Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Ngôn ngữ án văn tiếng Việt

Chia sẻ: Lavie Lavie | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:203

Thêm vào BST

Báo xấu

93
lượt xem 20
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mời các bạn tham khảo luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Ngôn ngữ án văn tiếng Việt sau đây để nắm bắt được những nội dung về đặc điểm ngôn ngữ án văn tiếng Việt, thực trạng và giải pháp ngôn ngữ án văn tiếng Việt hiện nay. Với các bạn chuyên ngành Ngôn ngữ học thì đây là tài liệu hữu ích.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Ngôn ngữ án văn tiếng Việt

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Nguyễn Thị Lệ NGÔN NGỮ ÁN VĂN TIẾNG VIỆT LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC Thành phố Hồ Chí Minh - 2011
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Nguyễn Thị Lệ NGÔN NGỮ ÁN VĂN TIẾNG VIỆT Chuyên ngành: Ngôn ngữ học Mã số: 602201 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TIẾN SĨ TRẦN HOÀNG Thành phố Hồ Chí Minh - 2011
LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên, tôi xin chân thành cảm ơn Tiến sĩ Trần Hoàng đã tận tình hướng dẫn tôi thực hiện luận văn này. Tôi cũng xin gửi lời tri ân đến các thầy cô, gia đình và bạn bè tôi đã ủng hộ, động viên và giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện luận văn. Thành phố Hồ Chí Minh, 2011 Nguyễn Thị Lệ
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Những số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chưa từng được công bố trên bất kỳ công trình nào khác. Thành phố Hồ Chí Minh, 2011 Nguyễn Thị Lệ
MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN .............................................................................................................. 1 LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................................ 1 MỤC LỤC .................................................................................................................... 1 MỞ ĐẦU....................................................................................................................... 4 1. Lý do chọn đề tài ..................................................................................................................4 2. Lịch sử vấn đề ......................................................................................................................4 3. Đối tượng và mục đích nghiên cứu ......................................................................................7 4. Đóng góp của đề tài ..............................................................................................................8 5. Nguồn ngữ liệu và phương pháp nghiên cứu .......................................................................8 6. Bố cục của luận văn .............................................................................................................9 CHƯƠNG 1 - NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG ............................................................. 11 1.1. Khái niệm án văn .............................................................................................................11 1.2. Án văn trong hệ thống văn bản pháp luật .......................................................................11 1.3. Những đặc trưng pháp lý của án văn ...............................................................................13 1.4. Khái niệm ngôn ngữ án văn ............................................................................................14 1.5. Vị trí của ngôn ngữ án văn trong hệ thống ngôn ngữ pháp luật ......................................14 1.6. Hoàn cảnh giao tiếp và mục đích giao tiếp của án văn ...................................................16 1.7. Những văn bản quy phạm pháp luật hiện hành có liên quan đến ngôn ngữ án văn ........17 1.8. Tiểu kết ............................................................................................................................21 CHƯƠNG 2 - ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ ÁN VĂN TIẾNG VIỆT ....................... 24 2.1. Đặc điểm tổ chức văn bản trong án văn ..........................................................................24 2.1.1. Cấu trúc của án văn ..................................................................................................24 2.1.1.1. Cấu trúc thể loại tiềm năng của án văn....................................................................... 25 2.1.1.2. Cấu trúc phát triển nhận thức của án văn ................................................................... 28 2.1.2. Các phương tiện liên kết trong án văn .....................................................................29 2.1.2.1. Phép lặp ....................................................................................................................... 30 2.1.2.2. Phép nối ....................................................................................................................... 34 2.1.2.3. Phép tuyến tính ............................................................................................................ 37 2.1.3. Phương pháp trình bày nội dung án văn ..................................................................37 2.1.3.1. Phương pháp đưa thông tin ......................................................................................... 38 2.1.3.2. Phương pháp sử dụng lập luận ................................................................................... 41 2.1.3.3. Phương pháp mệnh lệnh .............................................................................................. 45 2.2. Đặc điểm từ vựng trong án văn .......................................................................................45
2.2.1. Hệ thuật ngữ trong án văn ........................................................................................45 2.2.1.1. Hệ thuật ngữ xét về mặt cấu tạo .................................................................................. 46 2.2.1.2. Thuật ngữ xét về tần số xuất hiện và phạm vi phân bố ............................................... 48 2.2.2. Từ biểu thị ý phủ định, khẳng định ..........................................................................50 2.3. Đặc điểm cú pháp trong án văn .......................................................................................52 2.3.1. Hiện tượng tách biệt cú pháp ...................................................................................52 2.3.2. Câu tỉnh lược chủ ngữ ..............................................................................................56 2.3.3. Thành phần phụ trạng ngữ và phần phụ chú ............................................................58 2.3.3.1. Thành phần phụ trạng ngữ .......................................................................................... 58 2.3.3.2. Phần phụ chú ............................................................................................................... 64 2.4. Đặc điểm ngữ dụng trong án văn ....................................................................................68 2.4.1. Câu ngôn hành và động từ ngôn hành trong án văn ................................................68 2.4.2. Tình thái trong án văn ..............................................................................................72 2.4.2.1. Phân loại tình thái trong án văn.................................................................................. 73 2.4.2.2. Các phương tiện biểu hiện tình thái đạo nghĩa trong án văn...................................... 78 2.5. Tiểu kết ............................................................................................................................83 CHƯƠNG 3 - NGÔN NGỮ ÁN VĂN TIẾNG VIỆT HIỆN NAY: THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP .......................................................................................... 86 3.1. Căn cứ nhận diện và phân loại lỗi ngôn ngữ trong án văn ..............................................86 3.2. Thực trạng và giải pháp về từ ngữ trong án văn .............................................................87 3.2.1. Về xưng – hô ............................................................................................................87 3.2.2. Về phong cách chức năng ngôn ngữ ........................................................................94 3.2.2.1. Dùng từ ngữ địa phương ............................................................................................. 95 3.2.2.2. Dùng từ ngữ khẩu ngữ ................................................................................................. 99 3.2.2.3. Dùng từ ngữ chung chung, mơ hồ ............................................................................. 100 3.2.3. Về ngữ nghĩa của từ trong phát ngôn .....................................................................103 3.2.3.1. Dùng thừa từ ngữ....................................................................................................... 103 3.2.3.2. Dùng sai nghĩa của từ ngữ ........................................................................................ 106 3.3. Thực trạng và giải pháp về ngữ pháp trong án văn .......................................................108 3.3.1. Về sử dụng dấu câu ................................................................................................108 3.3.1.1. Sử dụng dấu câu sai chức năng ................................................................................. 109 3.3.1.2. Sử dụng thừa dấu câu ................................................................................................ 112 3.3.1.3. Thiếu dấu câu ............................................................................................................ 115 3.3.2. Về tách câu .............................................................................................................118 3.3.3. Về thành phần chủ ngữ của câu .............................................................................120 3.4. Thực trạng và giải pháp về tổ chức văn bản trong án văn ............................................121
