- 29 -
thường), ngôn ngữ nói là nền tảng cơ bản để trẻ biết đọc biết viết. Một khi trẻ bị điếc
biết đọc, bản thân việc đọc có thể giúp cho trẻ tăng vốn từ mới và tăng cường cấu trúc
ngôn ngữ của trẻ. Trẻ bị điếc biết đọc có thể bổ sung hiểu biết của mình nếu như trẻ
không thể nghe được cuộc hội thoại của những người khác.
3.2.1.2. Cách sử dụng ngôn ngữ nói
- Nhu cầu nói:
Nền tảng cơ bản cho phương pháp tiếp cận bằng nghe-nói để phát triển ngôn
ngữ và giao tiếp ở đứa trẻ bị điếc là giao tiếp bằng lời nói, một hình thức nổi trội trong
các phương thức trao đổi, giao tiếp của xã hội. Nếu không có khả năng nói và hiểu về
những điều người khác nói thì mối liên kết giữa một cá nhân và xã hội rộng lớn sẽ bị
hạn chế nghiêm trọng và những người thích sử dụng lời nói hẳn sẽ phản đối. Sự thật là
có thể những người điếc có biết đến ngôn ngữ bằng cách ra dấu và do đó có thể sử dụng
dấu hiệu như là một phương tiện giao tiếp. Nhưng nếu một người điếc chỉ biết duy nhất
một ngôn ngữ bằng cách ra dấu thì người này sẽ chỉ giao tiếp được với những người
quen ra dấu khác, nói chung là những người điếc khác mà thôi.
Về lý thuyết, những người điếc chỉ giao tiếp bằng ngôn ngữ dấu hiệu có thể sử
dụng dịch vụ phiên dịch từ dấu hiệu sang lời nói làm trung gian giữa họ và những người
bình thường trong xã hội. Nhưng những người thích sử dụng ngôn ngữ nói lại cho rằng
việc giao tiếp quan trung gian sẽ làm mất tính tự chủ và độc lập của con người. Trên
thực tế, cũng không thể chắc chắn rằng dịch vụ “phiên dịch” giữa dấu hiệu và ngôn ngữ
nói lúc nào cũng sẵn có.
Đối với những người thích sử dụng ngôn ngữ nói, mục tiêu của lời nói với người
điếc là xác định các lý lẽ về sự tự do, độc lập và khả năng của mỗi cá nhân trong việc
tham gia vào cộng đồng xã hội. Nhưng liệu mục tiêu này có thể đạt được hay không?
Liệu tất cả những người điếc bẩm sinh có thể phát triển khả năng giao tiếp thuần thục
bằng lời nói và hiểu lời nói của người khác hay không? Rà soát những kết quả đã đạt
được trong quá khứ về trẻ bị điếc đã có sự giáo dục về lời nói chỉ ra rằng đã không có
những thành công đáng kể trong việc đưa ngôn ngữ nói và khả năng biết đọc biết viết
đến với những người điếc.
- Sự phát triển về thính học:
Qua hai thập kỷ, các phương tiện trợ thính con người luôn sẵn sàng có và ngày
càng có tác động lớn hơn do việc sử dụng rộng rãi các phương tiện này. Hiện nay, nhiều
trẻ bị điếc đã có thể nghe được những phần của âm thanh lời nói mà trước đây khoảng
20 năm thì chúng không thể nghe được. Vì vậy, những người thích sử dụng lời nói cho
rằng đó là những tiến bộ vượt bậc có tính tiên quyết đối với sự phát triển của lời nói.
Hiện nay, sự phát triển của các phương tiện trợ thính nhờ sự ra đời của các
phương tiện xử lý tín hiệu kỹ thuật số đem lại nhiều hy vọng về việc phát triển các công
cụ trợ thính hiện đại hơn. Kỹ thuật làm núm tai đã phát triển nhanh và các loại núm tai
hiện đại đã không như trong quá khứ đã làm hạn chế khả năng của các thiết bị trợ thính
công suất lớn.
Sự phát triển của hệ thống FM (hỗ trợ radio) cũng là một bước phát triển lớn về
phương tiện hỗ trợ thính giác. Hệ thống FM đã góp phần vào việc phát triển khả năng
của trẻ trong việc đón nhận ngôn ngữ nói. Điểm mạnh cơ bản của hệ thống FM là nó
- 30 -
khuyến khích người ta phân biệt giọng nói của một người nào đó, chẳng hạn như cha
mẹ hay thầy cô giáo trong một mớ âm thanh phức tạp.
