Báo cáo tổng kết đề tài cơ sở: Nghiên cứu khả năng tính toán chỉ tiêu GDP xanh ở Việt Nam

Chia sẻ: Lê Thương | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:99

Thêm vào BST

Báo xấu

94
lượt xem 18
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài nghiên cứu đè xuất phương pháp tính toán chỉ tiêu GDP xanh ở Việt Nam và các điều kiện để trển khai ứng dụng trong thực tế, trên cơ sở vận dụng cách tính của Thống kê Liên hợp quốc và tham khảo kinh nghiệm tính chỉ tiêu GDP xanh ở một số nước. Mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo tổng kết đề tài cơ sở: Nghiên cứu khả năng tính toán chỉ tiêu GDP xanh ở Việt Nam

Bé kÕ ho¹ch vµ ®Çu t− ViÖn khoa häc thèng kª B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi cÊp c¬ së Nghiªn cøu kh¶ n¨ng tÝnh to¸n chØ tiªu GDP xanh ë viÖt nam Chñ nhiÖm ®Ò tµi: ks . ®inh thÞ thóy ph−¬ng 6664 20/11/2007 hµ néi - 2007
môc lôc Trang Danh môc c¸c ch÷ viÕt t¾t Danh môc b¶ng, ®å thÞ, s¬ ®å §Æt vÊn ®Ò 1 PhÇn 1. mét sè vÊn ®Ò vÒ chØ tiªu GDP vµ sù cÇn thiÕt tÝnh 3 chØ tiªu GDP xanh ë ViÖt Nam 1. C¬ së lý luËn chØ tiªu GDP vµ thùc tÕ ¸p dông chØ tiªu GDP ë ViÖt Nam 3 2. Sù cÇn thiÕt tÝnh chØ tiªu GDP xanh ë ViÖt Nam 5 PhÇn 2. Nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn chung vÒ ph−¬ng ph¸p tÝnh 9 chØ tiªu GDP xanh 1. Kh¸i niÖm GDP xanh 9 2. Ph−¬ng ph¸p tÝnh chØ tiªu GDP xanh 10 2.1. Ph−¬ng ph¸p tÝnh GDP trong hÖ thèng tµi kho¶n quèc gia 10 2.2. Ph−¬ng ph¸p tÝnh GDP xanh trong SEEA 12 2.3. Mét sè ®iÓm kh¸c biÖt gi÷a tÝnh GDP trong SNA vµ trong SEEA 15 3. Ph−¬ng ph¸p tÝnh GDP xanh xuÊt ph¸t tõ m« h×nh I/O më réng 20 4. Kinh nghiÖm cña NhËt B¶n vµ Trung Quèc tÝnh to¸n chØ tiªu GDP xanh 25 4.1. TÝnh chØ tiªu GDP xanh cña NhËt B¶n 26 4.2. TÝnh chØ tiªu GDP xanh cña Trung Quèc 32 PhÇn 3. ®Ò xuÊt kh¶ n¨ng tÝnh chØ tiªu GDP xanh ë viÖt nam. 40 1. Thùc tr¹ng sè liÖu thèng kª phôc vô tÝnh chØ tiªu GDP xanh 40 2. Nh÷ng yªu cÇu ®Æt ra ®èi víi tÝnh chØ tiªu GDP xanh 41
3. §iÒu kiÖn vµ kh¶ n¨ng ®¶m b¶o tÝnh kh¶ thi ®Ó tÝnh chØ tiªu GDP xanh 42 3.1. Ph−¬ng ph¸p luËn tÝnh chØ tiªu GDP xanh 42 3.2. §ßi hái kh¸ch quan tÝnh chØ tiªu GDP xanh ë ViÖt Nam trong t−¬ng lai 42 3.3. §iÒu kiÖn vµ kh¶ n¨ng tÝnh chi phÝ chi tiªu dïng tµi nguyªn vµ mÊt m¸t vÒ m«i 43 tr−êng do c¸c ho¹t ®éng kinh tª g©y ra. 3.4. N©ng cao n¨ng lùc tr×nh ®é c¸n bé thùc hiÖn tÝnh GDP xanh 46 3.5. §Çu t− tµi chÝnh vµ thêi gian ®Ó tiÕn hµnh tÝnh chØ tiªu GDP xanh 46 4. Kh¶ n¨ng tÝnh chØ tiªu GDP xanh ë ViÖt Nam 46 4.1. X¸c ®Þnh nguån th«ng tin vµ tæ chøc thu thËp th«ng tin chñ yÕu phôc vô tÝnh chi 48 phÝ chi tiªu dïng tµi nguyªn 4.2. X¸c ®Þnh nguån th«ng tin vµ tæ chøc thu thËp th«ng tin chñ yÕu phôc vô tÝnh mÊt 49 m¸t, thiÖt h¹i vÒ m«i tr−êng do c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ g©y ra. 5. Thö nghiÖm x¸c ®Þnh c¸c nguån th«ng tin ®Ó tÝnh chi phÝ kh¾c phôc hËu qu¶ 51 m«i tr−êng xÊu ®i do s¶n xuÊt C«ng nghiÖp g©y ra. 5.1. C¸c nguån th«ng tin ®Ó tÝnh VA ban ®Çu theo ph−¬ng ph¸p s¶n xuÊt. 51 5.2. TÝnh thö nghiÖm gi¸ trÞ t¨ng thªm xanh cña ngµnh c«ng nghiÖp: 56 KÕt luËn vµ kiÕn nghÞ 59 Danh môc chuyªn ®Ò 61 Danh môc tµi liÖu tham kh¶o 62 Phô lôc
§Æt vÊn ®Ò. T¨ng tr−ëng kinh tÕ bÒn v÷ng lµ sù kÕt hîp gi÷a: Kinh tÕ, x· héi vµ m«i tr−êng vµ ®ang trë thµnh xu thÕ phæ biÕn ë hÇu hÕt c¸c quèc gia trªn thÕ giíi. Nh÷ng nghiªn cøu gÇn ®©y ®Òu cho thÊy t¨ng tr−ëng kinh tÕ cã liªn quan ®Õn « nhiÔm m«i tr−êng vµ sö dông tµi nguyªn. YÕu tè tµi nguyªn vµ m«i tr−êng chÝnh lµ mét trong nh÷ng tiªu chÝ ®¸nh gi¸ chÊt l−îng t¨ng tr−ëng. HiÖn nay tr−íc thùc tr¹ng c¸c quèc gia ®ang t×m mäi biÖn ph¸p ph¸t triÓn nhanh nÒn kinh tÕ cña m×nh ®Ó t¹o ra ®êi sèng x· héi kh«ng ngõng n©ng lªn. Nh−ng thùc tÕ bªn c¹nh sù giÇu cã cña mçi quèc gia t¨ng lªn, th× toµn cÇu, trong ®ã cã c¶ c¸c n−íc giÇu, c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn vµ c¸c n−íc nghÌo ®Òu ph¶i g¸nh chÞu hËu qu¶ xÊu vÒ m«i tr−êng thiªn nhiªn, søc khoÎ vµ bÖnh tËt do ph¸t triÓn s¶n xuÊt b»ng mäi gi¸ g©y ra. Bëi vËy c¸c nhµ kinh tÕ häc ®· kh«ng dõng l¹i ë viÖc ®¸nh gi¸ t¨ng tr−ëng s¶n xuÊt b»ng viÖc t¹o ra khèi l−îng tæng s¶n phÈm trong n−íc (GDP) ®¬n thuÇn, mµ cÇn ph¶i ®¸nh gi¸ b»ng chØ tiªu chÊt l−îng h¬n ®ã lµ chØ tiªu GDP phÇn cßn l¹i sau khi GDP ®· trõ ®i chi phÝ tiªu dïng tµi nguyªn vµ mÊt m¸t vÒ m«i tr−êng do c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ g©y ra, gäi ®ã lµ chØ tiªu GDP xanh. Trong thùc tÕ, ®Ó tÝnh to¸n ®−îc chØ tiªu GDP xanh lµ hÕt søc khã kh¨n, mÆc dï Liªn Hîp quèc ®· ®−a ra ph−¬ng ph¸p tÝnh chØ tiªu GDP xanh vµ trong thùc tÕ ®· cã mét sè n−íc b−íc ®Çu ®· cã nh÷ng nghiªn cøu c¬ b¶n tÝnh to¸n thö nghiÖm chØ tiªu GDP xanh nh− Trung Quèc, NhËt B¶n vµ Indonexia. ë ViÖt Nam cã mét sè nhµ nghiªn cøu vµ c¬ quan còng ®· quan t©m ®Õn chØ tiªu GDP xanh. Tuy nhiªn ®øng trªn gi¸c ®é thèng kª, tÝnh to¸n chØ tiªu GDP xanh, nguån thu thËp th«ng tin ®Ó phôc vô tÝnh phÇn chi phÝ tiªu dïng tµi nguyªn vµ mÊt m¸t vÒ m«i tr−êng do c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ g©y ra nh− thÕ nµo ? th× ch−a ®−îc ®Ò cËp ®Õn, do vËy ®©y lµ lý do t¸c gi¶ lùa chän ®Ò tµi “Nghiªn cøu kh¶ n¨ng tÝnh to¸n chØ tiªu GDP xanh ë ViÖt Nam” ®Ó nghiªn cøu. Môc ®Ých nghiªn cøu cña ®Ò tµi. §Ò xuÊt ph−¬ng ph¸p tÝnh chØ tiªu GDP xanh ë ViÖt Nam vµ c¸c ®iÒu kiÖn ®Ó triÓn khai øng dông trong thùc tÕ, trªn c¬ së vËn dông c¸ch tÝnh cña Thèng kª Liªn hîp Quèc vµ tham kh¶o kinh nghiÖm tÝnh chØ tiªu GDP xanh ë mét sè n−íc. 1
