Hà Tĩnh
ướ
ố
ở
năm 1885 đ n Cách m ng Tháng Tám
c ch ng Pháp ạ
Phong trào yêu n t ế ừ năm 1945
Nguy n Văn Nh t & Hà M nh Khoa
ễ
ậ
ạ
•
•
ằ ư ố ươ ấ ư ấ ấ ấ ạ c, ý chí kiên c c, vùng đ t Hà Tĩnh t ng đ n ữ ướ ề ả ấ ng, đ t n ấ ướ ấ ườ ượ ủ ổ ị ố ừ ề ậ ở ươ ụ ổ c n ượ ướ ế ố ệ ả ả ờ c làm nên Cách m ng tháng Tám năm 1945 thành công, đ a dân t c Vi ề i dân Hà Tĩnh v n có truy n ườ ử ự ng, b t khu t trong đ u tranh ch ng ngo i xâm. Trong l ch s d ng ố ệ t ng Nam c a T qu c, đ c bi ph c coi là mi n đ t "phên d u" ặ ấ c ta, trên vùng đ t này liên t c n ra các cu c đ u tranh ch ng Pháp. ấ ộ ấ ữ i phóng dân t c, nhân dân Hà Tĩnh đã có nh ng ộ ệ t Nam ư t Nam ra đ i và lãnh đ o s nghi p gi ả ướ ạ ự ạ ệ ộ Hà Tĩnh n m trên d i đ t mi n Trung, thiên nhiên không m y u đãi, nh ng ng th ng yêu quê h ố c và gi n ướ khi th c dân Pháp ti n hành xâm l t ự ừ T khi Đ ng C ng s n Vi ộ ả ừ đóng góp quan tr ng, cùng c n ọ b ướ ớ c vào th i kỳ m i. ờ
1. Phong trào h ng ng D C n v ng ưở ứ ụ ầ ươ
1.1. Hà Tĩnh - Căn c c a Vua Hàm Nghi ứ ủ
Ngay sau khi đ c tin quân Pháp n súng c a bi n Đà N ng ngày 1 tháng 9 năm 1858, m đ u cho quá trình xâm ượ ổ ở ử ở ầ ể ẵ
l c ta, nhân dân Hà Tĩnh mà tiêu bi u là các sĩ phu đã bi u l c, ch đ ng, tích c c đem c n ượ ướ ể ộ ể tinh th n yêu n ầ ướ ủ ộ ự
s c l c và tài chí c a mình đóng góp vào s nghi p b o v T qu c. Nguy n Công Tr ự ứ ự ệ ổ ủ ệ ễ ả ố ứ[1], nhà quân s , nhà kinh ự
và là nhà th l n trong l ch s Vi t Nam c n đ i, lúc này đã h n 80 tu i khi nghe tin gi c Pháp xâm l c đã xin t ế ử ệ ơ ớ ị ậ ạ ặ ơ ổ ượ
vua T Đ c cho c m quân đánh gi c. Cùng v i hành đ ng c a Nguy n Công Tr là Phan Huân [2], ông đã ch trích ự ứ ủ ứ ễ ầ ặ ớ ộ ỉ
vua T Đ c ự ứ “Thiên h là c a thiên h , không ph i là c a b h mà chuyên gi ủ ệ ạ ủ ạ ạ ả ữ ấ l y m t mình” ộ và dâng S : ớ “ph iả
gi t Phan Thanh Gi n đ nghiêm quân l nh, đu i Tr ế ể ệ ả ổ ươ ng Đăng Qu v nhà đ ngăn ch n m u gian” ể ế ề ư ặ . Vì th ông ế
i kháng ch và b cách ch c, đu i v quê. Tr v quê nhà, Phan Huân bí m t liên h v i các s phu b khép vào t ị ộ ổ ề ệ ớ ở ề ứ ậ ỹ ỉ ị
yêu n ng chu n b kháng Pháp. Vi c ch a thành thì ông lâm b nh và m t lúc 48 tu i. c, t p h p l c l ướ ậ ợ ự ượ ẩ ị ư ệ ệ ấ ổ
Tuy v y, nh ng vi c làm c a Nguy n Công Tr và Phan Huân đã có tác đ ng thúc đ y s ẩ ự ra đ i c a các “nghĩa đoàn ờ ủ ủ ữ ứ ệ ễ ậ ộ
sĩ” trên đ t Hà Tĩnh, s n sàng lên đ ng đánh gi c c u n c. ấ ẵ ườ ặ ứ ướ
Hà Tĩnh đã d y lên phong trào ch ng tri u đình Hu nhu nh Nh v y, t ư ậ r t s m ừ ấ ớ ở ề ế ấ ố ượ ấ c và s n sàng chi n đ u ế ẵ
i quân xâm l c Pháp. ch ng l ố ạ ượ
