ mÆt tµi chÝnh cña doanh nghiÖp cµng cao vµ ng−îc l¹i.
h¹n dµi n Tµi
u÷h chñ Vèn
=trî tµi suÊt
.
suÊt nµy ph¶n ¸nh møc ®é ®Çu t− vèn chñ h÷u vµo tµi s¶n dµi h¹n cao hay
thÊp.
suÊt nµy cµng cao chøng tá vèn chñ h÷u ®−îc ®Çu t− vµo tµi s¶n dµi h¹n
cµng lín. §iÒu nµy gióp doanh nghiÖp ®¶m b¶o mÆt tµi chÝnh nh−ng hiÖu qu¶
kinh doanh kh«ng cao do vèn ®Çu t− chñ yÕu vµo tµi s¶n dµi h¹n chu chuyÓn chËm,
Ýt sö dông vµo kinh doanh quay vßng ®Ó sinh lîi.
VCSHBQ
thuÕ sau nhuËn Lîi
=SL suÊt
. (Tû suÊt SL: suÊt sinh lêi cña vèn chñ së h÷u,
VCSHBQ: vèn chñ së h÷u b×nh qu©n).
§©y lµ chØ tiªu ph¶n ¸nh kh¸i qu¸t nhÊt hiÖu qu¶ sö dông vèn cña doanh nghiÖp.
Khi xem xÐt tû suÊt nµy, c¸c nhµ qu¶n lý biÕt ®−îc mét ®¬n vÞ chñ së h÷u ®Çu t− vµo
kinh doanh ®em l¹i mÊy ®¬n vÞ lîi nhuËn sau thuÕ.
2. C¸c thñ tôc ph©n tÝch ¸p dông hiÖu qu¶ trong tõng giai ®o¹n cña
kiÓm to¸n B¸o c¸o tµi chÝnh
Mçi tû suÊt c¸ch tÝnh kh¸c nhau vµ ý nghÜa kh¸c nhau. Nã ®−îc vËn dông mét
c¸ch linh ho¹t trong qu¸ tr×nh kiÓm to¸n. Giai ®o¹n lËp kÕ ho¹ch giai ®o¹n ®Çu
tiªn cña cuéc kiÓm to¸n, ®©y giai ®o¹n vai trß quan träng, chi phèi tíi chÊt
l−îng chung cña toµn cuéc kiÓm to¸n. §Ó thÓ lËp kÕ ho¹ch kiÓm to¸n mét c¸ch
§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 2A-2007
8
®Çy ®ñ vµ chu ®¸o th× trong giai ®o¹n nµy, kiÓm to¸n viªn ph¶i thu thËp hiÓu biÕt
ngµnh nghÒ, c«ng viÖc kinh doanh cña kh¸ch hµng, t×nh h×nh tµi chÝnh, t×m hiÓu
thèng kiÓm so¸t néi . Muèn ®−îc nh÷ng th«ng tin hiÓu biÕt nh− vËy th×
mét trong nh÷ng ph−¬ng ph¸p kiÓm to¸n viªn ph¶i lµm thùc hiÖn c¸c thñ tôc
ph©n tÝch. Ph−¬ng ph¸p nµy võa ®ì tèn kÐm, võa mang l¹i hiÖu qu¶. C¸c thñ tôc
ph©n tÝch cã thÓ ¸p dông trong giai ®o¹n nµy lµ:
- So s¸nh c¸c th«ng tin ch−a ®−îc kiÓm to¸n ë n¨m hiÖn hµnh víi c¸c th«ng tin ®·
kiÓm to¸n ë c¸c n¨m tr−íc ®Ó ph¸t hiÖn c¸c xu h−íng biÕn ®éng, viÖc ph©n tÝch nµy
chñ yÕu ®−îc thùc hiÖn ®èi víi BCTC. §©y lµ ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch ngang, viÖc
ph©n tÝch dùa trªn c¬ së so s¸nh c¸c trÞ sè cña cïng mét chØ tiªu trªn BCTC.
