- 9 -
ngôn ngữ của chúng ta trở nên có cấu trúc và có nghĩa. Một yếu tố rất quan trọng của
tiếng nói chúng ta là cái vỏ âm thanh, thành phần ngữ âm. Cái vỏ âm thanh của tiếng
nói dường như là “cái vỏ vật chất” của nó. Chúng ta chỉ có thể diễn đạt ý nghĩ nhờ bọc
chúng vào vỏ bọc âm thanh hay là cái vỏ đồ hoạ (chữ viết). Hơn nữa, trong mỗi từ đều
có yếu tố khái quát, chính điều đó mở rộng khả năng giao tiếp và nhận thức. Sắc thái
xúc cảm của từ là yếu tố rất quan trọng xong còn ít được nhận thấy, dường như bị che
lấp. Chúng ta không đặc biệt coi trọng nó trong cuộc sống hàng ngày. Nhưng ở đâu mà
nhu cầu ngôn ngữ tăng lên, ở đâu mà từ có vai trò đặc biệt để diễn đạt sắc thái của ý
nghĩ, thì yếu tố đó của từ có vai trò rất cơ bản, ví dụ sự sáng tạo trong ngôn ngữ thơ ca.
Sự phá huỷ thành phần từ của ngôn ngữ cũng có thể biểu hiện ở những hình thức
khác nhau. Trường hợp nặng nhất là hoàn toàn không có khả năng tự chiếm lĩnh được từ
(trường hợp điếc hoàn toàn). Trong những trường hợp khác thì điều đó có thể biểu hiện
ở sự nghèo nàn và cực kỳ hạn chế của từ vựng, sự dùng từ không sát đúng với ý nghĩa
cơ bản của nó. Những thiếu sót tương tự thường gặp ở những đứa trẻ bị giảm sức nghe,
cũng như những trẻ thiếu ngôn ngữ. Trên cơ sở sự phá huỷ ngôn ngữ nói thường xuất
hiện sự phá huỷ ngôn ngữ viết và cấu trúc ngữ pháp của nó. Ở những đứa trẻ bị phá huỷ
sức nghe, chúng thường thể hiện chứng viết khó và chứng mất ngữ pháp. Trong trường
hợp bị chứng viết khó, thành phần chữ cái của từ bị bóp méo. Những chữ cái riêng lẻ
thường bị bỏ qua, thay thế hoặc đổi chỗ cho nhau. Những sự phá hủy này có thể liên hệ
không chỉ với những thiếu sót của sự tiếp nhận âm thanh và phân tích âm, mà còn liên
hệ với sự phá huỷ cảm giác và tri giác nhìn hay cảm giác và tri giác vận động.
Chứng mất ngữ pháp thể hiện trước hết ở sự vi phạm các mối liên hệ ngữ pháp
giữa các từ trong câu. Thực tế trẻ nghe bình thường tiếp nhận qui luật ngữ pháp khá lâu
trong quá trình giao tiếp trước khi đến trường. Đối với trẻ có khả năng giao tiếp và thực
hành ngôn ngữ bị hạn chế, cần phải dạy cho chúng những qui tắc cấu trúc ngữ pháp của
câu.