Sau hi p ệ ướ ế c Harmand (25-8-1883), trong luc th c dân Phap nôn nóng mu n s m hoàn thành vi c đánh chi m ố ớ ự ệ ́ ́
Vi t Nam thi trong nôi b triêu đinh Huê co nhiêu biên đông. Tháng 12 năm 1883, V ua Hi p Hoà thân Pháp ệ ̣ ộ ệ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ́ ̣
bi phê bo, Ki n Phúc lên thay. Ngay 31- 7 -1884, vua Kiên Phuc mât, em ruôt la ế ̀ Nguy n Phúc ng L ch, còn Ư ễ ị ̣ ́ ̉ ̀ ́ ́ ́ ̣
c đ a lên ngôi vua ngay 2-8-1884, đăt niên hiêu la đ có tên là Nguy n Phúc Minh ễ ượ ư ̀ Hàm Nghi. ̀ ̣ ̣
Lúc này, trong triêu đi nh Huê, Tôn Thât Thuyêt la ng i đ ng đâu phe ch chi n, kiên quyêt chông ườ ứ ủ ế ̀ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ́
Phap. ch c t n công các căn c Pháp t ́ Đêm m ng 4 r ng sáng m ng 5 tháng 7 năm 1885, phe ch chi n đã t ủ ế ạ ồ ồ ổ ứ ấ ứ ạ i
Hu , nh ng không thành. ư ế
Do t ng quan l c l ng qua chênh lêch, đê bao toan l c l ươ ự ượ ̀ ự ượ ấ ng va chuân bi cho cuôc khang chiên lâu dai, Tôn Th t ́ ̣ ̉ ̉ ̀ ̉ ̣ ̣ ́ ́ ̀
Thuy t đ a vua Hàm Nghi cùng đoàn tuỳ tùng ra kh i hoàng thành, rút ra Tân S ế ư ỏ ả ở thu c huy n Cam L , t nh Qu ng ộ ỉ ệ ộ
Tr . ị
Ngày 13-7-1885, t i Tân S , vua Hàm Nghi ra Du C n V ng c. ạ ươ [3], kêu g i toàn dân ng nghĩa, pho vua c u n ứ ướ ̣ ầ ứ ở ọ ̀
Nhân thây ro đi m yêu cua Tân S , đ bao toan l c l ̀ ự ượ ở ể ̃ ể ấ ng, tránh s truy lùng g t gao c a quân Pháp, Tôn Th t ự ủ ắ ̣ ́ ́ ̉ ̉
Thuy t đ a vua Hàm Nghi đi theo đ ng phía tây Tr ng S n trên đ t n c Lào r i ra s n phòng u S n ế ư ườ ườ ấ ướ ơ Ấ ơ [4] trên ồ ơ
quân c a Tôn Th t Đ m là con Tôn Th t Thuy t đóng Kỳ Anh và đ t Hà Tĩnh. Trong lúc này trên đ t Hà Tĩnh có ấ ấ ủ ế ấ ạ ấ ở
C m Xuyên. T i đây vua Hàm Nghi l i ra D C n V ng th hai (20-9-1885) [5] t ẩ ạ ạ ụ ầ ươ ứ ố ộ cáo gi c Pháp và c vũ, đ ng ặ ổ
viên nhân dân chi n đ u đ n cùng vì s nghi p giúp vua, c u n c. Đ t Hà Tĩnh đã tr thành căn c đ a c a vua ứ ướ ự ế ế ệ ấ ứ ị ủ ấ ở
Hàm Nghi trong phong trào C n v ng ch ng Pháp [6]. ầ ươ ố
̣ H ng ng Du Cân V ng, phong trào chông Phap cua nhân dân ta cuôi thê ky XIX đa lan rông khăp cac đia ươ ưở ứ ̣ ̀ ́ ́ ̉ ́ ́ ̉ ̃ ̣ ́ ́
ph ng trong ca n c ma manh nhât la Băc ky va Trung ky. Hà Tĩnh là m t trong nh ng đ a ph ng có phong ươ ̉ ướ ̀ ở ữ ộ ị ươ ̀ ̣ ́ ́ ̀ ̀ ̀
trào m nh khu v c B c Trung kỳ. Đó là các cu c kh i nghĩa c a Lê Ninh Đ c Th , kh i nghĩa c a Cao Th ng, ạ ở ự ủ ắ ộ ở ở ứ ủ ắ ọ ở
Cao N u H ng S n; Nguy n Tr ch và Nguy n Chanh Nghi Xuân; ữ ở ươ ễ ễ ạ ơ ở Can L c; Ngô Qu ng và Hà Văn M ả ỹ ở ộ
Th ch Hà; Nguy n Tho i H ng Khê; Phan Đình Phùng Đ c Th , Nguy n Huy Thu n (Bá h Thu n) ậ ậ ở ễ ộ ạ ở ươ ễ ạ ở ứ ọ vv...