So s¸nh Tæng sè tµi s¶n n¨m nay so víi Tæng sè tµi s¶n n¨m tr−íc;
So s¸nh Tæng doanh thu n¨m nay so víi Tæng doanh thu n¨m tr−íc;
So s¸nh Tæng lîi nhuËn to¸n tr−íc thuÕ n¨m nay so víi Tæng Lîi nhuËn kÕ
to¸n tr−íc thuÕ n¨m tr−íc;
So s¸nh Tæng gi¸ trÞ hµng tån kho n¨m nay víi Tæng gi¸ trÞ hµng tån kho n¨m
tr−íc.
Qu¸ tr×nh ph©n tÝch nµy thÓ cho thÊy t×nh h×nh kinh doanh cña doanh nghiÖp
nh÷ng tiÕn triÓn g×, kinh doanh n¨m nay t h¬n n¨m tr−íc hay kh«ng. ViÖc
ph©n tÝch gióp kiÓm to¸n viªn ph¸t hiÖn nh÷ng biÕn ®éng bÊt th−êng, qua ®ã
®o¸n vÒ nh÷ng khu vùc cã rñi ro cao. Ch¼ng h¹n nh− mét sù gia t¨ng bÊt th−êng cña
gi¸ trÞ hµng tån kho lµm cho kiÓm to¸n viªn l−u ý h¬n viÖc tÝnh gi¸ hµng tån
kho, cã thÓ cã nh÷ng sai lÖch ®èi víi kho¶n môc nµy vµ gi¸ vèn hµng b¸n.
- Ph©n ch t×nh h×nh tµi chÝnh nhÊt lµ kh¶ n¨ng thanh to¸n. ViÖc ph©n tÝch
nµy gióp kiÓm to¸n viªn xem xÐt thªm liÖu gi¶ ®Þnh ho¹t ®éng liªn tôc thÓ vi
ph¹m kh«ng. §¸nh gi¸ ban ®Çu gi¶ ®Þnh nµy ®Ó kiÓm to¸n viªn quyÕt
®Þnh c¸c thñ tôc x¸c minh cÇn thiÕt. Tuy nhiªn, ®Ó ®¶m b¶o tiÕt kiÖm thêi gian tÝnh
to¸n th× kiÓm to¸n viªn thÓ thiÕt tr−íc mÉu b¶ng tÝnh to¸n c¸c suÊt tµi
chÝnh (B¶ng 1).
Sau khi tÝnh to¸n c¸c suÊt so s¸nh gi÷a c¸c th× kiÓm to¸n viªn thÓ
®−a ra nh÷ng nhËn xÐt ban ®Çu t×nh h×nh tµi chÝnh cña ®¬n ®−îc kiÓm
to¸n. §ã lµ kh¶ n¨ng thanh to¸n, kh¶ n¨ng tiÕp tôc ho¹t ®éng kinh doanh, kh¶ n¨ng
chñ tµi chÝnh. Qua viÖc ph©n tÝch sÏ x¸c ®Þnh ®−îc c¸c träng t©m, nh÷ng vÊn
®Ò chñ ý vµ c¸c thñ tôc kiÓm to¸n tiÕp theo.
Trong giai ®o¹n thùc hiÖn kiÓm to¸n, c¸c thñ tôc ph©n tÝch còng ®−îc sö dông ®Ó
thu thËp b»ng chøng hîp cña c¸c kho¶n môc trªn BCTC. Trong kiÓm to¸n
BCTC hai c¸ch tiÕp cËn kiÓm to¸n theo kho¶n môc kiÓm to¸n theo chu
tr×nh. Ph©n theo kho¶n môc c¸ch ph©n chia ®¬n gi¶n, lµm, th−êng ®−îc ¸p
dông t¹i c¸c c«ng ty kiÓm to¸n ë ViÖt Nam. ChÝnh thÕ, viÖc ¸p dông thñ tôc ph©n
tÝch khi kiÓm to¸n c¸c kho¶n môc cña BCTC (®èi víi kho¶n môc th−êng hay ¸p dông
thñ tôc nµy) rÊt cÇn thiÕt.