Néi dung nghiªn cøu. - Thùc tr¹ng tÝnh chØ tiªu GDP hiÖn nay ë ViÖt Nam; - Nghiªn cøu c¬ së lý luËn vµ ph−¬ng ph¸p luËn tÝnh chØ tiªu GDP xanh; - Nghiªn cøu kinh nghiÖm tÝnh chØ tiªu GDP xanh NhËt B¶n vµ Trung Quèc; - Nghiªn cøu vµ ®Ò xuÊt mét sè ®iÒu kiÖn chñ yÕu phôc vô tÝnh chØ tiªu GDP xanh ë ViÖt Nam; - Nghiªn cøu nguån th«ng tin vµ tÝnh thö nghiÖm chØ tiªu gi¸ trÞ t¨ng thªm (VA) xanh trong ngµnh C«ng nghiÖp ë ViÖt Nam. Sau mét n¨m nghiªn cøu víi sù phèi hîp vµ gióp ®ì cña mét sè Anh (ChÞ) Vô HÖ thèng Tµi kho¶n Quèc gia, Vô Thèng kª C«ng nghiÖp vµ x©y dùng vµ mét sè c¸n bé nghiªn cøu cña ViÖn Khoa häc Thèng kª, ®Ò tµi ®· hoµn thµnh n¨m b¸o c¸o chuyªn ®Ò khoa häc1. Dùa vµo kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c chuyªn ®Ò khoa häc, Ban chñ nhiÖm ®Ò tµi ®· tæng hîp vµ hÖ thèng ho¸ l¹i thµnh b¸o c¸o tæng hîp vµ b¸o c¸o tãm t¾t kÕt qu¶ nghiªn cøu. B¸m s¸t môc tiªu vµ néi dung nghiªn cøu ®Ò tµi ®−a ra, ngoµi lêi më ®Çu, kÕt luËn, danh môc tµi liÖu tham kh¶o vµ phÇn phô lôc, kÕt cÊu ®Ò tµi gåm 3 phÇn: PhÇn I. Thùc tÕ ¸p dông chØ tiªu GDP vµ sù cÇn thiÕt tÝnh chØ tiªu GDP xanh ë ViÖt Nam PhÇn II. Nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn chung vÒ ph−¬ng ph¸p tÝnh chØ tiªu GDP xanh vµ kinh nghiÖm tÝnh chØ tiªu GDP xanh ë NhËt B¶n vµ Trung Quèc. PhÇn III. §Ò xuÊt kh¶ n¨ng tÝnh chØ tiªu GDP xanh ë ViÖt Nam. Nghiªn cøu kh¶ n¨ng tÝnh to¸n chØ tiªu GDP xanh ë ViÖt Nam lµ mét vÊn ®Ò míi vµ hÕt søc khã kh¨n, mÆc dï Thèng kª Liªn Hîp quèc ®· ®−a ra ph−¬ng ph¸p tÝnh, nh−ng nhiªn ®Ó vËn dông tÝnh GDP xanh cô thÓ ë tõng n−íc cßn phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè, do vËy trong ph¹m vi mét ®Ò tµi khoa häc cÊp c¬ së vµ thêi gian mét n¨m, ch¾c ch¾n kÕt qu¶ nghiªn cøu ®Ò tµi sÏ ch−a thÓ hoµn thiÖn. Ban chñ nhiÖm ®Ò tµi rÊt mong nhËn ®−îc ý kiÕn gãp ý ®Ó chóng t«i hoµn thiÖn kÕt qu¶ ®Ò tµi h¬n. 1 Danh môc c¸c chuyªn ®Ò khoa häc cña ®Ò tµi trang 61. 2
PhÇn I. mét sè vÊn ®Ò vÒ chØ tiªu GDP vµ Sù cÇn thiÕt tÝnh chØ tiªu GDP xanh ë ViÖt Nam 1. C¬ së lý luËn chØ tiªu GDP vµ thùc tÕ ¸p dông chØ tiªu GDP ë ViÖt Nam 1.1. Kh¸i niÖm GDP. GDP lµ mét chØ tiªu quan träng, ph¶n ¸nh kÕt qu¶ s¶n xuÊt cña nÒn kinh tÕ cña mét n−íc trong mét thêi kú nhÊt ®Þnh trong hÖ thèng tµi kho¶n quèc gia (SNA). SNA ®· h×nh thµnh vÒ c¬ b¶n tõ n¨m 1953, ®©y lµ kÕt qu¶ nç lùc cña c¸c nhµ kinh tÕ vµ c¸c nhµ thèng kª sau 300 n¨m nghiªn cøu. D−íi sù chñ tr× cña Liªn Hîp quèc, hÖ thèng nµy ®· cã hai lÇn hoµn thiÖn quan träng vµo n¨m 1968 vµ n¨m 1993 nh»m gi¶i quyÕt mét sè thiÕu sãt vÒ mÆt kü thuËt. Ngµy nay, nã vÉn lµ chuÈn mùc thèng nhÊt ®Ó ®¸nh gi¸ tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ cña mét ®Êt n−íc. Theo SNA, GDP lµ gi¸ trÞ hµng ho¸ vµ dÞch vô cuèi cïng ®−îc t¹o ra cña nÒn kinh tÕ, trong mét kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh th−êng lµ mét n¨m. ThuËt ng÷ “hµng ho¸ cuèi cïng” ®−îc hiÓu theo nghÜa réng ®ã lµ kh«ng tÝnh gi¸ trÞ hµng ho¸ vµ dÞch vô sö dông ë c¸c kh©u trung gian trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra s¶n phÈm. 1.2. Ph−¬ng ph¸p tÝnh chØ tiªu GDP. Theo SNA 1993, cã 3 c¸ch tÝnh GDP, gåm: ph−¬ng ph¸p s¶n xuÊt, ph−¬ng ph¸p thu nhËp vµ ph−¬ng ph¸p sö dông. - Ph−¬ng ph¸p s¶n xuÊt: GDP b»ng (=) tæng gi¸ trÞ t¨ng thªm (VA) cña c¸c ngµnh kinh tÕ céng (+) víi thuÕ nhËp khÈu hµng ho¸ vµ dÞch vô. - Ph−¬ng ph¸p thu nhËp: GDP b»ng (=) tæng thu nhËp t¹o nªn tõ c¸c yÕu tè tham gia vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, gåm 4 yÕu tè: Thu nhËp cña ng−êi lao ®éng tõ s¶n xuÊt (b»ng tiÒn vµ b»ng hiÖn vËt); khÊu hao tµi s¶n cè ®Þnh dïng trong s¶n xuÊt; thuÕ s¶n xuÊt vµ thÆng d− s¶n xuÊt. - Ph−¬ng ph¸p tiªu dïng: GDP b»ng (=) tæng chi tiªu dïng cuèi cïng (cña ChÝnh Phñ vµ cña d©n c−); tÝch luü tµi s¶n (cè ®Þnh, l−u ®éng vµ quý hiÕm) vµ chªnh lÖch xuÊt khÈu vµ nhËp khÈu hµng ho¸ vµ dÞch vô. 3