Trong đó tiêu bi u nh t là cu c kh i nghĩa do Lê Ninh và Phan Đình Phùng lãnh đ o. ể ấ ạ ộ ở
1.2. Kh i nghĩa Lê Ninh ở
Lê Ninh[7] sinh t ạ ọ i làng Trung L , xã C Ngu, t ng Văn Lâm, huy n La S n (nay là xã Trung L , huy n Đ c Th ) ệ ứ ễ ễ ệ ổ ổ ơ
i đ u tiênh Hà Tĩnh. t nh Hà Tĩnh. Lê Ninh là ng ỉ ườ ầ ưở ứ ng ng D C n V ng ụ ầ ươ ở
Ngày 15 tháng 03 năm 1874, tri u đình nhà Nguy n ký Hòa c Giáp Tu t thu n giao Nam Kỳ cho Pháp. S n lòng ề ễ ướ ấ ậ ẵ
căm thù quân xâm l c, Lê Ninh tham gia phong trào đ u tranh c a Tr n T n và Đ ng Nh Mai ượ ủ ư ấ ầ ấ ặ ở ố Ngh An ch ng ệ
ng b này c a nhà Nguy n. l i s nh ạ ự ượ ủ ễ ộ
Cu c đ u tranh th t b i, Lê Ninh b b t giam g n m t năm. Sau khi đ ộ ấ ấ ạ ị ắ ầ ộ ượ ầ c th , ông v quê tôn Lê Năng làm th y, ề ả
r i cùng v i 4 ng ồ ớ ườ i em trai nghiên c u binh th , t p rèn võ ngh , m trai tráng ư ậ ứ ệ ộ ở làng Trung L và làng Phù ễ
ng rèn đúc vũ khí, tích tr l Long[8] (quê v ông), l p đ n Trung L , m x ậ ở ưở ễ ồ ợ ữ ươ ể ẵ ng th c và luy n t p binh sĩ đ s n ệ ậ ự
sàng chi n đ u. ế ấ
ứ Sau khi nghe tin vua Hàm Nghi ban D C n V ng, Lê Ninh cùng v i các em kêu g i nhân dân trong vùng ng ụ ầ ươ ớ ọ
nghĩa.
Ngày 2 tháng 10 năm t D u (ngày 5 tháng 11 năm 1885), nh n đ Ấ ậ ậ ượ ố ợ c m t l nh c a nhà vua, Lê Ninh đã ph i h p ậ ệ ủ
ng c a Nguy n Duy Chanh, Nguy n Duy Tr ch Can L c, Nguy n Cao Đôn v i l c l ớ ự ượ ạ ở ủ ễ ễ ễ ộ ở ờ ộ Th ch Hà, b t ng đ t ạ ấ
nh p đánh thành Hà Tĩnh, gi i phóng tù nhân (trong đó ậ ế t ch t B chánh Lê Đ i, b t s ng Án sát Tr nh Vân B u, gi ắ ố ế ố ư ạ ị ả
có Cao Th ng) và thu toàn b khí gi i, vàng b c, l ng th c và m t s voi cùng ng a chi n. ắ ộ ớ ạ ươ ộ ố ự ự ế
H xong thành Hà Tĩnh, Lê Ninh đ ạ ượ c phong làm Bang bi n quân v , giao coi gi ệ ụ ữ ồ ế đ n Trung L . Đây là chi n ễ
công đ u tiên và cũng là chi n công vang d i nh t c a ông. ấ ủ ế ầ ộ
Cu i năm 1885, quân Pháp cùng v i quân tri u đình t ề ớ ố ừ ỏ ố Ngh An kéo đ n t n công đ n Trung L và phóng h a đ t ồ ế ấ ệ ễ
làng. Tr ng m nh c a quân đ ch, Lê Ninh đã cho quân rút v vùng r ng núi c l c l ướ ự ượ ủ ừ ề ạ ị ở ữ ươ gi a hai huy n H ng ệ
S n và Thanh Ch ng. Năm 1886, Lê Ninh c m quân đánh đ n D ng Li u (m t đ a đi m ơ ươ ộ ị ể ở Nam Đàn bên h uữ ươ ễ ầ ồ
ng n sông Lam), b t s ng và tr ng tr viên ch huy tên là Binh Du t. ậ ắ ố ừ ạ ị ỉ