Một số đặc tính trong sự phát triển ngôn ngữ của trẻ khó khăn về ngôn ngữ so
với trẻ bình thường. Sự phát triển ngôn ngữ có thể được chia làm 3 giai đoạn cơ bản:
+ Tuổi nhà trẻ (dưới 3 tuổi)
+ Tuổi mẫu giáo
+ Tuổi đến trường
Ngay từ những tháng đầu của cuộc đời, đứa trẻ đã có sự chuẩn bị của những cơ
quan thính giác, cấu âm để tiếp thu ngôn ngữ. Đứa trẻ phát ra những tiếng kêu, xuất
hiện máy môi, sau đó là tiếng bập bẹ và sự chú ý về âm thanh cũng phát triển. Đứa trẻ
biết hướng sự chú ý lắng nghe về phía phát ra âm thanh. Dường như chơi với những
dụng cụ phát ra âm thanh, đứa trẻ đã có tập hợp những phản xạ khác nhau của âm
thanh: ba ba, ma ma. Đây chưa phải là ngôn ngữ, nhưng là một giai đoạn chuẩn bị quan
trọng để nắm ngôn ngữ. Khoảng 6 đến 8 tháng tuổi, đứa trẻ đã bắt đầu phát triển sự hiểu
biết phần đơn giản của ngôn ngữ giao tiếp với nó. Để trả lời câu hỏi: “Mẹ đâu?”. “Đồng
hồ đâu?” đứa trẻ bắt đầu tìm và quay đầu về phía đối tượng. Điều đó chứng tỏ rằng ở độ
tuổi này đứa trẻ bắt đầu hiểu ngôn ngữ giao tiếp với nó, có nghĩa là ở nó ngôn ngữ thụ
động đã bắt đầu phát triển, ngôn ngữ của người lớn xung quanh có vai trò to lớn đối với
sự phát triển ngôn ngữ của trẻ. Người lớn cần phải nói nhiều hơn, từ phát ra rõ ràng,
rành mạch, đừng nhại cách phát âm không đúng của trẻ. Thực tiễn vốn từ của trẻ càng
- 10 -
phong phú thì ngôn ngữ của chúng càng phát triển nhanh và tốt. Do người lớn càng
nhắc đi nhắc lại nhiều lần cùng một từ và từ đó gắn với một vật xác định, trong ý thức
của trẻ hình thành mối liên hệ liên tưởng giữa từ-tín hiệu thứ hai-và vật thể được gọi
tên.
Chúng ta quan sát được một bức tranh hoàn toàn khác trong trường hợp khi đứa
trẻ sinh ra bị điếc hay làm mất thính giác ở giai đoạn sớm nhất của sự phát triển ngôn
ngữ. Trong những tháng đầu của cuộc sống, không dễ gì mà nhận biết đứa trẻ có vấn đề
về thính lực hay không? Cũng như đứa trẻ nghe được, trẻ khiếm thính cũng phát ra
những âm thanh phản xạ, phản ứng linh hoạt với đồ chơi nào đập vào mắt nó, nhưng nó
không nghe được tiếng nói của người xung quanh, không hiểu họ nói gì với nó và
không thể bắt chước được tiếng nói của người xung quanh. Vì vậy, nó khó có thể hình
thành được sự liên hệ, liên tưởng giữa từ-tín hiệu của hiện thực và vật cụ thể. Sự phát
triển ngôn ngữ của trẻ khiếm thính càng bị tụt hậu so với trẻ bình thường nếu trong quá
trình CTS bị trì hoãn. Sự khác biệt này càng đặc biệt rõ sau một năm tuổi, khi mà trẻ đã
bắt đầu có sự phát triển của ngôn ngữ chủ động. Trẻ càng lớn thì nhu cầu giao tiếp càng
lớn. Nhu cầu này diễn ra mạnh nhất và có kết quả nhất ở trẻ từ 2 đến 5 tuổi. Nó luôn
luôn muốn hỏi, nhận biết cái gì đó. Sự ham muốn này tạo điều kiện xuất hiện ngôn ngữ
chủ động. Nhờ chức năng của cơ quan thính giác trẻ tiếp nhận được lời nói của mọi
người xung quanh, bắt chước lời nói ấy, sau đó tự nó sẽ nói. Dần dần trẻ biết được cấu
tạo âm của từ, mặc dù ban đầu nhiều âm phát ra không đúng, sai lệch, thay thế, dính âm,
