ị
ạ ủ
ư
ầ Giá tr lãnh đ o c a Thành Cát T Hãn - ph n 1
ư ừ ể ự ộ ậ vi c t ở ệ ổ ườ ế ữ ạ ứ ộ ộ ế ầ ế ợ ể ế ả t v ông: "S vĩ đ i c a Thành Cát T Hãn T đi n bách khoa toàn th Encarta đã vi ư ạ ủ ế ề ỉ ch c, k ch ông là nhà lãnh đ o quân đ i tài ba mà còn không ch th hi n ỉ ể ệ ở ứ ạ ỗ i Mông C còn lu t và s n l c tuy t v i c a quân đ i. H n th n a, nhà lãnh đ o ng ơ ệ ờ ủ ự ỗ ự ổ ứ là m t chính tr gia đáng ng ch c hoàn h o đ n m c, ng m ; đ ch c a ông đ c t ượ ổ ế ủ ộ ế ả ưỡ ị đ u này đ n đ u kia c a đ ch mà không ph i lo s hay nguy khách có th đi t các l ế ủ ừ ầ ữ hi m gì đ n h ". ọ ể ế
Ti u sể ử
ư ủ ế ậ ạ ố ổ Thành Cát T Hãn là nhà sáng l p và nhà lãnh đ o c a đ qu c Mông C . Ông sinh vào kho ng năm 1165, m t vào tháng 8 năm 1227. ả ấ
ư ổ ớ ị ữ ườ ẽ ặ ệ ố ụ ẽ ổ ệ ộ ườ ạ ộ ủ ố ộ ạ ạ i Mông C có tính cách m nh m , có h th ng các lu t l ậ ệ ữ ộ ọ ơ ế ữ ổ ẽ Trong giai đo n Thành Cát T Hãn sinh ra và l n lên, các b l c Mông C đang b chia r . xã h i khá ch t ch và r t Nh ng ng ấ ổ thu c ng c a h . Cu c s ng du m c đã khi n nh ng ng tôn sùng các tín ng ộ i Mông C l ưỡ vào vi c trao đ i hàng-hàng h n là dùng đ n ti n. Và vì nh ng cu c đánh nhau liên miên gi a ữ ề các b l c nên h r t nghèo. Đó là v kinh t ệ ộ ạ ế . ế ọ ấ ề
ặ ệ ề ủ ổ ề ư ườ ộ ở i Kerait ủ ộ ộ ạ ố i cái g i là "dân t c Mông C ". Trong khi đó, nh ng ng ọ ữ ổ khu v c trung tây là nh ng k thù c a ng ườ ở ố ẻ ủ ườ ủ ậ ấ ở i Uighur và ờ ể ế ự Ở ế ồ ủ ế ủ V m t chính tr , tuy các b l c Mông C có m i liên h v ch ng t c và quan h máu m , ị ệ phía i Tartar nh ng không h t n t ề ồ ạ ự i Mông C . Khu v c đông và nh ng ng ữ ổ ự ườ ữ Tây Nam là c a ng phía nam, nhà T ng c a Trung Qu c v a thành l p r t có ừ ố th l c. phía tây, bên b bi n Đen, đ ch H i giáo c a Sultan Muhammad vùng Khwarazm đang vô cùng phát tri n.ể
là t ị ạ ử ươ ố ả ế ờ ươ ng đ i ph bi n. Gi ổ ế ế ạ ử ử ữ ữ ế . Bên c nh đó, nh ng ng i Mông C l ữ ắ ộ ạ ưỡ ườ ệ ố t trong tín ng ế ữ ữ ậ ớ ử ọ ộ ị t chóc Đây là th i kì khá tàn b o trong l ch s , khi mà hình ph t x t ế ng ti c x y ra liên t c gi a các cu c chi n. Nh ng tù binh trong chi n tranh tr thành không th ở ụ ế nô l t ố ườ ạ ệ ch p nh n nh ng khác bi ng r t hào ấ ấ i mà h quý m n. B i c nh l ch s nh v y đã tác đ ng và hình thành phóng v i nh ng ng t M c Chân, Thành Cát T Hãn sau này. nên tính cách c a Thi ộ i r t trung thành, ghét thói ăn c p và gian d i, bi ổ ạ ấ ng và cách s ng c a b l c khác, và th ủ ư ậ ố ả ư ườ ế ủ ộ