Trong quá khứ, một vấn đề có lẽ còn quan trọng hơn cả vấn đề khuếch đại âm
thanh-đó là việc giữ gìn, bảo dưỡng các phương tiện hỗ trợ. Nếu như các phương tiện
này không được quản lý và bảo dưỡng cẩn thận, thì dù cho công nghệ có tinh vi đến
đâu, hiệu quả hoạt động có tốt thế nào thì các công cụ này cũng không thể tối đa hoá
khả năng nghe của trẻ điếc được.
Một sự phát triển về thính học nữa cũng nên đề cập đến (có liên quan đến khả
năng nghe của trẻ) là kỹ thuật đo lường thính giác ở trẻ nhỏ. Kỹ thuật này có thể đo
thính giác của trẻ ngày từ khi mới sinh bằng cách kiểm tra điện thính giác thân não. Cho
tới ngày nay, chỉ có những bé mới sinh và bị đánh giá là “có nguy hiểm” mới được sử
dụng phương pháp đánh giá thính giác này. Hiện nay, chương trình khám sàng lọc đại
trà sử dụng phương pháp điện sinh lý đã được thực hiện hoặc xem xét thực hiện tại
nhiều quốc gia trên thế giới. Điều này có nghĩa là nhiều trẻ bị điếc nặng sẽ được xác
định ngay trong những tuần tuổi đầu tiên và có thể có lợi khi sử dụng phương pháp
khuếch đại âm thanh trong năm tuổi đầu tiên của trẻ.
Cuối cùng, có một bước tiến trong công nghệ đang có ảnh hưởng tới một số trẻ
bị điếc là công nghệ mà trong tương lai có thể rất quan trọng: cấy điện cực ốc tai. Cấy
điện cực ốc tai sẽ cấy một thiết bị nhân tạo trên bề mặt sọ để kích thích các dây thần
kinh thính giác. Việc cấy ốc tai được thiết kế nhằm chuyển âm thanh thành năng lượng
điện để kích thích trực tiếp các dây thần kinh thính giác, bỏ qua việc một số tế bào lông
bị tổn hại trong ốc tai. Sự phát triển về công nghệ cấy điện cực ốc tai đã tạo ra những
thiết bị có thể giúp người nghe tăng khả năng phân biệt âm thanh trong những tình
huống khác nhau.
- Tăng cường hiểu biết về phát triển ngôn ngữ
Nhiều phụ huynh cho rằng họ rất khó thực hện việc trao đổi, giao tiếp hàng ngày
với trẻ bị điếc. Tại Anh, trong các hoạt động giao tiếp bằng lời nói giữa người chăm sóc
và trẻ bị điếc có các dịch vụ cung cấp các nguồn hỗ trợ cho cha mẹ trẻ bị điếc. Giáo
viên của trẻ bị điếc là những người ngạy cảm hơn trong quá trình xử lý nhận thức ngôn
ngữ của trẻ, do vậy, họ thường khuyên cha mẹ trẻ những lời khuyên có tính xây dựng,
tạo điều kiện cho trẻ phát triển ngôn ngữ nói ngay từ trong những năm đầu đời.
Trên cơ sở niềm tin của những người thích sử dụng ngôn ngữ nói về tầm quan
trọng của ngôn ngữ tự nhiên trong sự tiến bộ ngôn ngữ, nhiều nhà giáo dục tin rằng
khuynh hướng giáo dục trẻ có thính giác bị tổn thương nặng nề và sâu sắc tại các trường
học bình thường sẽ góp phần vào thành công của phương pháp tiếp cận bằng ngôn ngữ
nói. Trong môi trường học bình thường đa phần trẻ sử dụng ngôn ngữ nói một cách tự
nhiên và trong nhiều ngữ cảnh. Trẻ bị điếc có thể có lợi do có nhiều kinh nghiệm về
ngôn ngữ nói được sử dụng bởi người đối thoại trực tiếp với mình. Có nơi nào tốt hơn
để học về ngôn ngữ hơn là ngôn ngữ nói-phương thức giao tiếp nổi bật. Trẻ bị điếc học
tập trong những lớp học chính thức gặp nhiều thách thức, không chỉ trong việc nói năng
sao cho dễ hiểu mà còn phải nghe một cách hiệu quả nhằm giao tiếp với những người
xung quanh. Nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng khả năng nói sẽ tăng lên trong một môi
trường có sự trao đổi bằng ngôn ngữ nói. Tuy nhiên, hầu hết những người thích sử dụng
ngôn ngữ nói đồng tình rằng kinh nghiệm có được về ngôn ngữ nói cũng có thể có được
- 31 -
trong những trường học đặc biệt. Nếu trẻ bị điếc có được các phương tiện khuếch đại
âm thanh tốt nhất và có kinh nghiệm trong việc phát triển ngôn ngữ thì địa điểm giáo
dục trẻ sẽ không phải là yếu tố quan trọng. Việc hỗ trợ các trường học đặc biệt vẫn tiếp
tục và những nhà giáo dục trong môi trường này đã ý thức được “những cái bẫy” đi kèm
với các trường học đặc biệt và họ có thể “tạo ra một môi trường phát triển ngôn ngữ”.
