GIÁO TRÌNH LAO ĐỘNG NGHỀ NGHIỆP VÀ MÔI TRƯỜNG - CHƯƠNG 2

Chia sẻ: Nguyễn Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:10

Thêm vào BST

Báo xấu

100
lượt xem 12
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'giáo trình lao động nghề nghiệp và môi trường - chương 2', khoa học tự nhiên, công nghệ môi trường phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: GIÁO TRÌNH LAO ĐỘNG NGHỀ NGHIỆP VÀ MÔI TRƯỜNG - CHƯƠNG 2

Chæång 2 HÃÛ SINH THAÏI 2.1. SINH THAÏI HOÜC Sinh thaïi hoüc laì mäüt ngaình quan troüng trong khoa hoüc sinh hoüc, nghiãn cæïu nhæîng âiãöu kiãûn täön taûi cuía sinh váût vaì mäúi quan hãû tæång häù giæîa caïc sinh váût våïi nhau vaì våïi caïc nhán täú cuía mäi træåìng. Sinh thaïi hoüc coï nhiãöu bäü män: sinh thaïi hoüc âaûi cæång, sinh thaïi hoüc âäüng váût, sinh thaïi hoüc thuíy sinh, sinh thaïi hoüc vi sinh, sinh thaïi hoüc con ngæåìi. Sinh thaïi hoüc coï mäúi quan hãû chàût cheî våïi caïc män khaïc cuía khoa hoüc sinh hoüc, noï cuîng coï mäúi quan hãû chàût cheî våïi caïc män khaïc cuía khoa hoüc mäi træåìng. Sinh thaïi hoüc sæí duûng phæång phaïp nghiãn cæïu, caïc khaïi niãûm vaì kãút quaí nghiãn cæïu cuía sinh hoüc, toaïn, lyï, hoa... ï Tuy váûy sinh thaïi hoüc váùn laì khoa hoüc riãng trong khoa hoüc sinh hoüc vç noï coï caïc khaïi niãûm, näüi dung vaì phæång phaïp nghiãn cæïu riãng. Sinh thaïi hoüc laì ngaình tiãön bäúi cuía khoa hoüc mäi træåìng, vç tæång tæû nhæ sinh thaïi hoüc våïi mäüt phaûm vi heûp hån vaì ra âåìi nhiãöu tháûp kyí sau sinh thaïi hoüc, khoa hoüc mäi træåìng láúy mäúi quan hãû giæîa con ngæåìi vaì caïc hoaût âäüng cuía noï våïi mäi træåìng laìm âäúi tæåüng nghiãn cæïu. Ngæåìi nghiãn cæïu caïc váún âãö taìi nguyãn vaì mäi træåìng cáön coï nhæîng hiãøu biãút nháút âënh vãö sinh thaïi hoüc, træåïc hãút laì nhæîng nguyãn lyï cå baín cuía ngaình khoa hoüc naìy, vç suy âãún gäúc thç caïc hiãûn tæåüng huy hoaûi taìi nguyãn thiãn nhiãn gáy suy thoaïi í cháút læåüng mäi træåìng âãöu coï thãø qui vãö viãûc vi phaûm caïc nguyãn lyï vãö cáúu truïc vaì chæïc nàng cuía hãû sinh thaïi dáùn âãún máút cán bàòng cuía hãû sinh thaïi trong âoï con ngæåìi laì mäüt thaình pháön. 2.2. HÃÛ SINH THAÏI 2.2.1- Khaïi niãûm : Sinh váût vaì thãú giåïi vä sinh xung quanh coï mäúi quan hãû khàõn khêt våïi nhau vaì thæåìng xuyãn coï taïc âäüng qua laûi, âàûc træng bàòng caïc doìng nàng læåüng taûo nãn cáúu truïc dinh dæåîng xaïc âënh. Sæû âa daûng vãö loaìi vaì caïc chu trçnh tuáön hoaìn váût cháút trong mäüt hãû thäúng âæåüc goüi laì hãû sinh thaïi. Nhæ váûy hãû sinh thaïi laì mäüt hãû thäúng bao gäöm sinh váût vaì mäi træåìng våïi caïc mäúi quan hãû vaì tæång taïc, taûi âoï thæåìng xuyãn diãùn ra caïc chu trçnh tuáön hoaìn váût cháút, doìng nàng læåüng vaì doìng thäng tin. Hay noïi mäüt caïch khaïc hãû sinh thaïi laì hãû thäúng bao gäöm quáön xaî vaì sinh caính cuía noï. 2.2.2- Cå cáúu thaình pháön cuía hãû sinh thaïi : Vãö màût cå cáúu hãû sinh thaïi gäöm 6 thaình pháön chia laìm 2 nhoïm chênh nhæ sau : 19
1. Nhoïm thaình pháön vä sinh gäöm : - Caïc cháút vä cå: C , N , P , CO2 , H2O , O2 ... tham gia vaìo caïc chu trçnh tuáön hoaìn váût cháút. - Caïc cháút hæîu cå : protein , gluxit , lipit , muìn ,... - Chãú âäü khê háûu: nhiãût âäü , âäü áøm , aïnh saïng vaì yãúu täú váût lyï khaïc coï aính hæåíng ráút låïn tåïi sæû täön taûi vaì phaït triãøn cuía sinh váût . 2. Nhoïm thaình pháön hæîu sinh : - Sinh váût saín xuáút (sinh váût tæû dæåîng) : bao gäöm caïc vi khuáøn coï khaí nàng täøng håüp vaì cáy xanh. Âoï laì nhæîng sinh váût coï khaí nàng täøng håüp âæåüc cháút hæîu cå tæì nhæîng cháút vä cå âån giaín nhåì nàng læåüng Màût tråìi âãø xáy dæûng cå thãø cuía mçnh. - Sinh váût tiãu thuû (sinh váût dë dæåîng) : bao gäöm cac âäüng váût, chuïng dinh dæåîng ï bàòng caïch láúy cháút hæîu cå træûc tiãúp hoàûc giaïn tiãúp tæì váût saín xuáút. Sinh váût tiãu thuû âæåüc phán thaình cáúp: cáúp 1-caïc âäüng váût àn thæûc váût, cáúp 2-caïc âäüng váût àn âäüng váût cáúp 1, cáúp 3-caïc âäüng váût àn âäüng váût cáúp 2. - Sinh váût hoaûi sinh (phán giaíi) : bao gäöm caïc loaûi vi khuáøn vaì náúm, phán giaíi caïc cháút hæîu cå âãø säúng, âäöng thåìi giaíi phoïng ra caïc cháút vä cå cho caïc sinh váût saín xuáút. 2.2.3- Phán loaûi hãû sinh thaïi : Caïc loaûi hãû sinh thaïi trong sinh quyãøn coï thãø phán thaình caïc loaûi hãû sinh thaïi trãn caûn, caïc hãû sinh thaïi næåïc màûn vaì hãû sinh thaïi næåïc ngoüt . 1. Hãû sinh thaïi trãn caûn : Hãû naìy âàûc træng båíi caïc quáön thãø thæûc váût, vç trong caïc hãû naìy thaím thæûc váût chiãúm mäüt sinh khäúi ráút låïn vaì gàõn liãön våïi khê háûu âëa phæång. Do váûy tãn cuía caïc quáön xaî caính quan thæåìng laì tãn cuía hãû thæûc váût åí âáúy. Coï thãø kãø ra mäüt säú hãû sinh thaïi trãn caûn: - Savan hay ræìng coí âåïi noïng åí vuìng nhiãût âåïi noïng, êt mæa nãn thæåìng thiãúu næåïc vaì khä haûn. - Hoang maûc åí miãön nhiãût âåïi vaì än âåïi, våïi âàûc âiãøm ráút êt mæa vaì biãn âäü nhiãût ngaìy âãm låïn. Giåïi sinh váût äúc âaío laì âàûc træng chuí yãu åí âáy. ú - Thaío nguyãn chuí yãúu åí miãön än âåïi êt mæa våïi coí chiãúm æu thãú . - Ræìng laï räüng än âåïi åí miãön än âåïi coï læåüng mæa væìa phaíi våïi ræìng laï räüng, ruûng laï theo muìa. - Âaìi nguyãn åí vuìng cæûc bàng tuyãút quanh nàm, chuí yãúu laì rãu moüc. 2. Hãû sinh thaïi næåïc màûn : Biãøn vaì âaûi dæång chiãúm 70 % bãö màût traïi âáút coï âäü sáu tåïi11000m. Thæûc váût säúng åí næåïc màûn ráút ngheìo, ngæåüc laûi giåïi âäüng váût laûi ráút phong phuï vaì coï åí háöu hãút caïc nhoïm âàûc træng cho âäüng váût trãn traïi âáút. 20
Dæûa vaìo phæång thæïc váûn chuyãøn, coï thãø phán thaình caïc hãû sinh thaïi næoïc màûn theo chiãöu thàóng âæïng : - Hãû sinh thaïi nãön âaïy . - Hãû sinh váût näøi . - Hãû sinh váût táöng giæîa . Theo chiãöu ngang coï thãø phán thaình caïc hãû sinh thaïi næåïc màûn nhæ sau : - Hãû sinh thaïi vuìng ven båì : våïi æu thãú cuía sinh váût säúng cäú âënh vaì coï säú loaìi khaï âa daûng vaì hån hàón vuìng khåi. - Hãû sinh thaïi vuìng khåi: våïi æu thãú cuía caïc sinh váût näøi vaì chè coï êt säú loaìi âàûc træng sinh säúng . 3. Hãû sinh thaïi næåïc ngoüt : - Hãû sinh thaïi næåïc âæïng : ruäüng, ao, âáöm, häö... - Hãû sinh thaïi doìng chaíy: säng , suäi ,kãnh , mæång... ú Ngoaìi ra, hãû sinh thaïi coìn coï thãø phán theo chia theo qui mä nhæ hãû sinh thaïi nhoí (bãø nuäi caï , phoìng thê nghiãûm ...), hãû sinh thaïi væìa (mäüt thë tráún,mäüt caïi häö, mäüt thaím ræìng...), hãû sinh thaïi låïn (âaûi dæång, sa maûc, thaình phäú låïn ...). Cuîng coï thãø phán chia theo baín cháút hçnh thaình nhæ hãû sinh thaïi tæû nhiãn (ræìng, nuïi, âáöm, häö, säng, suäúi...) vaì hãû sinh thaïi nhán taûo (caïnh âäöng näng nghiãûp, cäng viãn ...). Táûp håüp caïc hãû sinh thaïi trãn traïi âáút laìm thaình hãû sinh thaïi khäøng läö goüi laì sinh quyãøn. 2.2.4- Voìng tuáön hoaìn váût cháút trong hãû sinh thaïi : Trong hãû sinh thaïi thæåìng xuyãn coï voìng tuáön hoaìn váût cháút âi tæì mäi træåìng ngoaìi vaìo trong cå thãø caïc sinh váût , tæì sinh váût naìy qua sinh váût khaïc, räöi tæì sinh váût ra mäi træåìng ngoaìi. Voìng tuáön hoaìn nhæ váûy âæåüc goüi laì voìng tuáön hoaìn sinh - âëa- hoïa hay coìn goüi laì voìng cháút dinh dæåîng. Coï vä säú voìng tuáön hoaìn váût cháút vç yãu cáöu täön taûi vaì phaït triãøn cuía sinh váût cáön tåïi khoaíng 92 nguyãn täú hoïa hoüc. Trong âoï chuí yãúu laì 40 nguyãn täú hoïa hoüc nhæ H2 , O2 , P , S... vaì nhoïm vi læåüng nhæ Ca , K , Na , Mg , Fe , Zn... Mäüt säú voìng tuáön hoaìn váût cháút âæåüc minh hoüa åí hçnh veî . Coï thãø phán voìng tuáön hoaìn váût cháút laìm hai loaûi : - Voìng tuáön hoaìn váût cháút hoaìn toaìn: khi læåüng cháút naìy chæïa trong thaình pháön vä sinh ráút låïn vaì âæåüc sæí duûng tråí laûi mäüt caïch liãn tuûc theo mäüt chu trçnh kên. Vê duû nhæ voìng tuáön hoaìn váût cháút cuía C , N , O2... - Voìng tuáön hoaìn váût cháút khäng hoaìn toaìn: âiãøn hçnh laì voìng tuáön hoaìn cuía P, do coï mäüt læåüng P täön âoüng åí daûng tráöm têch dæåïi âaïy âaûi dæång vaì khäng âæåüc sæí duûng laûi. Caïc voìng tuáön hoaìn váût cháút hoaût âäüng khäng taïch råìi nhau vaì coï quan hãû ráút chàût cheî våïi nhau. 21
Trong mäüt voìng tuáön hoaìn coï hai giai âoaûn : - Giai âoaûn mäi træåìng : taûi âoï cháút dinh dæåîng täön taûi trong âáút, næåïc hoàûc khäng khê. - Giai âoaûn cå thãø : taûi âoï cháút dinh dæåîng laì thaình pháön mä cuía sinh váût saín xuáút hoàûc sinh váût tiãu thuû . Sæû nhiãùu loaûn cuía mäüt giai âoaûn seî aính hæåíng nghiãm troüng âãún giai âoaûn kia. CO2 VI SINH VÁÛT HOÏA HÄ HÁÚP VAÌ LÃN TÄØNG HÅÜP SÆÛ CHAÏY THÆÛC VÁÛT XANH (Sinh váût tæû dæåîng) THAN ÂAÏ ÂÄÜNG VÁÛT DÁÖU LÆÍA (Sinh váût dë dæåîng) Hçnh 2.1 : Voìng tuáön hoaìn cuía Caïc bon . 2.2.5- Doìng nàng læåüng trong hãû sinh thaïi : Doìng nàng læåüng xaíy ra âäöng thåìi våïi voìng tuáön hoaìn váût cháút trong hãû sinh thaïi. Nàng læåüng cung cáúp cho táút caí caïc hãû sinh thaïi trãn traïi âáút laì nguäön nàng læåüng Màût tråìi. Sæû phán bäø nàng læåüng Màût tråìi âi tåïi màût Traïi âáút trçnh baìy taûi hçnh veî. Thæûc váût háúp thuû qua quaï trçnh quang håüp mäüt tyí lãû ráút nhoí, khoaíng 1-2 % täøng nàng læåüng Màût tråìi chiãúu xuäúng Traïi âáút vaì tæì âoï xáy dæûng nãn toaìn bäü cuäüc säúng trãn Traïi âáút. Nàng læåüng chæïa trong sinh khäúi saín xuáút så cáúp mäüt pháön âæåüc duìng laìm thæïc àn cho váût tiãu thuû báûc1, mäüt pháön cung cáúp cho váût phán giaíi sæí duûng. Caïc cháút baìi tiãút vaì xaïc chãút cuía váût tiãu thuû báûc 1 cuîng âæåüc váût phán giaíi sæí duûng. Khaïc våïi voìng tuáön hoaìn váût cháút, nàng læåüng khäng âæåüc sæí duûng laûi maì phaït taïn, máút âi dæåïi daûng nhiãût. Voìng tuáön hoaìn cuía vát cháút laì voìng kên. Doìng nàng læåüng laì voìng håí. û 22
Nàng læåüng MÀÛT TRÅÌI (100%) Háúp thuû Háúp thuû båíi Phaín xaû tæì Phaín xaû tæì Phaín xaû tæì båíikhäng thæûc váût máy buûi caïc váût khaïc (1-2%) (21%) (5%) (4%) khê, næåïc, âáút (68%) Taûo nãn Phaín Giæî laûi Cung Tråí sæû chuyãøn xaû trong cáúp laûi âäüng cuía nhiãût sinh nàng vuî truû khäng tråí laûi khäúi báûc læåüng vuî truû khê, thåìi dinh cáön thiãút tiãút, khê dæåîng cho thæûc tæång thæï 1 vát Nàng læåüng qua mäüt cå thãø hay mäüt báûc dinh dæåîng coï thãø chuyãøn tæì daûng naìy sang daûng khaïc. Sæû biãún âäøi naìy tuán theo hai âënh luáût cå baín cuía nhiãût âäüng hoüc : - Âënh luáût thæï nháút -âënh luáût baío toaìn nàng læåüng: trong quaï trçnh chuyãøn âäøi nàng læåüng khäng máút âi vaì cuîng khäng âæåüc taûo thãm, maì chè chuyãøn âäøi tæì daûng naìy sang daûng khaïc. - Âënh luáût thæï hai - âënh luáût vãö suy thoaïi daûng nàng læåüng: trong quaï trçnh chuyãøn âäøi tæû nhiãn, nàng læåüng luän luän bë suy thoaïi vãö daûng nàng læåüng. Vê duû caïc daûng nàng læåüng cä âoüng nháút coï thãø saín xuáút nhiãöu cäng nhæ quang nàng, hoïa nàng coï thãø chuyãøn thaình caïc daûng nàng læåüng êt cä âoüng hån, våi khaí nàng saín xuáút cuîng êt hån nhæ cå nàng, ï nhiãût nàng. Nàng læåüng Màût tråìi chiãúu xuäúng Traïi âáút chuí yãúu åí daûng quang nàng. Quang nàng coï thãø chuyãøn âäøi toaìn bäü thaình hoïa nàng, thãú nàng, nhiãût nàng. Ngæåüc laûi, thãú nàng, nhiãût nàng, hoïa nàng chè coï thãø âäøi tråí laûi thaình quang nàng mäüt pháön, caïc pháön khaïc seî åí daûng nàng læåüng tháúp hån. Hçnh veî sau: Så âäö mäüt hãû sinh thaïi våïi voìng tuáön hoaìn váût cháút vaì doìng nàng læåüng giæîa caïc báûc dinh dæåîng. 23
CAÏC YÃÚU TÄÚ VÄ SINH (Âáút, næåïc, cháút vä cå, cháút hæîu cå, khê háûu,...) SINH VÁÛT SAÍN XUÁÚT Doìng nàng læåüng Doìng váût cháút SV tiãu thuû cáp 1 ú SINH VÁÛT PHÁN HUÍY SV tiãu thuû cáp 2 ú SV tiãu thuû cáp 3 ú 2.2.6- Sæû tiãún hoïa vaì cán bàòng cuía hãû sinh thaïi : Sinh váût hay váût thãø säúng coï mäüt säú tênh cháút âàûc thuì, phán biãût noï mäüt caïch roî rãût våïi váût khäng säúng. Caïc tênh cháút âoï laì : 1. Khaí nàng trao âäøi cháút : tæïc khaí nàng tiãúp nháûn váût cháút tæì mäi træåìng vaìo mçnh, phán giaíi vaì täøng håüp nhæîng cháút naìy âãø âem laûi cho mçnh váût cháút vaì nàng læåüng cáön thiãút cho cuäüc säúng vaì phaït triãøn. 2. Khaí nàng låïn lãn : tæïc khaí nàng phaït triãøn vãö qui mä, cáúu truïc cuía baín thán theo thåìi gian. 3. Khaí nàng taïi sinh saín : tæïc khaí nàng sinh âeí ra váût cuìng loaìi våïi mçnh. 4. Khaí nàng bë kêch thêch : tæïc khaí nàng tiãúp nháûn caïc thäng tin, dæåïi daûng tên hiãûu váût lyï , hoïa hoüc vaì phaín æïng laûi våïi caïc thäng tin naìy. 5. Khaí nàng thêch nghi : tæïc khaí nàng thay âäøi baín thán cho phuì håüp våïi mäi træåìng. 24
Trong 5 tênh cháút noïi trãn xeït theo quan âiãøm cuía sinh thaïi hoüc thç khaí nàng thêch nghi coï yï nghéa quan troüng nháút . Nhåì coï tênh bë kêch thêch, sinh váût nháûn âæåüc tên hiãûu tæì mäi træåìng qua caïc giaïc quan cuía mçnh, coï thãø laì giaïc quan vãö aïnh saïng (thë giaïc), vãö ám thanh (thênh giaïc), vãö muìi (khæïu giaïc), vãö vë (vë giaïc), vãö nhiãût âäü (xuïc giaïc) vaì phaín æïng laûi våïi caïc tên hiãûu naìy theo nhæîng phæång thæïc khaïc nhau nhàòm tæû baío vãû hoàûc caíi thiãûn âiãöu kiãûn säúng cuía mçnh. Luïc mäi træåìng giaím nhiãût âäü, con ngæåìi nguyãn thuíy biãút chui vaìo hang sáu, kên gioï hoàûc âäút læía chäúng laûnh. Con ngæåìi hiãûn âaûi biãút laìm nhaì, trang bë quáön aïo vaì cac ï phæång tiãûn giæî thán nhiãût. Cå bàõp cuía âäüng váût run ráøy 1 caïch tæû âäüng ngoaìi sæû âiãöu khiãøn coï yï thæïc âãø tàng thán nhiãût. Haût cáy luïc náøy máöm duì åí vë trê naìo cuîng theo tên hiãûu cuía troüng træåìng âãø hæåïng rãù xuäúng vaì máöm lãn trãn. Mäüt säú vi khuáøn luän luän di chuyãøn vãö nåi coï aïnh saïng, mäüt säú khaïc ngæåüc laûi tçm vãö nåi coï boïng täúi. Tênh kêch thêch hay noïi mäüt caïch khaïc khaí nàng tiãúp nháûn thäng tin tæì mäi træåìng vaì phaín æïng âaïp laûi âaî giuïp cho moüi sinh váût duy trç cuäüc säúng cuía mçnh. Sinh váût âån baìo nguyãn thuíy nãúu khäng coï tênh bë kêch thêch seî khäng biãút tçm vãö nguäön thæïc àn vaì seî chãút. Con ngæåìi trong thãú giåïi hiãûn âaûi nãúu khäng nháûn âæåüc caïc thäng tin cáön thiãút tæì mäi træåìng seî coï säú pháûn tæång tæû. Sau khi nháûn âæåüc tên hiãûu bë kêch thêch, theo cå chãú âiãöu khiãøn coï yï thæïc hoàûc tæû âiãöu khiãøn vä yï thæïc sinh váût phaín æïng bàòng caïch biãún âäøi cå thãø mçnh hoàûc biãún âäøi mäi træåìng âãø âaût tåïi sæû thêch nghi giæîa cå thãø vaì mäi træåìng. Quaï trçnh biãún âäøi cå thãø cuía caïc giäúng loaìi sinh váût cho phuì håüp våïi mäi træåìng âæåüc goüi laì sæû tiãún hoïa. Quaï trçnh naìy laì quaï trçnh thay âäøi tênh cháút giaíi pháùu, sinh lyï, tám lyï vaì táûp tuûc diãùn ra trong quáön thãø, nhoïm vaì caï thãø sinh váût cuìng loaìi. Quaï trçnh tiãún hoïa bàõt âáöu våïi sæû thay âäøi ngáùu nhiãn vaì tæû phaït trong váût liãûu di truyãön cuía tãú baìo máöm (tinh truìng, træïng) cuía nhæîng caï thãø trong 1 quáön thãø . Caïc biãún âäøi naìy taûo nãn nhæîng biãún dë di truyãön trong quáön thãø , noïi 1 caïch khaïc taûo nãn 1 vaìi kiãøu di truyãön håi khaïc kiãøu chung. Caïc phiãn baín taìi liãûu di truyãön ghi trong caïc tãú baìo bäú , meû âæåüc truyãön laûi cho caïc thãú hãû sau vaì quyãút âënh tênh cháút giaíi pháùu, sinh lyï , æïng xæí cuía váût thãø säúng. Sæû täø håüp caïc âàûc tênh bäú meû trong 1 váût thãø coï æu thãú so våïi âäöng loaûi âæåüc goüi laì æu thãú choün loüc. Váût thãø naìo do di truyãön coï tênh cháút sinh lyï vaì æïng xæí phuì håüp våïi âiãöu kiãûn mäi træåìng âæåüc choün loüc âãø täön taûi vaì phaït triãøn. Váût thãø khäng phuì håüp seî bë âaìo thaíi. Æu thãú naìy qua quïa trçnh sinh saín nhiãöu thãú hãû näúi tiãúp nhau seî laìm cho con chaïu váût thãø coï æu thãú noïi trãn chiãúm 1tyí lãû låïn hån caïc giäúng loaìi khaïc. Cáúu truïc di truyãön cuía quáön thãø do âoï seî bë thay âäøi. Sæû thêch nghi theo sinh hoüc laì âàûc træng giaíi pháùu sinh lyï hoàûc æïng xæí âæåüc âiãöu khiãøn bàòng di truyãön, coï taïc duûng tàng xaïc suáút cuía viãûc chuyãøn váût liãûu di truyãön cuía mäüt váût thãø säúng tæû biãún âäøi sao cho phuì håüp hån våïi mäi træåìng âëa phæång cuía noï. Biãún dë di chuyãön taûo nãn váût liãûu cho tiãún hoïa vaì choün loüc tæû nhiãn laì âäüng læûc cho tiãún hoïa. Mäi træåìng khäng coï taïc âäüng træûc tiãúp naìo tåïi váût liãûu âi truyãön trong caïc váût thãø säúng. Mäi træåìng âæïng ngoaìi váût thãø säúng, âoïng vai troì tuyãøn choün caïc váût liãûu naìo thêch 25
håüp nháút so våïi âiãöu kiãûn cuû thãø cuía mäi træåìng âæång thåìi, cho caïc váût thãø naìy säúng soïtpháút triãøn vaì loaûi træì caïc váût thãø naìo khäng phuì håüp. Biãún dë di truyãön kãút håüp våïi choün loüc tæû nhiãn âãø ra quaï trçnh tiãún hoïa. Thæûc tãú mäi træåìng luän coï sæû biãún âäüng, coï thãø do quaï trçnh tæû nhiãn hay mäüt nhán täú taïc âäüng naìo âoï. Tênh thêch nghi laì khaí nàng phuì håüp våïi caïc nhán täú thaình pháön trong hãû sinh thaïi, nháút laì caïc nhán täú hæîu sinh våïi nhæîng âiãöu kiãûn chung cuía mäi træåìng. Tênh thêch nghi âæåüc biãøu hiãûn qua sæû cán bàòng cå thãø - mäi træåìng. Moüi hãû sinh thaïi âãöu laì âäúi tæåüng cuía sæû choün loüc, cuía quaï trçnh biãún âäøi, âäöng thåìi cuîng laì kãút quaí cuía quaï trçnh âoï. Chênh aïp læûc choün loüc âaî taûo ra cå chãú thêch nghi cuía loaìi, vaì sæû váûn âäüng naìy dáùn âãún mäüt thãú cán bàòng, mäüt sæû äøn âënh tæång âäúi. Nãúu xaíy ra sæû biãún âäøi låïn vãö qui mä vaì tênh cháút thç pháön håüp thaình cuía giåïi hæîu sinh trong hãû cuîng thay âäøi âãún mæïc laìm thay âäøi caí hãû sinh thaïi. Khi áúy seî coï cán bàòng vaì thêch nghi trong âiãöu kiãûn måïi. Cæï nhæ thãú hãû sinh thaïi biãún âäøi, tiãún hoaï vaì phaït triãøn khäng ngæìng. Sæû thêch nghi hay cán bàòng trong âiãöu kiãûn nhæ váûy goüi laì cán bàòng sinh thaïi, âoï laì traûng thaïi äøn âënh, trong âoï caïc thaình pháön sinh thaïi åí âiãöu kiãûn cán bàòng tæång âäúi vaì cáúu truïc cuía toaìn hãû khäng âäøi. Dæåïi taïc âäüng cuía caïc yãúu täú sinh thaïi mæïc âäü äøn âënh naìy coï thãø bë thay âäøi. Caïc hãû sinh thaïi tæû nhiãn âãöu coï khaí nàng tæû âiãöu chènh riãng, âoï laì khaí nàng thêch nghi khi bë aính hæåíng cuía mäùi yãúu täú sinh thaïi naìo âoï âãø phuûc häöi tråí laûi traûng thaïi ban âáöu. Traûng thaïi cán bàòng nhæ thãú chênh laì traûng thaïi cán bàòng âäüng. Nhåì sæû tæû âiãöu chènh maì caïc hãû sinh thaïi tæû nhiãn giæî âæåüc sæû äøn âënh mäi khi chëu taïc âäüng cuía nhán täú ngoaûi ù caính. Quaï trçnh tæû laìm saûch nguäön næåïc säng âãø phuûc häöi laûi traûng thaïi cháút læåüng næåïc ban âáöu sau khi xaí næåïc thaíi laì vê duû vãö sæû tæû âiãöu chènh âãø âaím baío sæû cán bàòng âäüng trong hãû sinh thaïi säng häö . Sæû tæû âiãöu chènh cuía hãû sinh thaïi laì kãút quaí cuía sæû tæû âiãöu chènh cuía tæìng caï thãø, quáön thãø, hoàûc caí quáön xaî mäùi khi coï mäüt yãúu täú sinh thaïi thay âäøi.Vç váûy, âãø âiãöu chènh mäüt hãû sinh thaïi tråí laûi mäüt daûng cán bàòng äøn âënh nháút âoìi hoíi chuïng ta phaíi nghiãn cæïu giåïi haûn thêch nghi cuía tæìng caï thãø , hay caí quáön xaî âãø âæa ra mäüt taïc âäüng thêch håüp tåïi hãû âaím baío sæû äøn âënh láu bãön. Thæûc tãú ngaìy nay con ngæåìi âaût âæåüc mäüt säú thaình tæûu nháút âënh trong viãûc æïng duûng khoa hoüc vãö hãû sinh thaïi âãø phuûc vuû cho sæû phaït triãøn nãön kinh tãú cuía mçnh nhæ nuäi träöng thuíy saín, thám canh näng nghiãûp, chàn nuäi gia suïc, gia cáöm. 2.3. TAÏC ÂÄÜNG CUÍA CON NGÆÅÌI ÂÃÚN HÃÛ SINH THAÏI 2.3.1- Taïc âäüng âãún caïc yãúu täú sinh hoüc: - Gáy ra sæû caûnh tranh: Mäüt vê duû âiãøn hçnh nháút laì sæû caûnh tranh cuía thoí hoang våïi cæìu cuía cháu Uïc. Nàm 1859 ngæåìi ta âem 12 âäi thoí tæì cháu Áu sang cháu Uïc. Sau vaìi nàm, chuïng phaït triãøn nhanh choïng vaì bàõt âáöu àn quaï nhiãöu coí leî ra phaíi daình cho cæìu. So 26
saïnh ta coï thãø nháûn tháúy læåüng coí 5 con thoí àn bàòng læåüng coí cho 1 con cæìu. Do váûy xuáút hiãûn sæû thiãúu thæïc àn cho báöy cæìu nuäi. Ngoaìi ra báöy thoí coìn chiãúm 1 khu væûc âáút ráút räüng låïn åí cháu Uïc laìm cho diãûn têch chàn nuäi cæìu åí âáy bë thu heûp. Caïc näng dán åí âáy phaíi ngàn thoí xám nháûp näng traûi cuía mçnh bàòng caïc haìng raìo. - Laìm tàng hoàûc giaím säú loaìi àn thët: Mäüt säú loaìi váût àn thët nhæ gáúu, coüp, caïo soïi, chim... væìa caûnh tranh våïi con ngæåìi vãö nguäön thæïc àn, væìa tråí thaình thæûc pháøm cuía con ngæåìi. Haìng loaût thuï àn thët âaî bë chãút trong suäút lëch sæí cuía con ngæåìi. Mäüt vê duû vaìo nàm 1900, ngæåìi ta âaî giãút ráút nhiãöu soïi åí vuìng âäöng coí Arizona, Myî. Viãûc naìy khiãún cho báöy hæåu åí âáy nhanh choïng tàng säú læåüng, gáön nhæ chuïng âaî gàûm saûch coí åí âáy, viãûc naìy âaî gáy ra sæû suy thoaïi mäi træåìng tráöm troüng. - Âem caïc caï thãø mang máöm bãûnh âãún: Caïc caï thãø mang máöm bãûnh luän coï trong tæû nhiãn. Con ngæåìi âaî vä tçnh âem caïc caï thãø mang máöm bãûnh âãún caïc mäi træåìng khaïc väún chæa coï kiãøm soaït tæû nhiãn vãö bãûnh âoï. Taûi nåi måïi naìy máöm bãûnh phaït triãøn nhanh choïng vaì âaî gáy ra taïc haûi tráöm troüng. Vaìo âáöu nàm 1800, ngæåìi ta âaî vä tçnh âem mäüt vaìi cáy haût deí coï mang náúm bãûnh tæì Trung Quäc sang Myî. Cáy haût deí cuía Trung Quäúc âaî quen vaì ú säúng chung våïi loaìi náúm naìy, coìn cáy haût deí cuía Myî âaî khäng quen vaì do âoï chuïng âaî bë màõc bãûnh vaì chãút haìng loaût. Ngaìy nay khäng coìn cáy haût deí naìo säúng åí Myî. 2.3.2- Taïc âäüng âãún caïc yãúu täú vä sinh : Caïc hoaût âäüng cuía con ngæåìi âaî gáy ra ä nhiãùm næåïc, khäng khê, âáút, laìm hoíng caïc nguäön taìi nguyãn... Caïc taïc âäüng naìy khiãún cho cuäüc säúng cuía chênh con ngæåìi cuîng ngaìy caìng khoï khàn hån. - Gáy ä nhiãùm: Ä nhiãùm næåïc vaì mäi træåìng khäng khê taûo ra mäi træåìng báút låüi cho caïc vi sinh váût phaït triãøn. Chlorine, thuäúc træì sáu, hoïa cháút âäüc haûi nhiãùm vaìo næåïc seî laìm chãút caï vaì caïc thuíy sinh váût khaïc. Hoïa cháút saït truìng vaì thuäúc diãût coí laìm chãút caïc cän truìng vaì chim, caï àn cän truìng. Viãûc sæí duûng CFC laìm moíng táöng äzän cuía khê quyãøn khiãún cho con ngæåìi dãù màõc bãûnh ung thæ hån. Roì rè dáöu trãn säng, häö, biãøn trong quaï trçnh váûn chuyãøn, khai thaïc, sæí duûng laìm chãút caï vaì caïc thuíy sinh váût. Viãûc tiãu duìng caïc nhiãn liãûu thäng thæåìng (dáöu, khê, than, cuíi...) trong caïc ngaình laìm tàng näöng âäü khê CO2 lãn roî rãût, gáy ra hiãûu æïng nhaì kênh, laìm biãún âäøi khê háûu mäüt säú vuìng vaì trãn toaìn cáöu, aính hæåíng âãún sæû säúng cuía caïc loaìi trãn traïi âáút. - Laìm hoíng caïc nguäön taìi nguyãn: Nguäön næåïc ngáöm âæåüc sæí duûng mäüt caïch vä täø chæïc coï thãø bë caûn kiãût, ä nhiãùm cuîng nhæ gáy suût luïn vaì khäng thãø naìo khäi phuûc laûi âæåüc. Caïc moí dáöu khê, kim loaûi... do sæû phaït triãøn cuía cäng nghiãûp cuîng âaî vaì âang bë khai thaïc triãût âãø. Viãûc laìm thay âäøi doìng chaíy cuía säng âãø phuûc vuû cho con ngæåìi cuîng laìm thay âäøi toaìn bäü hãû sinh thaïi cuía læu væûc säng. - Lam âån giaín hoïa hãû sinh thaïi: Con ngæåìi do nhu cáöu cuía mçnh âaî laìm âån giaín ì hoïa hãû sinh thaïi åí mäüt säú vuìng thäng qua viãûc laìm giaím sæû âa daûng sinh hoüc åí âoï. Giaím sæû âa daûng sinh hoüc gáy ra sæû máút cán bàòng sinh thaïi vaì laìm hoíng hãû sinh thaïi âoï. Coï thãø láúy 27
mäüt vê duû vãö quaï trçnh laìm âån giaín hoïa hãû sinh thaïi laì quaï trçnh âäüc canh, tæïc chè träöng mäüt loaûi cáy trãn mäüt vuìng âáút. Quaï trçnh naìy khiãún cho khu væûc âoï bë âån giaín hoïa vaì dãù bë täøn thæång do sáu ráöy, bãûnh haûi, gioï, mæa vaì thåìi tiãút báút thæåìng. 28