Trong thùc tÕ ë ViÖt Nam hiÖn nay, víi 3 ph−¬ng ph¸p trªn, tÝnh GDP theo ph−¬ng ph¸p s¶n xuÊt ®−îc ¸p dông lµ chñ yÕu. C¸c ph−¬ng ph¸p cßn l¹i th−êng dïng ®Ó tham kh¶o, hoÆc nÕu cã tÝnh to¸n còng chØ mang tÝnh chÊt bæ sung. 1.3. §Æc ®iÓm vµ thùc tÕ ¸p dông chØ tiªu GDP ë ViÖt Nam. - XuÊt ph¸t tõ ph−¬ng ph¸p tÝnh chØ tiªu GDP hiÖn nay ë ViÖt Nam lµ theo ph−¬ng ph¸p s¶n xuÊt, ngoµi phÇn thuÕ nhËp khÈu hµng ho¸ vµ dÞch vô, GDP sÏ phô thuéc vµo kÕt qu¶ VA trong ph¹m vi tõng ngµnh kinh tÕ. - Trong thùc tÕ sù thay ®æi VA cña c¸c ngµnh kinh tÕ sÏ kh«ng phô thuéc vµo viÖc thay ®æi tæ chøc s¶n xuÊt, vµ thay ®æi t− liÖu s¶n xuÊt nh−ng nã sÏ phô thuéc vµo sù thay ®æi chi phÝ trung gian. Víi ph−¬ng ch©m khuyÕn khÝch thùc hiÖn tiÕt kiÖm chi phÝ trung gian trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt sÏ dÉn ®Õn t¨ng VA vµ VA sÏ ph¶n ¸nh hiÖu qu¶ ho¹t ®éng s¶n xuÊt cña c¸c ngµnh kinh tÕ. Do cã ®Æc ®iÓm nªu trªn, chØ tiªu GDP cña ViÖt Nam ®· chÝnh thøc trë thµnh mét chØ tiªu träng t©m trong hÖ thèng c¸c chØ tiªu ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ ho¹t ®éng s¶n xuÊt, nh−: + §¸nh gi¸ tèc ®é t¨ng tr−ëng kinh tÕ; + §¸nh gi¸ møc sèng d©n c− (GDP b×nh qu©n ®Çu ng−êi); + Nghiªn cøu chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ; + TÝnh to¸n nhiÒu chØ tiªu kinh tÕ tæng hîp nh− chØ sè HDI; HÖ sè ICOR, TFP vµ mét sè chØ tiªu kinh tÕ tæng hîp kh¸c. Song, tÊm huy ch−¬ng nµo còng cã mÆt tr¸i cña nã, viÖc t¨ng VA trong ph¹m vi tõng ngµnh kinh tÕ hay t¨ng GDP trong toµn nÒn kinh tÕ sÏ cã thÓ mang l¹i mét sè hiÖu øng phô chñ yÕu kh«ng mong muèn víi c¸c lîi Ých - c¸i gäi lµ “phÝ tæn”, ®ã lµ: (1). Do khuyÕn khÝch tiÕt kiÖm chi phÝ trung gian trong ho¹t ®éng cña c¸c ngµnh kinh tÕ sÏ dÉn ®Õn viÖc du nhËp vµ sö dông nh÷ng m¸y mãc, thiÕt bÞ vµ c«ng nghÖ l¹c hËu phôc vô cho ho¹t ®éng s¶n xuÊt sÏ g©y « nhiÔm m«i tr−êng, ®ång thêi vÊn ®Ò « nhiÒm m«i tr−êng hiÖn nay ch−a ®−îc c¸c ngµnh kinh tÕ quan t©m. 4
(2). §ãng gãp trong c¬ cÊu GDP chiÕm tû träng lín lµ nh÷ng ngµnh kinh tÕ cã khai th¸c vµ sö dông nhiÒu nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, do vËy nÕu kh«ng sö dông hîp lý nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn sÏ dÉn ®Õn nguy c¬ c¹n kiÖt nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn trong t−¬ng lai. Nh− vËy, trong thùc tÕ chØ tiªu GDP trong toµn nÒn kinh tÕ, ch−a tÝnh ®Õn c¸c yÕu tè m«i tr−êng vµ sinh th¸i, kh«ng thÓ ph¸c ho¹ ®−îc bøc tranh thùc tÕ vµ s©u s¾c nÒn kinh tÕ cña mét n−íc, vµ quan träng h¬n chØ tiªu GDP ch−a chØ ra ®−îc mèi liªn quan gi÷a « nhiÔm m«i tr−êng, suy gi¶m sinh th¸i vµ viÖc t¨ng GDP. Qua ®ã nÒn kinh tÕ chØ cã thÓ nh×n thÊy møc t¨ng tr−ëng kinh tÕ ë bÒ næi mµ kh«ng thÊy (hay khÊu trõ) ®−îc nh÷ng thiÖt h¹i “ngÇm” do c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt g©y ra. Nh− vËy, võa kh«ng ®¸nh gi¸ ®−îc ®óng phÝ tæn ph¶i chÞu trong hiÖn t¹i, võa kh«ng thÓ t×m ra nh÷ng biÖn ph¸p h÷u hiÖu nh»m sö dông hîp lý tµi nguyªn m«i tr−êng còng nh− kh«ng thÓ ®¸nh gi¸ møc ®é « nhiÔm vµ quy tr¸ch nhiÖm båi hoµn thiÖt h¹i theo nguyªn t¾c “Ng−êi g©y « nhiÔm ph¶i tr¶ tiÒn”. Nh÷ng thiÖt h¹i kh«ng tÝnh ®−îc vÒ tµi nguyªn vµ m«i tr−êng nµy kh«ng nh÷ng g©y ra nh÷ng thiÖt h¹i cho nÒn kinh tÕ hiÖn t¹i mµ g©y ra “g¸nh nÆng” cho nh÷ng thÕ hÖ t−¬ng lai. §Ó ®¸nh gi¸ sù ph¸t triÓn kinh tÕ cña ®Êt n−íc, bªn c¹nh chØ tiªu GDP nªn bæ sung thªm chØ tiªu GDP xanh, chØ tiªu GDP xanh kh«ng nh÷ng ph¶n ¸nh sù ph¸t triÓn kinh tÕ mµ cßn cho biÕt sù ph¸t triÓn kinh tÕ cã bÒn v÷ng hay kh«ng ? §©y lµ vÊn ®Ò ®−îc nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi quan t©m vµ tÝnh chØ tiªu GDP xanh lµ cÇn thiÕt. 2. Sù cÇn thiÕt tÝnh chØ tiªu GDP xanh ë ViÖt Nam. Theo c¸c nhµ kinh tÕ m«i tr−êng vµ nhiÒu tæ chøc quèc tÕ2, SNA víi hÖ thèng c¸c chØ tiªu kinh tÕ tæng hîp nh− GDP, GNI; v.v... vµ c¸c tµi kho¶n vµ c¸c b¶ng c©n ®èi ®ang ®−îc sö dông réng r·i ë c¸c n−íc trªn thÕ giíi ch−a ph¶n ¸nh ®Çy ®ñ nh÷ng chi phÝ x· héi cña c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ. Cô thÓ lµ SNA ch−a thÓ hiÖn ®Çy ®ñ nh÷ng chi phÝ liªn quan tíi b¶o vÖ m«i tr−êng còng nh− ch−a ph¶n ¸nh hÕt ®−îc sù xuèng cÊp, suy tho¸i nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn do c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ, sinh 2 VÝ dô nh−: Salah Serafy vµ Ernst Lutz, 1989; Cooray N.S, 2001; Bartelmus P. vµ Tongeren J., 1994; IUCN, 1989; UNEP, 2000. 5