§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 2A-2007
9
B¶ng 1.
ph©n tÝch
so víi kú gèc ChØ tiªu Kú gèc
ph©n
tÝch ± %
1. HÖ sè tµi trî 0,6 0,4 - 0,2
-33,3
2. HÖ sè tù tµi trî 1,2 1,5 0,3
25
3. HÖ sè kh¶ n¨ng thanh to¸n tæng qu¸t 1,8 2,1 0,3
16,6
4. HÖ sè kh¶ n¨ng thanh to¸n nhanh 0,8 0,4 - 0,4
-50
5. HÖ sè kh¶ n¨ng thanh to¸n hiÖn thêi 2,4 1,8 -0,6
-25
6. Tû suÊt ®Çu t− 0,5 0,6 0,1
20
7. Tû suÊt sinh lêi cña vèn chñ së h÷u 0,2 0,1 -0,1
-50
C¸c thñ tôc ph©n tÝch khi kiÓm to¸n hµng tån kho vµ gi¸ vèn hµng b¸n
- So s¸nh sè d− hµng tån kho cuèi kú víi ®Çu kú.
KiÓm to¸n viªn tÝnh tæng d− cña c¸c lo¹i hµng tån kho nguyªn vËt liÖu,
s¶n phÈm dang, thµnh phÈm hµng ho¸, hµng mua ®ang ®i trªn ®−êng, hµng göi
b¸n so s¸nh víi tæng d− tr−íc. NÕu gi¸ thµng tån kho cuèi kú biÕn
®éng ®¸ng so víi ®Çu kú th× ph¶i xem xÐt ®Õn kho¶n môc chi tiÕt, biÕn ®éng
l−îng cña c¸c lo¹i hµng tån kho vßng quay cña hµng tån kho ®Ó t×m nguyªn
nh©n cña sù bÊt th−êng.
GTHTKBQ
GVHB
=SVQHTK
(SVQHTK: sè vßng quay cña hµng tån kho, GVHB: gi¸ vèn
hµng b¸n, GTHTKBQ: gi¸ trÞ hµng tån kho b×nh qu©n),
trong ®ã:
2
CK
+
K
§
=GTHTKBQ
(GTHTKBQ: Gi¸ trÞ hµng tån kho b×nh qu©n; §K+CK: Gi¸ trÞ hµng tån kho ®Çu kú+
Gi¸ trÞ hµng tån kho cuèi kú).
Khi so s¸nh vßng quay hµng tån kho nµy so víi tr−íc nÕu biÕn
®éng bÊt th−êng th× cÇn chó ý xem xÐt liÖu sai sãt trong liÖu hµng n kho
gi¸ vèn hµng b¸n hay kh«ng. Ch¼ng h¹n, qu¸ tr×nh kiÓm thiÕu chÝnh x¸c hoÆc ¸p
dông ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ hµng tån kho kh«ng nhÊt qu¸n.
- So s¸nh ®¬n gi¸ cña hµng tån kho so víi n¨m tr−íc.
- So s¸nh gi¸ thµnh n¨m hiÖn hµnh víi c¸c n¨m tr−íc hoÆc so s¸nh gi¸ thµnh ®¬n
vÞ kÕ ho¹ch víi gi¸ thµnh ®¬n vÞ thùc tÕ.
C¸c thñ tôc ph©n tÝch khi kiÓm to¸n tµi s¶n cè ®Þnh vµ chi phÝ khÊu hao
Khi ¸p dông thñ tôc ph©n tÝch ®Ó kiÓm to¸n kho¶n môc tµi s¶n cè ®Þnh vµ chi phÝ
khÊu hao, kiÓm to¸n viªn thÓ so s¸nh gi¸ ttµi s¶n ®Þnh nµy so víi
tr−íc, so s¸nh gi¸ trÞ cña tµi s¶n mua trong n¨m so víi n¨m tr−íc, so s¸nh gi¸ trÞ
cña c¸c tµi s¶n gi¶m trong n¨m so víi n¨m tr−íc, so s¸nh chi phÝ söa ch÷a, b¶o tr×