Th y l c l ng c a Lê Ninh ngày càng l n m nh, quân Pháp cùng quân tri u đìnhđóng Vinh t ch ct n công ấ ự ượ ủ ề ạ ớ ở ổ ứ ấ
t, nh ng do l c l đ n Trung L . Lê Ninh ch huy nghĩa quân ch ng tr quy t li ồ ế ệ ễ ả ố ỉ ự ượ ư ả ng đ ch m nh, nghĩa quân ph i ạ ị
rút quân lên đóng vùng r ng núi B ch S n (huy n H ng S n, Hà Tĩnh) ph i h p chi n đ u v i nghĩa quân ở ố ợ ươ ừ ệ ế ạ ấ ơ ơ ớ
H ng khê do Phan Đình Phùng Lãnh đ o. ươ ạ
Ở ơ ừ n i r ng sâu , núi th m, Lê Ninh b m n ng và qua đ i ngày 15 tháng 12 năm 1887. Lê Ninh m t, các con trai ờ ị ố ẳ ấ ặ
ông là Lê Khai, Lê Phác, Lê Tr c ti p t c ế ụ ch huy nghĩa quân chi n đ u và sau đó gia nh p cu c kh i nghĩa c a Phan Đình ế ấ ự ủ ậ ộ ở ỉ
Phùng.
1.3. Kh i nghĩa H ng Khê (1885-1896) ươ ở
ố Kh i nghĩa H ng Khê là cu c kh i nghĩa có quy mô l n nh t và kéo dài nh t trong phong trào C n V ng ch ng ươ ươ ấ ấ ầ ớ ở ộ ở
Pháp cu i th k XIX. Cu c kh i nghĩa keo dai t 1885 đ n 1896, do Phan Đình Phùng lãnh đ o. ế ỷ ̀ ừ ố ộ ở ế ạ ́
ề Phan Đình Phùng (1847-1895) quê làng Đông Thái, nay là xã Tùng nh, huy n Đ c Th , t nh Hà Tĩnh. Khi tri u ọ ỉ Ả ứ ệ
c giao đình kháng chi n ch y ra Hà Tĩnh, ông đã lên y t ki n vua Hàm Nghi và Tôn Th t Thuy t (10-1885), r i đ ế ồ ượ ế ế ế ạ ấ
tr ng trách t ch c phong trào kháng chi n ọ ổ ứ ế ở ở Hà Tĩnh. Cùng tham gia xây d ng và có công r t l n trong cu c kh i ấ ớ ự ộ
nghĩa H ng Khê là t ng Cao Th ng. ươ ướ ắ
ng trong m t gia đình nông dân Hàm L i thu c xã S n L , huy n H ng S n, t nh Hà Tĩnh. Cao Th ng sinh tr ắ ưở ộ ở ươ ễ ệ ạ ộ ơ ơ ỉ
Su t m i năm cu i th k XIX (1885-1895), d a vào đ a th núi r ng hi m tr , Phan Đình Phùng đã t ch c, xây ế ỷ ườ ự ừ ế ể ố ở ố ị ổ ứ
i cao c a phong trào kháng Pháp d ng l c l ự ự ượ ng nghĩa quân và ch huy cu c chi n đ u, tr thành ng ộ ế ấ ở ỉ ườ i ch huy t ỉ ố ủ
đây. Đ a bàn ho t đ ng c a nghĩa quân bao g m b n t nh Thanh Hóa, Ngh An, Hà Tĩnh và Qu ng Bình, trong ở ạ ộ ố ỉ ủ ồ ị ệ ả
đó đ a bàn chính là Ngh An - Hà Tĩnh. Sang đ u năm 1889, nghĩa quân b t đ u đ y m nh ho t đ ng trên ắ ầ ạ ộ ệ ầ ẩ ạ ị
ch c t p kích đ ch, di kh p đ a bàn Ngh - Tĩnh, liên t c t ệ ụ ổ ắ ị ứ ậ ị ệ t vi n và ch ng càn quét. ố ệ
Tr c s l n m nh c a phong trào, quân Pháp m t m t tăng c ướ ự ớ ủ ạ ặ ộ ườ ủ ng càn quét, thu h p d n ph m vi ho t đ ng c a ạ ộ ẹ ầ ạ
nghĩa quân, m t khác tìm cách c t đ t m i liên h gi a các quân th và nghĩa quân v i nhân dân. Tr c tình hình ệ ữ ắ ứ ứ ặ ố ớ ướ
[9].
đó, nghĩa quân ph i rút lên núi Qu t, r i núi V Quang (H ng Khê) ạ ồ ươ ụ ả
Ngày 17-10-1894, nghĩa quân Phan Đình Phùng đánh th ng m t tr n l n V Quang. Th ng tr n l n, nh ng nghĩa ộ ậ ớ ở ụ ậ ớ ư ắ ắ
quân ngày càng suy y u, quân s gi m sút. Trong m t tr n ác chi n, ch t ng Phan Đình Phùng b th ng và hy ộ ậ ố ả ủ ướ ế ế ị ươ
sinh ngày 28-12-1895[10].
M c dù cu i cùng các cu c kh i nghĩa h ặ ộ ở ố ưở ở ng ng D C n V ng ch ng Pháp đ u b th t b i, nh ng cuôc kh i ị ấ ạ ụ ầ ươ ứ ư ề ố ̣
ộ nghĩa c a Lê Ninh và nh t là cu c kh i nghĩa H ng Khê do Phan Đình Phùng lãnh đ o trên đ t Hà Tĩnh là m t ươ ủ ấ ạ ấ ộ ở
trong nh ng phong trào tiêu bi u nh t cua phong trào C n V ng ch ng xâm l c Pháp cu i th k XIX Hà ươ ữ ể ấ ầ ố ượ ế ỷ ố ở ̉
Tĩnh và c n c. ả ướ
2. Các phong trào đ u tranh tr ấ ướ c khi Đ ng C ng s n Vi t Nam thành l p ậ ộ ả ệ ả
2.1. H ng ng phong trào Duy tân, phong trào Đông Du ưở ứ
Vào nh ng năm đ u th k XX, c ta n i lên phong trào Duy Tân do Phan Châu Trinh phát đ ng t ế ỷ ữ ầ n ở ướ ổ ộ ạ ề i mi n
Trung và phong trào Đông Du (1905-1909) do Phan B i Châu đ x ng. ề ướ ộ
T i Ngh An và Hà Tĩnh, hai nhân v t nhi t thành v i công cu c c i cách là Đ ng Nguyên C n và Ngô Đ c K ệ ạ ậ ệ ộ ả ứ ặ ẩ ớ ế
[11]. Hai ông cùng góp v n l p ng quán (tháng 6-1906). Đ c s h ng ng đông đ o c a gi ố ậ Tri u D ng th ề ươ ươ ượ ự ưở ứ ả ủ ớ i
sĩ phu và dân chúng, phong trào ngày càng phát tri n m nh, nh t là trong các tr ể ạ ấ ườ ng h c n i ti ng ọ ổ ế ở ệ vùng Ngh -
Tĩnh nh tr ng Võ Li huy n Thanh Ch ng Phong Phú huy n Th ch Hà (Hà Tĩnh). ư ườ t ệ ở ệ ươ ng (Ngh An) và tr ệ ườ ở ệ ạ
B i v y, chính quy n th c dân và phong ki n tìm m i cách ngăn c m. Đ ng Nguyên C n đang là đ c h c Hà Tĩnh ố ọ ở ậ ự ề ế ấ ặ ẩ ọ
i "m u lo n". b đ i vào Bình Thu n (đ u năm 1907), Ngô Đ c K b b t vì t ị ổ ế ị ắ ứ ậ ầ ộ ư ạ
Trong phong trào Đông Du c a Phan B i Châu, cùng v i nhi u thanh niên ủ ề ớ ộ ở ề Trung Kỳ, t nh Hà Tĩnh cũng có nhi u ỉ
ng i xu t d ng, trong đó huy n Can L c có 2 ng xã H ng L c, Mai Đình Hòe Tân ườ ấ ươ ệ ộ ườ i là Nguy n Giám ễ ở ồ ộ ở
L c.ộ
Cùng v i vi c h ớ ệ ưở ẫ ng ng phong trào Duy Tân và Đông Du, trong th i gian này các cu c vũ trang ch ng Pháp v n ứ ờ ộ ố
i Ngh Tĩnh. Lê Quyên ng i Nghi L c v n duy trì căn c t n t ồ ạ ở ệ ườ i Đ c Th ứ ọ[12] và Ngô Qu ng ng ả ườ ứ ở ố ư B L ẫ ộ
(huy n Nghi L c) và H ng Lĩnh (huy n Nghi Xuân) t ch c các ho t đ ng vũ trang ch ng Pháp. ệ ổ ứ ạ ộ ệ ộ ồ ố
2.2. H ng ng phong trào ch ng thu ưở ứ ố ế
Phong trào ch ng s u thu ố ế ở ư mi n Trung năm 1908 n i lên nh m t s ki n tiêu bi u c a phong trào yêu n ư ộ ự ệ ể ủ ề ổ ướ c
ch ng Pháp t Nam trong nh ng năm đ u th k XX. Đây là m t cu c đ u tranh chính tr b t b o đ ng có ố Vi ở ệ ị ấ ạ ế ỷ ữ ầ ấ ộ ộ ộ
quy mô l n. ớ Phong trào ch ng s u thu n ra ế ổ ư ố vào đ u ầ tháng 3 năm 1908 ở Qu ng Nam, lan r ng ra các t nh Nam ộ ả ỉ
Trung Kỳ, r i nhanh chóng lan ra các t nh Th a Thiên, Qu ng Tr và đ n t n các t nh Hà Tĩnh, Ngh An. ế ậ ừ ệ ả ồ ỉ ị ỉ
V phong trào này Hà Tĩnh, Huỳnh Thúc Kháng đã vi t: ề ở ế "Ngh Tĩnh v i Nam Ngãi, t ệ ớ ừ ầ phái văn h c đ n phái c n ọ ế
ng nghĩa h i, th ng m t m ch câu thông v i nhau. Đ n phong tri u tân h c c i cách cùng Đông h c thì dùi v ươ ộ ườ ọ ả ế ề ạ ớ ọ ộ
tr ng r p nhau, dân Ngh Tĩnh hò reo nh gió đ a di u. Hà Tĩnh thì huy n Can L c cùng mi n làng H L i, Kỳ ạ ỗ ư ư ệ ề ệ ề ậ ộ ố
Trúc, dân chúng t i quan l ụ ậ t p vây huy n, Ngh An dân cũng xôn xao t ệ ệ ụ ậ t p và truy n đ n dán y t th k t ơ ị ể ộ ề ế ạ ấ i r t
t…". [13]. k ch li ị ệ
Ng i kh i x ng phong trào này Hà Tĩnh là Lê Văn Quyên (t c Đ i Quyên) [14]. Ng ườ ở ướ ở ứ ộ ườ ố i lãnh đ o ch ch t ủ ạ
trong phong trào ch ng thu Ngh Tĩnh là Nguy n Hàng Chi [15]. Khi phong trào ch ng thu ế ở ố ệ ễ ế ở ố ễ Quãng Ngãi di n
ra, Nguy n Hàng Chi đã liên l c v i các sĩ phu trong vùng bàn k ho ch v n đ ng nhân dân đ ng lên đ u tranh. ế ạ ạ ớ ứ ễ ậ ấ ộ
Cùng v i Lê Văn Quyên, Nguy n Hàng Chi, ễ ớ ở ứ Hà Tĩnh còn có nh ng nhân v t xu t s c nh Lê Huân, Ngô Đ c ấ ắ ữ ư ậ
[17], Tr nh Kh c L p ng Kế[16], Đ ng Văn Bá ặ ậ [18], Nguy n Danh Ph ễ ắ ị ầ ươ [19]… là nh ng nhân v t xu t s c, đi đ u ấ ắ ữ ậ
trong cu c v n đ ng phong trào ch ng thu đ a ph ộ ậ ế ở ị ộ ố ươ ở ộ ng mình. Các ông còn tích c c v n đ ng Duy Tân, m r ng ự ậ ộ
Triêu D ng th ng quán ra huy n Nghi L c, Quỳnh L u, Thanh Ch ng.Nh ng y u nhân này đã tìm cách liên ươ ươ ư ệ ộ ươ ữ ế
ự l c v i các sĩ phu trong và ngoài t nh đ m r ng, liên k t phong trào nh m ch ng chính sách th ng tr c a th c ế ạ ể ở ộ ị ủ ằ ố ố ớ ỉ
dân Pháp và s bóc l t c a chính quy n phong ki n, đòi quy n l i cho qu n chúng nhân dân. ự ộ ủ ề ợ ề ế ầ
M c tiêu c a phong trào đã đáp ng đúng nguyên v ng c a ng i nông dân, vì th l c l ng tham gia phong trào ứ ụ ủ ủ ọ ườ ế ự ượ
xin xâu, gi m thu ch y u là nông dân. M đ u phong trào trên đ t Hà Tĩnh là cu c đ u tranh c a nông dân ở ầ ủ ế ủ ế ả ấ ấ ộ
huy n Can L c, sau đó lan kh p các ph , huy n trong t nh. Phong trào di n ra m nh m nh t là ủ ệ ễ ẽ ệ ạ ấ ắ ộ ỉ ở huy n Nghi ệ
Xuân, Th ch Hà (Hà Tĩnh), huy n Thanh Ch ệ ạ ươ ng, H ng Nguyên, Quỳnh L u, Yên Thành (Ngh An). ư ư ệ
Cáccu c v n đ ng đ u tranh ch ng thu , xin xâu di n ra d i hình th c bi u tình là ch y u. Ban đ u h cùng ế ễ ậ ấ ộ ố ộ ướ ủ ế ứ ể ầ ọ
nhau dán t hi u tri u lên các cây to ngoài đ ờ ệ ệ ườ ừ ng đ hô hào, kêu g i nhân dân cùng tham gia. T i Hà Tĩnh, t ng ể ạ ọ
đoàn ng i không có vũ khí t các t ng, xã kéo đ n ph , huy n Nghi Xuân, Can L c, Th ch Hà, Đ c Th ...đ ườ ừ ủ ế ệ ổ ứ ạ ộ ọ ể
đ u tranh. Tuy v y,m t s cu c bi u tình đ c chu n b các lo i vũ khí thô s , s n sàng ch ng l i s đàn ộ ố ể ấ ậ ộ ượ ơ ẵ ẩ ạ ố ị ạ ự
áp c a chính quy n đã t o nên đ ủ ề ạ ượ ứ c s c m nh đáng k trong các cu c bi u tình đ u tranh ch ng thu . ế ộ ể ể ạ ấ ố
ặ ắ S k t h p ch t ch gi a các cu c bi u tình ch ng thu ôn hoà v i hình th c kh i nghĩa vũ trang là nét đ c s c ế ự ế ợ ẽ ữ ứ ể ặ ố ớ ở ộ
nh t c a phong trào yêu n Hà Tĩnh trong năm 1908, là bi u hi n s k t h p l c l ấ ủ c ướ ở ệ ự ế ợ ự ượ ể ộ ng c a hai phái b o đ ng ủ ạ
và c i l ng. Tuy các cu c bi u tình n i đây không l n nh ả ươ ể ộ ở ơ ư ở ớ ư Qu ng Nam, Qu ng Ngãi và di n ra mu n, nh ng ễ ả ả ộ
mang tính quy t li c nên các cu c đ u tranh Hà Tĩnh có t ch c ch t ch ế ệ t, đ c bi ặ ệ t, do có s chu n b t ự tr ị ừ ướ ẩ ộ ấ ở ổ ứ ặ ẽ
và th ng nh t. ấ ố
3. Các phong trào đ u tranh d i s lãnh đ o c a Đ ng ấ ướ ự ạ ủ ả
3.1. S ra đ i các t ch c ti n thân c a Đ ng ự ờ ổ ứ ề ủ ả
Sau phong trào ch ng thu năm 1908, th c dân Pháp ra s c đàn áp các ho t đ ng yêu n ạ ộ ự ứ ế ố ướ ủ ậ c c a nhân dân ta, do v y,
các t nh Trung Trung Kỳ và Nam Trung Kỳ h u nh l ng xu ng. Tuy v y, t i B c Trung phong trào c a nông dân ủ ở ậ ạ ắ ư ắ ầ ố ỉ
t là Ngh - Tĩnh, các phong trào đ u tranh c a nông dân các vùng nông thôn và công nhân các nhà Kỳ, đ c bi ặ ệ ở ủ ệ ấ ở ở
máy, x ng th v n ti p t c n ra, tr thành nh ng nhân t ưở ế ụ ổ ợ ẫ ữ ở ố quan tr ng quy t đ nh đ nh ng t ế ị ể ữ ọ t ư ưở ạ ng cách m ng