ho¹t cña con ng−êi g©y ra. VÝ dô nh− c¸c tµi kho¶n cña SNA truyÒn thèng kh«ng thÓ hiÖn riªng biÖt c¸c kho¶n chi ®Ó b¶o vÖ m«i tr−êng hoÆc gi¶m bít sù xuèng cÊp cña m«i tr−êng; m«i tr−êng cung cÊp cho con ng−êi nhiÒu lo¹i s¶n phÈm, trong ®ã cã nhiÒu lo¹i s¶n phÈm tuy cã gi¸ trÞ nh−ng kh«ng ®−îc trao ®æi, mua b¸n trªn thÞ tr−êng nªn gi¸ trÞ cña chóng kh«ng ®−îc biÓu thÞ trong gi¸ s¶n phÈm ®−îc ®em b¸n trªn thÞ tr−êng1; m«i tr−êng còng cung cÊp nhiÒu lo¹i dÞch vô cho ®êi sèng cña con ng−êi, nh−ng lo¹i dÞch vô nµy kh«ng ®−îc tÝnh vµo SNA; SNA truyÒn thèng th−êng tÝnh phÇn khÊu hao tµi s¶n cè ®Þnh (m¸y mãc, thiÕt bÞ) vµo tµi kho¶n khÊu hao, trong khi ®ã phÇn dù tr÷ tµi nguyªn bÞ mÊt ®i do bÞ khai th¸c vµ sö dông trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt l¹i ®−îc tÝnh vµo tµi kho¶n thu nhËp. Do nh÷ng nh−îc ®iÓm cña SNA truyÒn thèng, nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi ®· thèng nhÊt quan ®iÓm cÇn nghiªn cøu ®Ó hoµn thiÖn thªm hÖ thèng h¹ch to¸n quèc gia hiÖn hµnh theo h−íng ®−a thªm tµi kho¶n m«i tr−êng vµo SNA truyÒn thèng. Theo ®ã ph−¬ng ph¸p h¹ch to¸n kinh tÕ g¾n víi m«i tr−êng ®· xuÊt hiÖn, bæ sung cho viÖc tÝnh to¸n c¸c chØ tiªu kinh tÕ thuÇn tuý, ®Æc biÖt lµ chØ tiªu GDP hiÖn nay ®ang ®−îc sö dông. Do ®ã, chØ tiªu GDP xanh ®−îc nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi quan t©m. Ngµy nay c¸c nhµ kinh tÕ häc ngµy cµng quan t©m tíi vÊn ®Ò m«i tr−êng vµ sù ph¸t triÓn, vµ ý t−ëng “ph¸t triÓn bÒn v÷ng” cuèi cïng ®· xuÊt hiÖn. Môc tiªu cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ “®¸p øng nhu cÇu cña thÕ hÖ hiÖn t¹i mµ kh«ng lµm tæn h¹i ®Õn c¸c nhu cÇu vµ sù ph¸t triÓn cña c¸c thÕ hÖ t−¬ng lai. Mét con ®−êng ph¸t triÓn ®−îc xem lµ bÒn v÷ng nÕu vµ chØ khi toµn bé vèn kh«ng thay ®æi hay t¨ng qua theo thêi gian”2. Tæng vèn cña mét quèc gia ®−îc x¸c ®Þnh bao gåm nh− sau: - Vèn s¶n xuÊt (m¸y mãc, ®−êng x¸, nhµ m¸y, v.v...) - Vèn con ng−êi (kiÕn thøc, kinh nghiÖm, chuyªn m«n, v.v...) - Vèn m«i tr−êng (rõng, chÊt l−îng ®Êt trång, chÊt l−îng kh«ng khÝ, v.v...). 1 VÝ dô nh−: C¸c c¬ së s¶n xuÊt, kinh doanh ë ViÖt Nam sö dông nguån n−íc ngÇm trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt kh«ng ph¶i tr¶ chi phÝ vÒ sö dông n−íc nh− c¸c nguån nguyªn liÖu ®Çu vµo kh¸c, nªn gi¸ cña s¶n phÈm kh«ng bao gåm chi phÝ ®Ó sö dông nguån n−íc ngÇm hoÆc nÕu cã th× chi phÝ lµ rÊt Ýt. 2 Bµi 13: M«i tr−êng vµ ph¸t triÓn; Munir Mahmud – Webside kinhtehoc.com. 6
Do vËy chØ tiªu GDP xanh ®−îc sö dông nh− mét chØ tiªu ®Ó ®¸nh gi¸ sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng, do ®· tÝnh ®Çy ®ñ c¸c chi phÝ vÒ vèn s¶n xuÊt, vèn con ng−êi vµ vèn m«i tr−êng. ViÖt Nam ®· tõng b−íc héi nhËp víi nÒn kinh tÕ thÕ giíi, viÖc tham gia vµo c¸c tæ chøc trong khu vùc vµ quèc tÕ th«ng qua ký kÕt c¸c cam kÕt víi nh÷ng tæ chøc trong khu vùc vµ quèc tÕ ®ßi hái ViÖt Nam ph¶i ®Èy m¹nh h¬n n÷a qu¸ tr×nh c¶i c¸ch vµ ®æi míi c¬ chÕ qu¶n lý kinh tÕ - x· héi sao cho phï hîp víi th«ng lÖ vµ chuÈn mùc quèc tÕ, trong ®ã cã c¸c chuÈn mùc vÒ h¹ch to¸n kinh tÕ vµ h¹ch to¸n m«i tr−êng. §ång thêi, qu¸ tr×nh héi nhËp còng ®ßi hái c¸c th«ng tin vÒ m«i tr−êng cÇn ®−îc ph¸t triÓn m¹nh vµ ®−îc truyÒn t¶i h¬n n÷a tíi mäi ®èi t−îng cã liªn quan, nh− c¸c nhµ s¶n xuÊt kinh doanh, c¸c c¬ quan qu¶n lý kinh tÕ, v.v... §iÒu nµy còng cã nghÜa lµ chi phÝ cho nh÷ng ho¹t ®éng liªn quan tíi b¶o vÖ m«i tr−êng sÏ ngµy mét t¨ng lªn, g©y søc Ðp buéc cho viÖc ph¶i ¸p dông h¹ch to¸n m«i tr−êng. ViÖt Nam ®· h×nh thµnh hÖ thèng SNA t−¬ng ®èi phï hîp víi th«ng lÖ quèc tÕ, tuy nhiªn hÖ thèng h¹ch to¸n m«i tr−êng vÉn ch−a ®−îc thùc hiÖn. §©y còng lµ mét th¸ch thøc mµ ViÖt Nam ph¶i v−ît qua cïng víi qu¸ tr×nh héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ, nh−ng còng lµ mét c¬ héi ®Ó thóc ®Èy sím ¸p dông h¹ch to¸n m«i tr−êng vµ g¾n kÕt h¹ch to¸n m«i tr−êng trong hÖ thèng tµi kho¶n quèc gia ë ViÖt Nam. Trong thêi gian qua nÒn kinh tÕ ViÖt Nam cïng víi sù t¨ng tr−ëng cao vµ t−¬ng ®èi æn ®Þnh th× vÊn ®Ò « nhiÔm m«i tr−êng ®ang ®−îc ®Æt ra nh− mét th¸ch thøc lín trong chiÕn l−îc ph¸t triÓn bÒn v÷ng. XÐt vÒ c¬ cÊu vµ tèc ®é t¨ng tr−ëng cña mét sè ngµnh kinh tÕ trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y cho thÊy, c¸c ngµnh c«ng nghiÖp g©y « nhiÔm vµ c¸c ngµnh sö dông tµi nguyªn thiªn nhiªn lu«n gi÷ vÞ trÝ quan träng vµ chiÕm tû träng lín trong GDP cña c¶ n−íc vµ ®ãng gãp ®¸ng kÓ vµo tèc ®é t¨ng tr−ëng chung cña nÒn kinh tÕ1. MÆt kh¸c tèc ®é t¨ng tr−ëng cña c¸c ngµnh C«ng nghiÖp cã tiÒm n¨ng g©y « nhiÔm lu«n ®¹t ë møc cao h¬n nhiÒu so víi møc t¨ng tr−ëng trung b×nh cña c¶ n−íc. §Æc biÖt tr×nh ®é c«ng nghÖ ë ViÖt Nam cßn thÊp, chØ ®¹t møc trung b×nh so víi c¸c n−íc trªn thÕ giíi, ®ång thêi c«ng t¸c qu¶n lý « nhiÔm m«i tr−êng nh×n chung cßn nhiÒu bÊt cËp th× c¬ cÊu kinh tÕ nãi trªn cho thÊy 1 C¸c ngµnh N«ng nghiÖp, L©m nghiÖp, Thuû s¶n, C«ng nghiÖp khai th¸c, C«ng nghiÖp chÕ biÕn, khÝ ®èt, x©y dùng nh÷ng ngµnh ®−îc coi lµ sö dông nhiÒu nhÊt nguån tµi nguyªn vµ ®ãng gãp chñ yÕu vµo tæng l−îng chÊt th¶i tõ c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt. 7