Nh ng cu c chinh ph t ạ ữ ộ
i mà Thi ộ ủ ườ ỡ ầ ộ ạ ườ ộ ị ủ ấ ế ộ ạ ẫ ữ ể ề ờ ề ự ợ ủ ị ế ự ẻ t M c Chân là Borte b ng ở ườ ủ ẻ ế t M c Chân i đ đ u đ u tiên c a Thi t M c Chân là Toghrul (b l c Kerait), ng Ng ế ầ ổ coi là cha nuôi c a mình. Có l Toghrul là v th lĩnh có th l c nh t trong các b l c Mông C ẽ ủ ấ vào th i đi m đó, cho dù xung quanh ông có khá nhi u k thù và nh ng mâu thu n tranh ch p i Merkit b t đi, chính quy n l c trong gia đình. Khi v c a Thi ắ ộ ế Toghrul và Jamuka (anh cùng cha khác m và sau này tr thành k thù c a Thi t M c Chân) đã ộ ẹ giúp c u Borte. ứ
ệ ề ế ấ ộ ư ế ả ơ ạ ặ ả i Tartar. Sau đó ông đã c u đ ượ ườ ứ ế ắ c Toghrul, ng ị ố ế i đã đ ớ ầ ươ ượ ế ạ ắ ộ c phong làm "Đ i Hãn". M t năm sau, Thi ươ t M c Chân l ệ i th ng ng ể t M c Chân tuyên chi n v i ng Nh ng không ph i lúc nào m i vi c cũng suôn s . Th t b i n ng n năm 1187 đã khi n cho ọ ẻ t M c Chân r i vào tình tr ng vô cùng khó khăn trong kho ng 10 năm, cho đ n năm 1196. Thi ạ c nhà Năm đó ông đã chi n th ng ng ượ ườ ộ T n phong là "V ng Hãn", kh i b đi đày. Năm 1201, Jamuka tuyên b thù đ ch v i Thi t M c ỏ ị ế i Tartar Chân khi ông đ ườ ộ ạ và cùng năm đó V ng Hãn ch m d t quan h v i ông. Sau đó, vi c không th tránh kh i đã ỏ ệ ớ x y ra, Thi i Kerait. ả ấ ế ứ ớ ườ ế ộ
Năm 1203 V ng Hãn ch t, và Thi t M c Chân có đ c v làm vua c a ng i Kerait. ươ ế ế ộ c t ượ ướ ủ ị ườ
ề ệ ớ ủ ư ủ ả ắ ọ ẫ ư ẻ ớ ợ ữ ữ ừ ậ ự ổ ở ữ ộ ạ ỉ ở ặ ng k lu t, lòng trung thành và duy trì ch đ ban th ớ ậ ưở i thi u v Thành Cát T Hãn c a B o tàng Columbia c a Hoàng gia Anh có Ph n gi ả ầ i đi theo ông c đ ng cay l n ng t bùi. đo n: "Thành Cát T Hãn chia s v i nh ng ng ườ ạ nh ng b l c khác nhau, bi n i lính t Khi xây d ng quân đ i, ông t p h p nh ng ng ế ộ ạ ườ ộ Mông C tr thành m t đ i quân th ng nh t h n là nh ng b l c riêng bi t. Ông ch cho ệ ữ ấ ơ ố ộ ộ , ho c là ch t. V i vi c liên t c tăng k thù m t s l a ch n: đ u hàng và tr thành nô l ụ ộ ự ự ệ ế ầ ọ c ạ ng h u hĩnh, và x ph t ử ậ ỷ nh ng ai ch ng l ố ệ ế ộ i ông, Thành Cát T Hãn đã xây d ng nên m t đ ch r ng l n". ự ẻ ườ ữ ộ ế ế ộ ư ớ ạ
T m nhìn ầ
ị ầ ượ ườ ề i s th nh ạ i dân và quy n l c cho ề t hoàn toàn m i k thù ủ ng v m t kinh t ế ặ ồ ự ự ọ ẻ ệ c s công b ng cho m i ng T m nhìn c a Thành Cát T Hãn là mang l v chính b n thân ông đ ng th i tiêu di ả cũng nh có đ ư ư cho ng ờ ằ i. ườ ượ ự ọ
