Gi n Đ nh Đả ị ế
Gi n Đ nh Đả ị ế (m t năm ấ1409), tên th t ậTr n Ng iầ ỗ là vua nhà H u Tr nậ ầ trong l ch s Vi t Nam, ng iị ử ệ ườ
quê làng T c M c, huy n Mi L c, t nh Nam Đ nh, Vi t Nam. Có tài li u phiên âm tên ông là ứ ặ ệ ộ ỉ ị ệ ệ Quỹ.
Tái l p nhà Tr nậ ầ
Tr n Ng i là con th c a vua Tr n Ngh Tông, có hi u là Gi n Đ nh v ng. Nhà H đ i phong ông làầ ỗ ứ ủ ầ ệ ệ ả ị ươ ồ ổ
Nh t Nam qu n v ng. Năm 1407, quân Minh đánh b i nhà H , Tr ng Ph treo b ng tìm con cháu nhàậ ậ ươ ạ ồ ươ ụ ả
Tr n đ giúp nh ng th c ra là đ gi t h i nên không ai dám ra.ầ ể ư ự ể ế ạ
Tr n Ng i l n tr n v Mô Đô (Ninh Bình), g p Tr n Tri u C đang t t p l c l ng ch ng Minh nênầ ỗ ẩ ố ề ặ ầ ệ ơ ụ ậ ự ượ ố
l p làm ch . Tháng 11 năm 1407, Tr n Ng i x ng làm hoàng đ , đ t niên hi u là H ng Khánh, t c làậ ủ ầ ỗ ư ế ặ ệ ư ứ
Gi n Đ nh đ .ả ị ế
Ngày đ u gian truânầ
Quân H u Tr n m i h p, b quân Minh đánh b i ph i ch y vào ậ ầ ớ ọ ị ạ ả ạ Ngh Anệ. Các hào ki t nghe tin vua Tr nệ ầ
t i Ngh An li n t i theo khá đông. ớ ệ ề ớ Đ ng T tặ ấ Hoá châu gi t quan l i nhà Minh mang quân ra theo,ở ế ạ
Nguy n C nh Chânễ ả cũng là t ng nhà H và nhi u t ng thu c l c l ng c a Tr n Nguy t H , ng iướ ồ ề ướ ộ ự ượ ủ ầ ệ ồ ườ
v a b quân Minh đánh b i Đông Tri u cũng mang quân đ n h p, Th quân H u Tr n m nh lên. Tr nừ ị ạ ở ề ế ọ ế ậ ầ ạ ầ
Gi n Đ nh đ phong Đ ng T t làm qu c công, Nguy n C nh Chân làm Đ ng Tri khu m t tham m u quânả ị ế ặ ấ ố ễ ả ồ ậ ư
s . Tr n Ng i l y con gái Đ ng T t làm v .ự ầ ỗ ấ ặ ấ ợ
Đ u năm 1408, theo ki n ngh c a Đ ng T t, Gi n Đ nh đ đi u quân đánh Ngh An và Di n Châu, tiêuầ ế ị ủ ặ ấ ả ị ế ề ệ ễ
di t l c l ng c a hai quý t c nhà Tr n cũ là Tr n Thúc Dao và Tr n Nh t Chiêu theo hàng quân Minhệ ự ượ ủ ộ ầ ầ ầ ậ
tr n gi .ấ ữ
Tr ng Ph cùng t ng ng i Vi t là M c Thuý (t 4 đ i c a ươ ụ ướ ườ ệ ạ ổ ờ ủ M c Đăng Dungạ) mang quân vào đánh
Di n châu. Quân H u Tr n ít không ch ng n i, rút vào Hoá châu. Khi Tr ng Ph đu i đ n c a ễ ậ ầ ố ổ ươ ụ ổ ế ử sông
Gianh, Ph m Th Căng ra hàng, đ c Ph cho làm Tri ph Tân Bình. Coi nh đã d p xong ạ ế ượ ụ ủ ư ẹ Giao Chỉ, Phụ
rút v Đông Quan (ềHà N iộ) r i mang đ i quân v n c.ồ ạ ề ướ
B c ti n th ng l iắ ế ắ ợ
Tháng 5 năm 1408, Gi n Đ nh đ t Hoá châu ra đánh chi m l i ả ị ế ừ ế ạ Ngh Anệ. Tân Bình v n do Ph m Thẫ ạ ế
Căng chi m gi . Th Căng c y quy n h ng hách, t x ng là Du Vũ đ i v ng. Tháng 7 năm 1408,ế ữ ế ậ ề ố ự ư ệ ạ ươ
Gi n Đ nh đ sai Đ ng T t mang quân vào đánh Tân Bình, phá tan quân Th Căng c a Nh t L , b tả ị ế ặ ấ ế ở ử ậ ệ ắ
gi t Căng và cháu là Đ ng Cao. Quân H u Tr n làm ch t Ngh An t i Thu n Hoá.ế ố ậ ầ ủ ừ ệ ớ ậ
Gi n Đ nh đ l nh cho Đ ng T t ti n quân ra b c. Đ ng T t huy đ ng quân 5 l t Thanh Hoá đ nả ị ế ệ ặ ấ ế ắ ặ ấ ộ ộ ừ ế
Thu n Hoá, ti n ra đ n Tr ng Yên (ậ ế ế ườ Nam Đ nhị) thì hào ki t và quan l i đi theo r t đông. Quân H u Tr nệ ạ ấ ậ ầ
chia đ ng đánh đ n Bình Than, c a Hàm T , ch n đ ng qua l i Tam Giang và đánh phá ngo i viườ ồ ử ử ặ ườ ạ ở ạ
Đông Quan.
Minh Thành T sai M c Th nh, L u Tu n mang 4 v n quân sang ti p vi n. Th nh h p v i L Ngh ổ ộ ạ ư ấ ạ ế ệ ạ ọ ớ ữ ị ở
Đông Quan, t p trung b n Bô Cô (ậ ở ế Nam Đ nhị). Nhân lúc n c thu tri u lên cao, gió l n, quân H u Tr nướ ỷ ề ớ ậ ầ
đóng c c sông và đ p lu hai bên b ch ng c v i hai cánh quân thu b c a đ ch. Ngày 30 tháng 12ọ ở ắ ỹ ờ ố ự ớ ỷ ộ ủ ị
năm 1408, Gi n Đ nh đ đích thân gõ tr ng đ ng viên quân sĩ và giao quy n ch huy cho Đ ng T t. Quânả ị ế ố ộ ề ỉ ặ ấ
H u Tr n đánh v i quân Minh m t tr n oanh li t, gi t ch t th ng th b binh L u Tu n, đô đ c Lậ ầ ớ ộ ậ ệ ế ế ượ ư ộ ư ấ ố ữ
Ngh , tham chính ty b Giao Ch là L u D c, đô ch huy s Li u Tông và phá 10 v n quân Minh. M cị ố ỉ ư ụ ỉ ứ ễ ạ ộ
Th nh d n tàn quân ch y vào thành C L ng.ạ ẫ ạ ổ ộ
T c t chân tayự ắ
Gi n Đ nh đ mu n th a c đánh ngay vào l y Đông Quan, nh ng Đ ng T t l i ch tr ng đánh xongả ị ế ố ừ ơ ấ ư ặ ấ ạ ủ ươ
s quân đ ch còn sót l i r i m i ti n. Vua tôi bàn mãi ch a quy t đ nh đ c, vi n binh quân Minh Đôngố ị ạ ồ ớ ế ư ế ị ượ ệ ở
Quan đã ti p ng cho M c Th nh ch y v c th Đông Quan. Đ ng T t chia quân vây các thành và g iế ứ ộ ạ ạ ề ố ủ ặ ấ ử
h ch đi các l kêu g i h ng ng đánh quân Minh.ị ộ ọ ưở ứ
Do b t đ ng v sách l c, Gi n Đ nh đ không b ng lòng v i Đ ng T t và Nguy n C nh Chân. Ngheấ ồ ề ượ ả ị ế ằ ớ ặ ấ ễ ả
theo l i gièm pha, Gi n Đ nh đ s uy tín c a hai ng i quá cao, l i nghi ng hai t ng “có ý khác” vì haiờ ả ị ế ợ ủ ườ ạ ờ ướ
ng i t ng làm quan cho nhà H và t ng hàng quân Minh.ườ ừ ồ ừ
Tháng 3 năm 1409, Gi n Đ nh đ đóng quân bên b sông Hoàng Giang, sai tri u hai t ng đ n r i sai võả ị ế ờ ệ ướ ế ồ
sĩ bóp c gi t ch t Đ ng T t. Nguy n C nh Chân s hãi b ch y lên b cũng b đu i theo chém ch t.ổ ế ế ặ ấ ễ ả ợ ỏ ạ ờ ị ổ ế
Thái th ng hoàng b t đ c dĩượ ấ ắ
Hai ng i con hai t ng là Đ ng Dung và Nguy n C nh D b t bình vì cha b gi t oan, b đi l p ườ ướ ặ ễ ả ị ấ ị ế ỏ ậ Tr nầ
Quý Khoáng làm vua, t c là ứTrùng Quang Đế. Gi n Đ nh đ đang gi thành Ng Thiên (ả ị ế ữ ự Thái Bình) ch ngố
quân Minh thì t ng c a Trùng Quang đ là ướ ủ ế Nguy n Suýễ đánh úp b t ông mang v .ắ ề
Ngày 4 tháng 7 âm l ch năm 1409, m ông cùng các t ng Lê Ti t, Lê Nguyên Đ nh ng m kh i binh ị ẹ ướ ệ ỉ ầ ở ở
sông Hát đ đánh úp Trùng Quang đ , giành l i quy n hành cho ông nh ng b Nguy n Tr o ti t l . Trùngể ế ạ ề ư ị ễ ạ ế ộ
Quang đ bèn b t gi t Ti t và Đ nh. Ngày 20 tháng 4, Nguy n Suý r c ông v v i Trùng Quang đ .ế ắ ế ệ ỉ ễ ướ ề ớ ế
Trùng Quang đ tôn ông lên ngôi thái th ng hoàng.ế ượ
Tháng 7 năm 1409, th ng hoàng và vua Trùng Quang chia quân hai đ ng đánh quân Minh. Th ngượ ườ ượ
hoàng Tr n Ng i đóng H H ng (Ninh Giang), Trùng Quang đ đóng Bình Than. Quân Minh c thầ ỗ ở ạ ồ ế ở ố ủ
không dám ra đánh.
Tr ng Ph mang quân t i ti p vi n. Tr n Ng i b thuy n lên b , ch y v tr n Thiên Quan. Trùngươ ụ ớ ế ệ ầ ỗ ỏ ề ờ ạ ề ấ
Quang đ ng th ng hoàng có ý tách l c l ng riêng nên sai Nguy n Suý đu i theo nh ng không k p.ế ờ ượ ự ượ ễ ổ ư ị
Tr ng Ph mang quân đu i theo b t đ c Tr n Ng i và thái b o Tr n Hy Cát, sai gi i v Kim Lăngươ ụ ổ ắ ượ ầ ỗ ả ầ ả ề
(Trung Qu c) và sát h i.ố ạ
Gi n Đ nh đ làm vua đ c h n 1 năm (1407 – 1409ả ị ế ượ ơ ), làm thái th ng hoàng đ c 4 tháng thì bượ ượ ị
gi t, không rõ bao nhiêu tu i.ế ổ
Nh n đ nhậ ị
Đ i Vi t S ký Toàn thạ ệ ử ư nh n đ nh v Tr n Ng i nh sau: ậ ị ề ầ ỗ ư Vua không có tài d p lo n, l i gi t b ng iẹ ạ ạ ế ỏ ườ
giúp mình, t chu c l y di t vong, ch ng ph i vì không mayự ố ấ ệ ẳ ả .
Đ i sau còn bàn lu n nhi u v vi c b t đ ng chi n thu t gi a vua Gi n Đ nh và Đ ng T t, m t trongờ ậ ề ề ệ ấ ồ ế ậ ữ ả ị ặ ấ ộ
nh ng nguyên nhân d n đ n s th t b i c a nhà H u Tr n. Tr n Ng i mu n đánh th n t c trong khiữ ẫ ế ự ấ ạ ủ ậ ầ ầ ỗ ố ầ ố
Đ ng T t ch tr ng đánh t ng b c. (xem thêm bài ặ ấ ủ ươ ừ ướ Đ ng T tặ ấ )
Đông Quan là đô thành cũ c a ủnhà Lý, nhà Tr nầ, n i g i l i quá kh ch ng ph ng b c hi n hách. Đánhơ ợ ạ ứ ố ươ ắ ể
đ c n i đó có th kêu g i dân trong n c đ ng lo t h ng ng đ tăng uy th . Th c t t ượ ơ ể ọ ướ ồ ạ ưở ứ ể ế ự ế ừ kh i nghĩaở
Lam S nơ sau này đã ch ng minh đi u ng c l i: không nh t thi t ph i chi m cho đ c Đông Quan v nứ ề ượ ạ ấ ế ả ế ượ ẫ
có th giành th ng l i sau cùng. Tuy nhiên, tuỳ hoàn c nh và th i c , vi c quân s có th v n d ng khácể ắ ợ ả ờ ơ ệ ự ể ậ ụ
nhau.
Hoàn c nh c a Tr n Ng i và Lê L i sau này không gi ng nhau. Lê L i kh i binh trong hoàn c nh khóả ủ ầ ỗ ợ ố ợ ở ả
khăn h n Tr n Ng i nhi u, khi b máy cai tr c a nhà Minh đã "vào gu ng" trong th i gian nh t đ nh. Tơ ầ ỗ ề ộ ị ủ ồ ờ ấ ị ư
t ng "ch ng đ i" c a ng i Vi t m i b l ng xu ng sau khi nhi u l c l ng ch ng Minh c a nhà H uưở ố ố ủ ườ ệ ớ ị ắ ố ề ự ượ ố ủ ậ
Tr n và các n i khác b t thành. Do đó quân Lam S n b kh n đ n trong th i gian đ u và m t khá nhi uầ ơ ấ ơ ị ố ố ờ ầ ấ ề
năm đ phát tri n l c l ng đ l n m nh có th đ ng đ u đ c v i quân Minh.ể ể ự ượ ủ ớ ạ ể ươ ầ ượ ớ
Nhà H u Tr n thành l p th i đi m nhà H v a m t, có th t n d ng, th a h ng "th n c" và "nhânậ ầ ậ ở ờ ể ồ ừ ấ ể ậ ụ ừ ưở ế ướ
tâm" c a nhà H và th m chí chính nhà Tr n tr c đây đ l i. Tr n Ng i lên ngôi ch vài tháng sau khiủ ồ ậ ầ ướ ể ạ ầ ỗ ỉ
cha con h H b b t. Ng i n m danh hi u "c m tr ch" trong n c nói chung không b gián đo n, khi đóọ ồ ị ắ ườ ắ ệ ầ ị ướ ị ạ
nhà Minh ch a th đ t b máy cai tr thành h th ng nh Hoàng Phúc, Tr ng Ph đã làm sau khi d pư ể ặ ộ ị ệ ố ư ươ ụ ẹ
xong nhà H u Tr n. Do đó Tr n Ng i có c s đ tin vào s ph c h i nhanh chóng c a ậ ầ ầ ỗ ơ ở ể ự ụ ồ ủ "m t n c ch aộ ướ ư
m t h n"ấ ẳ , vì t khi quân Minh ti n vào xâm l c l n đ u (cu i năm 1406) đ n tr n Bô Cô ch có 2 năm.ừ ế ượ ầ ầ ố ế ậ ỉ
Đ i sau có th bàn lu n vua Gi n Đ nh có lý hay Đ ng T t có lý nh ng t u chung, c nghi p c a Tr nờ ể ậ ả ị ặ ấ ư ự ơ ệ ủ ầ
Ng i ch a đ n m c suy b i nhanh đ n th n u ông không sát h i Đ ng T t và Nguy n C nh Chân làmỗ ư ế ứ ạ ế ế ế ạ ặ ấ ễ ả
chia r l c l ng. Còn m t đi u ch c ch n n a là dù quân H u Tr n có chi m đ c Đông Quan hayẽ ự ượ ộ ề ắ ắ ữ ậ ầ ế ượ
không thì s v n ph i đ i phó v i nhi u đ o vi n binh khác c a nhà Minh, tr i qua nhi u tr n chi n gianẽ ẫ ả ố ớ ề ạ ệ ủ ả ề ậ ế
kh n a trong nhi u năm ti p theo nh quân Lam S n sau này (t khi Lê L i đánh ra B c b ph i đ i phóổ ữ ề ế ư ơ ừ ợ ắ ộ ả ố
4 đ o vi n binh) m i có th có th ng l i cu i cùng.ạ ệ ớ ể ắ ợ ố
Xét riêng v m t chính tr , hành đ ng v i vã sát h i hai t ng tài Đ ng, Nguy n lúc chi n s còn đangề ặ ị ộ ộ ạ ướ ặ ễ ế ự
gay go cho th y Tr n Ng i không có “tài c m t ng” nh ấ ầ ỗ ầ ướ ư L u Bangư và Lê L iợ và do đó không th coiể
ông là m t v vua gi i v quy n thu t.ộ ị ỏ ề ề ậ
Bách khoa toàn th m Wikipediaư ở