ë ViÖt Nam ph¶i ®èi mÆt víi nh÷ng th¸ch thøc to lín vÒ t×nh tr¹ng c¹n kiÖt nguån tµi nguyªn, gia t¨ng « nhiÔm vµ xuèng cÊp m«i tr−êng cïng víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ trong thêi gian qua vµ trong t−¬ng lai. V× vËy sù cÇn thiÕt ph¶i l−îng ho¸ ®−îc nh÷ng t¸c ®éng cña c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ - x· héi ®Õn m«i tr−êng thiªn nhiªn ®· ®−îc ®Æt ra nh− mét nhiÖm vô cÇn ®−îc −u tiªn trong thêi gian tíi. NhËn thøc ®−îc ®iÒu nµy, §¶ng vµ Nhµ n−íc ®· ®Ò ra ChiÕn l−îc ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi 2001-2010 nh»m duy tr× l©u dµi mét tèc ®é t¨ng tr−ëng kinh tÕ nhanh, æn ®Þnh vµ bÒn v÷ng. Kh«ng n»m ngoµi xu h−íng chung cña thÕ giíi, t×nh h×nh suy gi¶m tµi nguyªn vµ « nhiÔm m«i tr−êng cña ViÖt Nam ®ang ngµy cµng nghiªm träng. ViÖt Nam lµ mét trong nh÷ng n−íc nghÌo, ®ang ph¸t triÓn, xuÊt khÈu chñ yÕu lµ cña c¸c ngµnh khai th¸c nguyªn liÖu th« nªn nguån tµi nguyªn cña ViÖt Nam ngµy cµng bÞ c¹n kiÖt. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y nÒn kinh tÕ n−íc ta t¨ng tr−ëng kh¸ nhanh, kÌm theo ®ã lµ nguån tµi nguyªn bÞ suy gi¶m nhanh chãng vµ m«i tr−êng bÞ « nhiÔm nghiªm träng. Tuy c«ng nghiÖp n−íc ta ch−a thùc sù ph¸t triÓn, nªn l−îng khÝ th¶i c«ng nghiÖp thÊp h¬n so víi c¸c n−íc trong khu vùc vµ trªn thÕ giíi, nh−ng m«i tr−êng n−íc ta l¹i bÞ « nhiÔm ngµy cµng nghiªm trÇm träng v× ch−a cã ®iÒu kiÖn xö lý chÊt th¶i vµ c¶i t¹o tèt m«i tr−êng. §iÒu nµy cã thÓ thÊy rÊt râ ë mét sè tØnh, thµnh phè ®«ng d©n c−, ®Æc biÖt lµ c¸c thµnh phè lín, c¸c trung t©m kinh tÕ cña c¶ n−íc nh− thµnh phè Hµ Néi, thµnh phè H¶i Phßng, thµnh phè Hå ChÝ Minh .v.v… Tr−íc thùc tr¹ng nµy, c¸c chuyªn gia kinh tÕ vµ m«i tr−êng ë ViÖt Nam ®· lªn tiÕng vµ cho r»ng cÇn ph¶i tÝnh to¸n c¸c chi phÝ phôc håi m«i tr−êng vµo GDP th× míi ph¶n ¸nh ®óng ®−îc thùc tr¹ng ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ. Nãi c¸ch kh¸c, ph¸t triÓn kinh tÕ ph¶i tÝnh ®Õn b¶o vÖ m«i tr−êng míi lµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng. 8
PhÇn II. Nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn chung vÒ ph−¬ng ph¸p tÝnh chØ tiªu GDP xanh 1. Kh¸i niÖm GDP xanh. GDP xanh lµ phÇn cßn l¹i cña GDP thuÇn sau khi ®· khÊu trõ chi phÝ vÒ tiªu dïng tµi nguyªn vµ mÊt m¸t vÒ m«i tr−êng do c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ. Cô thÓ lµ: Chi phÝ tiªu dïng tµi nguyªn vµ GDP xanh = GDP - mÊt m¸t vÒ m«i tr−êng do c¸c thuÇn ho¹t ®éng kinh tÕ ChØ tiªu GDP xanh ra ®êi víi môc ®Ých chÝnh ®Ó ®¸nh gi¸ chi phÝ cña thiÖt h¹i m«i tr−êng víi tiªu thô vµ sö dông c¸c nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn ®Õn GDP thuÇn. Nh− vËy chØ tiªu GDP xanh sÏ ph¶n ¸nh ®−îc thùc chÊt ph¸t triÓn kinh tÕ cña mét ®Êt n−íc trªn c¶ ba mÆt: kinh tÕ, x· héi vµ m«i tr−êng. ChØ tiªu nµy kh«ng nh÷ng ph¶n ¸nh t¨ng tr−ëng vÒ sè l−îng mµ cßn ph¶n ¸nh c¶ chÊt l−îng t¨ng tr−ëng, ®©y lµ ®iÒu quan t©m cña mäi quèc gia trªn thÕ giíi. ViÖc x¸c ®Þnh chØ tiªu GDP xanh hiÓu theo nghÜa réng chÝnh lµ “h¹ch to¸n chi phÝ m«i tr−êng” hay cßn gäi lµ “h¹ch to¸n xanh”. Cho dï ®−îc gäi theo thuËt ng÷ nµo th× vÒ thùc chÊt ®©y lµ viÖc tÝnh ®óng, tÝnh ®ñ c¸c chi phÝ liªn quan tíi ho¹t ®éng b¶o vÖ m«i tr−êng vµo gi¸ thµnh s¶n phÈm ë cÊp ®é doanh nghiÖp hay ®ã lµ viÖc thay ®æi c¸ch thÓ hiÖn trong tµi kho¶n quèc gia, theo ®ã ng−êi ta bæ sung thªm vai trß cña m«i tr−êng vµo kÕt qu¶ ho¹t ®éng nãi chung cña nÒn kinh tÕ. Nãi c¸ch kh¸c, tr−íc kia trong hµm s¶n xuÊt Cob Douglas truyÒn thèng th−êng bao gåm c¸c yÕu tè vèn, lao ®éng, c«ng nghÖ, th× hiÖn nay cÇn bæ sung thªm c¶ yÕu tè m«i tr−êng nh− mét yÕu tè ®Çu vµo cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. ViÖc ®−a ra chØ tiªu GDP xanh ®ång nghÜa víi viÖc cÇn ®−a ra kÌm theo nã mét hÖ thèng lý thuyÕt vµ khung néi dung c¬ b¶n ®Ó ®¸nh gi¸ mèi quan hÖ nãi chung gi÷a kinh tÕ vµ m«i tr−êng. §©y lµ mét nhiÖm vô rÊt quan träng vµ cÊp b¸ch cho sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng, cho viÖc ®¸nh gi¸ chÊt l−îng t¨ng tr−ëng, th«ng qua hiÖu qu¶ sö 9
dông c¸c nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn, hoµn thiÖn chØ tiªu GDP truyÒn thèng, gióp ph¶n ¸nh ®−îc mét c¸ch toµn diÖn mèi quan hÖ gi÷a t¨ng tr−ëng kinh tÕ vµ b¶o vÖ m«i tr−êng vµ b¶o vÖ ®êi sèng cña con ng−êi. ChØ tiªu GDP xanh chÝnh thøc ®−îc giíi thiÖu vµo n¨m 1993 trong Dù th¶o h−íng dÉn nhan ®Ò “G¾n kÕt h¹ch to¸n m«i tr−êng vµ h¹ch to¸n kinh tÕ” do Liªn Hîp Quèc x©y dùng nh»m ®−a ra mét hÖ thèng g¾n kÕt m«i tr−êng vµ kinh tÕ, gäi t¾t lµ SEEA1. KÓ tõ khi ®−îc h×nh thµnh ®Õn nay, ph−¬ng ph¸p luËn ®Ó x©y dùng SEEA ®· ®−îc ®iÒu chØnh vµ hoµn thiÖn dÇn2. Trªn thùc tÕ, hÖ thèng nµy ®· ®Ò xuÊt nh÷ng ph−¬ng ph¸p cã thÓ ¸p dông ®Ó g¾n kÕt m«i tr−êng víi kinh tÕ trong mét khu«n khæ thèng kª thèng nhÊt, nh−ng cßn ®ang trong thêi kú ®−îc c¸c n−íc ¸p dông víi môc tiªu thö nghiÖm. Lý do dÉn ®Õn thùc tr¹ng nµy lµ tuy c¸c nhµ kinh tÕ vµ m«i tr−êng ®Òu ®· ®i ®Õn thèng nhÊt vÒ quan ®iÓm còng nh− vÒ c¸ch tiÕp cËn ®èi víi néi dung cña SEEA, song vÉn cßn nh÷ng ®iÓm ch−a thèng nhÊt vÒ ph−¬ng ph¸p tÝnh to¸n c¸c chØ tiªu vµ c¸c tµi kho¶n tÝnh to¸n liªn quan ®Õn m«i tr−êng v× cßn nhiÒu khã kh¨n trong viÖc thu thËp sè liÖu vµ ¸p dông tÝnh to¸n. 2. Ph−¬ng ph¸p tÝnh chØ tiªu GDP xanh. ViÖc tÝnh to¸n chØ tiªu GDP xanh hay nãi cô thÓ h¬n lµ h¹ch to¸n m«i tr−êng trong tµi kho¶n quèc gia, ®©y chÝnh lµ b−íc hoµn thiÖn tµi kho¶n quèc gia cña Liªn Hîp Quèc, do vËy ph−¬ng ph¸p tÝnh chØ tiªu GDP xanh ®−îc xem xÐt trªn c¬ së cña ph−¬ng ph¸p tÝnh chØ tiªu GDP trong hÖ thèng tµi kho¶n quèc gia. Theo thèng kª Liªn hîp quèc, tÝnh chØ tiªu GDP xanh cã thÓ xuÊt ph¸t tõ b¶ng I/O hoÆc theo c¸ch h¹ch to¸n m«i tr−êng (trong b¶ng SEEA). 