không rõ ràng. Những âm khó đối với trẻ là: n-l, s-x, ch-tr. Từ 5 đến 6 tuổi trẻ dần dần
tự biết cách điều chỉnh để phát âm đúng. Vốn từ của trẻ dần dần được tích luỹ. Vào độ 2
tuổi, vốn từ của trẻ bình thường vào khoảng 300 từ, 3 tuổi khoảng 1000 từ, từ 5 đến 6
tuổi gần 3000 từ. Quả vậy, ở thời kỳ này trẻ hiểu và sử dụng từ ngữ rất độc đáo. Trong
quá trình tập nói, trẻ dần dần nắm được cấu trúc ngữ pháp của tiếng nói. Vào lúc này,
chẳng ai dạy trẻ qui tắc ngữ pháp cả. Tuy nhiên, những qui luật cơ bản và chuẩn mực
ngữ pháp của tiếng nói đã được nắm qua thực hành trước khi đến trường, mối liên hệ
ngữ pháp giữa các từ trong câu đã được sử dụng. Tuy nhiên, trẻ ở độ tuổi này cũng vẫn
còn những sai sót, nhưng điều đó chỉ khẳng định rằng trẻ có ý thức suy nghĩ một số hình
thức ngữ pháp và sử dụng theo mẫu câu. Dần dần trẻ tiếp thu được cấu trúc ngữ pháp
của câu. Ban đầu của trẻ có thể gồm một từ duy nhất. Sau đó, xuất hiện câu phức tạp
hơn 2 đến 3 từ bao gồm cả thành phần chính và thành phần phụ. Sau nữa, xuất hiện
những cấu trúc ngữ pháp phức tạp với những liên từ liên hợp và liên từ phụ thuộc. Tất
cả những điều này cũng nói lên rằng những quá trình và những thao tác tư duy đang
phát triển và trở nên phức tạp.
Sự phát triển ngôn ngữ của trẻ bình thường rõ ràng dựa trên cơ sở thính giác và
giao tiếp bằng ngôn ngữ. Còn đối với trẻ khiếm thính và trẻ có khó khăn về ngôn ngữ
thì chúng diễn ra theo một cách khác: chúng không nghe được tiếng nói của mọi người
xung quanh, không có khả năng bắt chước được tiếng nói, bởi vậy không tự học nói
được. Nhưng nhu cầu giao tiếp của chúng cũng mạnh mẽ không kém gì những trẻ khác.
Chính từ nhu cầu này nảy sinh một hệ thống giao tiếp độc đáo, khác căn bản với hệ
thống ngôn ngữ cử chỉ điệu bộ. Trẻ điếc khi còn nhỏ cần biểu thị những ý nghĩ của
mình, ban đầu dùng những điệu bộ và dấu hiệu tự nhiên, sau đó sáng tạo ra. Thiếu ngôn
ngữ, sự hạn chế và nghèo nàn của việc giao tiếp bằng ngôn ngữ làm cho nó mất khả
- 11 -
năng vận dụng kinh nghiệm của người lớn, giảm khả năng thu nhận những khái niệm
mới. Tất cả những điều này để lại dấu ấn trong sự phát triển chung của trẻ điếc. Độ tuổi
càng lớn thì khoảng cách giữa trẻ điếc và trẻ nghe được càng lớn. Thực tế, nó có thể
được bù đắp đáng kể nếu tạo được những điều kiện giáo dục đặc biệt phù hợp cho trẻ
điếc. Nếu trước đây dạy nói cho trẻ điếc bắt đầu vào thời gian trẻ đến trường thì ngày
nay trong chương trình can thiệp sớm, trẻ được học ngôn ngữ và hình thành khái niệm
từ độ tuổi rất nhỏ. Những đứa trẻ này khi đến trường đã có những kỹ năng đáng kể về
ngôn ngữ, tạo điều kiện dễ dàng cho việc học tập ở trường. Chúng có thể bỏ qua lớp dự
bị. Sự khác biệt giữa trẻ điếc và trẻ nghe được vẫn tiếp tục tồn tại trong những năm học
ở trường, tuy nhiên do có tác động qua lại sự khác biệt này sẽ giảm đi.
- Các hình thức giao tiếp bằng lời và các hình thức giao tiếp thay thế bằng lời:
Ngôn ngữ và giao tiếp là hai phạm trù. Ngôn ngữ là một hệ thống có qui ước.