3.4.1. Không thống nhất ở cấu trúc văn bản ....................................................................121 3.4.2. Không hợp lý trong việc chia tách đoạn văn .........................................................124 3.5. Tiểu kết ..........................................................................................................................127 KẾT LUẬN .............................................................................................................. 129 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................... 132 PHỤ LỤC ................................................................................................................. 135
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Bản án là văn bản pháp luật ghi nhận quyết định của tòa án, đánh dấu sự kết thúc của quá trình tố tụng và có thể làm phát sinh một quá trình tố tụng khác. Bản án có tính quyết định đến số phận, tính mạng, tài sản của cá nhân và pháp nhân. Cùng với xu thế phát triển của các nước tiên tiến trên thế giới, việc công khai bản án trên các phương tiện truyền thông và xây dựng án lệ đang được ngành tòa án nghiên cứu thực hiện. Có thể trong tương lai, bản án và quyết định của tòa án không còn bị bó hẹp trong phạm vi ngành nữa mà sẽ được phổ biến rộng rãi tới cán bộ, công chức trong các cơ quan, tổ chức, đơn vị tư pháp, lập pháp, hành pháp, nghiên cứu pháp luật và nhân dân. Tuy nhiên, sự tồn tại và hành chức của vô số bản án, quyết định của Tòa án chưa được các nhà ngôn ngữ học quan tâm vì nhiều lý do khác nhau. Với tư cách là một sản phẩm ngôn ngữ; các bản án, quyết định của tòa án có những đặc trưng gì? Có thể tiến hành chuẩn hóa ngôn ngữ bản án hay không? Đấy là những vấn đề từ lâu đã được đặt ra và nay càng có ý nghĩa cấp thiết. Những vấn đề này được giải quyết sẽ góp phần xác lập cơ sở khoa học để tạo bản án đúng chuẩn mực, đúng với yêu cầu khắt khe của lý luận và thực tiễn. Từ nhận thức trên, chúng tôi xác định đề tài nghiên cứu với tên đầy đủ là “Ngôn ngữ án văn tiếng Việt”. Với đề tài này, chúng tôi mong muốn bước đầu chỉ ra những đặc trưng ngôn ngữ của bản án, quyết định của tòa án - một loại văn bản pháp luật rất điển hình của hoạt động tư pháp. Ngoài ra, chúng tôi cũng dành một phần của luận văn để tìm hiểu thực trạng sử dụng ngôn ngữ trong án văn tiếng Việt hiện nay, bước đầu đề xuất giải pháp khắc phục những vấn đề ngôn ngữ còn tồn tại để góp phần xác lập bản án chuẩn về mặt ngôn ngữ. 2. Lịch sử vấn đề Ngôn ngữ án văn vẫn còn là một địa hạt mới mẻ đối với những nhà ngôn ngữ học. Cho tới nay, ngành Việt ngữ học chưa có một công trình nào trực tiếp nghiên cứu ngôn ngữ trong các bản án. Ngôn ngữ án văn là một bộ phận của ngôn ngữ luật pháp, được sử dụng trong ngành tòa án. Ở Việt Nam, ngôn ngữ luật pháp cũng được
quan tâm tìm hiểu trong những năm gần đây. Đáng chú ý nhất là luận án tiến sĩ Ngữ văn của Lê Hùng Tiến (1999): Một số đặc điểm của ngôn ngữ luật pháp tiếng Việt (có so sánh đối chiếu với tiếng Anh và ứng dụng trong dịch Việt – Anh). Tác giả chỉ ra những đặc điểm chính về từ ngữ, ngữ pháp, văn bản của ngôn ngữ luật pháp tiếng Việt trong các văn bản quy phạm pháp luật của nhà nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam. Lê Hùng Tiến coi văn bản quy phạm pháp luật là một dạng diễn ngôn và phân tích văn bản dưới góc độ của phân tích diễn ngôn. Từ đó, tác giả chỉ ra những đặc điểm ngôn ngữ được sử dụng trong văn bản quy phạm pháp luật ở các cấp độ: Từ ngữ, ngữ pháp và tổ chức văn bản. Ở cấp độ từ ngữ, tác giả quan tâm đến phương diện chức năng liên nhân của văn bản luật pháp tiếng Việt thể hiện ở phương tiện ngôn ngữ là động từ ngữ vi, câu ngữ vi và tình thái. Những phương tiện này góp phần tạo tính hành thực cho văn bản pháp luật, biến văn bản thành quy phạm pháp luật và là phương tiện ngôn ngữ quan trọng góp phần tạo lập quyền và nghĩa vụ trong văn bản luật pháp tiếng Việt. Ở cấp độ từ ngữ, tác giả còn tìm hiểu phương diện chức năng quan niệm thông qua hệ thống thuật ngữ luật pháp và đặc điểm của từ Hán Việt sử dụng trong văn bản quy phạm pháp luật. Ở cấp độ ngữ pháp, tác giả Lê Hùng Tiến chú ý đến hiện tượng danh hóa như một phương tiện ngôn ngữ góp phần tạo nên tính chính xác và bao trùm của văn bản luật pháp, chú ý đến độ dài bất thường của câu trong văn bản và chỉ ra nguyên nhân của vấn đề đó. Ở cấp độ văn bản, tác giả phân tích cấu trúc của văn bản quy phạm pháp luật dưới hai khía cạnh: Cấu trúc phát triển nhận thức và cấu trúc tiềm năng, chỉ ra những phương tiện liên kết đặc thù mà văn bản pháp luật sử dụng. Văn bản quy phạm pháp luật và án văn có mục đích giao tiếp rất khác nhau. Văn bản quy phạm pháp luật có mục đích giao tiếp là chỉ dẫn, đặt ra nghĩa vụ, ban phát quyền hành và hình phạt. Người phát là Quốc hội - cơ quan quyền lực cao nhất của Nhà nước, người nhận là đông đảo quần chúng nhân dân. Vì vậy văn bản quy phạm pháp luật chỉ có một dạng thức duy nhất. Còn án văn là văn bản thuộc dạng thủ tục pháp lý, mục đích của nó là giải quyết những vấn đề cụ thể, với những đối tượng cụ thể. Người phát là cán bộ ngành tòa án và người nhận là những đối tượng liên quan trong vụ án. Án văn có rất nhiều biến thể. Chính vì vậy mà cách thức tổ chức
văn bản và sử dụng ngôn từ của hai loại này cũng rất khác biệt. Tuy nhiên, những nghiên cứu của Lê Hùng Tiến là những gợi ý rất hữu ích cho chúng tôi và cùng với tác giả, chúng tôi bổ sung thêm một khía cạnh khác nữa về ngôn ngữ pháp luật. Nếu như án văn là một địa hạt mới mẻ đối với những nhà ngôn ngữ học thì với những nhà luật học, án văn lại được quan tâm và nhắc đến khá nhiều trong các tạp chí chuyên ngành, báo in và báo điện tử pháp luật. Vì giới hạn của ngành, mặc dù quan tâm đến ngôn ngữ án văn nhưng các nhà luật học mới chỉ xem xét nó ở mức độ đề xuất nghiên cứu với những nhận xét khái quát mà chưa có công trình nào nghiên cứu rõ ràng, tỉ mỉ. Đáng kể nhất là các bài viết của Phan Trung Hoài [25], Nguyễn Thu [36], Anh Thư [37], Nguyễn Xuân Tùng [43]. Trong bài viết “Bàn về khái niệm và các tiêu chí của bản án điển hình” (Tạp chí Khoa học pháp lý, số 5/2002), thạc sĩ Luật học Phan Trung Hoài chỉ ra những đặc trưng cơ bản của bản án và quyết định của tòa án, xác định khái niệm cho bản án điển hình và các tiêu chí để xác định bản án điển hình. Ông cho rằng “văn phong bản án thể hiện ngôn ngữ pháp lý chặt chẽ, khúc chiết, rõ ràng”, ngôn ngữ án văn “phải là ngôn ngữ thể hiện quyền lực Nhà nước, mang tính pháp lý chặt chẽ, rõ ràng, khúc chiết và hiểu đơn nghĩa”. Phan Trung Hoài coi văn phong bản án với những đặc điểm như trên là một tiêu chí bắt buộc của một bản án điển hình: “Khi xây dựng cơ sở dữ liệu bản án điển hình, một việc nên làm là nên tuyển chọn những bản án có văn phong sắc sảo, nhận định rõ ràng, sử dụng ngôn từ thuyết phục, ngắn gọn, có tác dụng giáo dục và truyền bá tốt.”. Ông cũng đưa ra một nhận định khá sắc sảo về vấn đề chuẩn hóa văn phong bản án như sau: “Vấn đề hiện nay là pháp luật chưa quy định rõ và Tòa án Nhân dân Tối cao chưa hướng dẫn cụ thể về cái gọi là “văn phong bản án”. Thật ra, quy chuẩn hóa văn phong bản án theo một mẫu chung thống nhất không phải là giải pháp đúng, vì bản án là sản phẩm của nhận thức chủ quan và chính sắc thái đa dạng trong nhận định tình huống, chứng cứ và những lập luận chặt chẽ, sắc sảo của mỗi bản án lại là một điều nên làm.”. Cụ thể hơn, trong bài viết “Một số suy nghĩ về kỹ năng viết bản án sơ thẩm hình sự”, Nguyễn Xuân Tùng trình bày ý kiến của mình về bản án mẫu và cách viết một bản án sơ thẩm hình sự. Trên cơ sở xem xét và đối chiếu bản án mẫu với bản án thực tế, tác giả chỉ ra những điểm hợp
lý và những điểm chưa hợp lý về tổ chức văn bản, sử dụng ngôn từ của bản án mẫu và bản án thực tế. Ví dụ như tác giả đề nghị thay cụm từ “Trình độ văn hoá” trong phần lý lịch bị cáo của mẫu bản án bằng cụm từ “Trình độ học vấn” để bản án chính xác hơn. Vì tác giả cho rằng “Nói đến văn hoá là nói đến tính sáng tạo, là nói đến khả năng tạo ra cái mới và văn hoá là một khái niệm rộng lớn phản ánh trình độ văn minh của con người qua các thời kỳ phát triển của xã hội […]. Còn trình độ học vấn của một con người là nói đến khả năng học tập (khả năng tiếp thu) của một cá nhân, phản ánh cá nhân đó đã học được đến lớp mấy rồi”. Ngoài ra, tác giả Anh Thư [37], Nguyễn Thu [36, tr.4] cũng đề cập đến những vấn đề bất cập trong việc viết bản án như: Bản án chưa có sự thống nhất, viết bản án còn tuỳ tiện, trong bản án còn có nhiều lỗi sai về sử dụng từ ngữ, ngữ pháp. Những nghiên cứu của những người đi trước sẽ là gợi ý rất hữu ích cho chúng tôi tìm hiểu đặc trưng của ngôn ngữ án văn tiếng Việt và thực trạng sử dụng ngôn ngữ án văn tiếng Việt hiện nay. 3. Đối tượng và mục đích nghiên cứu Trong công trình này, chúng tôi nghiên cứu đối tượng thuộc về ngôn ngữ luật pháp ở dạng viết: Bản án và các quyết định của Toà án có giá trị như một bản án. Cần phải nói thêm rằng, trong quá trình thụ lý và giải quyết một vụ án, Toà án nhân dân các cấp có thể ban hành nhiều loại quyết định khác nhau như: Quyết định đưa vụ án ra xét xử, quyết định hoãn phiên toà, quyết định thay đổi thẩm phán, hội thẩm hay thư ký…Sự phân biệt các quyết định nằm ở ranh giới giữa quyết định về nội dung hay quyết định về tố tụng và chỉ có những quyết định về nội dung, có giá trị như một bản án mới là đối tượng của luận văn. Vì vậy, chúng tôi không tách bản án và các quyết định của Tòa án có giá trị như một bản án thành hai đối tượng riêng biệt mà coi chúng thuộc cùng một loại để nghiên cứu. Trong luận văn này chúng tôi nghiên cứu ngôn ngữ án văn dưới góc nhìn của ngôn ngữ học đồng đại và bỏ qua góc nhìn lịch đại về sự phát triển trong nội bộ ngôn ngữ. Nói như vậy có nghĩa là đối tượng cụ thể của luận văn là ngôn ngữ án văn tiếng Việt hiện đại.
Nghiên cứu ngôn ngữ án văn, chúng tôi nhằm đến mục đích là tìm hiểu thực tiễn sử dụng ngôn ngữ của bộ phận cán bộ ngành Toà án trong quá trình xét xử vụ án, tìm hiểu những yếu tố chi phối quá trình sử dụng ngôn ngữ đó. Từ đó, chúng tôi xác định những đặc trưng ngôn ngữ của án văn, giúp phân biệt án văn với các văn bản pháp luật gần gũi khác. Ngoài ra, luận văn còn dành một chương để khảo sát những lỗi ở các cấp độ ngôn ngữ, đề ra giải pháp nhằm hướng tới quy chuẩn ngôn ngữ án văn. 4. Đóng góp của đề tài Về mặt khoa học: Đề tài mà luận văn nghiên cứu thuộc lĩnh vực ngôn ngữ học ứng dụng. Vì vậy kết quả nghiên cứu của luận văn sẽ cung cấp cho lý luận ngôn ngữ một số cứ liệu về đặc điểm ngôn ngữ án văn – một dạng cơ bản của ngôn ngữ luật pháp. Đồng thời, luận văn còn cung cấp những cứ liệu cho thấy sự phong phú, đa dạng và phức tạp của ngôn ngữ tiếng Việt trong hoạt động hành chức. Về mặt thực tiễn: Luận văn đóng góp gián tiếp vào việc xây dựng và hoàn thiện pháp luật, nâng cao chất lượng xét xử của Tòa án. Kết quả nghiên cứu của luận văn sẽ cung cấp ít nhiều thông tin hữu ích cho việc sử dụng ngôn ngữ có hiệu quả trong lĩnh vực pháp luật, góp phần phát triển ngôn ngữ án văn tiếng Việt nói riêng và ngôn ngữ luật pháp nói chung. 5. Nguồn ngữ liệu và phương pháp nghiên cứu Về nguồn ngữ liệu: Ngữ liệu của luận văn là những bản án của các cấp sơ thẩm, phúc thẩm, giám đốc thẩm ở các lĩnh vực: Dân sự, hình sự, hành chính, lao động và thương mại; những quyết định có giá trị như một bản án như: Quyết định giám đốc thẩm, quyết định kháng nghị... Trong đó những bản án dân sự chiếm đa số với nhiều tiểu loại như: về việc ly hôn và tranh chấp tài sản, về việc tranh chấp quyền sử dụng đất, về việc tranh chấp thừa kế, về việc tranh chấp bồi thường thiệt hại…Xét các ngữ liệu ở nhiều loại như vậy sẽ giúp người nghiên cứu bao quát được ngôn ngữ án văn ở diện rộng và có cơ sở để so sánh, đối chiếu khi cần thiết. Tổng số ngữ liệu khảo sát là 74 bản án gồm 561 trang. Phạm vi ngữ liệu: bản án và quyết định của toà án nhân dân các cấp tại các tỉnh phía Nam Việt Nam như: Bà Rịa – Vũng Tàu, Bình
Thuận, Cần Thơ, Đồng Nai, Đồng Tháp, Lâm Đồng, Hậu Giang, Long An, Ninh Thuận, Sóc Trăng, Tây Ninh, Thành phố Hồ Chí Minh, Vĩnh Long. Về phương pháp nghiên cứu: Trong quá trình thực hiện đề tài, chúng tôi sử dụng phối hợp các phương pháp sau: Phương pháp phân tích diễn ngôn: Đây là phương pháp dùng để xem xét án văn dưới góc độ chức năng và dụng học. Cụ thể là xem xét hoàn cảnh giao tiếp để tìm ra các mục đích giao tiếp của văn bản, từ đó tìm hiểu cơ chế hoạt động của từ vựng, ngữ pháp, các phương tiện liên kết văn bản, cấu trúc ngầm ẩn quy định sự sắp xếp, bố trí các đơn vị từ vựng, ngữ pháp trong án văn. Phương pháp miêu tả: Luận văn sử dụng phương pháp này để miêu tả ngữ nghĩa, cấu tạo của một số đơn vị ngôn ngữ đặc trưng trong án văn như thuật ngữ, trạng ngữ, các phương tiện ngôn ngữ biểu hiện tình thái…; miêu tả cách thức sử dụng những đơn vị từ vựng, ngữ pháp để xác định lỗi sử dụng ngôn ngữ trong án văn. Phương pháp thống kê: Để thực hiện có hiệu quả đề tài, chúng tôi sử dụng phương pháp thống kê ngôn ngữ khi cần biết tần số xuất hiện của một đơn vị ngôn ngữ cụ thể, như: thuật ngữ, trạng ngữ để xác định đơn vị ngôn ngữ chiếm ưu thế và hiệu quả tác động của nó đối với mục đích giao tiếp của án văn. Phương pháp so sánh: Phương pháp này chúng tôi dùng khi cần phải so sánh các loại và các tiểu loại án văn theo phạm vi vụ việc, so sánh các hiện tượng ngôn ngữ bên trong và bên ngoài án văn để xác định đặc trưng cho án văn hay chỉ ra những lỗi ngôn ngữ thường thấy trong án văn. 6. Bố cục của luận văn Ngoài các phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, luận văn gồm có ba chương. Chương một có tên gọi “Những vấn đề chung”. Trong chương này, chúng tôi trình bày những vấn đề lý thuyết cần phải lưu ý khi xét đặc điểm ngôn ngữ án văn. Bảy đề mục của chương sẽ lần lượt giải quyết những vấn đề xoay xung quanh án văn và ngôn ngữ án văn, như: khái niệm, tên gọi, đặc trưng pháp lý của án văn, hoàn cảnh và mục đích giao tiếp của án văn, phân biệt án văn với những văn bản gần gũi
khác, những văn bản quy phạm pháp luật hiện hành có liên quan tới ngôn ngữ án văn. Chương hai “Đặc điểm ngôn ngữ án văn tiếng Việt” là trọng tâm nghiên cứu của luận văn. Trong chương này, chúng tôi chỉ ra những đặc điểm cơ bản của ngôn ngữ án văn giúp phân biệt nó với những văn bản hành chính khác. Những đặc trưng của ngôn ngữ án văn tiếng Việt sẽ được làm rõ ở các cấp độ và bình diện ngôn ngữ: từ ngữ, ngữ pháp, ngữ dụng và tổ chức văn bản. Chương ba “Ngôn ngữ án văn tiếng Việt hiện nay: thực trạng và giải pháp” chỉ ra những vấn đề ngôn ngữ còn xuất hiện trong án văn ở ba khía cạnh: từ, câu, văn bản. Từ thực trạng sử dụng ngôn ngữ trong án văn, chúng tôi bước đầu đề xuất một số giải pháp nhằm hướng tới việc xây dựng chuẩn ngôn ngữ, giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt.
CHƯƠNG 1 - NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG 1.1. Khái niệm án văn Từ điển Luật học (1999) đã định nghĩa về án văn như sau: Án văn là văn bản phản ánh kết quả xét xử của tòa án về một vụ án cụ thể (án hình sự, dân sự, kinh tế, lao động, hành chính), trong đó nêu rõ: ngày tháng mở phiên tòa, thành phần hội đồng xét xử, các bên tham gia tố tụng, nội dung sự việc, nhận định của tòa án và quyết định của tòa.[41, tr.18]. Trong Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên, 2004) không có từ “án văn” nhưng án văn được gọi dưới một tên khác là bản án và được định nghĩa như sau: “Quyết định bằng văn bản của tòa án sau khi xét xử vụ án.” [31, tr.30], là án với nghĩa “Quyết định của tòa án xử một vụ án” [31, tr. 6]. Như vậy về tên gọi của đối tượng nghiên cứu, án văn là tên gọi mang tính chuyên môn trong ngành Luật, ngoài ra án văn còn có những tên gọi thông thường và thông dụng hơn là bản án, gọi tắt là án. Trong luận văn, chúng tôi sử dụng cả ba tên gọi này. Án văn khác với quyết định, nhưng như đã nói, không phải quyết định nào cũng là đối tượng của luận văn mà chỉ có những quyết định về nội dung tố tụng mới là đối tượng nghiên cứu. Những quyết định này có giá trị như một bản án, vì vậy chúng tôi sử dụng tên gọi án văn để gọi chung cho cả hai loại đối tượng. 1.2. Án văn trong hệ thống văn bản pháp luật Án văn là một văn bản pháp luật. Văn bản pháp luật có ba loại khác nhau: văn bản cá biệt, văn bản quy phạm pháp luật và văn bản mang tính chất chủ đạo. Cần phân biệt ba loại văn bản này để xác định vị trí của án văn trong hệ thống văn bản pháp luật. Ba loại văn bản này được hiểu (dẫn theo Lê Minh Toàn [38, tr.81]) như sau: Văn bản quy phạm pháp luật: là văn bản do cơ quan nhà nước có thẩm quyền ban hành theo thủ tục, trình tự luật định, trong đó có quy tắc xử sự chung, được nhà nước đảm bảo thực hiện nhằm điều chỉnh các quan hệ xã hội theo định hướng xã hội chủ nghĩa, ví dụ: hiến pháp, bộ luật… Văn bản có tính chất chủ đạo: là văn bản do các cơ quan nhà nước có thẩm quyền ban hành nhằm thực hiện các chủ trương lớn, các đường lối, nhiệm vụ lớn, đề
cập đến các vấn đề có tính chất chính trị, pháp lý của Quốc gia, địa phương (ví dụ: lời tuyên bố, hiệu triệu…) động viên nhân dân thực hiện. Các chính sách đó tuy mang tính pháp lý song không phải là văn bản quy phạm pháp luật. Văn bản cá biệt: là loại văn bản do cơ quan nhà nước có thẩm quyền căn cứ vào quy phạm pháp luật ban hành để giải quyết các vụ việc cụ thể, hiệu lực chỉ một lần và chỉ có quan hệ với những cá nhân, tổ chức chỉ ra trong chính văn bản, ví dụ: bản án, quyết định của tòa án, quyết định tuyển dụng, bổ nhiệm cán bộ công chức… Điểm giống nhau giữa ba loại văn bản trên là chúng đều do các cơ quan nhà nước có thẩm quyền ban hành, vì vậy đều có tính pháp lý. Nhưng điểm khác nhau cơ bản giữa ba loại văn bản này là nội dung, phạm vi hiệu lực và mục đích giao tiếp. Có thể thấy rõ sự khác biệt của chúng trong Bảng 1.1. Bảng 1.1. Điểm khác nhau giữa ba loại văn bản: Văn bản quy phạm pháp luật, Văn bản có tính chất chủ đạo, Văn bản cá biệt Văn bản quy Văn bản có tính Văn bản cá biệt phạm pháp luật chất chủ đạo Nội dung Quy định về quy Tuyên truyền cổ Xử lý những vụ việc cụ tắc xử sự chung động nhân dân thực thể liên quan đến những cho toàn xã hội hiện một chủ trương, con người cụ thể chính sách của nhà nước Hiệu lực Có hiệu lực đối Có thể là tất cả công Có hiệu lực đối với với tất cả công dân của một nước những đối tượng cụ thể dân của một nước hoặc chỉ của một địa mà văn bản chỉ ra và chỉ trong thời gian phương nào đó trong có hiệu lực một lần không xác định một khoảng thời gian nhất định Mục đích Điều chỉnh các Động viên nhân dân Dựa vào văn bản quy giao tiếp quan hệ xã hội thực hiện chủ trương, phạm pháp luật để giải theo một định chính sách mà văn quyết những vụ việc cụ
hướng cụ thể bản nêu ra thể Như vậy, có thể thấy án văn thuộc dạng văn bản cá biệt do cơ quan có thẩm quyền là tòa án các cấp ban hành, xử lý các hành vi hoặc quan hệ pháp luật phát sinh từ một vụ việc cụ thể về tính hợp pháp hay không hợp pháp của hành vi hoặc quan hệ đó. 1.3. Những đặc trưng pháp lý của án văn Những đặc trưng được trình bày ở đây là những đặc trưng pháp lý ảnh hưởng đến sự lựa chọn và tổ chức ngôn ngữ của án văn. Đặc trưng thứ nhất: Án văn luôn nhân danh nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Các bản án, quyết định của tòa án là sự biểu hiện ra bên ngoài của quyền lực nhà nước, trong sự phân công của bộ máy tư pháp. Chính đặc trưng này khiến cho ngôn ngữ án văn mang tính pháp lý cao, thể hiện ở hàng loạt những thuật ngữ pháp luật, những từ mang tính chất mệnh lệnh, bắt buộc. Điều 10 Bộ Luật Tố tụng hình sự quy định: “Không ai có thể bị coi là có tội và phải chịu hình phạt nếu chưa có bản án kết tội của tòa án đã có hiệu lực pháp luật”. Như vậy về bản chất, khi được công bố, bản án thực hiện một hành vi xã hội cụ thể là hành vi phân xử và kết tội. Điều này khiến cho ngôn ngữ án văn mang tính chất của một hành động ngôn trung, sử dụng những câu ngôn hành và động từ ngôn hành. Đặc trưng thứ hai: Bản án do hội đồng xét xử thảo luận, thông qua tại phòng nghị án và tuyên án công khai tại phòng xử án. Đặc trưng này khiến bản án trở thành một loại văn bản cá biệt. Nó là sản phẩm của một tập người (từ 3 người trở lên) và có người đại diện ghi lại thành biên bản. Nó được đọc (tuyên án) công khai tại phòng xử án. Tuy nhiên, thực tế Hội đồng xét xử chỉ thảo luận và thông qua tại phòng nghị án về nội dung của bản án và quyết định cuối cùng của tòa án. Còn ngôn ngữ bản án lại là do một cá nhân cụ thể viết, mang dấu ấn nhất định của cá nhân đó. Vì vậy, mỗi bản án có thể coi là những biến thể của cùng một dạng văn bản. Bản án chỉ có hiệu lực khi được công khai tại phòng xử án. Như vậy bản án là dạng viết ra để nói nhưng nói ở đây thực chất lại là một hình thức đọc lại văn bản đã được soạn thảo. Vì thế ngôn ngữ án văn vẫn là dạng ngôn ngữ viết, theo những chuẩn mực của ngôn ngữ viết và
nó không chịu tác động của những yếu tố ngữ âm như ngữ điệu. Ngữ điệu đọc hoàn toàn phụ thuộc vào cấu trúc và nội dung của văn bản. Đặc trưng thứ ba: Án phải viết thành văn bản và giao án theo đúng quy định của pháp luật. Pháp luật về tố tụng ở các lĩnh vực khác nhau đều quy định: trong một thời gian nhất định (15 ngày trong vụ án hình sự, dân sự; 7 ngày trong vụ án kinh tế, lao động, hành chính) sau khi tuyên án, tòa án phải giao bản sao bản án cho bị cáo, đương sự, Viện Kiểm sát cùng cấp, người bào chữa, gửi bản sao bản án cho những người vắng mặt và thông báo cho chính quyền xã, phường, thị trấn hoặc cơ quan, tổ chức nơi bị cáo, đương sự cư trú hoặc làm việc. Pháp luật cũng quy định trong trường hợp xử vắng mặt bị cáo, đương sự, trong thời hạn nói trên, bản sao bản án phải được niêm yết tại trụ sở chính quyền xã, phường, thị trấn nơi cư trú hoặc nơi làm việc cuối cùng của bị cáo, đương sự. Như vậy, bản án không phải là dạng tài liệu bí mật của riêng ngành tòa án mà nó có tính đại chúng. Vì vậy ngôn ngữ án văn có ảnh hưởng nhất định đến quy chuẩn ngôn ngữ tiếng Việt, tác động đến việc sử dụng ngôn ngữ của nhân dân. Cho nên ngôn ngữ án văn đòi hỏi sự chính xác trong cách dùng từ, đặt câu, phù hợp với văn phong của một văn bản hành chính. Đặc trưng thứ tư: Bản án, quyết định đã được tuyên bố thì không được sửa đổi, bổ sung, trừ trường hợp có sai sót rõ ràng về số liệu vì tính toán sai hoặc do lỗi chính tả. Việc sửa đổi, bổ sung bản án là một việc làm phức tạp và tốn nhiều thời gian. Vì thế, ngôn ngữ án văn lại càng cần phải chính xác, mẫu mực để tránh những sai sót trong việc diễn đạt dẫn đến việc hiểu sai nội dung cần thông báo. 1.4. Khái niệm ngôn ngữ án văn Hiểu một cách đơn giản nhất, ngôn ngữ án văn tiếng Việt là hình thức văn tự tiếng Việt được sử dụng trong án văn, bao gồm việc sử dụng ngôn từ và tạo lập ngôn bản để thể hiện nội dung của án văn. 1.5. Vị trí của ngôn ngữ án văn trong hệ thống ngôn ngữ pháp luật Bản án nằm trong hệ thống văn bản pháp luật vì vậy ngôn ngữ án văn thuộc về ngôn ngữ luật pháp. Ngôn ngữ luật pháp tồn tại dưới nhiều dạng thức khác nhau như ngôn ngữ luật pháp ở dạng nói và ngôn ngữ luật pháp ở dạng viết. Ở dạng viết, ngôn ngữ luật pháp lại chia ra thành nhiều tiểu loại khác nhau tùy thuộc vào tính chất, nội
dung và mục đích của văn bản. Có thể nhận diện ngôn ngữ án văn trong hệ thống ngôn ngữ luật pháp trong Bảng 1.2. Bảng 1.2. Các tiểu loại của ngôn ngữ luật pháp (Nguồn:dẫn theo Lê Hùng Tiến [39]) Ngôn ngữ luật pháp Nói Viết Sư phạm Học thuật Nghề nghiệp Thuyết trình Tòa thực tập Tham vấn Thẩm vấn Luật sư – khách hàng Luật sư – nhân chứng Chỉ dẫn của hội đồng thẩm xét Giao tiếp giữa các nhà chuyên môn Học thuật Thủ tục pháp lý Luật pháp Giáo trình Tạp chí Hồ sơ vụ án Bản án Khuôn mẫu Thể chế chính thức Hợp đồng Bộ luật Hiệp định… Quy định Luật lệ .v.v Như vậy, trong hệ thống ngôn ngữ luật pháp thì bản án được xếp vào loại thủ tục pháp lý, nó khác với những văn bản thuộc thể chế chính thức như các Bộ Luật, Hiến pháp….
1.6. Hoàn cảnh giao tiếp và mục đích giao tiếp của án văn Hoàn cảnh giao tiếp của án văn: Ngôn ngữ án văn là ngôn ngữ trong hành chức, xử lý mối quan hệ pháp luật với nhiều vai giao tiếp khác nhau. Người tạo lập nội dung văn bản là một tập người và một người ghi lại theo sự thống nhất chung. Tập người này đại diện cho luật pháp, đại diện cho quyền lực của nhà nước vì vậy vai giao tiếp của họ trong án văn là vai quyền lực hay vai tác động. Đối tượng tiếp nhận văn bản trực tiếp là cá nhân hay pháp nhân có quan hệ với nhau về mặt pháp luật, có những xung đột quyền lợi nhất định được chỉ ra trong chính văn bản. Những hành vi và quan hệ pháp luật của họ được vai quyền lực/vai tác động phân xử theo hướng hợp pháp hay không hợp pháp. Vai giao tiếp của những cá nhân hay pháp nhân đó là vai chịu sự tác động. Ngoài đối tượng tiếp nhận trực tiếp là những công dân bình thường, án văn còn có đối tượng tiếp nhận gián tiếp. Đó là những thẩm tra viên, thẩm phán ở những cấp cao hơn hoặc là những luật sư. Họ là những người có chuyên môn trong lĩnh vực luật pháp. Vì vậy, ngôn ngữ án văn phải đảm bảo được hai tiêu chí: vừa đơn giản, dễ hiểu lại vừa mang tính chuyên môn cao để hướng tới sự tiếp nhận văn bản của cả hai đối tượng trên. Mục đích giao tiếp: Án văn không chỉ viết ra để cho người khác đọc mà chính người soạn thảo văn bản đại diện đọc trước Tòa. Khi bản án được đọc lên ngay lập tức nó thực hiện một hành động xã hội. Nó làm thay đổi hiện thực ngoài văn bản; kết thúc một quá trình xét xử, phân định tính hợp pháp – không hợp pháp của hành vi hoặc quan hệ xã hội; chỉ ra quyền lợi, trách nhiệm, nghĩa vụ của những cá nhân hay tổ chức được chỉ ra trong chính văn bản và buộc họ phải thi hành theo. Vì thế ngôn ngữ án văn phải có tính chính xác, minh bạch, tính khách quan và phải có tính thuyết phục cao.