2.1. Ph−¬ng ph¸p tÝnh GDP trong HÖ thèng Tµi kho¶n Quèc gia. HÖ thèng tµi kho¶n quèc gia ®−îc tr×nh bµy d−íi d¹ng nh÷ng b¶ng c©n ®èi hoÆc nh÷ng tµi kho¶n nh»m ph¶n ¸nh ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt, kÕt qu¶ s¶n xuÊt tæng hîp, qu¸ tr×nh sö dông kÕt qu¶ s¶n xuÊt ®ã cho c¸c nhu cÇu nh− tiªu dïng cho s¶n xuÊt, 1 Tªn ®Çy ®ñ tiÕng Anh: System of integrated Enviromental and Economic Accounting 2 Cuèn s¸ch h−íng dÉn “G¾n kÕt h¹ch to¸n m«i tr−êng vµ h¹ch to¸n kinh tÕ” do Liªn Hîp Quèc xuÊt b¶n n¨m 1993 ®· ®−îc chØnh söa vµ hoµn thiÖn vµo n¨m 1994; 1998; 2000 vµ 2003. 10
tiªu dïng cuèi cïng cho ®êi sèng sinh ho¹t d©n c− vµ x· héi trong mét kho¶ng thêi gian (th−êng lµ mét n¨m). Mét trong nh÷ng chØ tiªu kinh tÕ vÜ m« th«ng dông trong hÖ thèng tµi kho¶n quèc gia ®−îc dïng trong so s¸nh quèc tÕ hiÖn nay lµ chØ tiªu GDP. Trong HÖ thèng tµi kho¶n quèc gia, c¸c tµi kho¶n chñ yÕu ®−îc tÝnh/h¹ch to¸n dùa theo ®¼ng thøc sau1: * §¼ng thøc vÒ nguån - sö dông, ®−îc thÓ hiÖn nh− sau: O + M = IC + C + CF + X Trong ®ã: O : Gi¸ trÞ s¶n phÈm vËt chÊt vµ dÞch vô s¶n xuÊt ra; M : NhËp khÈu hµng ho¸ vµ dÞch vô; IC : Tiªu dïng trung gian; C : Tiªu dïng cuèi cïng; CF : Tæng tÝch luü tµi s¶n; X : XuÊt khÈu hµng ho¸ vµ dÞch vô. * §¼ng thøc vÒ gia t¨ng ®èi víi mét ngµnh kinh tÕ, ®−îc thÓ hiÖn nh− sau: NVAi = Oi - IIi - CCi Trong ®ã: NVAi : Gi¸ trÞ gia t¨ng thuÇn ngµnh i; Oi : Gi¸ trÞ s¶n phÈm vËt chÊt, dÞch vô ngµnh i s¶n xuÊt ra; IIi : Chi phÝ trung gian cña ngµnh i; CCi : Tiªu dïng tµi s¶n cè ®Þnh cña ngµnh i; * §¼ng thøc vÒ s¶n phÈm trong n−íc, ®−îc thÓ hiÖn nh− sau: GDP = C + CF + (X - M) Trong ®ã: GDP : Tæng s¶n phÈm trong n−íc; C : Tiªu dïng cuèi cïng; 1 Nguån: Bartelmus P. and Tongeren J., “Enviromental Accounting: An Operational Perspective”, 1994, trang.4 11
CF : Tæng tÝch luü tµi s¶n; M : NhËp khÈu hµng ho¸ vµ dÞch vô; X : XuÊt khÈu hµng ho¸ vµ dÞch vô. 2.2. Ph−¬ng ph¸p tÝnh GDP xanh trong SEEA1. M« h×nh SEEA më réng vµ bæ sung c¸c tµi kho¶n nguån lùc tù nhiªn theo luång vµ khèi víi ®¬n vÞ tÝnh lµ gi¸ trÞ vµ c¸c tµi kho¶n s¶n xuÊt vµ tµi s¶n. B»ng viÖc tÝnh c¸c chi phÝ do suy gi¶m (c¶ vÒ mÆt tr÷ l−îng vµ gi¸ trÞ) c¸c nguån tù nhiªn kh«ng s¶n xuÊt ®−îc do c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ g©y ra, SEEA cho phÐp tÝnh ®−îc tæng s¶n phÈm quèc néi thuÇn (GNP) ®−îc ®iÒu chØnh cã yÕu tè m«i tr−êng (Enviromental adjusted net Domestic Products – EDP), hay nãi c¸ch kh¸c chÝnh lµ GDP xanh (Green GDP), Trong SEEA, c¸c ®¼ng thøc nãi trªn ®−îc ®iÒu chØnh t−¬ng øng, g¾n víi chi phÝ do nh÷ng tæn thÊt vµ do sù xuèng cÊp m«i tr−êng mµ c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ - x· héi g©y ra. Theo ®ã, ®¼ng thøc nguån vµ sö dông ®−îc ®iÒu chØnh b»ng viÖc dùa vµo ®ã ®¹i l−îng IC - võa lµ chi phÝ m«i tr−êng, nh−ng ®ång thêi còng chÝnh lµ sù tæn thÊt vµ sù xuèng cÊp m«i tr−êng do ho¹t ®éng kinh tÕ g©y ra. Cßn hai chØ tiªu: VA vµ GDP sÏ ®−îc ®iÒu chØnh t−¬ng øng thµnh c¸c chØ tiªu VA cã tÝnh tíi m«i tr−êng (EVA) vµ GDP cã tÝnh tíi m«i tr−êng (EDP) hoÆc GDP xanh øng víi ba ®¼ng thøc trªn, tÝnh to¸n/h¹ch to¸n gép m«i tr−êng vµo c¸c tµi kho¶n kinh tÕ t−¬ng øng víi hÖ thèng SEEA ®−îc biÓu thÞ nh− sau: * §¼ng thøc vÒ nguån - sö dông, ®−îc thÓ hiÖn nh− sau: O + M = (IC + ECc) + C + (CF - ECt) + X Trong ®ã: O : Gi¸ trÞ s¶n phÈm vËt chÊt vµ dÞch vô s¶n xuÊt ra; M : NhËp khÈu hµng ho¸ vµ dÞch vô; IC : Tiªu dïng trung gian; ECc: Chi phÝ m«i tr−êng; 1 Nguån: UNEP, “Integrated Environmental and Economic Accounting: An Operation Manual”, Handbook for National Accounting, United Nations, 2000, tr. 39. 12
C : Tiªu dïng cuèi cïng; CF: Tæng tÝch luü tµi s¶n; ECt: Gi¸ trÞ tæn thÊt vµ xuèng cÊp tµi nguyªn m«i tr−êng X : XuÊt khÈu hµng ho¸ vµ dÞch vô. * §¼ng thøc vÒ gi¸ trÞ gia t¨ng (cã tÝnh ®Õn yÕu tè m«i tr−êng) ®èi víi mét ngµnh kinh tÕ, ®−îc thÓ hiÖn nh− sau: EVAi = Oi - IIi - CCi - ECi = NVAi - ECi Trong ®ã: EVAi : Gi¸ trÞ gia t¨ng thuÇn cã yÕu tè m«i tr−êng cña ngµnh i; Oi : Gi¸ trÞ s¶n phÈm vËt chÊt, dÞch vô ngµnh i s¶n xuÊt ra; IIi : Chi phÝ trung gian cña ngµnh i; CCi : Tiªu dïng tµi s¶n cè ®Þnh cña ngµnh i; ECi : Chi phÝ do tæn thÊt vµ xuèng cÊp m«i tr−êng cña ngµnh i g©y ra NVAi Gi¸ trÞ gia t¨ng thuÇn cña ngµnh i * §¼ng thøc vÒ s¶n phÈm trong n−íc cã tÝnh ®Õn yÕu tè m«i tr−êng, ®−îc thÓ hiÖn nh− sau: EDP = ∑ EVAi − EC h = NDP − EC = C + CF − CC − EC + X − M Trong ®ã: EDP : Tæng s¶n phÈm trong n−íc thuÇn cã yÕu tè m«i tr−êng hay GDP xanh; ∑ EVA i : Tæng VA thuÇn cã yÕu tè m«i tr−êng. ECh : Chi phÝ xö lý « nhiÔm m«i tr−êng do tiªu dïng cuèi cïng cña hé gia ®×nh g©y ra; NDP : Tæng s¶n phÈm trong n−íc thuÇn; EC : Chi phÝ b¶o vÖ m«i tr−êng vµ gi¸ trÞ tæn thÊt, xuèng cÊp tµi nguyªn m«i tr−êng; CF : TÝch luü tµi s¶n; 13