Bằng phương tiện này, những ý tưởng của con người được đưa ra để trao đổi những
thông tin đã được suy nghĩ, cân nhắc thận trọng. Ngôn ngữ có một cấu trúc riêng, có từ
vựng, bị chi phối bởi những niêm luật ngữ pháp nhất định do người dùng nó đặt ra.
Những ngôn ngữ khác nhau có qui tắc luật lệ khác nhau. Nhưng cũng có thể giao tiếp
mà không cần sử dụng ngôn ngữ: cái nhìn, sự va chạm, các cử chỉ điệu bộ trong tình
huống cụ thể sẽ chuyển tải năng lượng thông tin của những suy nghĩ đến người khác. Sự
giao tiếp có thể xuất hiện một cách có chủ định hoặc không có chủ định, vì thế nó rất
khó truyền đi những ý nghĩ của một người đến số đông người khác nếu như nó không
được tái hiện lại bằng cấu trúc chặt chẽ hơn-cách mà sử dụng những luật lệ qui tắc mà
người nghe đều biết. Sự giao tiếp truyền đi những tín hiệu trong khi đó ngôn ngữ truyền
đi những tín hiệu theo một cách có hệ thống, có qui ước đến những người sử dụng hệ
thống này. Do đó trẻ nhỏ dù là trẻ nghe được hay là trẻ khiếm thính đều có khả năng
giao tiếp trước khi có khả năng sử dụng ngôn ngữ cho mục đích đó. Việc sử dụng ngôn
ngữ có một ưu điểm nổi trội là: ngôn ngữ có khả năng truyền đạt thông tin với mật độ
lớn hơn, những thông tin phức tạp hơn, nhanh hơn, hiệu quả hơn đến người khác. Vì
vậy, có thể nói ngôn ngữ là công cụ của giao tiếp.
1.2.3. Đặc điểm trí nhớ của trẻ khiếm thính
Ta biết rằng vào lúc gần tròn một tuổi, trẻ bắt đầu ghi nhớ được từ. Tuy nhiên,
sự ghi nhớ này mang tính tự phát và không có chủ định. Ở trẻ khiếm thính việc ghi nhận
từ ngữ bắt đầu muộn hơn nhiều vì mất hẳn một khoảng thời gian dài ban đầu rất quan
trọng để tiếp nhận từ ngữ. Thời gian phát hiện tật điếc càng kéo dài thì việc thu nhận
ngôn ngữ của trẻ càng bị trì hoãn. Tất nhiên những từ biểu thị đồ vật và hiện tượng thu
nhận bằng những cơ quan cảm thụ khác nhau, không được ghi nhớ với mức độ nhanh
chóng và bền vững như nhau. Một công trình nghiên cứu quá trình ghi nhớ 3 dạng từ
sau của học sinh điếc và học sinh nghe được:
- Những từ biểu thị đồ vật và hiện tượng thu nhận được bằng mắt.
- Những từ biểu thị chất lượng của những đồ vật thu nhận nhờ cơ quan xúc giác.
- Những từ biểu thị hiện tượng âm thanh.
Kết quả thu được cho thấy rằng, giữa học sinh điếc và học sinh nghe được có sự
khác nhau rất ít trong việc ghi nhớ trong phạm vi lĩnh hội bằng mắt. Trẻ khiếm thính
kém hơn trẻ nghe được trong việc ghi nhớ những từ biểu thị hiện tượng âm thanh.