i. Ông d ớ ư ấ ế ớ ườ ộ ướ ươ ệ ệ ể ổ
ộ ạ ứ ằ i Mông C m i có th b o t n đ ớ ằ ể ả ồ ự Có v nh Thành Cát T Hãn không có ý đ nh xây d ng ẻ ị ư m t đ ch r ng l n nh t th gi ng nh có suy ế ộ ộ ế ư nghĩ r ng chi n tranh và c p bóc dân t c khác chính là ế ằ ng ti n h u hi u đ ngăn các b l c Mông C không ph ữ đánh l n nhau. Ông cũng có nh n th c r ng b ng cách làm ậ ẫ ượ c nh v y, nh ng ng ư ậ ổ ữ cách s ng du m c c a h . ọ ố ườ ủ ụ
Tranh v Thành Cát T Hãn
ư
ẽ
Nh ng tr giúp ữ ợ
Nh ng tr ữ ư ụ ề ự ổ ữ ự ứ ờ ậ c dành cho nh ng ng i có công ch không ph i cho nh ng ng ợ ế ứ ườ ữ ả ộ ệ ố ượ ộ ỹ ữ ị ữ ế ạ giúp cho quy n l c c a Thành Cát T Hãn là ủ vi c t n d ng nh ng k thu t quân s tiên ti n th i đó, cách t ch c quân đ i đ c đáo, thăng ộ ộ ệ ậ ti n đ i trong gia đình hay ườ ế dòng t c, nh ng quy đ nh rõ ràng trong chi n tranh và m t h th ng hành chính minh b ch cai qu n nh ng dân t c thua tr n. ữ ả ậ ộ
ổ ị ườ ườ ứ ữ ự ể ả ả t và chuyên gi ch c thành nh ng đ n v m i nghìn ng ơ ộ ộ ộ ụ ộ ộ ậ ỉ ấ ả ữ ả Thành Cát T Hãn t ầ i, không d a trên thành ph n ư ệ c a các b l c. Đi u này gi m thi u kh năng xung đ t n i b . Ông cũng có m t đ i c n v , ộ ạ ề ủ c trang b đ c bi đ ủ i quy t nh ng nhi m v khó khăn. T t c ch huy c a ệ ị ặ ượ Thành Cát T Hãn đ u đ ề ư ệ c đánh m ng binh sĩ. ắ c ch th không đ ị ế ượ ượ ỉ
ị ậ ượ ủ ế ặ c tuân th nghiêm ng t. N u m t ng ủ ộ i lính đi tr ườ i mà không đ ự ừ i đó r i xu ng đ t, anh ta cũng b t ấ ố c v trí thu n l ậ ợ ượ i lính ườ ộ i và đâm s m ầ ạ hình. N u ế ị ử ộ ỗ c đ ng đ i h ồ ị ơ ị ủ ị ượ ề Lu t chi n tranh đ ượ ế i không k p d ng ng a c a anh ta l đào ngũ, anh ta s b t ẽ ị ử vào ng ườ ướ hai hay nhi u thành viên c a m t đ n v chi m đ tr , ng c quy đ nh r t rõ ràng và đ ấ hình. N u m t ng ườ ế c, khi n hành lý c a ng ộ ơ ế hình… ế ủ i đi sau cũng s b t ẽ ị ử ườ ợ
ờ ư ứ ể ấ ổ ứ ữ ụ ộ ộ ch c thành nh ng đ i c s m i, m t trăm, m t nghìn, không ph thu c ng ộ ấ ắ ộ ộ ự ị ộ ỵ ổ ộ ạ ỉ ủ ề ch c hành chính r t ấ Trong th i bình, Thành Cát T Hãn cũng có cách phát tri n c u trúc t ườ i riêng. Ông t ộ ơ ố ườ c c t nh c d a trên thành tích. Tuy nhiên, cũng lính thu c b l c hay gia t c nào. Lãnh đ o đ ượ ạ ễ ể có nhi u ch trích cho r ng Thành Cát T Hãn quá thiên v đ i k binh c a mình, cũng d hi u ằ ư khi đó là thành ph n ch l c giành chi n th ng c a ông. ủ ủ ự ế ầ ắ