CC : Tiªu dïng tµi s¶n (KhÊu hao tµi s¶n). Trong SEEA, c¸c tµi kho¶n liªn quan tíi m«i tr−êng ®−îc g¾n kÕt víi tµi kho¶n kinh tÕ nh− tr×nh bµy trong 3 ®¼ng thøc trªn. Theo ®ã ®· cã hai kho¶n ®−îc bæ sung vµo SNA truyÒn thèng d−íi d¹ng hiÖn vËt vµ gi¸ trÞ, ®ã lµ: Thø nhÊt, ®ã lµ sù tiªu hao tµi s¶n m«i tr−êng do ho¹t ®éng kinh tÕ g©y ra, thÓ hiÖn ë “tiªu dïng vèn tµi nguyªn thiªn nhiªn”, bao gåm c¸c lo¹i tµi nguyªn nh− n−íc, ®Êt, rõng, v.v... §©y lµ nh÷ng lo¹i tµi s¶n th−êng kh«ng ®−îc thÓ hiÖn trong tµi s¶n kinh tÕ cña SNA; Thø hai, ®ã lµ nh÷ng chi phÝ m«i tr−êng mµ c¸c ngµnh kinh tÕ vµ hé gia ®×nh ®· chi tr¶ cho viÖc sö dông c¸c tµi s¶n m«i tr−êng trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, lµm cho c¸c tµi s¶n ®ã c¹n kiÖt, xuèng cÊp. Nh÷ng kho¶n chi phÝ nµy thÓ hiÖn ë “chi phÝ m«i tr−êng cña ngµnh kinh tÕ (ECi )” vµ “chi phÝ m«i tr−êng cña hé gia ®×nh (ECh )”. Trªn c¬ së hai kho¶n môc ®ã, mét sè chØ tiªu kinh tÕ ®−îc ®iÒu chØnh l¹i nh−: “tæng tÝch luü tµi s¶n (CF)” ®−îc chuyÓn thµnh “Tæng tÝch luü tµi s¶n cã g¾n víi m«i tr−êng (ECF)”; “Gi¸ trÞ gia t¨ng thuÇn (NVA)” ®−îc chuyÓn thµnh “Gi¸ trÞ gia t¨ng thuÇn cã tÝnh tíi m«i tr−êng (EVA)”; vµ “Tæng s¶n phÈm trong n−íc thuÇn (GDP)” chuyÓn thµnh “Tæng s¶n phÈm trong n−íc thuÇn cã tÝnh tíi m«i tr−êng (GDP xanh)”. XuÊt ph¸t tõ ph−¬ng ph¸p h¹ch to¸n GDP xanh trong SEEA, ph−¬ng ph¸p tÝnh chØ tiªu GDP xanh ®−îc thùc hiÖn theo ba ph−¬ng ph¸p: Ph−¬ng ph¸p s¶n xuÊt: GDP xanh b»ng (=) Tæng gi¸ trÞ gia t¨ng thuÇn cã tÝnh ®Õn yÕu tè m«i tr−êng cña c¸c ngµnh kinh tÕ trõ (-) chi phÝ xö lý « nhiÔm m«i tr−êng do tiªu dïng cuèi cïng cña hé gia ®×nh g©y ra. Ph−¬ng ph¸p thu nhËp: GDP xanh b»ng (=) Tæng s¶n phÈm trong n−íc thuÇn (NDP) trõ (-) chi phÝ b¶o vÖ m«i tr−êng vµ gi¸ trÞ tæn thÊt, xuèng cÊp tµi nguyªn m«i tr−êng. NDP tÝnh ®−îc b»ng GDP trõ (-) khÊu hao tµi s¶n. Ph−¬ng ph¸p tiªu dïng: GDP xanh b»ng (=) Tiªu dïng cuèi cïng céng (+) tÝch luü tµi s¶n, trõ (-) khÊu hao tµi s¶n, trõ (-) chi phÝ b¶o vÖ m«i tr−êng vµ gi¸ trÞ tæn thÊt, xuèng cÊp tµi nguyªn m«i tr−êng, céng (+) chªnh lÖch xuÊt khÈu vµ nhËp khÈu hµng ho¸, dÞch vô. 14
2.3. Mét sè ®iÓm kh¸c biÖt gi÷a tÝnh GDP trong SNA vµ SEEA. Th«ng qua ph−¬ng ph¸p tÝnh to¸n/h¹ch to¸n GDP trong SNA vµ tÝnh to¸n/h¹ch to¸n GDP trong SEEA, ®Ò tµi thÊy cã mét sè vÊn ®Ò kh¸c biÖt nh− sau: - TÝnh to¸n/h¹ch to¸n GDP trong SNA ch−a thÓ hiÖn ®Çy ®ñ nh÷ng chi phÝ liªn quan tíi b¶o vÖ m«i tr−êng còng nh− ch−a ph¶n ¸nh hÕt sù xuèng cÊp, suy tho¸i nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn do c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ - ®êi sèng cña con ng−êi g©y ra (theo Salah Serafy vµ Ernst Lutz, 1989. tr 24). Mét trong nh÷ng nh−îc ®iÓm cña h¹ch to¸n GDP trong SNA truyÒn thèng ®ã lµ: Ch−a thÓ hiÖn ®Çy ®ñ c¸c kho¶n chi phÝ cã liªn quan tíi b¶o vÖ m«i tr−êng vµ suy tho¸i tµi nguyªn, cô thÓ nh− sau: Thø nhÊt, trong c¸c tµi kho¶n cña SNA truyÒn thèng kh«ng thÓ hiÖn riªng biÖt c¸c kho¶n chi ®Ó b¶o vÖ m«i tr−êng hoÆc ®Ó gi¶m bít sù xuèng cÊp cña m«i tr−êng. VÝ dô: Nh÷ng chi phÝ mµ nhµ m¸y ph¶i bá ra ®Ó mua thiÕt bÞ kiÓm so¸t hoÆc xö lý « nhiÔm; chi phÝ mµ ng−êi sö dông ph¶i bá ra ®Ó mua thiÕt bÞ läc khÝ th¶i l¾p vµo xe « t«; chi phÝ ph¶i bá ra ®Ó phôc håi l¹i nh÷ng tµi s¶n ®· mÊt ®i do lò lôt g©y ra1, ... cho ®Õn nay ®Òu ®−îc h¹ch to¸n gép chung l¹i víi nh÷ng kho¶n chi kh¸c trong hÖ thèng kÕ to¸n doanh nghiÖp hoÆc ®−îc h¹ch to¸n vµo tµi kho¶n thu nhËp cña quèc gia2. Song vÊn ®Ò ë chç nh÷ng chi phÝ nµy kh«ng ®−îc h¹ch to¸n riªng biÖt ®Ó tõ ®ã, nh÷ng chñ thÓ ®· g©y ra t¸c ®éng tíi m«i tr−êng cã thÓ thÊy ®−îc møc ®é chi phÝ mµ hä ph¶i bá ra ®Ó bï ®¾p tæn h¹i cho m«i tr−êng nh− thÕ nµo ? ChÝnh v× vËy, c¸c chi phÝ nµy d−êng nh− kh«ng t¸c ®éng tíi hµnh vi th©n thiÖn víi m«i tr−êng cña c¸c nhµ s¶n xuÊt còng nh− cña nh÷ng nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch (v× ®· bÞ Èn lÉn víi c¸c kho¶n môc chi kh¸c). Thø hai, m«i tr−êng cung cÊp cho con ng−êi nhiÒu lo¹i s¶n phÈm, trong ®ã cã nhiÒu lo¹i s¶n phÈm tuy cã gi¸ trÞ, nh−ng l¹i kh«ng ®−îc trao ®æi mua b¸n trªn thÞ tr−êng hoÆc chØ ®−îc mua víi gi¸ thÊp (vÝ dô nh− nguån tµi nguyªn n−íc, v.v...), do vËy nhiÒu tr−êng hîp, gi¸ trÞ cña nh÷ng lo¹i s¶n phÈm ®ã kh«ng ®−îc biÓu thÞ trong gi¸ s¶n phÇm (do bÞ bá qua) hoÆc kh«ng thÓ t¸ch riªng biÖt tõ gi¸ cña s¶n phÈm ®−îc ®em b¸n trªn thÞ tr−êng. 1 Nguyªn nh©n s©u xa lµ do tµi nguyªn rõng bÞ con ng−êi tµn ph¸. 2 VÊn ®Ò h¹ch to¸n m«i tr−êng trong tµi kho¶n quèc gia, Tr 30. 15