Trong khi đó, so với trẻ nghe được, trẻ khiếm thính ghi nhớ tốt hơn những từ biểu thị
- 12 -
chất lượng của những đồ vật tiếp nhận được nhờ xúc giác. Nghiên cứu này cũng xác
định được rằng trẻ khiếm thính có thể ghi nhớ những từ biểu thị những hiện tượng âm
thanh. Thậm chí chúng có khả năng nhớ tốt hơn người khác những từ biểu thị những âm
phát ra từ những con vật nuôi trong nhà và những từ phát ra từ tiếng máy, khó ghi nhớ
những từ biểu thị những âm thanh cường độ nhỏ. Ở trẻ khiếm thính, biểu thị về âm
thanh của các khách thể xuất hiện dựa trên hoạt động của những giác quan còn lại. Việc
ghi nhớ những từ thuộc phạm vi những hiện tượng âm thanh diễn ra nhờ sự hoạt động
phức tạp của mỗi loạt những cơ quan chức năng của trẻ điếc: đó là sự hoạt động đồng
thời và tác động qua lại của cơ quan thị giác, xúc giác, vận động và cảm giác-rung.
- Trong quá trình ghi nhớ tư liệu, trẻ khiếm thính ít sử dụng thủ thuật so sánh.
Nhưng bù lại, trẻ khiếm thính ghi nhớ tư liệu thị giác trực tiếp tốt hơn trẻ nghe được vì
chúng có kinh nghiệm thị lực phong phú hơn. Với loại tư liệu khó diễn đạt bằng lời, trẻ
khiếm thính ghi nhớ kém hơn, nhưng khi chúng có thể sử dụng chữ viết để biểu thị thì
mức độ ghi nhớ của chúng không thua kém gì so với trẻ nghe được. Hơn nữa trẻ khiếm
thính không chỉ sử dụng cách biểu thị bằng lời mà còn cử chỉ điệu bộ. Điều này cũng có
ý nghĩa tích cực đối với sự ghi nhớ của chúng.
1.2.4. Đặc điểm tư duy - tưởng tượng của trẻ khiếm thính
- Như chúng ta đã biết, ngôn ngữ là nhận tố quan trọng nhất hình thành các khái
niệm, là phương tiện phát triển tư duy trừu tượng. Điều tự nhiên là trong những trường
hợp không có ngôn ngữ hay là ngôn ngữ phát triển muộn màng hoặc có những sai lệch,
sẽ làm hạn chế không chỉ quá trình hình thành tư duy mà cả quá trình hình thành trí
tưởng tượng nữa. L.X.Vưgôtkxi, qua những công trình nghiên cứu tâm lý của mình đã
chỉ ra rằng: người bị mất ngôn ngữ rất khó nhắc lại một câu trong đó khẳng định điều gì
đó trái với điều họ thấy, điều đó trong lĩnh vực tri giác trực tiếp của họ.
- Cùng với sự mất hoặc khiếm khuyết về ngôn ngữ như là phương tiện hình
thành khái niệm, ở những người này, mất luôn cả sự tưởng tượng, biểu thị ở chỗ, con
người không thể lãng quên tình huống cụ thể, thay đổi nó, cải biến những thành tố riêng
biệt của nó, thoát khỏi ảnh hưởng của cái trực tiếp đã có. Cùng với điều đó, là sự khó
khăn hiểu được những ẩn dụ, những từ ở nghĩa bóng.
- Những đặc điểm của tưởng tượng ở trẻ khiếm thính có sự thiếu hụt là do sự
hình thành ngôn ngữ chậm và tư duy trừu tượng hạn chế gây nên. Mặc dù hình tượng thị
giác của trẻ điếc đạt mức độ cao và sống động, nhưng sự hình thành tư duy bằng khái
niệm quá chậm, làm chúng rất khó thoát khỏi cái ý nghĩa cụ thể, nghĩa đen của từ, điều
đó làm khó khăn cho sự hình thành hình tượng mới.
- Tưởng tượng tái tạo có một ý nghĩa đặc biệt trong hoạt động nhận thức của trẻ
điếc. Nhờ tưởng tượng tái tạo, thế giới xung quanh được phản ánh trong ý thức của trẻ
rộng hơn. Tầm hiểu biết của trẻ được mở rộng qua giới hạn kinh nghiệm cá nhân, đưa
chúng tiếp xúc với kho tàng kinh nghiệm của loài người.
