Giáo trình Bệnh nội khoa gia súc: Phần 1 - PGS.TS. Phạm Ngọc Thạch (chủ biên)

Chia sẻ: 9 9 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:189

Thêm vào BST

Báo xấu

522
lượt xem 142
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình Bệnh nội khoa gia súc: Phần 1 có cấu trúc gồm 5 chương trình bày các nội dung kiến thức đại cương về điều trị học, các bệnh nội khoa ở gia súc như bệnh ở hệ tim mạch, bệnh ở hệ hô hấp, bệnh ở hệ tiêu hóa, bệnh ở hệ tiết niệu. Tài liệu phục vụ cho các bạn sinh viên và giảng viên ngành Thú y tham khảo trong quá trình học tập, giảng dạy và nghiên cứu.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Bệnh nội khoa gia súc: Phần 1 - PGS.TS. Phạm Ngọc Thạch (chủ biên)

Bé GI¸O DôC Vµ §µO T¹O TR¦êNG §¹I HäC N¤NG NGHIÖP I Hµ NéI Ph¹m ngäc th¹ch - Hå v¨n nam - Chu ®øc th¾ng Chñ biªn: Ph¹m Ngäc Th¹ch BÖnh néi khoa gia sóc Hµ NéI – 2006 1
Giáo trình Bệnh nội khoa gia súc Lêi nãi ®Çu BÖnh néi khoa gia sóc lµ mét trong nh÷ng m«n chÝnh cña ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o b¸c sü thó y. ë tr−êng §¹i häc n«ng nghiÖp I, gi¸o tr×nh “BÖnh néi khoa gia sóc” ®Çu tiªn do b¸c sü - thÇy gi¸o Ph¹m Gia Ninh viÕt n¨m 1995 vµ c¸n bé gi¶ng d¹y bé m«n néi khoa biªn so¹n lÇn thø 2. Sau gÇn 10 n¨m, T.S Ph¹m Ngäc Th¹ch biªn so¹n lÇn thø 3. Gi¸o tr×nh bÖnh “Néi khoa gia sóc” lÇn nµy (2006), ngoµi nh÷ng phÇn c¬ b¶n vÉn gi÷ nguyªn nh− gi¸o tr×nh tr−íc ®©y. TS. Ph¹m Ngäc Th¹ch ®E bæ sung thªm nhiÒu tµi liÖu míi cña thÕ giíi vµ c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu cña Thó y ë ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y. Gi¸o tr×nh “BÖnh néi khoa gia sóc” lµ tµi liÖu cho sinh viªn ®¹i häc ngµnh thó y häc tËp. Ngoµi ra gi¸o tr×nh cßn lµ tµi liÖu tham kh¶o cho sinh viªn ch¨n nu«i thó y ë c¸c tr−êng ®¹i häc, trung cÊp chuyªn nghiÖp vµ c¸n bé thó y c¬ së. Do tµi liÖu tham kh¶o Ýt, thêi gian h¹n chÕ vµ kh¶ n¨ng cña ng−êi biªn so¹n, tµi liÖu kh«ng thÓ tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt, mong b¹n ®äc gãp ý ®Ó lÇn xuÊt b¶n sau ®−îc tèt h¬n. GS. TSKH. Hå V¨n Nam 2
Ch−¬ng I PhÇn më ®Çu Kh¸i niÖm vÒ bÖnh I. BÖnh lµ g×? KÓ tõ thêi nguyªn thuû tíi nay, qua bao ngµn n¨m, kh¸i niÖm vÒ bÖnh lµ bÊt biÕn ®iÒu ®ã kh«ng ®óng mµ nã thay ®æi qua thêi gian. Nãi chung, sù thay ®æi nµy phô thuéc chñ yÕu vµo 2 yÕu tè: - Tr×nh ®é v¨n minh cña x; héi ®−¬ng thêi. - ThÕ giíi quan (bao gåm c¶ triÕt häc cña mçi thêi ®¹i). Trong mét x; héi, cã thÓ ®ång xuÊt hiÖn nhiÒu kh¸i niÖm vÒ bÖnh, kÓ c¶ nh÷ng kh¸i niÖm ®èi lËp nhau. §ã lµ ®iÒu b×nh th−êng: nã nãi lªn nh÷ng quan ®iÓm häc thuËt kh¸c nhau cã thÓ cïng tån t¹i trong khi chê ®îi sù ng; ngò. Tuy nhiªn, trong lÞch sö ®; cã nh÷ng tr−êng hîp quan ®iÓm chÝnh thèng t×m c¸ch ®µn ¸p c¸c quan ®iÓm kh¸c. Mét sè quan niÖm vÒ bÖnh bao giê còng chi phèi chÆt chÏ c¸c nguyªn t¾c ch÷a bÖnh, phßng bÖnh. Do vËy nã cã vai trß rÊt lín trong thùc hµnh. 1. Mét sè kh¸i niÖm vÒ bÖnh trong lÞch sö 1.1. Thêi kú m«ng muéi Ng−êi nguyªn thuû khi biÕt t− duy cho r»ng bÖnh lµ sù trõng ph¹t cña c¸c ®Êng siªu linh ®èi víi con ng−êi ë trÇn thÕ. ë ®©y, cã sù lÉn lén gi÷a b¶n chÊt cña bÖnh víi nguyªn nh©n g©y bÖnh (tr¶ lêi c©u hái "bÖnh lµ g×" còng gièng c©u hái "bÖnh do ®©u"). Kh«ng thÓ ®ßi hái mét quan ®iÓm tÝch cùc h¬n khi tr×nh ®é con ng−êi cßn qu¸ thÊp kÐm, víi thÕ giíi quan coi bÊt cø vËt g× vµ hiÖn t−îng nµo còng cã c¸c lùc l−îng siªu linh can thiÖp vµo. §¸ng chó ý lµ quan Sù tÝn ng−ìng niÖm nµy b−íc sang thÕ kû 21 vÉn cßn tån t¹i ë nh÷ng bé téc l¹c hËu, hoÆc mét bé phËn d©n c− trong c¸c x; héi v¨n minh. Víi quan niÖm nh− vËy th× ng−êi x−a ch÷a bÖnh chñ yÕu b»ng c¸ch dïng lÔ vËt ®Ó cÇu xin: cã thÓ cÇu xin trùc tiÕp hoÆc th«ng qua nh÷ng ng−êi lµm nghÒ mª tÝn dÞ ®oan. Bao giê còng vËy, gi¸ trÞ cña lÔ vËt lu«n lu«n nhá h¬n gi¸ trÞ cña ®iÒu cÇu xin. Tuy nhiªn, trªn thùc tÕ ng−êi nguyªn thuû ®; b¾t ®Çu biÕt dïng thuèc, kh«ng phã mÆc sè phËn cho thÇn linh. 3
Giáo trình Bệnh nội khoa gia súc 1.2. Thêi kú c¸c nÒn v¨n minh cæ ®¹i Tr−íc c«ng nguyªn nhiÒu ngµn n¨m, mét sè vïng trªn thÕ giíi ®; ®¹t tr×nh ®é v¨n minh rÊt cao so víi mÆt b»ng chung. VÝ dô: Trung Quèc, Hy L¹p - La M;, Ai CËp hay Ên §é ,... Trong x; héi håi ®ã ®; xuÊt hiÖn t«n gi¸o, tÝn ng−ìng, v¨n häc nghÖ thuËt, khoa häc (gåm c¶ y häc) vµ triÕt häc. NÒn y häc lóc ®ã ë mét sè n¬i ®; ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh tùu lín vÒ y lý còng nh− vÒ ph−¬ng ph¸p ch÷a bÖnh vµ ®; ®−a ra nh÷ng quan niÖm vÒ bÖnh cña m×nh. * Thêi kú Trung Quèc cæ ®¹i Kho¶ng 2 hay 3 ngµn n¨m tr−íc c«ng nguyªn, y häc chÝnh thèng Trung Quèc chÞu ¶nh h−ëng lín cña triÕt häc ®−¬ng thêi, cho r»ng v¹n vËt ®−îc cÊu t¹o tõ 5 nguyªn tè: Kim, Méc, Thuû, Ho¶, Thæ, tån t¹i d−íi d¹ng 2 mÆt ®èi lËp (©m vµ d−¬ng) trong quan hÖ hç trî hoÆc ¸p chÕ lÉn nhau (t−¬ng sinh hoÆc t−¬ng kh¾c). C¸c nhµ y häc cæ ®¹i Trung Quèc cho r»ng bÖnh lµ sù mÊt c©n b»ng ©m d−¬ng vµ sù rèi lo¹n quan hÖ t−¬ng sinh t−¬ng kh¾c cña Ngò Hµnh trong c¬ thÓ. Tõ ®ã, nguyªn t¾c ch÷a bÖnh lµ ®iÒu chØnh l¹i, kÝch thÝch mÆt yÕu (bæ), ¸p chÕ mÆt m¹nh (t¶). - Tr¶i qua hµng ngµn n¨m tån t¹i vµ ph¸t triÓn, nÒn y häc nµy ®; cã nh÷ng ®ãng gãp hÕt søc to lín, víi v« sè bµi thuèc phong phó vµ c«ng hiÖu. Tuy nhiªn, cho ®Õn khi chñ nghÜa t− b¶n ch©u ¢u bµnh tr−íng sang ph−¬ng §«ng ®Ó t×m thuéc ®Þa ®ång thêi mang theo y häc hiÖn ®¹i sang Ch©u ¸, nã vÉn chØ dõng l¹i ë møc y häc cæ truyÒn mµ ch−a hÒ cã yÕu tè hiÖn ®¹i nµo. - ¶nh h−ëng tíi n−íc ta: Tr¶i qua hµng ngµn n¨m, ViÖt Nam chÞu ¶nh h−ëng rÊt s©u s¾c cña v¨n ho¸ Trung Quèc, gåm c¶ ch÷ viÕt, triÕt häc vµ y häc. PhÇn c¬ b¶n nhÊt cña "y häc ViÖt Nam" tõ ngµn n¨m (cho ®Õn khi y häc hiÖn ®¹i ®−îc thùc d©n Ph¸p ®−a vµo n−íc ta) lµ tiÕp thu tõ y häc cæ truyÒn Trung Quèc. * Thêi kú v¨n minh Hy L¹p vµ La M cæ ®¹i Muén h¬n ë Trung Quèc hµng ngµn n¨m Y häc cæ ®¹i ë nhiÒu n−íc Ch©u ¢u còng chÞu ¶nh h−ëng kh¸ râ cña Trung Quèc, næi bËt nhÊt lµ ë Hy L¹p - La M; cæ ®¹i. Gåm hai tr−êng ph¸i lín - Tr−êng ph¸i Pythagore (600 n¨m tr−íc c«ng nguyªn): Dùa vµo triÕt häc ®−¬ng thêi cho r»ng v¹n vËt do 4 nguyªn tè t¹o thµnh víi 4 tÝnh chÊt kh¸c nhau: thæ (kh«), khÝ (Èm), ho¶ (nãng), thuû (l¹nh). Trong c¬ thÓ, nÕu 4 yÕu tè ®ã phï hîp vÒ tû lÖ, tÝnh chÊt vµ sù c©n b»ng: sÏ t¹o ra søc khoÎ; nÕu ng−îc l¹i, sÏ sinh bÖnh. C¸ch ch÷a bÖnh còng lµ ®iÒu chØnh l¹i, bæ sung c¸i thiÕu vµ yÕu, lo¹i bá c¸i m¹nh vµ thõa. - Tr−êng ph¸i Hippocrat (500 n¨m tr−íc c«ng nguyªn) kh«ng chØ thuÇn tuý tiÕp thu vµ vËn dông triÕt häc nh− Pythagore mµ tiÕn bé vµ cô thÓ h¬n ®; quan s¸t trùc tiÕp trªn c¬ thÓ sèng. Hippocrat cho r»ng c¬ thÓ cã 4 dÞch lín, tån t¹i theo tû lÖ riªng, cã quan hÖ c©n b»ng víi nhau ®Ó t¹o ra søc khoÎ. §ã lµ: 4
+ M¸u ®á: do tim s¶n xuÊt, mang tÝnh nãng; «ng nhËn xÐt r»ng khi c¬ thÓ l©m vµo hoµn c¶nh nãng (sèt) th× tim ®Ëp nhanh; mÆt, da ®Òu ®á bõng. §ã lµ do tim t¨ng c−êng s¶n xuÊt m¸u ®á. + DÞch nhµy: kh«ng mµu, do n;o s¶n xuÊt, thÓ hiÖn tÝnh l¹nh; xuÊt ph¸t tõ nhËn xÐt: khi c¬ thÓ bÞ l¹nh th× dÞch mòi ch¶y ra rÊt nhiÒu; ng−îc l¹i, khi niªm dÞch xuÊt tiÕt nhiÒu còng lµ lóc c¬ thÓ nhiÔm l¹nh. + M¸u ®en: do l¸ch s¶n xuÊt, mang tÝnh Èm. + MËt vµng: do gan s¶n xuÊt, mang tÝnh kh«. ë thêi kú nµy cho r»ng: bÖnh lµ sù mÊt c©n b»ng vÒ tû lÖ vµ quan hÖ gi÷a 4 dÞch ®ã. Lý thuyÕt cña Hippocrat cã ¶nh h−ëng rÊt lín ®èi víi y häc ch©u ¢u thêi cæ ®¹i. B¶n th©n Hyppocrat lµ nhµ y häc cæ truyÒn vÜ ®¹i, cã c«ng lao rÊt lín; vÝ dô ®; t¸ch y häc khái ¶nh h−ëng cña t«n gi¸o, chñ tr−¬ng chÈn ®o¸n b»ng ph¸t hiÖn triÖu chøng kh¸ch quan, ®Ò cao ®¹o ®øc y häc, «ng còng ®−îc coi lµ t¸c gi¶ cña "lêi thÒ thÇy thuèc" truyÒn tông ®Õn ngµy nay. * Thêi kú c¸c nÒn v¨n minh kh¸c a. Cæ Ai CËp Dùa vµo thuyÕt Pneuma (sinh khÝ) cho r»ng khÝ ®em l¹i sinh lùc cho c¬ thÓ. C¬ thÓ ph¶i th−êng xuyªn h« hÊp ®Ó ®−a sinh khÝ vµo. BÖnh lµ do hÝt ph¶i khÝ xÊu, kh«ng trong s¹ch. Tõ ®ã, c¸c nhµ y häc ®Ò ra nh÷ng nguyªn t¾c ch÷a bÖnh. b. Cæ Ên §é Y häc chÝnh thèng chÞu ¶nh h−ëng s©u s¾c cña triÕt häc ®¹o PhËt cho r»ng cuéc sèng lµ mét vßng lu©n håi (gåm nhiÒu kiÕp), mçi kiÕp tr¶i qua 4 giai ®o¹n: sinh, l;o, bÖnh, tö. Nh− vËy, bÖnh lµ ®iÒu kh«ng thÓ tr¸nh khái. Tuy nhiªn, c¸c nhµ y häc cæ Ên §é vÉn s¸ng t¹o ra nhiÒu ph−¬ng thuèc c«ng hiÖu ®Ó ch÷a bÖnh. §¹o PhËt cßn cho r»ng con ng−êi cã linh hån (vÜnh viÔn tån t¹i), nÕu nã cßn ngù trÞ trong thÓ x¸c (tån t¹i t¹m thêi) lµ sèng, ®e do¹ tho¸t khái thÓ x¸c lµ bÖnh, tho¸t h¼n khái thÓ x¸c lµ chÕt. 1.3. Thêi kú Trung cæ vµ Phôc h−ng * Thêi kú Trung cæ - ë ch©u ¢u thêi kú trung cæ (thÕ kû 4-12) ®−îc coi lµ "®ªm dµi" v× diÔn ra suèt 8 thÕ kû d−íi sù thèng trÞ tµn b¹o vµ hµ kh¾c cña nhµ thê, t«n gi¸o vµ chÕ ®é phong kiÕn. + C¸c quan ®iÓm tiÕn bé bÞ ®µn ¸p nÕu tr¸i víi nh÷ng tÝn ®iÒu trong kinh th¸nh, khoa häc l©m vµo t×nh tr¹ng tr× trÖ vµ thôt lïi. C¸c nhµ khoa häc tiÕn bé (Brno, Gallile,...) bÞ khñng bè. + Quan niÖm chÝnh thèng vÒ bÖnh tá ra rÊt mª muéi (sù trõng ph¹t cña chóa ®èi víi téi lçi cña con ng−êi), kh«ng coi träng ch÷a bÖnh b»ng thuèc (thay b»ng cÇu xin), y lý ph¶i tu©n theo c¸c gi¸o lý cña nhµ thê (mçi vÞ th¸nh trÊn gi÷ mét bé phËn trong c¬ thÓ), mét sè gi¸o sÜ cÊm ®äc s¸ch thuèc,... Nh÷ng nhµ y häc cã quan ®iÓm tiÕn bé bÞ ng−îc ®;i. 5
Giáo trình Bệnh nội khoa gia súc * Thêi kú Phôc H−ng ThÕ kû 16-17, x; héi tho¸t khái thÇn quyÒn, v¨n häc nghÖ thuËt vµ khoa häc phôc h−ng l¹i në ré, víi nhiÒu tªn tuæi nh− Newton, Descarte, Toricelli, Vesali, Harvey,... Gi¶i phÉu häc (Vasali, 1414-1564) vµ sinh lý häc (Harvey, 1578-1657) ra ®êi, ®Æt nÒn mãng v÷ng ch¾c ®Ó y häc tõ cæ truyÒn tiÕn vµo thêi kú hiÖn ®¹i. NhiÒu thuyÕt tiÕn bé vÒ y häc liªn tiÕp xuÊt hiÖn. TÝnh duy vËt tuy cßn th« s¬, tÝnh biÖn chøng vÉn cßn m¸y mãc, nh−ng so víi thêi kú y häc cæ truyÒn th× ®; cã nh÷ng b−íc tiÕn nh¶y vät vÒ chÊt. C¸c thuyÕt ®Òu cè vËn dông c¸c thµnh tùu míi nhÊt cña khoa häc kh¸c: C¬, lý, ho¸, sinh, sinh lý, gi¶i phÉu. + ThuyÕt c¬ häc (Descarte): c¬ thÓ nh− mét cç m¸y, vÝ tim nh− c¸i m¸y b¬m, m¹ch m¸u lµ c¸c èng dÉn; c¸c x−¬ng nh− nh÷ng ®ßn bÈy vµ hÖ c¬ nh− c¸c lùc. BÖnh ®−îc vÝ nh− trôc trÆc cña "m¸y mãc". + ThuyÕt ho¸ häc (Sylvius 1614-1672): coi bÖnh tËt lµ sù thay ®æi tû lÖ c¸c ho¸ chÊt trong c¬ thÓ, hoÆc sù rèi lo¹n c¸c ph¶n øng ho¸ häc. + ThuyÕt lùc sèng (Stalil, 1660-1734): c¸c nhµ sinh häc håi ®ã cho r»ng c¸c sinh vËt cã nh÷ng ho¹t ®éng sèng vµ kh«ng bÞ thèi r÷a lµ nhê trong chóng cã c¸i gäi lµ lùc sèng (vitaminalisme). Lùc sèng còng chi phèi søc khoÎ vµ bÖnh tËt cña c¬ thÓ b»ng l−îng vµ chÊt cña nã. * ThÕ kû 18-19 §©y lµ thêi kú ph¸t triÓn cña y häc hiÖn ®¹i, víi sù v÷ng m¹nh cña hai m«n gi¶i phÉu häc vµ sinh lý häc. NhiÒu m«n y häc vµ sinh häc ®; ra ®êi. ë c¸c n−íc ph−¬ng T©y, y häc cæ truyÒn hoµn toµn tiÕn sang thêi y häc hiÖn ®¹i. Ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm tõ vËt lý häc ®−îc øng dông mét c¸ch phæ biÕn vµ cã hÖ thèng vµo y häc ®; mang l¹i rÊt nhiÒu thµnh tùu. RÊt nhiÒu quan niÖm vÒ bÖnh ra ®êi, víi ®Æc ®iÓm næi bËt lµ dùa trªn nh÷ng kÕt qu¶ ®; ®−îc thùc nghiÖm kiÓm tra vµ kh¼ng ®Þnh - ThuyÕt bÖnh lý tÕ bµo: wirchow vÜ ®¹i lµ ng−êi s¸ng lËp m«n gi¶i phÉu bÖnh cho r»ng bÖnh lµ do c¸c tÕ bµo bÞ tæn th−¬ng, hoÆc c¸c tÕ bµo tuy lµnh m¹nh nh−ng thay ®æi vÒ sè l−îng (heterometric), vÞ trÝ (heterotopic) vµ vÒ thêi ®iÓm xuÊt hiÖn (heterocromic). - ThuyÕt rèi lo¹n h»ng ®Þnh néi m«i: Claud Benard- nhµ sinh lý häc thiªn tµi, ng−êi s¸ng lËp m«n y häc thùc nghiÖm (tiÒn th©n cña sinh lý bÖnh) ®; ®−a thùc nghiÖm vµo y häc mét c¸ch hÖ thèng vµ s¸ng t¹o, ®; ®Ò ra kh¸i niÖm "h»ng ®Þnh néi m«i", cho r»ng bÖnh xuÊt hiÖn khi cã rèi lo¹n c©n b»ng nµy trong c¬ thÓ. 2. Quan niÖm vÒ bÖnh hiÖn nay 2.1. HiÓu vÒ bÖnh qua quan niÖm vÒ søc khoÎ - WHO/OMS 1946 ®−a ra ®Þnh nghÜa "søc khoÎ lµ t×nh tr¹ng tho¶i m¸i vÒ tinh thÇn, thÓ chÊt vµ giao tiÕp xE héi, chø kh«ng ph¶i chØ lµ v« bÖnh, v« tËt". §©y lµ ®Þnh nghÜa mang tÝnh môc tiªu x; héi, "®Ó phÊn ®Êu", ®−îc chÊp nhËn rÊt réng r;i. - Tuy nhiªn d−íi gãc ®é y häc, cÇn cã nh÷ng ®Þnh nghÜa phï hîp vµ chÆt chÏ h¬n. C¸c nhµ y häc cho r»ng "Søc khoÎ lµ t×nh tr¹ng lµnh lÆn cña c¬ thÓ vÒ cÊu tróc chøc n¨ng 6
còng nh− kh¶ n¨ng ®iÒu hoµ gi÷ c©n b»ng néi m«, phï hîp vµ thÝch nghi víi sù thay ®æi cña hoµn c¶nh". 2.2. Nh÷ng yÕu tè ®Ó ®Þnh nghÜa bÖnh §a sè c¸c t¸c gi¶ ®Òu ®−a vµo kh¸i niÖm bÖnh nh÷ng yÕu tè sau: + Sù tæn th−¬ng, lÖch l¹c, rèi lo¹n trong cÊu tróc vµ chøc n¨ng (tõ møc ph©n tö, tÕ bµo, m«, c¬ quan ®Õn møc toµn c¬ thÓ). Mét sè bÖnh tr−íc kia ch−a ph¸t hiÖn ®−îc tæn th−¬ng siªu vi thÓ, nay ®; quan s¸t ®−îc. Mét sè bÖnh ®; ®−îc m« t¶ ®Çy ®ñ c¬ chÕ ph©n tö nh− bÖnh thiÕu vitamin B1. + Do nh÷ng nguyªn nh©n cô thÓ cã h¹i, ®; t×m ra hay ch−a t×m ra. + C¬ thÓ cã qu¸ tr×nh ph¶n øng nh»m lo¹i trõ t¸c nh©n g©y bÖnh, lËp l¹i c©n b»ng, söa ch÷a tæn th−¬ng. Trong c¬ thÓ bÞ bÖnh vÉn cã sù duy tr× c©n b»ng nµo ®ã, mÆc dï nã ®; lÖch ra khái giíi h¹n sinh lý. HËu qu¶ cña bÖnh tuú thuéc vµo t−¬ng quan gi÷a qu¸ tr×nh g©y rèi lo¹n, tæn th−¬ng vµ qu¸ tr×nh phôc håi, söa ch÷a. + BÖnh lµm gi¶m kh¶ n¨ng thÝch nghi víi ngo¹i c¶nh. +Víi ng−êi, c¸c t¸c gi¶ ®Ò nghÞ thªm: bÖnh lµm gi¶m kh¶ n¨ng lao ®éng vµ kh¶ n¨ng hoµ nhËp x; héi. 2.3. Møc ®é trõu t−îng vµ møc cô thÓ trong x¸c ®Þnh (®Þnh nghÜa) bÖnh a. Møc trõu t−îng cao nhÊt khi x¸c ®Þnh tæng qu¸t vÒ bÖnh Nã ph¶i bao hµm ®−îc mäi biÓu hiÖn (dï rÊt nhá) mang tÝnh bÖnh lý (nh− ®au ®ín, mÊt ngñ). §ång thêi, do cã tÝnh kh¸i qu¸t cao, nã cßn mang c¶ tÝnh triÕt häc. VËy mét biÓu hiÖn nh− thÕ nµo ®−îc xÕp vµo kh¸i niÖm "bÖnh". "BÖnh lµ sù thay ®æi vÒ l−îng vµ chÊt c¸c ho¹t ®éng sèng cña c¬ thÓ do tæn th−¬ng cÊu tróc vµ rèi lo¹n chøc n¨ng, g©y ra do t¸c h¹i tõ m«i tr−êng hoÆc tõ bªn trong c¬ thÓ"... b. Gi¶m møc trõu t−îng h¬n n÷a, ng−êi ta ®Þnh nghÜa bÖnh nh− qu¸ tr×nh bÖnh lý chung §ã lµ t×nh tr¹ng th−êng gÆp phæ biÕn (trong nhiÒu c¬ thÓ bÞ c¸c bÖnh kh¸c nhau), cã tÝnh chÊt t−¬ng tù nhau, kh«ng phô thuéc nguyªn nh©n, vÞ trÝ tæn th−¬ng, loµi vµ cïng tu©n theo mét quy luËt. VÝ dô: qu¸ tr×nh viªm. T−¬ng tù, ta cã: sèt, u, rèi lo¹n chuyÓn ho¸,... Trong gi¸o tr×nh sinh lý bÖnh, chóng ®−îc xÕp vµo phÇn c¸c qu¸ tr×nh bÖnh lý ®iÓn h×nh. §Þnh nghÜa lo¹i nµy b¾t ®Çu cã øng dông trong thùc tiÔn l©m sµng, ®ång thêi vÉn gióp ta kh¸i niÖm ho¸ vÒ bÖnh. c. T¨ng møc cô thÓ h¬n n÷a, khi ta cÇn x¸c ®Þnh lo¹i bÖnh Nãi kh¸c, ®ã lµ quan niÖm coi mçi bÖnh nh− mét "®¬n vÞ ph©n lo¹i''. VÝ dô, khi ta nãi: bÖnh viªm phæi (kh«ng ph¶i viªm nãi chung), bÖnh sèt th−¬ng hµn (kh«ng ph¶i sèt nãi chung), bÖnh ung th− da (mµ kh«ng ph¶i qu¸ tr×nh u nãi chung),... Mét trong nh÷ng ®Þnh nghÜa "thÕ nµo lµ mét bÖnh" hiÖn nay ®ang l−u hµnh lµ: "BÖnh lµ bÊt kú sù sai lÖch hoÆc tæn th−¬ng nµo ®ã vÒ cÊu tróc vµ chøc n¨ng cña bÊt kú bé phËn, c¬ quan, hÖ thèng nµo cña c¬ thÓ biÓu hiÖn b»ng mét bé triÖu chøng ®Æc tr−ng gióp cho thÇy thuèc cã thÓ chÈn ®o¸n x¸c ®Þnh vµ chÈn ®o¸n ph©n biÖt, mÆc 7
Giáo trình Bệnh nội khoa gia súc dï nhiÒu khi ta ch−a râ nguyªn nh©n, vÒ bÖnh lý häc vµ tiªn l−îng"(tõ ®iÓn y häc Dorlands, 2000). §Þnh nghÜa ë møc nµy rÊt cã Ých trong thùc tiÔn: ®Ó ph©n lËp mét bÖnh vµ ®Ó ®Ò ra tiªu chuÈn chÈn ®o¸n nã. T×m c¸ch ch÷a vµ x¸c ®Þnh thÕ nµo lµ khái bÖnh vµ møc ®é khái. Cè nhiªn ngoµi ®Þnh nghÜa chung "thÕ nµo lµ mét bÖnh", mçi bÖnh cô thÓ cßn cã mét ®Þnh nghÜa riªng cña nã ®Ó kh«ng thÓ nhÇm lÉn víi bÊt kú bÖnh nµo kh¸c. Ch¼ng h¹n ®Þnh nghÜa viªm phæi, lþ, hen, sëi,... d. Cô thÓ nhÊt lµ x¸c ®Þnh bÖnh ë mçi c¬ thÓ bÖnh cô thÓ Dï mét bÖnh nµo ®ã ®; cã ®Þnh nghÜa chung, vÝ dô bÖnh viªm phæi; nh−ng viªm phæi ë c¬ thÓ A kh«ng gièng ë c¬ thÓ B. Lo¹i ®Þnh nghÜa nµy rÊt cã Ých trong ®iÒu trÞ hµng ngµy. Nã gióp thÇy thuèc chó ý ®Õn tõng c¬ thÓ bÖnh riªng biÖt. II. XÕp lo¹i bÖnh Cã nhiÒu c¸ch, mçi c¸ch ®Òu mang nh÷ng lîi Ých nhÊt ®Þnh (vÒ nhËn thøc vµ vÒ thùc hµnh). Do vËy, chóng tån t¹i mµ kh«ng phñ ®Þnh nhau. Trªn thùc tÕ, ng−êi ta ®; ph©n lo¹i bÖnh theo: + C¬ quan m¾c bÖnh: bÖnh tim, bÖnh phæi, bÖnh gan,... Mçi bÖnh lo¹i nµy ®; cã riªng mét chuyªn khoa nghiªn cøu vµ ®iÒu trÞ. + Nguyªn nh©n g©y bÖnh: bÖnh nhiÔm khuÈn, bÖnh nghÒ nghiÖp. + Tuæi vµ giíi: bÖnh s¶n khoa, bÖnh cña gia sóc non, bÖnh l;o ho¸,... + Sinh th¸i, ®Þa d−: bÖnh xø l¹nh, bÖnh nhiÖt ®íi. + BÖnh sinh: bÖnh dÞ øng, bÖnh tù miÔn, sèc, bÖnh cã viªm. III. C¸c thêi kú cña mét bÖnh §iÓn h×nh, mét bÖnh cô thÓ gåm 4 thêi kú, mÆc dï nhiÒu khi thiÕu mét thêi kú nµo ®ã. - Thêi kú ñ bÖnh (tiÒm tµng): kh«ng cã biÓu hiÖn l©m sµng nµo nh−ng ngµy nay b»ng c¸c biÖn ph¸p hiÖn ®¹i, nhiÒu bÖnh ®; ®−îc chÈn ®o¸n ngay tõ thêi kú nµy. NhiÒu bÖnh qu¸ cÊp tÝnh do c¸c t¸c nh©n qu¸ m¹nh, cã thÓ kh«ng cã thêi kú nµy (chÕt do báng, ®iÖn giËt, mÊt m¸u qu¸ lín, c¸c bÖnh ë thÓ qu¸ cÊp tÝnh,...). - Thêi kú khëi ph¸t: xuÊt hiÖn mét sè triÖu chøng ®Çu tiªn (khã chÈn ®o¸n chÝnh x¸c). ë thêi kú nµy xÐt nghiÖm cã vai trß rÊt lín. - Thêi kú toµn ph¸t: xuÊt hiÖn triÖu chøng ®Çy ®ñ vµ ®iÓn h×nh nhÊt. Tuy nhiªn vÉn cã nh÷ng thÓ kh«ng ®iÓn h×nh. - Thêi kú kÕt thóc: cã thÓ kh¸c nhau tuú bÖnh, tuú c¸ thÓ (khái, chÕt, di chøng, trë thµnh m¹n tÝnh). Tuy nhiªn, nhiÒu bÖnh hoÆc nhiÒu thÓ bÖnh cã thÓ thiÕu mét hay hai thêi kú nµo ®ã. VÝ dô: báng toµn th©n, hoÆc ®iÖn giËt kh«ng cã thêi kú ñ bÖnh. 8
Kh¸i niÖm vÒ m«n häc bÖnh néi khoa gia sóc I. Kh¸i niÖm vÒ m«n häc 1. Kh¸i niÖm vÒ m«n häc: m«n häc "BÖnh néi khoa gia sóc" hay cßn gäi lµ “bÖnh kh«ng l©y ë gia sóc” lµ m«n häc chuyªn nghiªn cøu nh÷ng bÖnh kh«ng cã tÝnh chÊt l©y lan ë gia sóc. 2. Kh¸i niÖm vÒ bÖnh néi khoa gia sóc: BÖnh néi khoa gia sóc hay cßn gäi lµ bÖnh th«ng th−êng, lµ nh÷ng bÖnh kh«ng cã tÝnh chÊt truyÒn nhiÔm, kh«ng l©y lan tõ con nµy sang con kh¸c. VÝ dô: BÖnh viªm ruét cata; bÖnh viªm thËn, bÖnh viªm phæi lµ nh÷ng bÖnh néi khoa II. NhiÖm vô cña m«n häc M«n häc cã nhiÖm vô nghiªn cøu: 1. Nguyªn nh©n g©y bÖnh Nguyªn nh©n g©y bÖnh néi khoa cho gia sóc rÊt ®a d¹ng vµ phøc t¹p. Cã nh÷ng nguyªn nh©n thuéc vÒ di truyÒn, nguyªn nh©n do ch¨m sãc, nu«i d−ìng, ¨n uèng kh«ng ®óng khoa häc, hoÆc do c¸c nh©n tè vËt lý, hãa häc, vi sinh vËt, còng cã tr−êng hîp x¶y ra do kÕ ph¸t bÖnh truyÒn nhiÔm, bÖnh ký sinh trïng. VÝ dô: BÖnh viªm ruét cata cÊp tÝnh ë gia sóc do nhiÒu nguyªn nh©n g©y nªn. Nh−: - Do thøc ¨n kÐm phÈm chÊt (thøc ¨n «i mèc, thøc ¨n cã nhiÔm chÊt ®éc). - Do gia sóc bÞ nhiÔm l¹nh - Do ch¨m sãc nu«i d−ìng gia sóc kÐm - Do kÕ ph¸t tõ mét sè bÖnh kh¸c (kÕ ph¸t tõ mét sè bÖnh truyÒn nhiÔm, bÖnh ký sinh trïng,...) - Do m«i tr−êng ch¨n nu«i bÈn thØu, con vËt dÔ bÞ nhiÔm mét sè vi khuÈn ®−êng ruét (vÝ dô: vi khuÈn E. coli, Salmonella, Clostridium perfringens,...). Do vËy, viÖc nghiªn cøu nguyªn nh©n ®Ó t×m ra nguyªn nh©n nµo lµ chÝnh vµ nguyªn nh©n nµo lµ phô ®Ó ®−a ra ph¸c ®å ®iÒu trÞ cã hiÖu qu¶ nhÊt lµ rÊt quan träng. 2. C¬ chÕ sinh bÖnh ViÖc nghiªn cøu c¬ chÕ sinh bÖnh cña mét bÖnh lµ hÕt søc quan träng. Bëi v×, trong qu¸ tr×nh ®iÒu trÞ bÖnh nÕu biÕt ®−îc c¬ chÕ sinh bÖnh ng−êi ta sÏ ®a ra c¸c biÖn ph¸p ®Ó c¾t ®øt mét hay nhiÒu giai ®o¹n g©y bÖnh cña bÖnh, tõ ®ã sÏ ®èi phã ®−îc víi sù tiÕn triÓn cña bÖnh theo c¸c h−íng kh¸c nhau. VÝ dô: Trong bÖnh viªm phÕ qu¶n phæi (qu¸ tr×nh viªm lµm cho phæi bÞ sung huyÕt vµ tiÕt nhiÒu dÞch viªm ®äng l¹i trong lßng phÕ qu¶n g©y trë ng¹i qu¸ tr×nh h« hÊp dÉn ®Õn gia sóc khã thë, n−íc mòi ch¶y nhiÒu, ho). Do vËy, khi ®iÒu trÞ ngoµi viÖc dïng kh¸ng sinh tiªu diÖt vi khuÈn cßn dïng thuèc gi¶m ho vµ gi¶m dÞch thÊm xuÊt ®Ó tr¸nh hiÖn t−îng viªm lan réng. 9
Giáo trình Bệnh nội khoa gia súc 3. TriÖu chøng cña bÖnh Nghiªn cøu triÖu chøng l©m sµng vµ triÖu chøng phi l©m sµng, ®Ó cã ®ñ t− liÖu gióp cho sù chÈn ®o¸n bÖnh ®−îc nhanh chãng, chÝnh x¸c. Tõ ®ã, nhanh chãng ®−a ra ph¸c ®å ®iÒu trÞ cã hiÖu qu¶ cao. 4. Nghiªn cøu c¸c ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n Trong qu¸ tr×nh chÈn ®o¸n bÖnh, hiÖu qu¶ chÈn ®o¸n dùa vµo ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n. Do vËy, ®Ó cã hiÖu qu¶ chÈn ®o¸n nhanh vµ chÝnh x¸c th× chóng ta ph¶i th−êng xuyªn nghiªn cøu ®Ó ®−a ra nh÷ng ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n tiªn tiÕn cho kÕt qu¶ chÈn ®o¸n nhanh vµ chÝnh x¸c. Tõ ®ã x©y dùng ph¸c ®å ®iÒu trÞ cã hiÖu qu¶ cao. KÕt qu¶ chÈn ®o¸n chñ yÕu dùa vµo mÊy yÕu tè sau: - Hái bÖnh: Qua hái bÖnh sÏ biÕt ®−îc hoµn c¶nh g©y bÖnh, møc ®é bÖnh, thÓ bÖnh vµ bÖnh sö cña gia sóc bÖnh. - C¸c ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n: HiÖu qu¶ chÈn ®o¸n tû lÖ thuËn víi ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n (ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n cÇn tiªn tiÕn, hiÖn ®¹i th× hiÖu qu¶ chÈn ®o¸n cµng cao. C¸c ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n bÖnh ph¸t triÓn cïng víi sù ph¸t triÓn tiÕn bé khoa häc kü thuËt cña x; héi. C¸c ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n bÖnh hiÖn nay lµ: - C¸c ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n l©m sµng (nh×n, sê n¾n, gâ, nghe) - C¸c ph−¬ng ph¸p phi l©m sµng (b»ng c¸c xÐt nghiÖm) ®Ó t×m ra tÝnh chÊt ®Æc thï cña bÖnh (khi c¸c bÖnh cã tÝnh chÊt l©m sµng gièng nhau). - C¸c ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n chuyªn biÖt (X quang, néi soi, siªu ©m,...). C¸c ph−¬ng ph¸p nµy ®−îc sö dông khi th«ng qua chØ tiªu vµ tÝnh chÊt l©m sµng cña bÖnh vÉn kh«ng x¸c ®Þnh ®−îc bÖnh. VÝ dô: BÖnh viªm bao tim do ngo¹i vËt ë thêi k× ®Çu, sái thËn, c¸c bÖnh ë van tim. C¸c tr−êng hîp nµy nÕu chØ sö dông ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n l©m sµng th× kh«ng x¸c ®Þnh ®−îc bÖnh. Do vËy, ph¶i dïng ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n chuyªn biÖt míi x¸c ®Þnh ®−îc bÖnh. 5. Nghiªn cøu tiªn l−îng cña bÖnh §Ó ®¸nh gi¸ ®−îc møc ®é cña bÖnh vµ kh¶ n¨ng håi phôc cña bÖnh. Tõ ®ã ®−a ra quyÕt ®Þnh ®iÒu trÞ hay kh«ng ®iÒu trÞ vµ ®−a ra ph¸c ®å ®iÒu trÞ thÝch hîp. 6. Nghiªn cøu biÖn ph¸p ®iÒu trÞ §Ó t×m ra c¸c biÖn ph¸p ®iÒu trÞ cã hiÖu qu¶ cao vµ rót ng¾n liÖu tr×nh ®iÒu trÞ. Tõ ®ã, tr¸nh ®−îc sù l;ng phÝ thuèc vµ n©ng cao hiÖu qu¶ kinh tÕ trong ®iÒu trÞ. III. Sù kh¸c nhau gi÷a bÖnh néi khoa vµ bÖnh truyÒn nhiÔm BÖnh néi khoa vµ bÖnh truyÒn nhiÔm cã sù kh¸c nhau vÒ : 1. Nguyªn nh©n g©y bÖnh + Nguyªn nh©n g©y bÖnh néi khoa gåm nhiÒu yÕu tè (m«i tr−êng, thêi tiÕt, thøc ¨n, ch¨m sãc nu«i d−ìng,...). VÝ dô: BÖnh viªm phÕ qu¶n phæi ë gia sóc do nhiÒu yÕu tè g©y nªn: - Do ch¨m sãc nu«i d−ìng gia sóc kÐm 10
- Do gia sóc bÞ nhiÔm l¹nh ®ét ngét - Do kÕ ph¸t tõ mét sè bÖnh kh¸c (kÕ ph¸t tõ bÖnh giun ë phÕ qu¶n,...) - Do gia sóc hÝt ph¶i mét sè khÝ ®éc trong chuång nu«i (H2S, NH3,...) + Nguyªn nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm lµ vi sinh vËt vµ chØ cã mét. VÝ dô: bÖnh tô huyÕt trïng ë gia sóc chØ do vi khuÈn Pasteurella g©y nªn, bÖnh phã th−¬ng hµn ë gia sóc chØ do vi khuÈn Salmonella g©y nªn. 2. TÝnh chÊt l©y lan + BÖnh néi khoa: kh«ng cã sù l©y lan gi÷a con vËt khoÎ víi con vËt èm khi tiÕp xóc víi nhau, hoÆc khi con vËt kháe tiÕp xóc trùc tiÕp víi chÊt th¶i cña con vËt èm. VÝ dô ë bÖnh viªm ruét, bÖnh viªm phæi, bÖnh viªm thËn,... + BÖnh truyÒn nhiÔm: cã sù l©y lan gi÷a con vËt khoÎ víi con vËt èm khi tiÕp xóc víi nhau, hoÆc con vËt kháe tiÕp xóc víi chÊt th¶i cña con vËt èm vµ dÔ dµng g©y nªn æ dÞch lín. VÝ dô: ë bÖnh dÞch t¶ lîn, bÖnh lë måm long mãng, bÖnh cóm gµ,... 3. Sù h×nh thµnh miÔn dÞch + ë bÖnh néi khoa: kh«ng cã sù h×nh thµnh miÔn dÞch cña c¬ thÓ sau khi con vËt bÖnh khái bÖnh. Do vËy, trong qu¸ tr×nh sèng con vËt cã thÓ m¾c mét bÖnh nhiÒu lÇn. VÝ dô: bÖnh viªm thËn cÊp, bÖnh viªm ruét, bÖnh viªm phæi,... + ë bÖnh truyÒn nhiÔm: hÇu hÕt c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm cã sù h×nh thµnh miÔn dÞch cña c¬ thÓ khi con vËt bÖnh khái bÖnh. Do vËy, trong qu¸ tr×nh sèng con vËt hiÕm khi m¾c l¹i bÖnh ®ã n÷a. VÝ dô khi gµ m¾c bÖnh Newcastle vµ khái bÖnh th× con gµ ®ã hiÕm khi m¾c l¹i bÖnh nµy n÷a. 11
Giáo trình Bệnh nội khoa gia súc §¹i c−¬ng vÒ ®iÒu trÞ häc I. Kh¸i niÖm vÒ ®iÒu trÞ häc Kh¸i niÖm vÒ ®iÒu trÞ häc cã liªn quan rÊt mËt thiÕt víi sù hiÓu biÕt cña con ng−êi vÒ nguyªn nh©n vµ c¬ chÕ sinh bÖnh. ChÝnh v× vËy, còng nh− c¸c kh¸i niÖm kh¸c, kh¸i niÖm vÒ ®iÒu trÞ lu«n thay ®æi qua c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn kh¸c nhau cña lÞch sö loµi ng−êi. ë thêi kú m«ng muéi: víi kh¶ n¨ng t− duy vµ hiÓu biÕt cña con ng−êi víi thÕ giíi tù nhiªn cßn hÕt søc h¹n chÕ, ng−êi ta cho r»ng v¹n vËt ®Òu do ®Êng thÇn linh, siªu nhiªn t¹o ra. Do ®ã, bÖnh tËt lµ sù trõng ph¹t cña ®Êng thÇn linh, lµ sù quÊy ph¸, ¸m ¶nh cña ma tµ, quû qu¸i. ChÝnh v× vËy, quan niÖm vÒ ®iÒu trÞ ë thêi kú nµy lµ tÕ lÔ, cóng khÊn vµ cÇu xin c¸c ®Êng thÇn linh hoÆc nhê c¸c ®Êng thÇn linh xua ®uæi tµ ma ®Ó ban cho ®−îc khái bÖnh. §©y lµ nh÷ng quan niÖm duy t©m hÕt søc sai lÇm vÒ c¸c vËt vµ c¸c hiÖn t−îng trong tù nhiªn còng nh− vÒ bÖnh. Quan niÖm nµy hiÖn nay vÉn cßn tån t¹i ë mét sè c¸c th«n b¶n cña c¸c vïng miÒn nói, hoÆc mét bé phËn d©n c− trong c¸c x; héi v¨n minh. §Õn thêi kú v¨n minh cæ ®¹i: con ng−êi ®; biÕt s¶n xuÊt vµ sö dông c¸c c«ng cô lao ®éng b»ng kim lo¹i, tõ ®ã víi c¸c trùc quan cña m×nh ng−êi Trung Quèc cæ ®¹i ®; cho r»ng: V¹n vËt trong tù nhiªn ®Òu ®−îc cÊu thµnh 5 nguyªn tè (kim, méc, thuû, ho¶ thæ). C¸c mèi quan hÖ nµy n»m trong mèi t−¬ng sinh hoÆc t−¬ng kh¾c rµng buéc lÉn nhau vµ cïng nhau tån t¹i. BÖnh tËt lµ sù mÊt c©n b»ng gi÷a c¸c mèi quan hÖ nµy. Tõ ®ã ng−êi ta cho r»ng ®iÒu trÞ lµ lËp l¹i mèi c©n b»ng gi÷a c¸c yÕu tè nµy b»ng c¸ch kÝch thÝch mÆt yÕu (bæ) vµ ¸p chÕ mÆt m¹nh (t¶). ë thêi kú hiÖn ®¹i: Khi tr×nh ®é khoa häc ®; cã nh÷ng b−íc ph¸t triÓn v−ît bËc trªn nhiÒu lÜnh vùc, con ng−êi ®; cã nh÷ng hiÓu biÕt ngµy cµng s©u s¾c h¬n vÒ bÖnh nguyªn häc vµ sinh bÖnh häc th× quan niÖm vÒ ®iÒu trÞ còng chuÈn x¸c vµ khoa häc h¬n. Vµ tõ ®ã ng−êi ta ®−a ra nh÷ng kh¸i niÖm vÒ ®iÒu trÞ häc cã tÝnh khoa häc. §iÒu trÞ häc lµ m«n häc nh»m ¸p dông nh÷ng ph−¬ng ph¸p ch÷a bÖnh tèt nhÊt, an toµn nhÊt t¸c ®éng ®èi víi c¬ thÓ bÖnh ®Ó lµm cho c¬ thÓ ®ang m¾c bÖnh nhanh chãng håi phôc trë l¹i b×nh th−êng vµ mang l¹i søc khoÎ vµ kh¶ n¨ng lµm viÖc, nh−: + Dïng thuèc (nh− dïng kh¸ng sinh trong ®iÒu trÞ nhiÔm khuÈn, bæ sung canxi, phospho vµ vitamin D trong bÖnh mÒm x−¬ng vµ cßi x−¬ng,...). + Dïng ho¸ chÊt (nh− dïng xanh methylen trong ®iÒu trÞ tróng ®éc HCN, dïng Na2SO4 hoÆc MgSO4 trong tÈy röa ruét ë bÖnh viªm ruét hay trong ch−íng h¬i d¹ cá, t¾c nghÏn d¹ l¸ s¸ch). + Dïng lý liÖu ph¸p (nh− dïng ¸nh s¸ng, dïng nhiÖt, dïng n−íc, dïng dßng ®iÖn,...). + §iÒu tiÕt sù ¨n uèng vµ hé lý tèt (nh− trong bÖnh xeton huyÕt ph¶i gi¶m thøc ¨n chøa nhiÒu protein, lipit vµ t¨ng thøc ¨n th« xanh, trong bÖnh viªm ruét Øa ch¶y ph¶i gi¶m thøc ¨n xanh chøa nhiÒu n−íc vµ thøc ¨n tanh,...). 12
II. Nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n trong ®iÒu trÞ häc §iÒu trÞ häc hiÖn ®¹i lµ kÕ thõa sù nghiÖp cña c¸c nhµ y häc lçi l¹c (B«tkin, Pavlop,...). Dùa trªn quan ®iÓm c¬ b¶n lµ “C¬ thÓ lµ mét khèi thèng nhÊt, hoµn chØnh, lu«n lu«n liªn hÖ chÆt chÏ víi ngo¹i c¶nh vµ chÞu sù chØ ®¹o cña thÇn kinh trung −¬ng”. Víi sù tiÕn bé kh«ng ngõng cña sinh häc, y häc, d−îc häc, ®iÒu trÞ häc lu«n lu«n thay ®æi vÒ ph−¬ng ph¸p vµ kü thuËt. Tuy vËy, vÉn cã nh÷ng nguyªn t¾c kh«ng thay ®æi vµ lu«n lu«n ®óng mµ ng−êi thÇy thuèc ph¶i n¾m v÷ng. Nh÷ng nguyªn t¾c chÝnh gåm: 1. Nguyªn t¾c sinh lý Chóng ta thÊy r»ng mäi ho¹t ®éng cña c¬ thÓ ®Òu chÞu sù chØ ®¹o cña hÖ thÇn kinh víi môc ®Ých lµ ®Ó thÝch nghi víi ngo¹i c¶nh lu«n lu«n thay ®æi, n©ng cao ®−îc søc chèng ®ì víi bÖnh nguyªn mµ ta gäi chung lµ ph¶n x¹ b¶o hé cña c¬ thÓ (®ã lµ hiÖn t−îng thùc bµo, qu¸ tr×nh sinh tÕ bµo, m« bµo míi, h×nh thµnh miÔn dÞch, gi¶i ®éc,...). Do vËy, theo nguyªn t¾c nµy tøc lµ chóng ta ph¶i t¹o cho c¬ thÓ bÖnh thÝch nghi trong hoµn c¶nh thuËn lîi ®Ó n©ng cao søc chèng ®ì bÖnh nguyªn, cô thÓ: + §iÒu chØnh khÈu phÇn thøc ¨n (vÝ dô: trong chøng xeton huyÕt ph¶i t¨ng l−îng gluxit vµ gi¶m l−îng protein, lipit trong khÈu phÇn thøc ¨n; trong bÖnh viªm ruét Øa ch¶y ph¶i gi¶m khÈu phÇn thøc ¨n xanh nhiÒu n−íc vµ thøc ¨n tanh,...). + T¹o ®iÒu kiÖn tiÓu khÝ hËu thÝch hîp (vÝ dô: trong bÖnh c¶m nãng, c¶m n¾ng ph¶i ®Ó gia sóc n¬i tho¸ng vµ m¸t). + Gi¶m bít kÝch thÝch ngo¹i c¶nh (vÝ dô: trong bÖnh uèn v¸n, chã d¹i th× ph¶i tr¸nh ¸nh s¸ng, n−íc, c¸c kÝch thÝch t¸c ®éng m¹nh) + T×m mäi biÖn ph¸p ®Ó t¨ng søc ®Ò kh¸ng c¬ thÓ, t¨ng c−êng sù b¶o vÖ cña da vµ niªm m¹c (b»ng dïng vitamin A, vitamin C), t¨ng c−êng thùc bµo cña b¹ch cÇu, t¨ng sù h×nh thµnh kh¸ng thÓ, t¨ng sù gi¶i ®éc cña gan vµ thËn,... 2. Nguyªn t¾c chñ ®éng tÝch cùc Theo nguyªn t¾c nµy ®ßi hái ng−êi thÇy thuèc ph¶i thÊm nhuÇn ph−¬ng ch©m “ch÷a bÖnh nh− cøu ho¶”. Tøc lµ ph¶i: + Kh¸m bÖnh sím + ChÈn ®o¸n bÖnh nhanh + §iÒu trÞ kÞp thêi + §iÒu trÞ liªn tôc vµ ®ñ liÖu tr×nh + Chñ ®éng ng¨n ngõa nh÷ng diÔn biÕn cña bÖnh theo c¸c chiÒu h−íng kh¸c nhau (VÝ dô: trong bÖnh ch−íng h¬i d¹ cá sÏ dÉn tíi t¨ng ¸p lùc xoang bông vµ chÌn Ðp phæi lµm cho gia sóc ng¹t thë mµ chÕt. Do vËy, trong qu¸ tr×nh ®iÒu trÞ cÇn theo dâi sù tiÕn triÓn cña qu¸ tr×nh lªn men sinh h¬i trong d¹ cá. + KÕt hîp c¸c biÖn ph¸p ®iÒu trÞ ®Ó thu ®−îc hiÖu qu¶ ®iÒu trÞ cao. VÝ dô: trong bÖnh viªm phæi ë bª, nghÐ cã thÓ dïng mét trong c¸c biÖn ph¸p ®iÒu trÞ sau: - Dïng kh¸ng sinh tiªm b¾p kÕt hîp víi thuèc trî søc, trî lùc vµ c¸c thuèc ®iÒu trÞ triÖu chøng. 13
Giáo trình Bệnh nội khoa gia súc - Dïng kh¸ng sinh kÕt hîp víi Novocain ë nång ®é 0,25- 0,5% phong bÕ h¹ch sao. Trong 2 ph−¬ng ph¸p nµy th× ph−¬ng ph¸p phong bÕ cã hiÖu qu¶ ®iÒu trÞ vµ hiÖu qu¶ kinh tÕ cao nhÊt. Do vËy ta nªn chän ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ thø hai. 3. Nguyªn t¾c tæng hîp (§iÒu trÞ ph¶i toµn diÖn) C¬ thÓ lµ mét khèi thèng nhÊt vµ chÞu sù chØ ®¹o cña hÖ thÇn kinh. Do vËy, khi mét khÝ quan trong c¬ thÓ bÞ bÖnh ®Òu ¶nh h−ëng ®Õn toµn th©n. Cho nªn trong c«ng t¸c ®iÒu trÞ muèn thu ®−îc hiÖu qu¶ cao chóng ta kh«ng chØ dïng mét lo¹i thuèc, mét biÖn ph¸p, ®iÒu trÞ côc bé ®èi víi c¬ thÓ bÖnh mµ ph¶i dïng nhiÒu lo¹i thuèc, nhiÒu biÖn ph¸p, ®iÒu trÞ toµn th©n. VÝ dô: trong bÖnh viªm ruét Øa ch¶y do nhiÔm khuÈn ë gia sóc. Ngoµi viÖc dïng thuèc diÖt vi khuÈn cßn ph¶i dïng thuèc n©ng cao søc ®Ò kh¸ng, trî søc, trî lùc, bæ sung c¸c chÊt ®iÖn gi¶i cho c¬ thÓ kÕt hîp víi ch¨m sãc hé lý tèt. Trong bÖnh béi thùc d¹ cá, ngoµi biÖn ph¸p dïng thuèc lµm t¨ng nhu ®éng d¹ cá cßn ph¶i dïng thuèc lµm nh;o thøc ¨n trong d¹ cá, trî søc, trî lùc vµ t¨ng c−êng gi¶i ®éc cho c¬ thÓ cßn ph¶i lµm tèt kh©u hé lý ch¨m sãc (cô thÓ: ®Ó gia sóc ë t− thÕ ®Çu cao ®u«i thÊp, xoa bãp vïng d¹ cá th−êng xuyªn). 4. Nguyªn t¾c ®iÒu trÞ theo tõng c¬ thÓ (®iÒu trÞ ph¶i an toµn vµ hîp lý) Cïng mét lo¹i kÝch thÝch bÖnh nguyªn, nh−ng ®èi víi tõng c¬ thÓ th× sù biÓu hiÖn vÒ bÖnh lý cã kh¸c nhau (sù kh¸c nhau ®ã lµ do sù ph¶n øng cña tõng c¬ thÓ vµ do c¬ n¨ng b¶o vÖ, lo¹i h×nh thÇn kinh cña mçi con vËt cã kh¸c nhau). Do vËy trong ®iÒu trÞ cÇn ph¶i chó ý tíi tr¹ng th¸i cña tõng con bÖnh ®Ó ®−a ra ph¸c ®å ®iÒu trÞ thÝch hîp, tr¸nh tr−êng hîp dïng mét lo¹i thuèc cho mét lo¹i bÖnh, mét lo¹i thuèc cho tÊt c¶ c¸c lo¹i con bÖnh kh¸c nhau mµ kh«ng qua kh¸m bÖnh, tr¸nh tr−êng hîp nghe bÖnh råi kª ®¬n. Sö dông thuèc nµo hoÆc mét ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ nµo, tr−íc hÕt ph¶i chó ý ®Õn vÊn ®Ò an toµn (tr−íc hÕt ph¶i kh«ng cã h¹i). Tõ l©u ®êi nay nã vÉn lµ mét ph−¬ng ch©m hµng ®Çu mçi khi tiÕn hµnh ®iÒu trÞ. TÊt nhiªn trong ®iÒu trÞ ®«i khi còng cã thÓ x¶y ra nh÷ng biÕn chøng hoÆc nh÷ng t¸c dông phô kh«ng mong muèn, nh−ng ph¶i l−êng tr−íc vµ ph¶i hÕt søc h¹n chÕ sù xuÊt hiÖn cña chóng ë møc tèi ®a cho phÐp vµ ph¶i cã sù chuÈn bÞ ®èi phã khi chóng xuÊt hiÖn. Mçi khi tiÕn hµnh ®iÒu trÞ cho bÊt cø con bÖnh nµo, ph¶i cã sù c©n nh¾c kü l−ìng. Cho thuèc g× ph¶i dùa trªn c¬ së chÈn ®o¸n bÖnh chÝnh x¸c vµ toµn diÖn, ph©n biÖt bÖnh chÝnh vµ bÖnh phô, nguyªn nh©n vµ triÖu chøng, thÓ bÖnh vµ biÕn chøng, c¬ ®Þa vµ hoµn c¶nh cña con bÖnh. §iÒu nµy lµm ®−îc tèt hay kh«ng lµ tuú thuéc vµo ®é chuyªn m«n cña ng−êi thÇy thuèc, kiÕn thøc vµ bÖnh häc, kinh nghiÖm hµnh nghÒ cña tõng ng−êi. ChÊt l−îng ®iÒu trÞ phô thuéc phÇn lín vµo ®é chÝnh x¸c cña chÈn ®o¸n, sù theo dâi s¸t sao cña ng−êi thùc hiÖn y lÖnh vµ kh¶ n¨ng ®¸nh gi¸ tiªn l−îng bÖnh cña thÇy thuèc. VÝ dô. Trong bÖnh béi thùc d¹ cá thuèc cã t¸c dông lµm t¨ng nhu ®éng d¹ cá m¹nh nhÊt lµ pilocarpin, nh−ng ë gia sóc cã chöa th× kh«ng dïng ®−îc (v× nã sÏ g©y sÈy thai). Cho nªn, ®Ó kh«ng g©y sÈy thai vµ con vËt vÉn khái bÖnh th× ng−êi b¸c sÜ ph¶i trùc tiÕp kh¸m bÖnh vµ ®−a ra ph¸c ®å ®iÒu trÞ thÝch hîp. Tãm l¹i theo nguyªn t¾c nµy, ng−êi ta ®; ®−a ra nh÷ng chØ ®Þnh vµ chèng chØ ®Þnh khi dïng thuèc, liÒu l−îng thuèc cho tõng lo¹i, tõng c¸ thÓ, tuæi cña gia sóc,... Nh»m môc ®Ých lµ t¹o ®iÒu kiÖn cho con bÖnh nhanh chãng trë l¹i kháe m¹nh b×nh th−êng vµ kh«ng g©y t¸c h¹i g× cho c¬ thÓ. 14
5. §iÒu trÞ ph¶i cã kÕ ho¹ch §¸nh trËn ph¶i cã kÕ ho¹ch t¸c chiÕn, chiÕn ®Êu víi bÖnh tËt còng ph¶i cã kÕ ho¹ch cô thÓ, tuú theo t×nh tr¹ng bÖnh nÆng hay nhÑ, cÊp hay m¹n tÝnh. Muèn lµm kÕ ho¹ch ®iÒu trÞ, ph¶i dùa trªn c¬ së biÕt bÖnh, biÕt con bÖnh, biÕt thuèc. 5.1. BiÕt bÖnh Lµ cã chÈn ®o¸n râ rµng, cã tr−êng hîp nguyªn nh©n biÕt ®−îc ngay, dÔ dµng do ®ã cã thÓ ®iÒu trÞ ngay nguyªn nh©n, ®ã lµ tr−êng hîp lý t−ëng. Nh−ng còng cã tr−êng hîp khã, ch−a biÕt ngay nguyªn nh©n, lóc nµy ph¶i cã h−íng t×m bÖnh ngay tõ lóc ®Çu, vÒ sau sÏ ®iÒu chØnh l¹i chÈn ®o¸n. BiÕt bÖnh vÒ ph−¬ng diÖn ®iÒu trÞ häc cßn lµ biÕt kh¶ n¨ng cña y häc hiÖn nay cã thÓ gi¶i quyÕt ®−îc bÖnh hay kh«ng. NÕu lµ tr−êng hîp bÖnh thuéc lo¹i cã thÓ ®iÒu trÞ khái h¼n ®−îc th× lóc nµy nªn khÈn tr−¬ng ®iÒu trÞ. NÕu lµ tr−êng hîp bÖnh ch−a cã thÓ ch÷a ®−îc ch¾c ch¾n th× ph¶i cho lo¹i th¶i 5.2. BiÕt con bÖnh BiÕt bÖnh còng ch−a ®ñ ®Ó ®iÒu trÞ mµ cßn cÇn ph¶i biÕt con bÖnh. Trong viÖc ®iÒu trÞ bÖnh, ng−êi thÇy thuèc cã mét vai trß quan träng. Hä ph¶i cã kiÕn thøc y häc réng, ph¶i n¾m ®−îc nh÷ng ®iÒu cÇn biÕt tèi thiÓu vÒ c¸c chuyªn khoa kh¸c, cã nh− vËy míi tr¸nh ®−îc thiÕu sãt trong c«ng t¸c hµng ngµy, nhÊt lµ ®èi víi nh÷ng tr−êng hîp cÊp cøu. 5.3. BiÕt thuèc ThÇy thuèc ph¶i n¾m v÷ng nh÷ng thuèc m×nh dù ®Þnh dïng trong ®iÒu trÞ. Do vËy, biÕt bÖnh, biÕt con bÖnh còng ch−a ®ñ mµ cÇn biÕt râ thuèc vµ ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ ®Ó ¸p dông cho ®óng chØ ®Þnh, ®¹t hiÖu qu¶ tèi −u. Cô thÓ lµ cÇn ph¶i biÕt d−îc tÝnh, liÒu l−îng, kh¶ n¨ng t¸c dông cña thuèc, n¾m ch¾c c¸ch sö dông thuèc nh− uèng, tiªm, truyÒn, thuèc d¸n, thuèc ®¹n, thuèc nhá. VÒ biÖt d−îc (hiÖn nay cã rÊt nhiÒu, tõ nhiÒu nguån trong n−íc vµ n−íc ngoµi) cÇn ph¶i biÕt ho¹t chÊt lµ g×, liÒu l−îng tèi ®a, tèi thiÓu. VÒ thuèc ®éc, cÇn biÕt thuèc b¶ng nµo cña quy chÕ thuèc ®éc, liÒu l−îng tèi ®a cho mét lÇn vµ cho 24 giê. 6. §iÒu trÞ ph¶i ®−îc theo dâi chÆt chÏ 6.1. Theo dâi t¸c dông cña thuèc Ph¶i theo dâi chÆt chÏ ®Ó xem thuèc cã t¸c dông hay kh«ng, ®Æc biÖt chó ý khi cho thuèc ®óng quy c¸ch nh−ng bÖnh kh«ng thuyªn gi¶m, kh«ng khái. Trong tr−êng hîp nµy, nªn kiÓm tra xem chñ con bÖnh cã thùc hiÖn ®óng nh− trong ®¬n thuèc hay kh«ng, thuèc cßn thêi h¹n hay ®; qu¸ h¹n, ®; bÞ h− háng, thuèc pha chÕ cã ®óng tiªu chuÈn d−îc ®iÓn hay kh«ng. Còng nªn kiÓm tra l¹i chÕ ®é ¨n uèng, chÕ ®é nghØ ng¬i. Cã tr−êng hîp cÇn xÐt l¹i chÈn ®o¸n xem cã biÕn chøng míi xuÊt hiÖn hay kh«ng. 6.2. Tr−êng hîp dïng nhiÒu thuèc cïng mét lóc Khi dïng nhiÒu thuèc cïng mét lóc, ph¶i l−u ý ®Õn kh¶ n¨ng t−¬ng kÞ thuèc. T−¬ng kÞ thuèc lµ ¶nh h−ëng t¸c ®éng qua l¹i gi÷a hai hoÆc nhiÒu vÞ thuèc víi nhau, dÉn tíi sù biÕn ®æi mét phÇn hoÆc toµn bé c¸c tÝnh chÊt lý ho¸ cña thuèc trong ®¬n thuèc hoÆc t¸c dông ch÷a bÖnh cña nh÷ng vÞ thuèc chÝnh trong ®¬n thuèc ®ã. 15
Giáo trình Bệnh nội khoa gia súc Tr−íc khi pha chÕ thuèc, cÇn nghiªn cøu kü xem cã t−¬ng kÞ gi÷a c¸c chÊt kh«ng. Muèn vËy cÇn ph¶i vËn dông nh÷ng kiÕn thøc ®; n¾m ®−îc còng nh− kinh nghiÖm trong thùc tÕ pha chÕ ®Ó cã thÓ kÕt luËn ®¬n thuèc cã t−¬ng kÞ hay kh«ng vµ tõ ®ã ®Ò ra c¸ch kh¾c phôc nÕu cã thÓ ®−îc. 6.3. ViÖc theo dâi c¸c tai biÕn cã thÓ x¶y ra C«ng t¸c ®iÒu trÞ ph¶i lµ mét viÖc tÝnh to¸n kü l−ìng, c©n nh¾c gi÷a nguy hiÓm do bÖnh vµ nguy hiÓm do thuèc g©y ra. Cã nh÷ng nguy hiÓm bÊt ngê kh«ng l−êng tr−íc ®−îc. Còng cã nh÷ng nguy hiÓm cã thÓ biÕt tr−íc ®−îc nh−ng thÇy thuèc vµ con bÖnh cã thÓ chÊp nhËn ®−îc v× kh«ng thÓ cã gi¶i ph¸p nµo h¬n ®−îc. Cã nh÷ng tai biÕn do thuèc qu¸ liÒu. §¸ng chó ý lµ nh÷ng tr−êng hîp kh«ng ph¶i lµ qu¸ liÒu tèi ®a quy ®Þnh trong d−îc lý, d−îc ®iÓn mµ qu¸ liÒu so víi t×nh tr¹ng con bÖnh. V× nh÷ng lý do trªn, khi ®; tiÕn hµnh ®iÒu trÞ ph¶i cã theo dâi s¸t sao. III. C¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ Trong qu¸ tr×nh ®Êu tranh víi bÖnh tËt, con ng−êi cã mét sè kinh nghiÖm truyÒn l¹i tõ ®êi nµy qua ®êi kh¸c víi sù ph¸t triÓn cña y häc nãi riªng vµ khoa häc nãi chung, nh÷ng kinh nghiÖm ®ã ®−îc sµng läc cho ®Õn ngµy nay. Nh÷ng ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ hiÖu qu¶ ®−îc c¶i tiÕn vµ n©ng cao kh«ng ngõng. Nh÷ng ph−¬ng ph¸p Ýt hiÖu qu¶ hoÆc cã h¹i ®−îc lo¹i bá dÇn dÇn, nh÷ng bµi thuèc vµ kü thuËt phßng ch÷a bÖnh cµng ®a d¹ng phong phó. §iÒu trÞ häc lµ m«n häc ®−îc thay ®æi, bæ sung nhiÒu nhÊt víi thêi gian. Cã nhiÒu ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ, nh×n chung c¸c nhµ ®iÒu trÞ häc chia lµm hai lo¹i dïng phæ biÕn nhÊt, ®ã lµ ®iÒu trÞ häc b»ng thuèc vµ ®iÒu trÞ häc b»ng vËt lý. Trong mçi lo¹i ®ã cã nhiÒu kü thuËt kh¸c nhau. 1. §iÒu trÞ b»ng thuèc 1.1. Thuèc lÊy nguyªn liÖu tõ th¶o méc Tõ rÊt l©u ®êi, nh©n d©n vµ thÇy thuèc ®; biÕt sö dông nh÷ng thµnh phÇn tõ c©y cá ®Ó ch÷a bÖnh. Ng−êi ta còng ®; dïng l¸ c©y, rÔ c©y, th©n c©y, vá c©y, nô vµ hoa ®Ó lµm ra c¸c thuèc ch÷a bÖnh. HiÖn nay vÉn cßn sö dông nguån d−îc liÖu phong phó nµy nh−ng víi tr×nh ®é khoa häc cao h¬n, ng−êi ta ®; chiÕt xuÊt ho¹t chÊt, phèi hîp c¸c lo¹i th¶o méc víi nhau, t¹o ra nh÷ng d¹ng bµo chÕ thÝch hîp. Ngay c¶ nh÷ng n−íc cã mét nÒn c«ng nghiÖp d−îc phÈm ph¸t triÓn hiÖn nay còng cã xu h−íng trë l¹i sö dông thuèc nguån gèc th¶o méc d−íi d¹ng gi¶n ®¬n mçi khi t×nh h×nh bÖnh tËt cho phÐp. 1.2. Thuèc s¶n xuÊt tõ ho¸ chÊt Trong y häc hiÖn ®¹i, ho¸ trÞ liÖu tiÕn rÊt m¹nh vµ rÊt nhanh, nhê nh÷ng thµnh tùu to lín trong khoa häc. Xu h−íng nµy ngµy cµng ph¸t triÓn v× nã cho phÐp s¶n xuÊt tËp trung cã tÝnh chÊt c«ng nghiÖp nªn s¶n l−îng th−êng rÊt lín, ho¹t chÊt l¹i h»ng ®Þnh vµ dÔ l−îng ho¸. Kh«ng nh÷ng thÕ viÖc tæng hîp nhiÒu chÊt cho phÐp nh©n ra nhiÒu chñng lo¹i thuèc, t¹o ®iÒu kiÖn cho sù ph¸t triÓn nhiÒu lo¹i biÖt d−îc phï hîp víi tõng thÓ lo¹i bÖnh. ViÖc b¶o qu¶n, vËn chuyÓn c¸c lo¹i thuèc nµy dÔ dµng h¬n thuèc th¶o méc. §èi víi phÇn lín thuèc do s¶n xuÊt ®−îc víi quy m« lín nªn gi¸ thµnh còng rÎ, gãp phÇn ®¸ng kÓ vµo viÖc ®iÒu trÞ bÖnh cho ®¹i ®a sè. 16
1.3. Thuèc lÊy nguyªn liÖu tõ ®éng vËt Ngay tõ cæ x−a, ng−êi ta ®; biÕt sö dông cao x−¬ng, sõng h−¬u nai, tª gi¸c, dïng c¸c phñ t¹ng mét sè ®éng vËt ®Ó ch÷a bÖnh. Mét sè s¶n ph¶m ®éng vËt ®−îc sö dông nh− s÷a ong chóa, näc ong, näc r¾n, mËt gÊu, t¾c kÌ,... H−íng sö dông lo¹i nguyªn liÖu nguån gèc ®éng vËt rÊt thÞnh hµnh trong y häc cæ truyÒn - y häc hiÖn ®¹i còng dïng mét sè phñ t¹ng ®éng vËt, cã xö lý theo ph−¬ng ph¸p ho¸ häc ®Ó ch÷a trÞ nh− tinh chÊt gi¸p tr¹ng, cao gan, huyÕt thanh ch÷a uèn v¸n, b¹ch hÇu, tinh chÊt bµo thai. 1.4. Thuèc cã nguån gèc hormon Hormon lµ c¸c chÊt sinh häc cã t¸c dông rÊt ®Æc hiÖu, ®èi víi c¬ thÓ d−íi d¹ng rÊt nhá víi liÒu l−îng rÊt thÊp. RÊt nhiÒu néi tiÕt ®−îc chiÕt xuÊt tõ c¸c tuyÕn néi tiÕt cña ®éng vËt (Oestrogen, Insulin,...) hoÆc tæng hîp (Corticoid) vµ ®; ®em l¹i nhiÒu kÕt qu¶ tèt. Nhê tæng hîp ®−îc nªn thuèc rÎ, tai biÕn ngµy cµng Ýt so víi nh÷ng lÇn ®Çu tiªn dïng hormon lÊy tõ sinh vËt ®Ó ch÷a bÖnh. 1.5. Thuèc cã nguån gèc tõ nÊm C¸c thuèc kh¸ng sinh lµ mét ph¸t minh vÜ ®¹i cña con ng−êi trong viÖc b¶o vÖ c¬ thÓ chèng l¹i víi vi khuÈn. Nã ®¸nh dÊu mét giai ®o¹n rÊt quan träng trong viÖc gi¶i quyÕt c¸c bÖnh nhiÔm khuÈn, sau khi Pasteur t×m ra c¸c vi sinh vËt g©y bÖnh nµy. ChÊt kh¸ng sinh nÊm ®Çu tiªn Penicillin do Fleming ng−êi Anh t×m ra n¨m 1942. Tõ ®ã ®Õn nay rÊt nhiÒu thuèc kh¸ng sinh ®−îc ra ®êi. ViÖc t×m kiÕm c¸c thuèc kh¸ng sinh cã nguån gèc vi sinh vËt, hoÆc tæng hîp, hoÆc b¸n tæng hîp. Sù ra ®êi cña kh¸ng sinh bªn c¹nh t¸c dông tÝch cùc còng ®Æt ra nhiÒu vÊn ®Ò míi mÎ nhÊt lµ hiÖn t−îng kh¸ng kh¸ng sinh cña vi khuÈn, hiÖn t−îng dÞ øng ngµy cµng hay gÆp lµm cho viÖc sö dông ph¶i rÊt thËn träng. 1.6. C¸c vitamin Vitamin lµ nh÷ng chÊt h÷u c¬, cã ph©n tö l−îng thÊp, c¬ thÓ kh«ng tù tæng hîp ®−îc, phÇn lín ph¶i lÊy tõ ngoµi vµo, cã ho¹t tÝnh víi l−îng nhá, rÊt cÇn thiÕt cho sù tån t¹i, chuyÓn ho¸ vµ ®iÒu hoµ, ph¸t triÓn, sinh s¶n. Sè l−îng vitamin cÇn thiÕt tuú theo ho¹t ®éng cña c¸c tæ chøc, ho¹t ®éng nµy l¹i biÕn ®æi tuú theo tuæi, t×nh tr¹ng thÇn kinh trung −¬ng, sinh ho¹t, chÕ ®é ¨n vµ tr¹ng th¸i ®Æc biÖt, tr¹ng th¸i bÖnh lý. C¸c vitamin ®−îc s¾p xÕp thµnh hai nhãm lín, tuú theo tÝnh chÊt hoµ tan cña chóng. Cã lo¹i vitamin hoµ tan trong dÇu (nh− vitamin A, D, E, K,...). Cã lo¹i vitamin hoµ tan trong n−íc (nh− vitamin B1, B2, B3, B6,...). Vitamin tham gia vµo hÖ thèng enzim lµm xóc t¸c cho ph¶n øng oxy ho¸ khö, chuyÓn amin, chuyÓn axetyl. Vitamin cßn hç trî tuyÕn néi tiÕt nh− vitamin C víi tuyÕn th−îng thËn, vitamin B víi hormon sinh dôc. Cã khi ®èi lËp víi néi tiÕt tè, nh− vitamin A víi tyroxin. C¸c lo¹i vitamin b¶o vÖ thÇn kinh nh− vitamin A, B1, PP, B12,... 2. Ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ b»ng vËt lý §iÒu trÞ vËt lý lµ mét chuyªn khoa trong y häc dïng c¸c yÕu tè vËt lý ®Ó phßng vµ ch÷a bÖnh. C¸c ph−¬ng ph¸p nµy xuÊt hiÖn ®; l©u ®êi. VËn ®éng thÓ lùc d−íi d¹ng Yoga, vâ thuËt, khÝ c«ng ®; cã tõ rÊt sím, tõ 4000 ®Õn 5000 n¨m. Ch©m cøu cã tr−íc c«ng nguyªn tíi trªn 2000 n¨m. Ng−êi Ai CËp cæ x−a ®; dïng c¸ch "ph¬i n¾ng" vµ "ng©m bïn" ë s«ng Nil ®Ó ch÷a bÖnh. Ng−êi Hy L¹p cæ x−a −a chuéng thÓ dôc thÓ thao, 17
Giáo trình Bệnh nội khoa gia súc phßng vµ ch÷a bÖnh. C¸c ph−¬ng ph¸p nhiÖt vµ n−íc rÊt thÞnh hµnh ë nh÷ng thÕ kû ®Çu c«ng nguyªn. Trong nh©n d©n c¸c n−íc tõ ¢u sang ¸ ®Òu cßn l−u l¹i nhiÒu ph−¬ng ph¸p lý liÖu d©n gian nh− xoa bãp, chÝch lÓ, ch−êm nãng, ®¾p l¹nh. Nh÷ng ®iÒu ®ã nãi lªn ph−¬ng ph¸p vËt lý ®; gãp phÇn vµo viÖc gi÷ g×n vµ t¨ng c−êng søc khoÎ cho con ng−êi. Trong qu¸ tr×nh ®iÒu trÞ ng−êi ta th−êng sö dông c¸c yÕu tè vËt lý sau: ¸nh s¸ng, dßng ®iÖn, nhiÖt ®é, n−íc,..., nh÷ng yÕu tè nµy th«ng qua ph¶n x¹ thÇn kinh lµm t¨ng c−êng trao ®æi chÊt côc bé, t¨ng c−êng tuÇn hoµn côc bé, gi¶m ®au côc bé, lµm tiªu viªm, t¨ng qu¸ tr×nh h×nh thµnh m« bµo míi, do vËy lµm vÕt th−¬ng mau lµnh. C¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ b»ng vËt lý th−êng dïng lµ 2.1. §iÒu trÞ b»ng ¸nh s¸ng ¸nh s¸ng ë ®©y bao gåm tÊt c¶ c¸c bøc x¹ cã trong ¸nh s¸ng mÆt trêi, gåm nh÷ng bøc x¹ "s¸ng" vµ nhiÒu bøc x¹ kh«ng tr«ng thÊy ®−îc (bøc x¹ tö ngo¹i vµ hång ngo¹i). §iÒu trÞ b»ng ¸nh s¸ng lµ ch÷a bÖnh, phßng bÖnh, n©ng cao søc khoÎ b»ng c¸ch sö dông ¸nh s¸ng toµn bé hoÆc tõng phÇn hoÆc vµi ba phÇn cña c¸c bøc x¹ trong ¸nh s¸ng, d−íi d¹ng thiªn nhiªn hoÆc nh©n t¹o. a. Dïng ¸nh s¸ng tù nhiªn (¸nh s¸ng mÆt trêi) - C¬ chÕ Trong ¸nh s¸ng mÆt trêi cã tia tö ngo¹i cã t¸c dông chuyÓn 7 dehydrocholesterol ë tæ chøc d−íi da thµnh vitamin D3, tõ ®ã gióp cho qu¸ tr×nh hÊp thu canxi vµ phospho ë ruét ®−îc tèt. Ngoµi ra, nã cßn lµm sung huyÕt m¹ch qu¶n ngo¹i biªn. Do vËy, lµm t¨ng c−êng tuÇn hoµn m¸u, tõ ®ã lµm t¨ng c−êng qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt. H¬n n÷a nã cßn cã t¸c dông lµm ®«ng vãn vµ ph©n hñy protein cña vi khuÈn. Do vËy, nã cßn cã t¸c dông diÖt khuÈn. - øng dông ¸nh s¸ng mÆt trêi ®−îc øng dông réng r;i trong phßng bÖnh vµ ®iÒu trÞ bÖnh cho vËt nu«i, nh−: phßng trÞ bÖnh cßi x−¬ng, mÒm x−¬ng, bÖnh lîn con ph©n tr¾ng, s¸t trïng chuång tr¹i,... - Thêi gian sö dông ¸nh s¸ng Tuú theo møc ®é ph©n bè ¸nh s¸ng mÆt trêi cña tõng vïng, tõng mïa mµ thêi gian sö dông ¸nh s¸ng mÆt trêi kh¸c nhau. Cô thÓ ë n−íc ta, thêi gian sö dông ¸nh s¸ng tõ 30 phót ®Õn 5 giê. Mïa hÌ: Buæi s¸ng thêi gian sö dông ¸nh s¸ng tõ 6 giê s¸ng ®Õn 9 giê s¸ng Buæi chiÒu tõ 4 giê chiÒu ®Õn 6 giê chiÒu. Mïa ®«ng: Buæi s¸ng tõ 8-11h. Buæi chiÒu tõ 1-3h. b. Dïng ¸nh s¸ng nh©n t¹o Ng−êi ta th−êng dïng ¸nh s¸ng ®iÖn th−êng, ¸nh s¸ng hång ngo¹i vµ ¸nh s¸ng tö ngo¹i. - Dïng ¸nh s¸ng cña ®Ìn Soluse 18
Bãng ®Ìn cã c«ng suÊt tõ 300 -1000W, søc nãng cña tãc ®Ìn cã thÓ lªn tíi 2.500 - 2.8000C, trong bãng ®Ìn cã chøa h¬i azot, nit¬. Do vËy, ¸p lùc cña bãng ®Ìn b»ng 1/2 atmotphe. §Ìn solux th−êng ®−îc dïng trong c¸c phßng ®iÒu trÞ vµ cã thÓ mang l−u ®éng ®−îc. + Thêi gian vµ kho¶ng c¸ch chiÕu s¸ng Mçi lÇn chiÕu tõ 25 - 40 phót, ngµy chiÕu 1-2 lÇn, ®Ìn ®Ó c¸ch da vËt nu«i tõ 0,5 - 0,7 mÐt. + C«ng dông Do cã sù tËp chung ¸nh s¸ng vµo côc bé nªn lµm cho da n¬i bÞ chiÕu cã hiÖn t−îng sung huyÕt, t¨ng c−êng tuÇn hoµn côc bé. Do ®ã nã cã t¸c dông tiªu viªm, gi¶m ®au ®èi víi vËt nu«i. + øng dông Th−êng dïng ®Ó ®iÒu trÞ trong c¸c bÖnh (viªm c¬, ¸p xe, viªm khíp, viªm phæi,...). - Dïng ¸nh s¸ng ®Ìn hång ngo¹i ¸nh s¸ng hång ngo¹i ®−îc ph¸t ra do ®èt nãng d©y may xo cña c¸c lß s−ëi ®iÖn, khi may xo nãng ®á th× nhiÖt ®é lªn tíi 300-7000C. + T¸c dông Nh− ¸nh s¸ng ®iÖn th−êng nh−ng cã ®é chiÕu s©u h¬n. Do vËy, th−êng dïng ®Ó ®iÒu trÞ c¸c vÕt th−¬ng s©u trong c¬ thÓ. + Kho¶ng c¸ch vµ thêi gian chiÕu s¸ng §Ìn ®Ó c¸ch mÆt da kho¶ng 0,5- 0,7 mÐt, mçi lÇn chiÕu tõ 20 - 40 phót. - Dïng ¸nh s¸ng ®Ìn tö ngo¹i Tia tö ngo¹i ®−îc ph¸t ra tõ bãng ®Ìn lµm b»ng th¹ch anh, trong bãng ®Ìn cã chøa khÝ Ar (Acg«n) vµ thuû ng©n. N¬i thuû ng©n cã ¸p suÊt lµ 1/1000 atmotphe. + C¬ chÕ Khi cã dßng ®iÖn ch¹y qua th× khÝ Ar sinh ra hiÖn t−îng ®iÖn ly vµ phãng ®iÖn b¾n vµo c¸c ph©n tö cña h¬i thuû ng©n lµm cho mét phÇn ph©n tö cña thuû ng©n ion ho¸ cßn mét phÇn ph¸t ra ¸nh s¸ng vµ ¸nh s¸ng nµy gäi lµ tia tö ngo¹i. + T¸c dông - Lµm biÕn ®æi 7 dehydrocholesterol → vitamin D3 vµ ergosterol →vitamin D2. - Lµm ®«ng vãn vµ ph©n huû protein cña vi sinh vËt. Do vËy, cã t¸c dông s¸t trïng, tiªu ®éc. - Lµm sung huyÕt vµ gi;n m¹ch qu¶n. Do vËy, xóc tiÕn qu¸ tr×nh tuÇn hoµn vµ trao ®æi chÊt c¬ thÓ, tõ ®ã lµm t¨ng sè l−îng hång cÇu, b¹ch cÇu trong m¸u, lµm t¨ng hiÖn t−îng thùc bµo vµ hµm l−îng globulin trong c¬ thÓ. + C¸ch chiÕu Víi ®¹i gia sóc, x¸c ®Þnh hµm l−îng ¸nh s¸ng b»ng c¸ch dïng tÊm b×a dµi 20 cm, réng 7 cm cã ®ôc 5 lç, mçi lç cã diÖn tÝch 1cm2. Sau ®ã ®Æt tÊm b×a lªn th©n gia sóc, tiÕp theo lÊy tÊm b×a kh¸c che lªn lÇn l−ît cho hë tõng lç mét råi chiÕu (mçi lç hë chiÕu víi 19
Giáo trình Bệnh nội khoa gia súc kho¶ng thêi gian 15 - 20 phót) ®Õn thêi gian mµ mÆt da ®á lªn th× th«i. Kho¶ng c¸ch ®Ìn ®èi víi th©n gia sóc tõ 0,7 - 1 mÐt. Víi tiÓu gia sóc vµ gia cÇm, chiÕu toµn ®µn, kho¶ng c¸ch ®Ìn ®èi víi tiÓu gia sóc vµ gia cÇm lµ 1 mÐt, thêi gian chiÕu tõ 10-15 phót, ngµy chiÕu 3 lÇn. Nh÷ng chó ý khi dïng ®Ìn tö ngo¹i: - Sau khi chiÕu xong ph¶i ®Ó phßng ®iÒu trÞ th«ng tho¸ng (v× khi chiÕu ®Ìn th−êng xuyªn sinh ra khÝ O3, mµ khÝ nµy kÝch thÝch rÊt m¹nh niªm m¹c (chñ yÕu lµ niªm m¹c ®−êng h« hÊp). V× vËy, dÔ g©y viªm ®−êng h« hÊp. - Tia tö ngo¹i kÝch thÝch rÊt m¹nh thÇn kinh thÞ gi¸c vµ tÕ bµo gËy cña m¾t. Do vËy, th−êng lµm ¶nh h−ëng ®Õn thÞ gi¸c, cho nªn trong khi sö dông ®Ìn tö ngo¹i cÇn ph¶i ®eo kÝnh b¶o vÖ m¾t. 2.2. §iÒu trÞ b»ng dßng ®iÖn C¬ thÓ con ng−êi còng nh− gia sóc ®Òu lµ m«i tr−êng dÉn ®iÖn (do trong c¬ thÓ cã n−íc vµ c¸c ph©n tö keo, c¸c tinh thÓ). Do vËy, trong ®iÒu trÞ ng−êi ta còng dïng dßng ®iÖn. Phæ biÕn lµ sö dông dßng ®iÖn mét chiÒu (dßng ganvanich), dßng ®iÖn xung thÕ thÊp, tÇn sè thÊp (dßng Pharadic, dßng Ledue, dßng Bernard,...) c¸c dßng cao tÇn (dßng d' Arsonval, dßng th©n nhiÖt, sãng ng¾n, vi sãng,...) tÜnh ®iÖn vµ ion khÝ. a. Sö dông dßng ®iÖn mét chiÒu Qua hÖ thèng n¾n dßng mµ dßng ®iÖn xoay chiÒu ®−îc chuyÓn thµnh dßng ®iÖn mét chiÒu víi hiÖu ®iÖn thÕ 60V vµ c−êng ®é dßng ®iÖn 6A. - C¸ch tiÕn hµnh Dïng m¸y ®iÖn ch©m, m¾c mét cùc ë n¬i bÞ viªm vµ mét cùc ë ch©n gia sóc. Thêi gian ®Ó cho dßng ®iÖn ch¹y qua lµ 15 - 20 phót. Sö dông tõ 2 - 3 lÇn trong 1 ngµy. - T¸c dông + C¶i thiÖn qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt c¬ thÓ, lµm håi phôc chøc n¨ng tÕ bµo, d©y thÇn kinh. Do vËy, th−êng dïng ®Ó ®iÒu trÞ c¸c tr−êng hîp b¹i liÖt do d©y thÇn kinh. + G©y sung huyÕt ë n¬i ®Æt ®iÖn cùc. Cho nªn, cã t¸c dông tiªu viªm, gi¶m ®au ë n¬i côc bé. Chó ý: Kh«ng sö dông cho c¸c tr−êng hîp viªm m¹n tÝnh, viªm cã mñ. b. §iÒu trÞ b»ng ph−¬ng ph¸p ®iÖn ph©n T¸c dông gièng dßng ®iÖn mét chiÒu, nh−ng ng−êi ta dïng dung m«i lµ c¸c ho¸ chÊt. Do ®ã, thêi gian t¸c dông ®èi víi c¬ thÓ kÐo dµi. B¶ng c¸c ho¸ chÊt th−êng dïng lµm dung m«i Tªn ion §iÖn cùc D¹ng thuèc Nång ®é (%) -- Br - Bromua kali 1-20 I- - Iodua kali 3-5 Penicillin - Penicillin 5000-10.000 UI/ml Salicylat - Natrisalicylat 3-5 Cl- - NaCL 3-5 20