ủ ế ườ ự ể ế ấ ứ ứ ộ t, d a ch y u vào các lu t l ậ ệ ủ ử i th i Thành Cát T ị ử ử c a Mông C d i thông dâm…Lu t l Thành Cát T Hãn cũng phát tri n m t b lu t vi ư ộ ộ ậ C . Ví d , t i tr m c p, cho dù là ăn tr m b t c th gì, cũng b x t ụ ộ ộ ph t cho c hai ng ả c a ng i Mông hình. T hình cũng là hình ư ổ ướ ắ i b b t v t ườ ị ắ ề ộ ậ ệ ủ ổ ạ ờ
Hãn luôn r t rõ ràng và không có ngo i l . ạ ệ ấ
Trao quy nề
ượ ư ư ạ ắ ạ ộ ằ ề ư ề i có ng r ng m t nhà lãnh đ o nghiêm kh c nh Thành Cát T Hãn l ng t ng trao quy n. Tuy nhiên, n u nh chúng ta hi u "trao quy n" nh m t lo i ạ ư ộ ể ế ng l n nhau, thì đó chính i ph c tùng v i s tin t ậ ể ỏ ớ ự ườ ưở ữ ụ ạ ẫ Th t khó có th t ể ưở t th áp d ng t ụ ư ưở "th a thu n" gi a nhà lãnh đ o và nh ng ng ậ ữ là cách ti p c n ch y u c a Thành Cát T Hãn. ư ủ ế ế ủ ậ
ư ỉ ượ ầ ớ ấ ưở ườ ữ ng lĩnh c a Thành Cát T Hãn ủ i và đ ng tài gi ị ướ ỏ ng nh ng ng ườ ữ . Ông cũng c ông tin c y nh t là ậ ấ ệ i đó s hoàn thành nhi m ẽ Thành tích là nguyên t c c b n trong đ b t t ề ạ ướ ắ cho các quý t c làm ch huy, nh ng ph n l n nh ng v t ữ nh ng ng v , m c dù v y trách nhi m c a h cũng r t cao. ệ ụ ơ ả ư ộ i có thành tích xu t s c nh t. Ông tin t ấ ắ ọ ủ ậ ặ ấ
ỉ ị ơ ủ ư ọ ườ ừ ượ ậ ữ ng và tôn tr ng. Các ch huy có trách nhi m ph i s n sàng tr ọ ọ ưở ệ ọ ẽ ị ườ ỉ ề ặ ỉ ế ộ ậ ế Ch huy c a các đ n v quân lính đ các con trai ông, cháu h ông hay th m chí là nh ng ng ông tin t n u không h s b thay th . V m t lý thuy t, b t kì ng ế ế tr ườ v ng. Đó chính là ví d tuy t v i c a s trao quy n. ọ c đích thân Thành Cát T Hãn tuy n ch n. Đó có th là ể ể i t ng là tù binh c a ông nh ng đ ượ c ủ ư c m i tình hu ng – ố ọ ướ ả ẵ t trên chi n i lính nào n u th hi n t ế ấ ể ệ ố ế ng cũng có th tr thành ch huy. Đ i c n v c a ông thà ch t ch không đ cho ông th t ấ ể ứ ệ ủ ề ể ở ụ ệ ờ ủ ự
Truy n c m h ng ả ứ ề
ệ ư ủ ữ ỉ ọ ộ ầ i, ông còn đáp ng nhu c u đ ứ ế ớ ượ ế ộ ỏ ủ ể ề ậ ả ọ ư ế ượ ệ ậ ộ ử ể i đi theo ông. Không ch cho Thành Cát T Hãn chính là hi n thân cho khao khát c a nh ng ng ườ h m t t m nhìn v m t đ ch th gi c thoát ra kh i vòng ầ ế ề ứ nghèo đói c a h . Th t khó có th đánh giá chính xác Thành Cát T Hãn đã truy n c m h ng ư c ghi chép l cho tùy tùng nh th nào, vì không có m t tài li u nào đ i, th m chí ông còn ạ t vi không bi t. Tuy nhiên, Bí S Nguyên Mông và m t s tài li u Ba T c có th cho chúng ta ư ổ ệ ộ ố ế ế i đáp. i gi m t s l ả ộ ố ờ
ư ẻ ượ ứ ữ ấ ọ ữ i theo mình. Lu t l ầ ư ế ừ ườ ầ Thành Cát T Hãn, trong khi tìm ki m quy n l c cho riêng mình, cũng không quên chia s gia ế ề ự ộ ủ súc, qu n áo, th c ăn và nh ng m nh đ t chi m đ i khác, cho dù v trí xã h i c a c cho ng ị ườ ả ế ng nh t, và c ông tin t i đ h nh th nào. Ông luôn th hi n s tin c y v i nh ng ng ấ ưở ườ ượ ớ ự ể ệ ậ t c m i ng không ng ng hào phóng khuy n khích t ưở ng rõ ràng, ph n th ậ ệ ấ ả ọ ế d i dào và thành tích là nguyên t c c b n trong s cai qu n c a ông. ự ơ ả ủ ắ ả ồ
i chi n th ng. Nh ng ng ế ắ ớ ọ ỉ ậ ế ườ ữ ủ ắ ố ộ i theo ông hi u r ng h đang ế ể ằ ữ i chi n th ng. Cu i cùng, ông luôn tuân th nh ng nguyên t c c a mình, cho ủ ắ ườ c m t mình có là ai, trong hoàng t c, trong chính gia đình mình hay th m chí là các ậ ặ i Mông ộ ườ ự ữ ề ạ ấ ấ Khi tham gia chi n tr n, ông ch nghĩ t đi theo m t ng ộ i tr dù ng ườ ướ con trai c a ông. Chính đi u đó đã t o ra ni m tin và đ ng l c ph n đ u cho nh ng ng ề ủ C .ổ
L i k t ờ ế
ớ ư ộ ạ ệ ả ổ ự ố ng m i đ ạ ượ ươ ể ạ ấ ờ i t n châu Âu). Ông chính là ng ớ ậ ộ ớ ườ ế i đã t o ra đ ch trên b l n nh t th ề ướ ng (cho t ờ ạ ả ệ ạ ự ườ c tăng c i trong m i th i đ i, bao g m c vi c đ t n n móng cho s thành l p tri u Nguyên ặ ề ấ ố ế ậ ộ ộ ộ ộ ồ ữ ấ t l p. Thành Cát T Hãn có công l n trong s th ng nh t c a các b l c Mông C và c i thi n đ i ờ ấ ủ i dân. D i th i ông, th c phát tri n, liên l c v i các vùng đ t xa xôi s ng ng ớ ố ế đ ườ ượ ấ Trung gi ọ ở ớ rõ ràng, nh ng tranh ch p n i b trong gia đình và b t c đã ch m d t, hòa Qu c. Nh lu t l ờ ậ ệ ứ c thi đ bình và tr t t ậ ự ượ ế ậ
ắ Sau khi Thành Cát T Hãn ch t, vi c không th tránh kh i là đ qu c Mông C đã b chia c t ể ư ế ệ ế ỏ ố ổ ị
ố ủ ư ộ ự ế ơ ố ề ậ ố ị ng t i con trai c a ông làm Hãn. Tuy nhiên, nh m t s bi ế ọ i". Trong đó ph i k đ n Khubilai, ng ả ể ế ế ớ i t ả ế ồ ạ ừ ươ ớ ư ế làm b n, do b n ng ớ t n và tôn kính v i ố ườ ng qu c này không h có chi n tranh. Th m chí h còn ti p t c h p tác v i ông, gi a b n v ớ ợ ế ụ ươ ữ i đã sáng l p ra tri u nhau đ "cùng th ng tr th gi ề ậ ố ể ườ ặ ờ năm 1279 đ n năm 1368, và có nh h Nguyên. V ng tri u này t n t i m i m t đ i ọ ưở ề s ng nhân dân Trung Qu c. Chính vì th , rõ ràng là Thành Cát T Hãn x ng đáng đ c g i là ố ọ ượ ứ m t nhà Lãnh đ o v i ch "L" hoa. ạ ộ ố ữ ớ