- 13 -
Chương 2
HỖ TRỢ THÍNH HỌC CHO TRẺ KHIẾM THÍNH
2.1. Đo sức nghe cho trẻ khiếm thính
2.1.1. Lợi ích của việc đo sức nghe
Đo sức nghe gồm tập hợp những phương pháp đo khám nhằm mục đích xác định
tình trạng chức năng riêng rẽ của một tai hoặc sức nghe tổng hợp của một người. Lợi
ích của đo sức nghe rất lớn bao gồm nhiều mặt:
- Trong lâm sàng, đó là cơ sở chủ yếu để chẩn đoán các loại điếc, xác định căn
nguyên cũng như xác định các vị trí tổn thương (như vậy, đo sức nghe không những
đánh giá điếc về số lượng mà cả về chất lượng). Kết quả đo sức nghe còn giúp cho chỉ
định điều trị, theo dõi và đánh giá kết quả điều trị điếc.
- Trong giám định y khoa, đó là cơ sở để đánh giá chính xác mức suy giảm về
sức nghe do tai nạn hay một sự cố nào đó, cùng những hậu quả khó khăn về giao tiếp xã
hội, đồng thời để xác định những trường hợp giả vờ điếc.
- Trong bảo hộ lao động, đo sức nghe hệ thống và định kỳ cho những công nhân
làm việc trong môi trường có tiếng ồn ngày càng có tầm quan trọng lớn hơn có nhịp độ
công nghiệp hoá đất nước ngày càng được đẩy mạnh.
- Cuối cùng trong phục hồi chức năng cho người điếc và đặc biệt cho trẻ điếc,
kết quả đo sức nghe là cơ sở quan trọng nhất để chỉ định đeo máy trợ thính, lựa chọn
máy và huấn luyện thính giác. Vấn đề này ảnh hưởng rất lớn đến việc giáo dục trẻ điếc.
Muốn nắm chắc được kỹ thuật đo sức nghe không những cần phải biết rõ các
bệnh gây ra điếc mà còn cần phải nắm được đầy đủ những kiến thức cơ bản của lĩnh vực
vật lý âm thanh (phương tiện dùng để đo) và các cơ chế hoạt động của bộ máy thính
giác (cơ quan cảm thụ, đối tượng để đánh giá)
2.1.2. Các phương pháp đo sức nghe
2.1.2.1 Đo sức nghe giản đơn
Ngày nay các phương pháp đo sức nghe giản đơn ngày càng ít dùng hơn để
nhường chỗ cho các phương pháp đo bằng máy, chính xác hơn về cả hai mặt định tính
và định lượng. Tuy nhiên, trong những hoàn cảnh nhất định, đo sức nghe giản đơn vẫn
còn có ích lợi đối với chúng ta khi trong tay không có sẵn phương tiện hoặc muốn có
ngay một ý niệm về mức độ và tính chất của điếc mà chưa đòi hỏi tới mức độ chính xác
cao của kết quả đo. Đo sức nghe giản đơn có thể tiến hành bằng tiếng nói hoặc một
dụng cụ đơn giản như cái trống, thanh la hay một cái âm thoa.
2.1.2.2 Đo sức nghe bằng máy đo đơn âm
Các kết quả của sức nghe giản đơn chỉ có giá trị định tính mà ít chuẩn xác về
mặt định lượng. Muốn có kết quả chính xác về đo sức nghe phải sử dụng máy đo sức
nghe (thính lực kế) và tiến hành đo trong phòng cách âm tiêu chuẩn. Đó là những trang
thiết bị bắt buộc phải có để đảm bảo chất lượng của kết quả đo. Máy đo sức nghe không
những cung cấp được âm thanh kích thước rất chuẩn về mặt cao độ và cường độ để phát
hiện chính xác ngưỡng nghe mà còn có những bộ phận đặc biệt để thử các biện pháp
trên ngưỡng nghe, đo bằng lời... để góp phần xác định vị trí tổn thương gây ra điếc.
Máy đo sức nghe:
