Luận án Tiến sĩ Tài chính - Ngân hàng: Các nhân tố tác động đến tài chính toàn diện ở Việt Nam

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:200

Thêm vào BST

Báo xấu

2
lượt xem 1
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án Tiến sĩ Tài chính - Ngân hàng "Các nhân tố tác động đến tài chính toàn diện ở Việt Nam" trình bày các nội dung chính sau: Phương pháp nghiên cứu và mô hình nghiên cứu; Đo lường mức độ tài chính toàn diện ở Việt Nam; Kiểm định nhân tố phía cầu tác động tới tài chính toàn diện ở Việt Nam.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Tài chính - Ngân hàng: Các nhân tố tác động đến tài chính toàn diện ở Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN --------------------------------- ĐOÀN MẠNH TÚ CÁC NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN TÀI CHÍNH TOÀN DIỆN Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH TÀI CHÍNH - NGÂN HÀNG HÀ NỘI – 2023
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN --------------------------------- ĐOÀN MẠNH TÚ CÁC NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN TÀI CHÍNH TOÀN DIỆN Ở VIỆT NAM Chuyên ngành: Tài chính - Ngân hàng Mã số: 9340201 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Lê Thanh Tâm HÀ NỘI – 2023
i LỜI CAM KẾT Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng luận án này do tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Nghiên cứu sinh Đoàn Mạnh Tú
ii LỜI CẢM ƠN Trước tiên, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới Viện Ngân hàng – Tài chính, các quý thầy cô trường Đại học Kinh tế Quốc dân đã tận tình giảng dạy, giúp đỡ, hướng dẫn tôi hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành gửi lời biết ơn tới PGS. TS Lê Thanh Tâm người đã hướng dẫn, định hướng và giúp tôi những quy chuẩn về kiến thức, nội dung, phương pháp nghiên cứu để hoàn thành luận án này. Tôi xin chân thành cảm ơn tới Vụ Hợp tác Quốc tế, các Vụ, Cục và Học viện Ngân hàng thuộc Ngân hàng Nhà nước, các đồng nghiệp ở Ngân hàng Thế giới đã tạo điều kiện cho tôi tham gia nghiên cứu, cung cấp cho tôi các số liệu, tài liệu hữu ích để hoàn thành luận án tiến sỹ này. Cuối cùng, tôi xin trân trọng cảm ơn gia đình, bố mẹ, vợ, con, đồng nghiệp, bạn bè đã tận tình hỗ trợ, động viên tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu. Xin chân thành cảm ơn tất cả mọi người. Nghiên cứu sinh Đoàn Mạnh Tú
iii MỤC LỤC LỜI CAM KẾT ............................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ................................................................................................................ii MỤC LỤC .................................................................................................................... iii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ......................................................................................vii DANH MỤC BẢNG .................................................................................................. viii DANH MỤC HÌNH ...................................................................................................... ix MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu ...................................................................1 2. Mục tiêu nghiên cứu .............................................................................................3 3. Câu hỏi nghiên cứu:..............................................................................................4 4. Đối tượng - phạm vi ..............................................................................................4 5. Đóng góp mới của nghiên cứu .............................................................................5 5.1. Đóng góp mới về mặt lý thuyết. .......................................................................5 5.2. Đóng góp mới về mặt thực tiễn ........................................................................6 6. Cấu trúc của nghiên cứu ......................................................................................8 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU ................. 9 1.1. Tài chính toàn diện ............................................................................................9 1.1.1. Sự ra đời và phát triển tài chính toàn diện .....................................................9 1.1.2. Khái niệm về tài chính toàn diện .................................................................11 1.1.3. Vai trò của tài chính toàn diện .....................................................................13 1.1.3.1. Tài chính toàn diện có vai trò thúc đẩy tăng trưởng kinh tế .............13 1.1.3.2. Tài chính toàn diện thúc đẩy sự đóng góp của các cá thể tới nền kinh tế, tăng cường ổn định tài chính .....................................................................14 1.1.3.3. Tài chính toàn diện giúp xóa đói, nghèo và giảm bất bình đẳng ......16 1.1.3.4. Tài chính toàn diện giúp tạo việc làm và thu nhập ...........................17 1.1.3.5. Tài chính toàn diện thúc đẩy đầu tư và tiết kiệm...............................17 1.1.3.6. Tài chính toàn diện thúc đẩy bình đẳng giới .....................................18 1.1.4. Các trụ cột của tài chính toàn diện ..............................................................19 1.2. Các chỉ số đánh giá tài chính toàn diện .........................................................21 1.2.1. Chỉ số đánh giá tài chính toàn diện của Global Findex ...............................21 1.2.2. Chỉ số đánh giá tài chính toàn diện theo phương pháp thành phần cơ bản (PCA) .....................................................................................................................23 1.2.3. Chỉ số đánh giá tài chính toàn diện của Sarma (2015) ................................26
iv 1.3. Tổng quan nghiên cứu các nhân tố tác động tới tài chính toàn diện ..........29 1.3.1. Các nhân tố phía cầu ....................................................................................29 1.3.2. Các nhân tố từ phía cung .............................................................................34 1.3.3. Các nhân tố thuộc môi trường-xã hội ..........................................................37 1.3.4. Khoảng trống nghiên cứu ............................................................................39 1.4. Lý thuyết cơ bản liên quan đến hành vi khách hàng cá nhân .....................40 1.4.1. Lý thuyết hành động hợp lý - TRA .............................................................40 1.4.2. Lý thuyết hành vi có kế hoạch - TPB ..........................................................42 1.4.3. Lý thuyết chấp nhận công nghệ (TAM) ......................................................43 1.4.4. Lý thuyết chấp nhận sử dụng công nghệ (UTAUT) ....................................44 1.4.5 Lý thuyết mô hình hữu dụng ngẫu nhiên - RUM .........................................45 TÓM TẮT CHƯƠNG 1 .............................................................................................. 47 CHƯƠNG 2: PHƯƠNG PHÁP VÀ MÔ HÌNH NGHIÊN CỨU ............................ 49 2.1. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................49 2.1.1. Phương pháp nghiên cứu định tính ..............................................................49 2.1.2. Phương pháp nghiên cứu định lượng...........................................................49 2.2. Mô hình nghiên cứu .........................................................................................50 2.2.1. Mô tả biến phụ thuộc trong mô hình ...........................................................51 2.2.2. Mô tả biến độc lập trong mô hình................................................................52 2.2.3. Các giả thuyết nghiên cứu ...........................................................................55 2.2.4. Khung nghiên cứu........................................................................................60 2.3. Dữ liệu nghiên cứu ...........................................................................................61 2.3.1. Dữ liệu thứ cấp ............................................................................................61 2.3.2. Dữ liệu sơ cấp ..............................................................................................61 TÓM TẮT CHƯƠNG 2 .............................................................................................. 64 CHƯƠNG 3: ĐÁNH GIÁ MỨC ĐỘ TÀI CHÍNH TOÀN DIỆN .......................... 66 3.1. Đánh giá chỉ số tài chính toàn diện ở Việt Nam............................................66 3.1.1. Kết quả đánh giá chỉ số tài chính toàn diện theo Sarma (2015) ..................66 3.1.2. Kết quả đánh giá chỉ số tài chính toàn diện theo phương pháp PCA ..........69 3.2. So sánh kết quả nghiên cứu của tác giả với các nghiên cứu trước .............71 3.3. Đánh giá thực trạng tài chính toàn diện ở Việt Nam ...................................73 3.3.1. Thành tựu .....................................................................................................73 3.3.1.1. Khuôn khổ pháp lý cho tài chính toàn diện .......................................73 3.3.1.2. Mạng lưới kênh phân phối sản phẩm dịch vụ tài chính ....................76 3.3.1.3. Các định chế chuyên biệt phục vụ người nghèo, người thu nhập thấp phát huy hiệu quả ............................................................................................77
v 3.3.1.4. Các dịch vụ tài chính ngân hàng phát triển mạnh ............................81 3.3.1.5. Cơ sở hạ tầng tài chính......................................................................87 3.3.1.6. Hiểu biết tài chính .............................................................................88 3.3.1.7. Bảo vệ người tiêu dùng tài chính .......................................................89 3.3.1.8. Thực trạng các nhân tố tác động phía cầu tài chính toàn diện .........90 3.3.2. Các hạn chế ..................................................................................................93 3.3.2.1. Hạn chế về khuôn khổ pháp lý ...........................................................93 3.3.2.2. Hạn chế về cơ sở hạ tầng tài chính ...................................................95 3.3.2.3. Hạn chế về sản phẩm và dịch vụ tài chính ........................................95 3.3.2.4. Hạn chế về mạng lưới và kênh phân phối dịch vụ .............................96 3.3.2.5. Hạn chế về năng lực tiếp cận và hiểu biết về tài chính của đối tượng tiêu dùng ..............................................................................................97 3.3.2.6. Bảo vệ người tiêu dùng tài chính chưa được quan tâm đúng mức ....97 3.3.3. Nguyên nhân của các hạn chế......................................................................97 3.3.3.1. Nguyên nhân phía các cơ quan Nhà nước.........................................97 3.3.3.2. Nguyên nhân từ các tổ chức cung ứng dịch vụ tài chính ..................98 3.3.3.3. Nguyên nhân từ phía người tiêu dùng tài chính ................................99 TÓM TẮT CHƯƠNG 3 ............................................................................................ 100 CHƯƠNG 4: KIỂM ĐỊNH NHÂN TỐ PHÍA CẦU TÁC ĐỘNG TỚI TÀI CHÍNH TOÀN DIỆN Ở VIỆT NAM ..................................................................................... 102 4.1. Thống kê mô tả ..............................................................................................102 4.1.1. Thống kê mô tả biến phụ thuộc .................................................................102 4.1.2. Thống kê mô tả biến độc lập .....................................................................103 4.2. Kết quả nghiên cứu........................................................................................103 4.2.1. Các đặc điểm cá nhân tác động tới tài chính toàn diện .............................103 4.2.2. Các đặc điểm cá nhân ảnh hưởng tới hành vi sở hữu tài khoản ................109 4.2.3. Các đặc điểm cá nhân ảnh hưởng tới hành vi tiết kiệm.............................111 4.2.4. Các đặc điểm cá nhân ảnh hưởng tới hành vi vay tiền ..............................113 4.2.5. Các đặc điểm cá nhân ảnh hưởng tới hành vi thanh toán không dùng tiền mặt .............................................................................................................................116 4.2.6. Các đặc điểm cá nhân ảnh hưởng tới hành vi sử dụng bảo hiểm ..............118 4.3. Kết quả kiểm định các giả thuyết .................................................................120 4.4. Kiểm định độ tin cậy và độ vững của kết quả .............................................124 TÓM TẮT CHƯƠNG 4 ............................................................................................ 131 CHƯƠNG 5: MỘT SỐ KHUYẾN NGHỊ ............................................................... 133
vi 5.1. Một số khuyến nghị .......................................................................................133 5.1.1. Xây dựng bộ chỉ số để đánh giá tài chính toàn diện ở Việt Nam ..............133 5.1.2. Tiếp tục hoàn thiện khuôn khổ pháp lý có xét đến ưu tiên cho người yếu thế .............................................................................................................................134 5.1.3. Tăng cường giáo dục tài chính đặc biệt cho người yếu thế .......................135 5.1.4. Tiếp tục hoàn thiện cơ sở dữ liệu cá nhân về tài chính toàn diện..............136 5.1.5. Tạo việc làm và nâng cao thu nhập cho người dân, nhất là đối tượng yếu thế .............................................................................................................................137 5.1.6. Tiếp tục pháp triển hạ tầng tài chính .........................................................137 5.1.7. Phát triển mạng lưới và đa dạng hóa sản phẩm tài chính ..........................138 5.1.8. Tiếp tục phát huy vai trò của các định chế đặc biệt...................................139 5.1.9. Tiếp tục đẩy nhanh áp dụng công nghệ thông tin vào các sản phẩm tài chính .............................................................................................................................140 5.1.10. Đẩy mạnh công tác bảo vệ người tiêu dùng ............................................141 5.2. Hạn chế của luận án và hướng nghiên cứu tiếp theo .................................142 TÓM TẮT CHƯƠNG 5 ............................................................................................ 143 KẾT LUẬN ................................................................................................................ 144 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU ............................................... 146 TÀI LIỆU THAM KHẢO......................................................................................... 147 PHỤ LỤC 1 ................................................................................................................ 159 PHỤ LỤC 2 ................................................................................................................ 180 PHỤ LỤC 3 ................................................................................................................ 181 PHỤ LỤC 4 ................................................................................................................ 187
vii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT 1 ATM Máy rút tiền tự động (Automated Teller Machine) 2 Asean Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á 3 CFI Trung tâm Tài chính Toàn diện 4 FI Tài chính Toàn diện (Finance Inclusion) 5 IFI Chỉ số tài chính toàn diện (Finance Inclusion Index) 6 GDP Tổng sản phẩm quốc nội (Gross Domestic Product) 7 GLS Bình phương tối thiểu tổng quát 8 IMF Quỹ Tiền tệ Quốc tế (International Monetary Fund) 9 OLS Phương pháp bình phương nhỏ nhất 10 PCA Phương pháp thành phần cơ bản (Principal Component Analysis) 11 POS Phần mềm bán hàng thông minh (Point of Sale) 12 QTDND Quỹ Tín dụng nhân dân 13 NHCSXH Ngân hàng Chính sách Xã hội 14 NHNN Ngân hàng Nhà nước 15 NHNN&PTNT Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn 16 NHTM Ngân hàng thương mại 17 RUM Lý thuyết mô hình hữu dụng ngẫu nhiên (Random Unility Model) 18 TCTCVM Tổ chức Tài chính vi mô 19 TCTD Tổ chức tín dụng 20 TPB Lý thuyết hành vi có kế hoạch (Theory of Planned Behavior) 21 TRA Lý thuyết hành động hợp lý (Theory of Reasoned Action) 22 UBND Ủy ban Nhân dân 23 WB Ngân hàng Thế giới (the World Bank)
viii DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1 Cấu phần và chỉ báo tài chính toàn diện ........................................................25 Bảng 1.2 Tổng hợp các nhân tố phía cầu tác động tới tài chính toàn diện từ tổng quan nghiên cứu .....................................................................................................................33 Bảng 2.1 Mô tả các biến trong mô hình ........................................................................54 Bảng 2.2 Số lượng người được phỏng vấn và tỷ lệ trả lời ............................................59 Bảng 3.1 Xếp hạng IFI của Việt Nam và một số quốc gia 2010-2019 .........................63 Bảng 3.2 Tài chính của Việt Nam giai đoạn 2010 - 2019 .............................................65 Bảng 3.3 Xếp hạng IFI của Việt Nam và một số quốc gia năm 2017 ...........................66 Bảng 3.4 Một số tiêu chí về tài chính toàn diện của Việt Nam và các quốc gia ASEAN năm 2017 .......................................................................................................................68 Bảng 3.5 Độ tin cậy của chỉ số IFI trong nghiên cứu dựa trên phương pháp so sánh ..70 Bảng 4.1 Thống kê mô tả của các biến phụ thuộc .........................................................98 Bảng 4.2 Thống kê mô tả của các biến độc lập .............................................................99 Bảng 4.3 Kết quả ước lượng mô hình Probit (Mô hình 1) ..........................................100 Bảng 4.4 Kết quả ước lượng mô hình đo lường tác động của các đặc điểm cá nhân đến hành vi sở hữu tài khoản..............................................................................................106 Bảng 4.5 Kết quả ước lượng mô hình đo lường tác động của các đặc điểm cá nhân đến hành vi tiết kiệm ..........................................................................................................108 Bảng 4.6 Kết quả ước lượng mô hình đo lường tác động của các đặc điểm cá nhân đến hành vi vay tiền............................................................................................................110 Bảng 4.7 Kết quả ước lượng mô hình đo lường tác động cùa các đặc điểm cá nhân đến hành vi thanh toán không dùng tiền mặt .....................................................................113 Bảng 4.8 Kết quả ước lượng mô hình đo lường tác động của các đặc điểm cá nhân đến hành vi sử dụng bảo hiểm ............................................................................................115 Bảng 4.9 Kiểm định giả thuyết ....................................................................................117 Bảng 4.10 Kết quả ước lượng mô hình Probit ( Mô hình 2) .......................................122 Bảng 4.11 Kết quả ước lượng mô hình Probit thêm biến tài chính (Mô hình 3) ........124 Bảng 4.12 Kết quả ước lượng mô hình Probit thêm biến khu vực sống (4) ...............125 Bảng 4.13 Kết quả ước lượng mô hình Probit thêm biến hiểu biết tài chính và khu vực sống (5) ........................................................................................................................127
ix DANH MỤC HÌNH Hình 1.1 Thuyết hành động hợp lý TRA .......................................................................40 Hình 1.2. Mô hình TPB .................................................................................................42 Hình 1.3 Mô hình TAM.................................................................................................43 Hình 1.4 Mô hình UTAUT .............................................................................................44 Hình 3.1 Số lượng chi nhánh/phòng giao dịch ..............................................................75 Hình 3.2 Tỷ lệ người dân có tài khoản giao dịch ..........................................................79 Hình 3.3 Tốc độ tăng giao dịch thanh toán không dùng tiền mặt ................................81 Hình 3.4 Tăng trưởng ngành bảo hiểm tại Việt Nam ....................................................83 Hình 3.5 Tỷ lệ phí bảo hiểm đóng góp GDP .................................................................84
1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Trong thời gian qua, tài chính toàn diện hay còn gọi là tài chính bao trùm (tiếng Anh là Finance inclusion) là chủ đề nhận được nhiều sự quan tâm của các quốc gia và cộng đồng quốc tế do tầm quan trọng và ý nghĩa lớn mà tài chính toàn diện mang lại. Sau cuộc khủng hoảng toàn cầu 2007-2008, các nước trên thế giới và tổ chức quốc tế càng coi trọng vai trò của tài chính toàn diện trong phát triển kinh tế - xã hội và giảm nghèo. Từ năm 2009, Nhóm 20 nền kinh tế lớn (G20) xem tài chính toàn diện là định hướng và mục tiêu quan trọng. Tháng 10 năm 2013, Ngân hàng Thế giới chính thức đưa ra định hướng tài chính toàn diện là mỗi người dân ở tuổi trưởng thành phải có một tài khoản thanh toán đến năm 2020 nhằm tăng cường hiểu biết về tài chính và khả năng tiếp cận tài chính đầy đủ cho mọi người dân (Camara and Tuesta, 2014). Liên Hợp Quốc xem tài chính toàn diện là một trong những giải pháp hữu hiệu để đạt 7 trong 17 Mục tiêu phát triển bền vững đến năm 2030. Có nhiều khái niệm khác nhau về tài chính toàn diện, nhưng tổng quát lại, tài chính toàn diện là các cách thức và phương tiện cung cấp dịch vụ tài chính với chi phí hợp lý tới tất cả các đối tượng có nhu cầu, có hiểu biết về dịch vụ tài chính, bao hàm ba nhân tố cấu thành cốt lõi là “tiếp cận”, “sử dụng” và “chất lượng dịch vụ tài chính”. Nhiều nghiên cứu khẳng định vai trò to lớn của tài chính toàn diện trong phát triển kinh tế xã hội và xóa đói giảm nghèo (Beck, Demirgüç-Kunt & Maksimovic, 2005; Adasme, Majnoni & Uribe, 2006; Johnston & Murdoch, 2008; Beck & Honohan, 2009; Brune & cộng sự, 2011; Hastak & Gaikwad, 2015). Tất cả các nghiên cứu đều thống nhất đánh giá tài chính toàn diện là trụ cột quan trọng của tăng trưởng, phát triển và giảm nghèo, giảm bất bình đẳng, tạo ra các lợi ích thiết thực, đóng góp cho việc huy động cũng như sử dụng một cách hiệu quả nguồn lực xã hội. Điều này được thực hiện thông qua 05 nội dung cơ bản, bao gồm: phát triển sản phẩm mới, nhất là các sản phẩm tài chính dễ tiếp cận; đa dạng hóa các loại hình của các tổ chức cung cấp dịch vụ về tài chính; phát triển hạ tầng tài chính; bảo vệ quyền lợi chính đáng của người sử dụng dịch vụ tài chính; và phổ biến và giáo dục kiến thức tài chính. Đại dịch COVID-19 từ năm 2020 đến nay và chiến tranh giữa Nga và Ukraine đã đưa thế giới vào các thách thức mới về tăng trưởng và giảm nghèo. Theo Ngân hàng Thế giới (2021), đại dịch COVID đã dẫn đến thêm hơn 97 triệu người rơi vào tình trạng nghèo đói và thêm 157 triệu người có mức sống dưới 5.5 USD/ngày. Hầu hết các nước
2 đều có mức tăng trưởng giảm, doanh nghiệp và hộ gia đình gặp nhiều khó khăn. Trong bối cảnh đó, tài chính toàn diện càng có vai trò quan trọng trong việc xóa đói giảm nghèo, hỗ trợ các doanh nghiệp vượt qua khó khăn và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Tại Việt Nam, theo Tổng cục Thống kê (2021), tính đến năm 2020, dân số trung bình cả nước ước tính hơn 97,58 triệu người, tăng 1,14% tức 1,098 triệu người so với năm 2019, trong đó dân số thành thị là 35,93 triệu người, chiếm 36,8%, dân số nông thôn là 61,65 triệu người, chiếm 63,2% tổng dân số và chiếm hơn 50% lực lượng lao động, khoảng 15% dân số là dân tộc thiểu số, 95% người nghèo sống ở nông thôn. Do hạ tầng kinh tế xã hội và thông tin ở vùng nông thôn còn yếu kém nên việc tiếp cận và tài chính toàn diện từ người dân nghèo, người dân vùng nông thôn còn hạn chế. Sau nhiều năm tăng trưởng và phát triển, Chính phủ Việt Nam đã nhận thấy không phải mọi người dân đều đã được thụ hưởng thành quả của tăng trưởng. Chính phủ xác định không theo đuổi và đạt được tăng trưởng bằng mọi giá, thay vào đó phải quan tâm tới tăng trưởng bền vững về kinh tế, tài chính và xã hội. Hiện nay, Chính phủ đặt ra với ba trụ cột cơ bản để đạt được tăng trưởng bao trùm, gồm: kinh tế bao trùm, xã hội bao trùm và tài chính bao trùm (tài chính toàn diện). Thủ tướng Chính phủ đã có quyết định số 149 QĐ-TTg ngày 22/1/2020 thông qua Chiến lược tài chính toàn diện quốc gia của Việt Nam đến năm 2025 và định hướng 2030. Mục tiêu của Chiến lược đặt ra là đạt được “mọi người dân và doanh nghiệp được tiếp cận và sử dụng thuận tiện, an toàn các sản phẩm dịch vụ tài chính phù hợp với nhu cầu, chi phí hợp lý, do các tổ chức cung ứng một cách bền vững và có trách nhiệm”. Việc nghiên cứu các nhân tố tác động đến tài chính toàn diện tại là cần thiết để thực hiện một cách bài bản Chiến lược tài chính toàn diện nhằm thúc đẩy tài chính toàn diện ở Việt Nam. Từ vai trò và tầm quan trọng của tài chính toàn diện nêu trên, các quốc gia đều nghiên cứu và thực hiện các chính sách thúc đẩy tài chính toàn diện, trong đó việc nghiên cứu và phân tích các nhân tố tác động tới tài chính toàn diện là một trong những mẫu chốt có tính chất quyết định để đưa ra các giải pháp phù hợp và tổng thể. Muốn thúc đẩy tài chính toàn diện cần thiết phải hiểu rõ từng nhân tố và các mối quan hệ và tác động của từng nhân tố đến tài chính toàn diện. Các học giả đã rút ra nhiều nhóm nhân tố tác động tới tài chính toàn diện, có thể chia ra gồm: (i) các nhân tố từ khách hàng - phía cầu (Devlin, 2005; Pena & cộng sự, 2014; Clamara & cộng sự, 2014; Musa & cộng sự, 2015, Tran Hung Son & cộng sự, 2019; Trần Thị Khánh Li 2019; Girón & cộng sự, 2021); (ii) các nhân tố từ tổ chức cung cấp dịch vụ tài chính - phía cung (Kumar, 2013; Pena & cộng sự, 2014; Clamara & cộng sự, 2014), và (iii) các nhân tố từ môi trường (Sarma & Pais, 2008; Shankar, 2013; Tuesta & cộng sự, 2015; Cyn-Young và Rogelio, 2015). Tuy
3 nhiên, luận án này tập trung vào nhóm nhân tố từ phía cầu (như đặc điểm hành vi cá nhân như độ tuổi, học vấn, thu nhập, giới tính, nghề nghiệp, sử dụng điện thoại di động và internet …). Lý do chính là (i) khách hàng với các đặc tính cá nhân là đối tượng quan trọng nhất, đảm bảo sự thành công của tài chính toàn diện, đặc biệt trong 2 khách hàng cá nhân và doanh nghiệp thì khách hàng cá nhân cần quan tâm nhất để đảm bảo thực hiện mục tiêu của tài chính toàn diện và không ai bị bỏ lại phía sau; (ii) các đơn vị cung cấp dịch vụ tài chính để cung cấp được dịch vụ tài chính một cách toàn diện thì phải hiểu rõ đặc trưng cá nhân của các khách hàng; (iii) kể cả khách hàng cá nhân và doanh nghiệp khi tiếp cận với các dịch vụ ngân hàng cũng bị chi phối bởi các hành vi, đặc điểm cá nhân của con người. Do đó, luận án nghiên cứu sâu về các đặc điểm cá nhân của khách hàng để đại diện cho cá nhân và doanh nghiệp khi xem xét các vấn đề cầu của tài chính toàn diện. Qua phần tổng quan với các nghiên cứu liên quan đến các nhân tố tác động tới tài chính toàn diện ở Chương 1 tác giả rút ra khoảng trống nghiên cứu nhằm nêu bật sự cần thiết phải thực hiện luận án này. Cụ thể: Thứ nhất, cần thiết phải đo lường tài chính trên cả phương diện cung là cầu để phản ánh tổng thể thực trạng, xu hướng tài chính toàn diện ở Việt Nam có so sánh với các nước cùng trình độ. Thứ hai, việc nghiên cứu và hệ thống hóa lý thuyết về tài chính toàn diện, phân tích khung lý thuyết hợp lý để nghiên cứu các nhân tố tác động tới tài chính toàn diện rất cần thiết. Thứ ba, mô hình các nhân tố tác động tài chính toàn diện phía cầu một cách tổng thể trên cả phương diện ngân hàng (như tài khoản, thanh toán, cho vay, tiết kiệm) và trên phương diện tài chính (bảo hiểm) sẽ được phát triển và phân tích trong luận án. Trong đó, tác giả bổ sung biến kết nối (sử dụng internet, điện thoại di động) để lồng ghép vào các biến đặc điểm cá nhân phía cầu để phân tích từng biến cụ thể tác động tới các khía cạnh tài chính toàn diện ở Việt Nam. Các nội dung nghiên cứu này của tác giả là các điểm mới, chưa được các nghiên cứu đi trước đề cập tới. Do đó, việc thực hiện nghiên cứu này là cần thiết để lấp đầy các khoảng trống khi nghiên cứu về các nhân tố tác động tới tài chính toàn diện ở Việt Nam. Từ những lý do trên, tác giả đã lựa chọn đề tài “Các nhân tố tác động tới tài chính toàn diện ở Việt Nam” để nghiên cứu cho luận án này. 2. Mục tiêu nghiên cứu Mục tiêu tổng quát: nghiên cứu lý thuyết, thực trạng, đo lường chỉ số tài chính toàn diện và phân tích, đánh giá các nhân tố đặc biệt là nhân tố phía cầu tác động tới tài chính toàn diện ở Việt Nam. Mục tiêu cụ thể:
4 (1) Hệ thống hóa cơ sở lý thuyết về tài chính toàn diện và các nhân tố tác động đến tài chính toàn diện. (2) Đo lường chỉ số đánh giá tài chính toàn diện ở Việt Nam trên cả phương diện cung và cầu, đồng thời so sánh với các nước trong khu vực. Phân tích thực trạng và mô tả bức tranh tổng thể về tài chính toàn diện tại Việt Nam. (3) Nghiên cứu khung lý thuyết, xác định nhân tố, xây dựng mô hình và khám phá, đo lường các nhân tố phía cầu (hay còn gọi là đặc điểm cá nhân), kiểm định từng nhân tố nhân tố phía cầu (độ tuổi, thu nhập, nghề nghiệp, giới tính, kết nối thông tin) tác động tới các khía cạnh tài chính toàn (tài khoản, thanh toán, tiết kiệm (chính thức và không chính thức) và cho vay (chính thức và không chính thức) và bảo hiểm) ở Việt Nam. Phân tích các nhân tố mới về kết nối thông tin lồng ghép vào các đặc điểm cá nhân để xem xét tác động tới tài chính toàn diện ở Việt Nam. (4) Trên cơ sở đó, xác định các đối tượng yếu thế cần hỗ trợ tiếp cận tài chính toàn diện, từ đó đề xuất các khuyến nghị nhằm thúc đẩy tài chính toàn diện ở Việt Nam. 3. Câu hỏi nghiên cứu: Từ tổng quan và khoảng trống nghiên cứu trên, các câu hỏi được đưa ra như sau: (1) Mô hình lý thuyết nào phù hợp và có thể áp dụng với nghiên cứu các nhân tố đặc điểm cá nhân tác động đến tài chính toàn diện ở Việt Nam? (2) Các phương pháp nào để đánh giá tài chính toàn diện trên cả phương diện cung và cầu? Chỉ số tài chính toàn diện ở Việt Nam được đánh giá như thế nào về phía cung và phía cầu? Thực trạng tài chính toàn diện ở Việt Nam hiện nay ra sao? (3) Các nhân tố phía cầu (độ tuổi, giới tính, thu nhập, học vấn, nghề nghiệp, kết nối …) tác động tới tài chính toàn diện ở Việt Nam như thế nào? Từng nhân tố này tác động đến các khía cạnh của tài chính toàn diện như tài khoản, thanh toán, tiết kiệm (chính thức và không chính thức), cho vay (chính thức và không chính thức) và bảo hiểm như thế nào? (4) Các đối tượng nào cần được hỗ trợ tiếp cận tài chính để thúc đẩy tài chính ở Việt Nam? Các khuyến nghị nào cần được thực hiện để thúc đẩy tài chính toàn diện ở Việt Nam? Đây là các câu hỏi sẽ được trả lời trong luận án nghiên cứu này nhằm giải quyết khoảng trống nghiên cứu và đưa ra các khuyến nghị đồng bộ thúc đẩy tài chính toàn diện ở Việt Nam. 4. Đối tượng - phạm vi Đối tượng nghiên cứu là các nhân tố tác động tới tài chính toàn diện ở Việt Nam.
5 Phạm vi nghiên cứu: - Về các nhân tố: Có nhiều nhóm nhân tố tác động tới tài chính toàn diện và các khía cạnh của tài chính toàn diện, gồm các nhân tố từ phía cầu (khách hàng), phía cung (tổ chức cung cấp dịch vụ tài chính), và từ phía môi trường -xã hội. Tuy vậy, trong phạm vi luận án này, nghiên cứu sẽ chỉ tập trung vào nhóm nhân tố từ phía cầu (như đặc điểm hành vi cá nhân, hộ gia đình, như độ tuổi, trình độ học vấn, giới tính, thu nhập, nghề nghiệp, kết nối sử dụng điện thoại di động, internet…) tác động tới tài chính toàn diện và các khía cạnh của tài chính toàn diện. Do các nhân tố phía cầu liên quan đến khách hàng là đối tượng và chủ thể quan trọng trong việc quyết định sử dụng các dịch vụ tài chính toàn diện. Trong 2 đối tượng khách hàng cá nhân và doanh nghiệp thì khách hàng cá nhân là đối tượng rất quan trọng, cần quan tâm nhất trong tài chính toàn diện để đảm bảo mục tiêu không ai bị bỏ lại phía sau. Đồng thời, khi hiểu được các đặc tính cá nhân của khách hàng, các bên có liên quan sẽ xác định được các giải pháp nhằm tăng cường tiếp cận tài chính cho nhóm đối tượng khách hàng cả cá nhân và doanh nghiệp. - Về không gian: Nghiên cứu thực hiện trên cơ sở dữ liệu từ cuộc điều tra khảo sát về tiếp cận tài chính cá nhân do NHNN chủ trì thực hiện từ 250 địa bàn khảo sát đại diện cho khu vực thành thị, nông thôn ở Hà Nội, Hồ Chí Minh và 12 tỉnh khác thuộc 6 vùng miền trên toàn quốc gồm: Trung du và miền núi phía Bắc, Đồng bằng sông Hồng (không gồm Hà Nội), Bắc trung bộ và Duyên hải miền Trung, Tây Nguyên, Đông Nam Bộ (không gồm thành phố Hồ Chí Minh), Đồng bằng sông Cửu Long. - Về thời gian: Thời gian cuộc điều tra được tiến hành từ ngày 5/3/2019 đến ngày 30/4/2019 với tổng số phiếu phát ra là 5.500 phiếu, đạt tỷ lệ trả lời là 99,9% (5.496 người). Đây là cuộc điều tra với quy mô lớn nhất và cập nhật nhất về tài chính toàn diện từ phía cầu ở Việt Nam. Thời gian nghiên cứu các số liệu khác trong phần thực trạng được thu thập trong vòng 5 năm từ 2017-2021. 5. Đóng góp mới của nghiên cứu Luận án là một trong những nghiên cứu tương đối bài bản về các nhân tố tác động tới tài chính toàn diện ở Việt Nam, tập trung và nhân tố phía cầu. Luận án hệ thống hóa lại các cơ sở lý luận về tài chính toàn diện làm cơ sở để nghiên cứu các nhân tố tác động đến tài chính toàn diện. Luận án có những đóng góp chính như sau: 5.1. Đóng góp mới về mặt lý thuyết. Về mặt lý thuyết/khoa học, nghiên cứu có các đóng góp và điểm mới như sau: Thứ nhất, luận án hệ thống hóa khung lý thuyết về tài chính toàn diện và lựa chọn
6 lý thuyết để nghiên cứu, phát triển mô hình các nhân tố tác động tới tài chính toàn diện ở Việt Nam. Cụ thể là xuất phát từ khung lý thuyết mô hình hữu dụng ngẫu nhiên (RUM), tác giả đã dùng biện pháp logic để xây dựng nên mô hình các nhân tố đặc điểm của cá nhân tác động lên tài chính toàn diện. Đây là đóng góp mới về mặt lý thuyết cho các tác giả khác khi tiếp tục nghiên cứu về các nhân tố đặc điểm cá nhân tác động lên lĩnh vực kinh tế, tài chính nói chung và tài chính toàn diện nói riêng. Thứ hai, các nghiên cứu trước đây (Devlin, 2005; Pena & cộng sự, 2014; Clamara & cộng sự, 2014; Musa & cộng sự, 2015, Tran Hung Son & cộng sự, 2019, Trần Thị Khánh Li 2019) đã nghiên cứu các khía cạnh của tài chính toàn diện liên quan đến dịch vụ ngân hàng như thanh toán, mở tài khoản, tiết kiệm, vay tiền. Trong nghiên cứu này, tác giả đã mở rộng thêm biến dịch vụ bảo hiểm nhằm nghiên cứu tổng thể hơn về tài chính toàn diện. Qua đó, tài chính toàn diện được nghiên cứu không chỉ trong lĩnh vực ngân hàng mà có cả sản phẩm tài chính. Đồng thời, việc nghiên cứu cả các dịch vụ tài chính mang tính chất chính thức và không chính thức cho thấy tính tổng thể và toàn diện trong nghiên cứu. Thứ ba, trước đây các bài viết chủ yếu nghiên cứu các đặc tính cá nhân như độ tuổi, thu nhập, giới tính, việc làm, học vấn tác động lên tài chính toàn diện (Musa & cộng sự, 2015, Chu Khánh Lân, 2018, Tran Hung Son & cộng sự, 2019, Trần Thị Khánh Li, 2019). Nghiên cứu này bổ sung thêm biến kết nối tức sử dụng điện thoại di động, máy tính và internet để lồng ghép với các biến đặc điểm cá nhân. Biến này thể hiện các đặc tính cá nhân cần phù hợp với sự phát triển công nghệ. Và khi hiểu được các đặc tính cá nhân và các nhân tố kỹ thuật công nghệ vào nữa thì quá trình thúc đẩy căn bản tài chính toàn diện ở Việt Nam sẽ nhanh chóng và phù hợp với xu thế của thời đại của cuộc cách mạng khoa học công nghệ hiện nay. Luận án sử dụng mô hình Probit để xác định các mối quan hệ giữa các biến độc lập và các biến phụ thuộc, qua đó tìm thấy mối quan hệ giữa các đặc điểm cá nhân và các khía cạnh của tài chính toàn diện. Trên cơ sở đó đưa ra các kiến nghị đúng với quy luật tác động các mối quan hệ này sẽ giúp người dân có cơ hội tiếp cận với các dịch vụ tài chính ngân hàng qua đó thúc đẩy tài chính toàn diện. 5.2. Đóng góp mới về mặt thực tiễn Về mặt thực tiễn, luận án có các đóng góp và điểm mới sau: Thứ nhất, trong luận án kết quả đo lường chỉ số toàn diện ở Việt Nam được tính toán dựa trên bộ số liệu cung và cầu về tài chính toàn diện và so sánh với các nước trong khu vực và các quốc gia có điều kiện tương đương nhằm xác định vị trí thực trạng của
7 tài chính toàn diện ở Việt Nam. Cụ thể, trong luận án, phát hiện chính sau khi so sánh về mức độ tài chính toàn diện tài Việt Nam là: chỉ số này có cải thiện trong những năm gần đây với xu hướng chỉ số ngày càng tăng, nhưng còn đứng ở vị trí trung bình kém hơn nhiều so với các nước Singapore, Malaysia, Indonexia. Do đó cần có các biện pháp để thúc đẩy tài chính toàn diện, đặc biệt là cần xây dựng hệ thống và phương pháp để hàng năm đo lường được tài chính toàn diện ở Việt Nam. Thứ hai, nghiên cứu đầy đủ các khía cạnh, thành phần trong tài chính toàn diện như tài khoản, tiết kiệm chính thức, tiết kiệm không chính thức, cho vay chính thức, cho vay không chính thức, thanh toán không tiền mặt và bảo hiểm góp phần có bức tranh tổng thể về tài chính toàn diện của 1 quốc gia. Trong các nhân tố tác động tới tài chính toàn diện, các nhân tố về đặc tính cá nhân của người tiêu dùng rất quan trọng vì họ sử dụng sản phẩm dịch vụ tài chính là chủ thể tài chính toàn diện cần hướng tới. Xác định các quy luật của nhân tố đặc tính cá nhân tác động lên tài chính toàn diện sẽ mang đến ý nghĩa thực tiễn trong việc đưa ra các chính sách trực tiếp tác động đến đặc tính cá nhân của người dân nhằm tăng tiếp cận tài chính cho người dân, và thông qua đó thúc đẩy tài chính toàn diện. Với việc kiểm định 12 giả thuyết về các nhân tố đặc điểm cá nhân tác động lên tài chính thức và không chính thức, Luận án tìm ra người dân Việt Nam với các đặc điểm khác nhau vẫn tiếp cận cả 2 hình thức tài chính chính thức và tài chính không chính thức. Thứ ba, nghiên cứu về các đặc tính cá nhân về độ tuổi, giới tính, việc làm, thu nhập, học thức và kết nối chúng ta thấy được một tầng lớp người yếu thế cần được quan tâm hơn nữa trong việc tạo cơ hội cho họ được tiếp cận tài chính như là: các đối tượng nghèo, thu nhập thấp, người tuổi già, người thất nghiệp, nam giới, lao động tự do, lao động mùa vụ, người có học vấn thấp, thất học, sinh viên, học sinh, người ít sử dụng các dịch vụ kết nối (sau đây sẽ được gọi là đối tượng yếu thế). Đây là các đối tượng cần được khuyến khích bằng các chính sách ưu tiên hơn nữa để giúp họ tiếp cận các sản phẩm tài chính. Tập trung nâng cao việc tiếp cận các sản phẩm tài chính cho các đối tượng này là các giải pháp quan trọng trong gói các giải pháp để thúc đẩy tài chính toàn diện ở Việt Nam. Thứ tư, xuất phát từ kết quả nghiên cứu, 10 khuyến nghị cụ thể đã được đề xuất tới các cơ quan hoạch định chính sách và các bên có liên quan khác nhằm thúc đẩy tài chính toàn diện ở Việt Nam.
8 6. Cấu trúc của nghiên cứu Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, nội dung luận án được chia thành năm chương, cụ thể: Chương 1: Cơ sở lý thuyết và tổng quan nghiên cứu Chương 2: Phương pháp nghiên cứu và mô hình nghiên cứu Chương 3: Đo lường mức độ tài chính toàn diện ở Việt Nam Chương 4: Kiểm định nhân tố phía cầu tác động tới tài chính toàn diện ở Việt Nam Chương 5: Một số khuyến nghị
9 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU 1.1. Tài chính toàn diện 1.1.1. Sự ra đời và phát triển tài chính toàn diện Để tìm ra nguồn gốc của tài chính toàn diện ta cần đề cập tới tài chính vi mô. Cụ thể là tài chính vi mô có thể được xem như một cấu phần và là điểm khởi đầu của tài chính toàn diện xét về mặt nội hàm của tài chính toàn diện là hướng tới mở rộng việc tiếp cận tài chính cho người dân chưa được hoặc ít được sử dụng dịch vụ ngân hàng. Các nghiên của Ledgerwood (1999), Littlefield & cộng sự (2003), Nguyễn Kim Anh & cộng sự (2011) đã rút ra tài chính vi mô có vai trò hết sức quan trọng trong phát triển kinh tế - xã hội, giúp giảm nghèo, tạo cơ hội bình đẳng thông qua cung cấp dịch vụ tài chính tới khách hàng vi mô. Đây là những đối tượng có nhu cầu sử dụng dịch vụ ngân hàng tài chính nhưng khó tiếp cận với dịch vụ này trong xã hội. Trước những năm 1990, các cá nhân và tổ chức trong và ngoài nước đều đã có các hoạt động tài trợ cho các gia đình nghèo qua các hoạt động từ thiện. Hoạt động này giúp các gia đình nghèo tiếp cận đến tài chính và các dịch vụ tài chính một cách dễ dàng hơn và có thể giúp họ có cuộc sống bớt nghèo khổ hơn. Tuy nhiên, hoạt động này mang đến tính ỉ lại và khiến các hộ gia đình nghèo không có động lực thoát nghèo và không có hướng đi lâu dài cho ổn định kinh tế gia đình. Từ những năm 1990, tín dụng vi mô ra đời gắn với với sáng kiến về thế chấp xã hội (social collaterial) thay thế cho thế chấp tài sản. Khi đó các tổ chức tài chính (trong đó có cả ngân hàng) đã có thể cho vay đối với nhóm thu nhập thấp bằng cách thế chấp xã hội vì những người nghèo và thu nhập thấp không có tài sản thể chấp. Từ đó khái niệm về tín dụng vi mô ra đời và được định nghĩa là hoạt động cho vay các món nhỏ, lẻ đến người nghèo và thể hiện người nghèo cũng có thể vay vốn nhỏ và trang trải phần trả nợ cho khoản nợ này của mình. Đến cuối những năm 1990 và đầu những năm 2000, sự phát triển của tín dụng vi mô phát triển đã thúc đẩy nhu cầu sử dụng dịch vụ và sản phẩm tài chính đa dạng khác của người nghèo. Hộ gia đình nghèo khi tham gia sản xuất họ có nhu cầu tiếp cận các sản phẩm và dịch vụ tài chính để đầu tư, tạo tài sản và có được thu nhập. Đồng thời, các hộ gia đình nghèo cũng cần khoản tích lũy để tiêu dùng nhằm đáp ứng nhu cầu thiết yếu và quản lý rủi ro trong hoạt động của đời sống hàng ngày. Căn cứ trên 2 góc độ này, dịch vụ tài chính cung cấp đến người nghèo đã mở rộng từ tín dụng sang cả tiết kiệm và bảo hiểm. Đồng thời, việc cung ứng các dịch vụ tài chính này cũng đã được mở rộng từ chỉ nhóm người nghèo, hộ gia đình sang cả các doanh nghiệp nhỏ. Từ đó, khái niệm tài