Nhân lực Thông tin - Thư viện trong xã hội thông tin và xã hội tri thức

NHÂN L C THÔNG TIN-THƯ VI N TRONG XÃ H I THÔNG TIN<br /> VÀ XÃ H I TRI TH C<br /> TSKH. Nguy n Th<br /> <br /> ông*<br /> <br /> Thành qu c a cu c cách m ng công ngh thông tin là s hình thành xã h i thông tin và<br /> ti n t i xã h i tri th c. Trong ó, xã h i thông tin là n n t ng c a xã h i tri th c, là phương ti n<br /> xây d ng xã h i tri th c, là chìa khóa ti n t i m t xã h i t t p hơn.<br /> Xã h i thông tin và xã h i tri th c là hai khái ni m có m i quan h b sung tương h l n<br /> nhau. Trong ó, xã h i thông tin g n li n v i “các i m i công ngh ” và khái ni m Internet. ó<br /> là m t xã h i d a trên nh ng ng d ng ph bi n c a công ngh thông tin và truy n thông m i, t c<br /> là công ngh máy tính i n t và k thu t s , mà nh cao là công ngh Internet. Trong khi ó, xã<br /> h i tri th c g n li n v i s<br /> i m i t ng th các khía c nh v xã h i, văn hóa, kinh t , chính tr và<br /> pháp lu t [8]. Như v y, khái ni m xã h i tri th c ph n ánh y<br /> hơn tính ph c t p và linh ho t<br /> c a các thay i ã di n ra.<br /> Trên góc<br /> văn minh, xã h i thông tin và xã h i tri th c là hai khái ni m có i m g p<br /> nhau, vì th có s l n l n trong cách hi u. N n kinh t t o ra các s n ph m có hàm lư ng thông tin<br /> cao ư c g i là n n kinh t tri th c. Trong khi ó, có nhi u ngư i quan ni m xã h i thông tin<br /> ng nghĩa v i kinh t tri th c và kinh t tri th c l i ng nghĩa v i xã h i tri th c. Theo quan<br /> ni m c a nhi u ngư i, xã h i thông tin và xã h i tri th c cũng có th ư c dùng thay th cho nhau<br /> [2].<br /> Tuy nhiên, n u ng t góc<br /> ch th sáng t o thì có th d dàng phân bi t ư c rõ ràng<br /> hơn ý nghĩa c a hai khái ni m này. Khi nói xã h i thông tin là xu t phát t góc<br /> ngư i phát.<br /> Còn khi nói xã h i tri th c là t góc<br /> ngư i nh n. N u ng t góc<br /> ngư i phát thì thông tin<br /> mang n ng tính thương m i và th trư ng hàng hóa. Còn ng t góc<br /> ngư i nh n, thông tin<br /> mang n ng tính ph c v cho m c ích sáng t o c a con ngư i [2]. Trên quan i m “tri th c ph i<br /> là tài s n chung c a loài ngư i ch không th là hàng hóa trao i”, xã h i tri th c quan tâm hơn<br /> t i vi c hi u và s d ng thông tin c a ngư i nh n hơn là cho m c ích thương m i. Vì th xã h i<br /> tri th c mang ý nghĩa nhân quy n cao hơn, và vì th ý nghĩa o c nhân quy n c a xã h i tri<br /> th c cũng cao hơn. i u này phù h p v i m c tiêu phát tri n b n v ng c a xã h i loài ngư i, do<br /> v y, vi c chuy n sang xã h i tri th c là m t xu hư ng t t y u và khoa h c, phù h p v i s ti n b<br /> xã h i c a m i qu c gia nói chung.<br /> Theo quan i m c a V các v n kinh t và xã h i c a LHQ (DESA), b n ch t c a xã h i<br /> tri th c là s phát tri n tri th c, nghĩa là, vi c t o ra ý nghĩa m i, t o ra giá tr gia tăng c a thông<br /> tin thông qua vi c x lý m t cách sáng t o c a con ngư i i v i thông tin có s n, và ư c o<br /> *<br /> <br /> PG Trung tâm Thông tin Khoa h c Th ng kê.<br /> <br /> lư ng b ng kh năng ng d ng hay tính h u ích to l n/ho c m i m c a thông tin ã ư c x lý<br /> so v i thông tin có s n ban u. DESA cho r ng, m t xã h i t t i trình<br /> t o ra ý nghĩa m i<br /> (hay tri th c m i) trên qui mô s n xu t hàng lo t, và có kh năng áp d ng các tri th c m i ó trên<br /> qui mô hàng lo t thì m i ư c g i là xã h i tri th c [4].<br /> V y, giáo d c và ào t o gi vai trò gì trong quá trình chuy n t xã h i thông tin sang xã<br /> h i tri th c? Giáo d c và ào t o dù hình thái nào, truy n th ng hay hi n i, u gi vai trò vô<br /> cùng quan tr ng cho quá trình hình thành m t xã h i công minh. Hình thái giáo d c và ào t o<br /> hi n i òi h i ph i b sung thêm nguyên t c “hình thành s hi u bi t (tinh thông) ngh nghi p”<br /> vào nguyên t c truy n th ng “hình thành ki n th c, k năng và kinh nghi m ngh nghi p” cho h c<br /> viên [8].<br /> S tinh thông ngh nghi p ph n ánh m i quan h gi a ki n th c, k năng và hành ng c a<br /> m i cá nhân. S không th có s tinh thông ngh nghi p n u thi u ki n th c, k năng và kinh<br /> nghi m. Nhưng không ph i m i ki n th c, k năng và kinh nghi m trong b t kỳ tình hu ng nào<br /> u là bi u hi n c a s hi u bi t. Theo ý ki n c a các chuyên gia thu c U ban Châu Âu v giáo<br /> d c và ào t o, có 5 nhóm ki n th c cơ b n c n có c a m i công dân trong xã h i thông tin và xã<br /> h i tri th c như sau [12]:<br /> - Nhóm ki n th c v chính tr và xã h i, ó là kh năng nh n v mình trách nhi m, tham<br /> gia óng góp vào các quy t nh chung, gi i quy t sung t b ng con ư ng hòa bình và tăng<br /> cư ng th c hi n qui ch dân ch .<br /> - Nhóm ki n th c có liên quan t i cu c s ng trong xã h i a d ng văn hóa. Giáo d c và<br /> ào t o c n trang b cho thanh niên các hi u bi t v các n n văn hóa khác nhau, c th là các hi u<br /> bi t v<br /> c i m các n n văn hóa, hành vi ng x tôn tr ng l n nhau, cũng như kh năng s ng v i<br /> m i ngư i không có ng văn hóa, ngôn ng và tôn giáo.<br /> - Nhóm ki n th c có liên quan t i giao ti p b ng l i và kh năng trình bày văn b n, trong<br /> ó, c n ph i bi t thêm t i thi u m t ngo i ng . i u này c bi t quan tr ng trong b i c nh toàn<br /> c u hóa và h i nh p qu c t hi n nay.<br /> - Nhóm ki n th c có liên quan t i xã h i thông tin, như bi t cách s d ng các công ngh<br /> m i, bi t ng d ng chúng vào ho t ng c a b n thân, hi u ư c m t m nh và m t y u c a<br /> chúng, cũng như kh năng phê phán trong ánh giá các kênh thông tin và qu ng cáo.<br /> - Kh năng không ng ng h c t p và b i dư ng ki n th c trong su t cu c i ngh nghi p<br /> cũng như trong i s ng cá nhân và xã h i c a mình.<br /> Như v y, ngoài trang b các ki n th c cơ b n nói trên, gi i quy t v n<br /> nâng cao ch t<br /> lư ng ào t o nói chung và nhân l c thông tin - thư vi n nói riêng òi h i ph i lưu ý t i các y u t<br /> mang tính c trưng c a h th ng giáo d c và ào t o hi n i là:<br /> • Phát tri n xã h i thông tin và ti n t i xã h i tri th c;<br /> • Thay th hình thái “h c su t i” b ng “h c trong su t cu c i”<br /> <br /> • B sung nguyên t c “hình thành s hi u bi t (tinh thông) ngh nghi p” vào nguyên t c<br /> truy n th ng “hình thành ki n th c, k năng và kinh nghi m ngh nghi p” cho h c<br /> viên.<br /> kh c ph c nh ng h n ch c a xã h i thông tin, theo xu t c a UNESCO, c n thi t l p<br /> m t xã h i h c hành, b o t n a d ng tri th c trên nguyên t c t i cao là m b o quy n truy c p<br /> thông tin và tri th c cho t t c m i ngư i. Theo quan i m c a UNESCO, tri th c ph i là tài s n<br /> chung c a toàn nhân lo i và m i ngư i u có quy n t do ti p c n tri th c. Do v y, c n ph i có<br /> s dung hòa gi a b o h quy n s h u trí tu v i vi c thúc y ph bi n r ng rãi tri th c trong<br /> c ng ng.<br /> ây Thư vi n gi m t vai trò c c kỳ quan tr ng - trung gian k t n i gi a ngư i dùng<br /> v i thông tin và tri th c trên cơ s dung hòa quy n s h u trí tu trong ph bi n thông tin ph c v<br /> m c tiêu ti n b xã h i. Hơn n a, Thư vi n là nơi lưu gi kh i lư ng tri th c kh ng l , chi m 2/3<br /> tri th c tích lũy ư c c a nhân lo i<br /> truy n l i qua các th h , ng th i, cho n nay Thư vi n<br /> v n là m t th ch xã h i duy nh t ph c v thông tin công cho m i i tư ng ngư i s d ng .<br /> Kh u hi u “Thư vi n - trái tim c a xã h i thông tin” do IFLA ưa ra [11] ã ph n ánh<br /> chính xác s m nh c a Thư vi n trong gi i quy t m t trong các v n<br /> mang tính chi n lư c c a<br /> xã h i hi n i, ó là m b o quy n t do truy c p thông tin và tri th c cho m i công dân. Có th<br /> nói, Thư vi n là t m gương ph n chi u rõ nét v m c<br /> ti n b xã h i c a m t qu c gia. B i vì,<br /> m t xã h i không th ư c coi là ti n b khi trong ó con ngư i thi u văn hóa, thi u cơ s thông<br /> tin và tri th c cho giáo d c và ào t o. Vì th , s t t h u trong hi n i hóa Thư vi n là nguy cơ<br /> t t h u không ch c a Thư vi n ho c th m chí c a n n văn hóa, mà còn c a c qu c gia nói chung.<br /> Do v y, Thư vi n ph i tr thành m t c u thành h u cơ không th tách r i trong xây d ng c u trúc<br /> h th ng h t ng thông tin m i. V n<br /> hi n i hóa h th ng thư vi n ph i ư c gi i quy t t ng<br /> th và toàn di n b ng các chính sách qu c gia th ng nh t trên ph m vi c nư c. Quan tr ng hơn<br /> là, c n hi n i hóa tư duy con ngư i trong quá trình tri n khai hi n i hóa s nghi p Thư vi n,<br /> c n ph i hi u khái ni m hi n i hóa là quá trình i m i và hoàn thi n không ng ng các m t xích<br /> c u thành h th ng, trong ó y u t con ngư i luôn gi vai trò quy t nh trong gi i quy t các v n<br /> ph c t p nh t c a h th ng.<br /> Trong th k 21, Thư vi n ã tr thành trung tâm thông tin tư li u l n, trong ó t p trung<br /> v n tư li u kh ng l<br /> d ng in gi y và i n t , là cơ quan ph c v tra c u và áp ng cao nh t<br /> nhu c u thông tin c a xã h i. Ngoài ra, trong th i i s , ngày càng gia tăng vai trò c a Thư vi n<br /> trong t ch c ào t o i n t và Thư vi n ã tr thành trung tâm ngu n l c thông tin ph c v<br /> c<br /> l c cho quá trình hi n i hóa s nghi p giáo d c và ào t o.<br /> V y, v i s phát tri n m nh m c a công ngh thông tin hi n i, Thư vi n có b thay th<br /> b i Internet không?<br /> Trư c ây khuynh hư ng sùng bái Internet ã khi n nhi u ngư i cho r ng Internet có th<br /> thay th ư c cho Thư vi n truy n th ng. G n ây khi thư vi n s tr nên th nh hành kh p nơi, l i<br /> <br /> có quan i m cho r ng Internet và thư vi n s là m t. Quan ni m này hoàn toàn không úng, b i<br /> vì, Internet thi u h n nh ng c tính quan tr ng trong vi c sưu t m, t ch c s p x p, lưu gi và<br /> ph c v thông tin. Trong khi ó, thư vi n s ngày càng ư c hoàn thi n v t ch c và công ngh ,<br /> hơn n a, công ngh xây d ng thư vi n s v cơ b n ư c d a trên n n t ng c a thư vi n truy n<br /> th ng. Như v y, thư vi n s ch là s hi n hình khác c a thư vi n truy n th ng trong b i c nh<br /> công ngh thông tin hi n i. Do v y, có th kh ng nh ch c ch n r ng, Internet không th là s<br /> thay th hoàn thi n cho Thư vi n.<br /> V i s phát tri n nhanh chóng c a công ngh thông tin, trong ho t ng c a thư vi n<br /> truy n th ng và khoa h c thông tin ã xu t hi n s “can thi p” c a các c ng s khác thu c lĩnh<br /> v c công ngh thông tin, phân tích h th ng, d ch v tư v n và th m chí c a c các nhà kinh t .<br /> Do nh hư ng c a Internet, s gia tăng nhu c u tin và qu n tr thông tin, cũng như s thi u hi u<br /> bi t c a các c ng s trên v ý nghĩa lý thuy t và th c hành c a thư vi n h c và khoa h c thông tin<br /> ã d n t i vi c xem thư ng nghi p v thông tin - thư vi n. Vì th , vi c ào t o nhân l c cho các<br /> thư vi n hi n i òi h i ph i có s thay i cơ b n v quan i m trong t ch c và n i dung ào<br /> t o.<br /> N u chúng ta th c s coi Thư vi n là trái tim c a xã h i thông tin và xã h i tri th c thì v n<br /> ào t o ngu n nhân l c thông tin - thư vi n có ý nghĩa c bi t quan tr ng. Nhi m v cơ b n<br /> nh t c a giáo d c và ào t o ngh thông tin - thư vi n là làm sao<br /> sinh viên có th<br /> nh hư ng<br /> ư c m t cách chuyên nghi p trong kh i công ngh bao la, n m b t ư c các k năng c n thi t<br /> nghiên c u phát tri n các hư ng ng d ng công ngh hi n i vào th c ti n ho t ng thông tin thư vi n. Trên góc<br /> này, vi c thay i quan i m trong ào t o thông tin - thư vi n không th<br /> tách r i v i các i thay có liên quan t i xã h i thông tin, xã h i tri th c, cũng như c i m c a<br /> hình thái giáo d c và ào t o hi n i.<br /> Các y u t<br /> c trưng c a xã h i thông tin và xã h i tri th c c n ph i ư c tính n trong<br /> ào t o ngu n nhân l c cho b t kỳ lĩnh v c nào, c bi t là ngu n nhân l c thông tin - thư vi n, vì<br /> ó là i ngũ ư c trao s m nh hi n th c hóa ý tư ng c a xã h i thông tin và xã h i tri th c vào<br /> th c ti n cu c s ng. Các c trưng cơ b n c a xã h i thông tin và xã h i tri th c th hi n các khía<br /> c nh sau [8]:<br /> - Thông tin và tri th c là s c m nh chính<br /> c i bi n xã h i, ngu n l c thông tin là ngu n<br /> l c chi n lư c quan tr ng c a xã h i.<br /> - Tin h c hóa toàn c u, s phát tri n nhanh chóng c a công ngh thông tin-truy n thông là<br /> cơ s c a n n kinh t m i - n n kinh t tri th c.<br /> - c tính m i m , nhanh chóng, tăng t c là nh ng khía c nh c trưng c a cu c s ng hi n<br /> i.<br /> - Vòng i c a công ngh trong s n xu t cũng như trong xã h i ch còn 6-8 năm.<br /> <br /> - ào t o không ng ng và kh năng chuy n ngh là ph n không th tách r i<br /> duy trì v<br /> th xã h i c a m i cá nhân.<br /> - S ph n c a m i cá nhân ph thu c vào kh năng chi m lĩnh, thu nh n k p th i, lĩnh h i<br /> thích h p và s d ng sáng t o nh ng thông tin m i.<br /> V i các c trưng trên, do tác ng c a s thay i nhanh chóng trên th trư ng lao ng<br /> và s a d ng ngh nghi p òi h i ph i tăng cư ng quá trình a c p<br /> hóa trong ào t o ngh .<br /> B n ch t c a khái ni m “ a c p<br /> hóa” th hi n xu hư ng nhi u c p<br /> (trình ) trong phát<br /> tri n giáo d c và ào t o. a c p<br /> hóa trong ào t o nhân l c thông tin - thư vi n là xu hư ng<br /> xã h i-sư ph m m i v ch t trong c i cách ào t o ngu n nhân l c lĩnh v c này, ph n ánh quá<br /> trình ngh nghi p hóa trong ào t o mà b n ch t c a nó ư c th hi n rõ nét n i dung ào t o<br /> ti p t c v thông tin - thư vi n. a c p<br /> hóa trong ào t o nhân l c thông tin - thư vi n là m nh<br /> l nh khách quan c a th i i và phù h p v i khuy n ngh c a IFLA, theo ó “ ào t o thông tin thư vi n ph i áp ng nhu c u c a t ng nư c v chính tr , kinh t , xã h i, trình<br /> phát tri n k<br /> thu t và c i m c a các cơ s ào t o. Các cơ s ào t o c n th c hi n ào t o thông tin - thư<br /> vi n các trình<br /> c nhân, th c s , ti n s theo s phân lo i c a INESCO” [7].<br /> ac p<br /> hóa trong ào t o thông tin - thư vi n ư c th hi n các n i dung cơ b n sau:<br /> Thay i toàn di n và phát tri n các h th ng cơ c u-ch c năng, các hình th c ào t o m i có<br /> nhi u c p<br /> v i th i gian ào t o khác nhau áp ng nhu c u luôn thay i c a th trư ng lao<br /> ng; bên c nh các cơ s ào t o công l p c n phát tri n các lo i hình ào t o ngoài công l p,<br /> cũng như a d ng hóa các d ch v ào t o và b i dư ng nâng cao nghi p v ; phát tri n danh m c<br /> các chuyên ngành theo k p v i nhu c u c a th trư ng lao ng; m r ng các chương trình ào t o<br /> theo hư ng áp ng nhu c u và òi h i v giáo d c và ào t o c a xã h i. Th c t ã ch ng minh<br /> r ng, a c p<br /> hóa làm cho h th ng ào t o tr lên m m d o và linh ho t hơn, có th áp ng<br /> cao hơn và a d ng hơn nhu c u v nhân l c c a th trư ng lao ng.<br /> Nghiên c u tài li u nư c ngoài cho th y, a s các nư c trong c ng ng Châu Âu, trong ó có<br /> Liên bang Nga ã th c hi n ào t o i h c thông tin - thư vi n theo chu n hai giai o n: C nhân và<br /> th c s , cho phép h c viên có th linh ho t l a ch n chuyên ngành và có th ti p t c b i dư ng chuyên<br /> sâu trong tương lai v chuyên ngành ã ch n. ng th i c ng ng Châu Âu cũng ã xây d ng chương<br /> trình ào t o, trong ó k t h p hai trình c nhân và th c s vào khuôn kh chương trình ào t o i<br /> h c thông tin - thư vi n [1]. Trong khi ó Vi t Nam, b c th c s ư c coi là trình sau i h c.<br /> V i chu n ào t o hai giai o n này trong ào t o i h c thông tin - thư vi n, n i dung ào t o<br /> c nhân t p trung vào truy n t i các ki n th c n n t ng v ngh nghi p, còn n i dung ào t o th c s<br /> g m các ki n th c chuyên ngành c th ph thu c vào v trí công vi c tương lai theo chuyên ngành ã<br /> ch n c a h c viên. N i dung ào t o th c s có th ư c th c hi n theo hình th c truy n t cá nhân<br /> (thày và trò) v i kh i lư ng l n v k năng th c hành có lưu ý t i các c tính c a v trí làm vi c và<br /> tri n v ng phát tri n ngh nghi p trong tương lai c a h c viên. Như v y, trình c nhân trong ào t o<br /> <br />