3.2.1.3. Các bằng chứng hỗ trợ cho phương pháp tiếp cận bằng lời nói
Để nêu lên những lý do nhằm hỗ trợ phương pháp tiếp cận bằng lời nói, cần phải
nhìn nhận những kết quả nghiên cứu gần đây về những trẻ em được giáo dục bằng lời
nói.
Đầu tiên là nghiên cứu tại Mỹ của Geers và Moog (1989) ở 100 trẻ điếc ở độ
tuổi 16, 17.
Những nghiên cứu ở Anh do Harrison, Simpson và Stuart (1991) ở 86 trẻ bị điếc
đại diện cho nhiều tầng lớp và các nhóm dân tộc khác nhau. Nghiên cứu của Lewis
(1994) ở 82 thiếu niên điếc đã rời ghế nhà trường (15-17 tuổi).
Kết quả các công trình nghiên cứu trên cho thấy: dù có bị tổn thương thính giác
nặng nề, hầu hết trẻ vẫn có thể có khả năng biết đọc, biết viết cũng như giao tiếp bằng
ngôn ngữ nói một cách trôi chảy và dễ hiểu. Trong giáo dục, không có lý do gì để nghĩ
rằng những kết quả đã đạt được về ngôn ngữ lại không thể cao hơn.
Kết quả nghiên cứu trên đã làm cho nhnữg người thích sử dụng ngôn ngữ nói rất
hài lòng và cũng là những quan điểm ủng hộ họ về phương pháp tiếp cận bằng ngôn ngữ
nói về tính xác thực và sự phát triển của ngôn ngữ nói.
3.2.1.4. Các vấn đề với ngôn ngữ nói
- Cản trở về ngôn ngữ:
Những người thích sử dụng ngôn ngữ nói ý thức được rằng với phương pháp
tiếp cận bằng ngôn ngữ nói, trẻ điếc không học nghe ngay được nếu không có sự hỗ trợ
của các dụng cụ trợ thính và việc sử dụng ngôn ngữ nói sẽ mất nhiều thời gian hơn so
với trẻ bình thường. Sự trì trệ này dường như không cản trở trẻ bị điếc trong việc nắm
vững cấu trúc ngữ pháp của ngôn ngữ ở trẻ dưới 5 tuổi.
Trẻ có thể gặp nhiều vấn đề về ngôn ngữ hơn khi chúng bắt đầu tới trường. Trẻ
thường gặp khó khăn trong việc nắm vững cấu trúc ngữ pháp và có vốn từ vựng rất nhỏ.
Những trẻ này có thể gặp nhiều bất lợi do việc thiếu khả năng ngôn ngữ dẫn tới không
thể hiểu hết điều giáo viên dạy.
- Nỗ lực giao tiếp và thu nhận kiến thức:
Trẻ bị điếc thường bất lợi hơn trẻ bình thường trong việc thu nhận thông tin qua
lời nói: trẻ bị điếc phải tập trung cả bằng mắt và bằng tai để nghe giảng. Ngoài ra, để
giao tiếp hàng ngày thông qua ngôn ngữ nói cũng tăng thêm gánh nặng với trẻ bị điếc.
Điều này càng đặc biệt hơn với trẻ bị điếc học trong môi trường bình thường, nơi xung
quanh trẻ là những trẻ bình thường và luôn gợi cho trẻ nhớ rằng mình là người tàn tật do
những thất bại trong việc hiểu lời nói của người khác và không thể tham gia đầy đủ vào
cuộc sống nhà trường.
Tuy còn nhiều vấn đề thách thức song giáo dục bằng ngôn ngữ nói tại các trường
bình thường đã mang lại cho người điếc những kết quả giáo dục tốt và đó là cách chuẩn
bị tốt nhất cho họ để gia nhập vào cuốc sống xã hội. Những bằng chứng gần đây mới
thu thập từ trẻ bị điếc cho thấy cô gái này đã thành công trong quá trình học cao hơn và
- 32 -
điều này khẳng định việc hỗ trợ người bị điếc bằng phương pháp tiếp cận bằng ngôn
ngữ nói.
Thực sự, nếu tôi không được giáo dục bằng ngôn ngữ nói, tôi
không biết bây giờ mình sẽ ra sao. Thực tế đáng buồn là có lẽ
những người ủng hộ cho ngôn ngữ bằng dấu hiệu tại Anh đã không
nhận thức được vấn đề... Chúng ta phải nhìn nhận một thực tế là
những người điếc đã hình thành nên một nhóm trong cộng đồng xã
hội và do đó, chúng ta không thể trông chờ ở việc tất cả những
người điếc sẽ học ngôn ngữ bằng các dấu hiệu vì lợi ích của một
số người điếc, những người mà có thể họ sẽ chẳng bao giờ gặp.
- Kìm nén cá tính của người điếc:
Những người phản đối giáo dục bằng ngôn ngữ nói cho rằng việc giáo dục bằng
ngôn ngữ nói là sai lầm về đạo đức, đã đồng hoá đứa trẻ điếc vào thế giới bình thường
và trở nên “bình thường hoá”. Theo Treesgurg (1990), đó là hành động bạo ngược và
độc ác. Do đó, người ta cho rằng trẻ bị điếc chẳng thể nào phát triển hơn, ngoài việc trở
thành một “cái bóng mờ nhạt” của những người có thính giác bình thường.
Và tất nhiên những người sử dụng ngôn ngữ nói phản đối ý kiến trên. Họ đồng ý
điếc làm hạn chế nhiều mối quan hệ trong xã hội nhưng họ không cho rằng đây là một
việc làm xấu.
- “Những thất bại” dai dẳng của ngôn ngữ nói:
Vì nhiều lý do, cũng có những trường hợp trẻ điếc (dù có môi trường ngôn ngữ
“trong lành”) không phát triển được ngôn ngữ giao tiếp trôi chảy cũng như phát triển
được cấu trúc câu và từ vựng.
Trẻ bị điếc thường mắc các bệnh về tinh thần và điều này ảnh hưởng đến khả
năng nghe của trẻ vì điều này có liên quan đến khả năng nhận thức được những đặc tính
của ngữ điệu trong ngôn ngữ nói.
Những nỗ lực phát triển các công cụ xác định khả năng sử dụng ngôn ngữ nói đã
thất bại. VD: máy trắc quan ngôn ngữ nói do Geers và Moog nghĩ ra đã đặt yếu tố “khả
năng về ngôn ngữ” và “quan điểm giao tiếp bằng ngôn ngữ nói” là những yếu tố cơ bản
trong việc xác định khả năng sử dụng ngôn ngữ nói. Nhưng có thể bản thân ngôn ngữ
nói và quan điểm ngôn ngữ nói lại là kết quả của những kinh nghiệm có được từ ngôn
ngữ nói từ lúc nhỏ. Tại thời điểm đánh giá đứa trẻ chưa có khả năng sử dụng ngôn ngữ
nói không có nghĩa là nó không có tiềm tàng phát triển ngôn ngữ nói.
Trí tuệ không phải là yếu tố quyết định tới khả năng của trẻ điếc mà chỉ là yếu tố
hỗ trợ.
Những người tiếp cận ngôn ngữ nói dù sao cũng tin rằng dù có một số trẻ bị điếc
vì nhiều lý do không thể hiện sự tiến bộ trong ngôn ngữ nói. Đối với những trẻ này, có
quan điểm cho rằng cần thay đổi phương pháp giao tiếp (có thể bằng một phương pháp
dễ dàng hơn như phương pháp ra dấu). Một vấn đề là khi nào quyết định sự “thất bại”
của ngôn ngữ nói lại còn nhiều tranh cãi. Có nhiều ý kiến khác nhau về thời gian hợp lý
để tạo thành ngôn ngữ nói. Cũng tương tự như vậy khi mà ngôn ngữ bằng dấu hiệu trở
thành một giải pháp đối với trẻ không tiến bộ trong giao tiếp bằng lời thì quá dễ dàng để
chuyển sang giao tiếp bằng cách ra dấu và coi trẻ điếc như “kẻ thất bại”. Điều này có
thể coi như một bản cáo trạng không thể chấp nhận đối với ngôn ngữ nói. Thậm chí việc
- 33 -
từ bỏ ngôn ngữ nói còn dễ được chấp nhận hơn bởi khi đó trẻ bị điếc đã từ chối cơ hội
nói chuyện với những người khác. Tuy nhiên, không phải là dễ có những giải pháp để
giải quyết “thất bại về ngôn ngữ nói” vào do ngôn ngữ ra dấu được nhìn nhận như là
một phương thức giao tiếp, phương pháp này càng trở nên không thể chấp nhận đối với
các nhà giáo dục trong việc tiếp cận với phương pháp giao tiếp bằng ngôn ngữ nói trong
những năm đứa trẻ còn đi học nếu như trẻ không bộc lộ khả năng giao tiếp bằng ngôn
ngữ nói của mình.