Thø ba, trong thùc tÕ m«i tr−êng cung cÊp nhiÒu lo¹i dÞch vô cho ®êi sèng con ng−êi (nh− rõng cã t¸c dông b¶o vÖ l−u vùc s«ng, ®iÒu hoµ khÝ hËu; hÖ sinh th¸i cã t¸c dông läc chÊt « nhiÔm trong n−íc vµ kh«ng khÝ, v.v...). Tuy nhiªn nh÷ng lo¹i dÞch vô nµy kh«ng ®−îc tÝnh trong SNA, mµ cô thÓ lµ gi¸ trÞ s¶n phÈm dÞch vô phôc vô cho tiªu dïng cuèi cïng cña d©n c−. Mét trong nh÷ng lý do cña sù bá qua nµy lµ trong nhiÒu tr−êng hîp, ng−êi ta kh«ng thÓ ®Þnh gi¸ c¸c s¶n phÈm vµ dÞch vô cña m«i tr−êng b»ng gi¸ thÞ tr−êng. Thø t−, GDP trong SNA tÝnh c¶ phÇn khÊu hao tµi s¶n cè ®Þnh (m¸y mãc, thiÕt bÞ) vµo tµi kho¶n khÊu hao. Trong khi ®ã, phÇn tr÷ l−îng tµi nguyªn bÞ mÊt ®i do bÞ khai th¸c vµ do ®−îc sö dông trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt l¹i ®−îc tÝnh vµo tµi kho¶n thu nhËp. Theo c¸c nhµ m«i tr−êng, nguån tµi nguyªn còng ph¶i ®−îc coi lµ mét lo¹i tµi s¶n. Do ®ã, sù suy gi¶m tr÷ l−îng nguån tµi nguyªn trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt còng ph¶i ®−îc tÝnh vµo tµi kho¶n khÊu hao gièng nh− c¸c tµi s¶n cè ®Þnh kh¸c. - TÝnh to¸n/H¹ch to¸n GDP trong SEEA (hay GDP xanh) vÒ c¬ b¶n dùa trªn sù h¹ch to¸n GDP trong SNA, tuy nhiªn h¹ch to¸n GDP trong SEEA ®· trõ phÇn khÊu hao tµi s¶n cè ®Þnh ®ång thêi cã sù bæ sung thªm nh÷ng th«ng tin vÒ tµi s¶n m«i tr−êng d−íi d¹ng hiÖn vËt vµ gi¸ trÞ, vÒ qu¸ tr×nh sö dông tµi s¶n ®ã vµo s¶n xuÊt, tiªu dïng cña hé d©n c− vµ x· héi, hay nãi mét c¸ch kh¸c h¹ch to¸n GDP trong SEEA (hay GDP xanh) ®· thÓ hiÖn kh¸ ®Çy ®ñ nh÷ng chi phÝ liªn quan tíi b¶o vÖ m«i tr−êng còng nh− ph¶n ¸nh sù xuèng cÊp, suy tho¸i nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn do c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ - ®êi sèng cña con ng−êi g©y ra Tuy nhiªn ®Ó tÝnh to¸n ®Çy ®ñ b»ng gi¸ trÞ c¸c tµi kho¶n m«i tr−êng vµ viÖc −íc tÝnh chØ tiªu GDP xanh kh«ng chØ phô thuéc vµo gi¸ trÞ c¸c tµi s¶n ®−îc s¶n xuÊt ra mµ cßn phô thuéc vµo gi¸ trÞ cña c¸c tµi s¶n tù nhiªn kh«ng do s¶n xuÊt t¹o ra. Liªn hîp quèc ®· giíi thiÖu ba ph−¬ng ph¸p ®Þnh gi¸ m«i tr−êng trong hÖ thèng SEEA1 ®ã lµ: §Þnh gi¸ nguån tµi nguyªn theo gi¸ thÞ tr−êng; §Þnh gi¸ viÖc b¶o vÖ, phôc håi tµi s¶n m«i tr−êng; §Þnh gi¸ dÞch vô m«i tr−êng theo ph−¬ng ph¸p ngÉu nhiªn. Mét sè ph−¬ng ph¸p ®Þnh gi¸ tµi s¶n m«i tr−êng. 1 Handbook on “Intergrated Environmental and Economic Accounting - An Operational Manual”, 2000. 16
2.3.1. §Þnh gi¸ nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn theo gi¸ thÞ tr−êng. Ph−¬ng ph¸p ®Þnh gi¸ nguån tµi nguyªn theo gi¸ thÞ tr−êng ®−îc sö dông ®Ó tÝnh møc khÊu hao tµi nguyªn. Qua ®ã cã thÓ tÝnh ®−îc nh÷ng thay ®æi vÒ gi¸ trÞ cña nguån tµi nguyªn ®· ®−îc ghi trong môc “sù thay ®æi vÒ l−îng kh¸c” trong tµi kho¶n tµi s¶n cña SNA. Sù thay ®æi nµy bao gåm: khÊu hao tµi nguyªn; sù c¹n kiÖt nguån tµi nguyªn do khai th¸c vµ sù xuèng cÊp chÊt l−îng tµi nguyªn do « nhiÔm m«i tr−êng g©y ra (®−îc tÝnh b»ng gi¸ thÞ tr−êng cña tr÷ l−îng tµi nguyªn ®ã). Trong SEEA, gi¸ thÞ tr−êng cña khÊu hao tµi nguyªn, sù c¹n kiÖt vµ sù xuèng cÊp chÊt l−îng tµi nguyªn ®−îc chuyÓn tõ tµi kho¶n môc “sù thay ®æi vÒ l−îng kh¸c” trong tµi kho¶n Tµi s¶n sang tµi kho¶n S¶n xuÊt. Trªn thùc tÕ, cã thÓ sö dông gi¸ thÞ tr−êng ®Ó x¸c ®Þnh gi¸ trÞ cña nguån tµi nguyªn. Trong tr−êng hîp nh− vËy, cã thÓ ¸p dông mét sè ph−¬ng ph¸p tÝnh sau: TÝnh gi¸ trÞ hiÖn t¹i thuÇn (net present value - NPV) cña tr÷ l−îng tµi nguyªn: B»ng c¸ch lÊy gi¸ thÞ tr−êng cña hµng ho¸, dÞch vô (dù kiÕn) mµ nguån tµi nguyªn cã thÓ cung cÊp, trõ (-) chi phÝ (dù kiÕn) ph¶i bá ra ®Ó khai th¸c nguån tµi nguyªn ®ã sÏ ®−îc phÇn thu håi tÞnh, råi tõ ®ã chuyÓn thµnh gi¸ hiÖn t¹i b»ng c¸ch sö dông tû lÖ chiÕt khÊu. Tuy nhiªn khã kh¨n cña viÖc ¸p dông ph−¬ng ph¸p nµy lµ khã cã thÓ tÝnh gi¸ hiÖn t¹i cña tr÷ l−îng tµi nguyªn nµo ®ã, nÕu nh− tµi nguyªn nµy do nhiÒu ngµnh kinh tÕ kh¸c nhau ®ång thêi cïng khai th¸c sö dông. Trong tr−êng hîp nh− vËy ®ßi hái ph¶i cã th«ng tin vÒ chi phÝ vµ khai th¸c tµi nguyªn cña mçi ngµnh kinh tÕ. §Ó cã ®−îc th«ng tin chi tiÕt nh− vËy lµ rÊt phøc t¹p. H¬n n÷a viÖc ¸p dông tû lÖ chiÕt khÊu lµ bao nhiªu ®Ó tÝnh NPV cña tr÷ l−îng nguån tµi nguyªn còng lµ mét vÊn ®Ò ®ang cßn tranh c·i. NÕu ¸p dông c¸c tû lÖ chiÕt khÊu kh¸c nhau th× sÏ cho kÕt qu¶ gi¸ trÞ hiÖn hµnh cña c¸c tµi nguyªn kh¸c nhau. - TÝnh gi¸ tÞnh (net price) cña tµi nguyªn: Ph−¬ng ph¸p nµy bá qua sù gi¶m sót gi¸ trÞ cña tµi nguyªn do bÞ xuèng cÊp theo thêi gian. §¬n gi¸ tÞnh cña mét ®¬n vÞ tµi nguyªn ®−îc tÝnh b»ng gi¸ thÞ tr−êng thùc tÕ cña nã trõ (-) chi phÝ khai th¸c mét ®¬n vÞ tµi nguyªn. Gi¸ trÞ cña nguån tµi nguyªn sau ®ã ®−îc tÝnh b»ng khèi l−îng cña nguån tµi nguyªn nh©n (x) víi ®¬n gi¸ mét ®¬n vÞ tµi nguyªn. 17