3.2.2 Phương pháp tiếp cận song ngữ
3.2.2.1. Trường hợp tiếp cận phương pháp song ngữ
- Hệ tư tưởng mới:
Có những tư tưởng và đạo đức mạnh mẽ trong lý lẽ của những người theo
phương pháp song ngữ. Đầu tiên, người khiếm thính không phải là những người có
thính giác sai lệch mà là thành viên của nhóm ngôn ngữ thiểu số. Họ có cá tính đặc biệt
và khác so với những người có thính giác bình thường. Chỉ những người khiếm thính
mới biết mình là ai và thật sai lầm nếu người bình thường cho rằng mình là “chuyên
gia” về khiếm thính, coi thường, xa lánh người khiếm thính.
Những người điếc nên được chấp nhận trong xã hội và được tôn trọng như
những thành viên của một nhóm văn hoá nhỏ chứ không phải là người khuyết tật.
- Một ngôn ngữ phù hợp với khả năng:
Những người ủng hộ phương pháp song ngữ cho rằng ý kiến về việc cho phép
trẻ khiếm thính được lấy ngôn ngữ dấu hiệu là ngôn ngữ đầu tiên được hỗ trợ bởi một
cơ sở lý thuyết. Những nhà ngôn ngữ học đã kiểm tra và phân tích ngôn ngữ dấu hiệu và
kết luận ngôn ngữ dấu hiệu là một ngôn ngữ “thật sự” với cấu trúc và đặc điểm hình thái
riêng. Ngôn ngữ dấu hiệu tự nhiên giúp người điếc có phương tiện giao tiếp với những
người sử dụng ngôn ngữ dấu hiệu, giúp họ phát triển trí óc, thu lượm kiến thức và ý
tưởng giống như người bình thường sử dụng ngôn ngữ nói vậy. Sẽ thật điên rồ và vô
nhân đạo nếu bắt người điếc phải làm những việc mà chúng không thể làm, đó là học
ngôn ngữ nói là ngôn ngữ đầu tiên.
- Trở thành song ngữ:
Ý kiến cho rằng có thể học tốt ngôn ngữ nói thông qua ngôn ngữ dấu hiệu.
Cummins cho rằng: tiếng mẹ đẻ khác xa so với tiếng thông dụng, trẻ học một số lượng
không phù hợp các bài giảng về giáo dục đặc biệt dành cho trẻ bị khiếm khuyết về học
tập. Cummmis nhấn mạnh đến việc tiếp thu hai ngôn ngữ sẽ không dẫn tới khiếm
khuyết về học tập hay thiếu hụt trong nhận thức.
3.2.2.2. Phương pháp song ngữ bao gồm những gì?
- Các chiến lược để tiếp thu ngôn ngữ dấu hiệu: những năm đầu đời
Với những trẻ khiếm thính, khi mới sinh ra cha mẹ có xu hướng phát âm nhiều
hơn là ra dấu nhưng khi đứa đã ngồi dậy một cách độc lập và tập trung chú ý vào các
khía cạnh của môi trường rộng lớn hơn, thì cha mẹ bắt đầu giao tiếp bằng dấu hiệu.
Những người chăm sóc phải làm dấu hiệu sao cho trẻ có thể tập trung vào những hình
ảnh liên quan đến thông tin về vật hay chú ý vào môi trường.
Để giúp trẻ tập trung có thể sử dụng rất nhiều chiến thuật khác nhau. VD: có thể
thu hút sự chú ý của trẻ đến mặt người chăm sóc bằng cách vỗ nhẹ đứa trẻ, hay dịch
chuyển đầu đứa trẻ, làm dấu thể hiện những gì được ám chỉ trong khi tay chỉ về phía đồ