m i đâm ch i n y l c trên quê h ng Ngh Tĩnh. Đó là s ra đ i c a các t ch c ti n thân c a Đ ng. ớ ồ ẩ ộ ươ ổ ứ ề ủ ả ờ ủ ự ệ
Ngày 14 tháng 7 năm 1925, t i núi Con Mèo (B n Thu , t nh Ngh An) m t s tù chính tr cũ Trung kỳ nh Lê ạ ộ ố ỷ ỉ ế ệ ị ở ư
Văn Huân, Nguy n Đình Kiên,...m t s giáo viên nh Tr n M ng B ch, Tr n Phú, Hà Huy T p... và m t s nhóm ư ầ ộ ố ộ ố ễ ạ ầ ậ ộ
sinh viên Tr ng Cao đ ng S ph m Hà N i nh Tôn Quang Phi t, Đ ng Thai Mai... đã l p ra H i Ph c Vi t (còn ườ ư ạ ư ẳ ộ ệ ụ ặ ậ ộ ệ
đ t Nam ượ c g i là Đ ng Ph c Vi ả ụ ọ ệ t) sau đ i tên thành H i H ng Nam. Đ n năm 1926, t ư ế ộ ổ ổ ứ ch c này đ i thành Vi ổ ệ
i đ i thành Vi Cách m ng Đ ng, đ n tháng 7 năm 1927 l ế ạ ả ạ ổ ệ ọ t Nam Cách m ng Đ ng chí H i. H i đã nhi u l n h p ề ầ ạ ồ ộ ộ
bàn v i H i Vi t Nam Cách m ng Thanh niên nh ng không thành. Ngày 14 tháng 7 năm 1928, H i h p đ i h i t ớ ộ ệ ạ ộ ạ i ộ ọ ư ạ
Hu quy t đ nh l y tên là Tân Vi ế ị ế ấ ệ t Cách m ng Đ ng. ạ ả
Sau ngày thành l p, Tân Vi t Cách m ng Đ ngphát tri n r t m nh Ngh An và Hà Tĩnh. ậ ệ ể ấ ạ ả ạ ở ệ
ả Vào kho ng tháng 10 năm 1925, Hà Huy T p - m t tri th c cách m ng, sau này là T ng Bí th c a Đ ng C ng s n ứ ư ủ ả ậ ạ ả ộ ổ ộ
Đông D ng v d y h c thành ph Vinh Ngh An. Qua quá trình tìm hi u th c t , Hà Huy T p đã t ề ạ ọ ở ươ ự ế ệ ể ố ậ ổ ứ ch c
ng yêu n c cho t ng l p thanh niên Hà Tình. nhi u cu c di n thuy t, truy n bá nh ng t ế ữ ề ễ ề ộ t ư ưở ướ ầ ớ
Tháng 2 năm 1927, t ch c Tân Vi ổ ứ ệ t huy n Th ch Hà ra đ i. ạ ệ ờ
Tháng 7 năm 1927,các đ ng chí H Văn Ninh, H H u Yên ng c k t n p vào Đ ng Tân Vi ồ ữ ồ ồ ườ i xã C Đ m đ ổ ạ ượ ế ạ ả ệ t
t i Th xã Hà Tĩnh, sau đó đ c t ạ ị ượ ổ ứ ự ch c phân công v Ngh Xuân v a ti p t c d y h c v a tìm cách gây d ng ế ụ ạ ọ ừ ừ ề ị
phong trào.Cu i năm 1927, Tân Vi t huy n Nghi Xuân đ c thành lâp do đ ng chíH H u Yên làm t ng. ố ệ ệ ượ ồ ữ ồ tr ổ ưở
Tháng 6-1925 lãnh t ch c Vi Qu ng Châu (Trung ụ Nguy n Ái Qu c sáng l p ra t ố ễ ậ ổ ứ ệ t Nam Cách m ng Thanh niên ạ ở ả
Qu c) g i t t là Thanh niên. Ti u t đ u tiên đ c ra đ i thành ph Vinh, Ngh An d ọ ắ ố ể ổ ầ ượ ờ ở ệ ố ướ ự ạ ủ ồ i s lãnh đ o c a đ ng
chí Nguy n S Sách quê làng Tú Viên (Thanh Ch ng) v i tr ng trách Bí th Kỳ b Thanh niên Trung Kỳ. ễ ỹ ở ươ ớ ọ ư ộ
ộ Do ho t đ ng c a Đ ng Thanh niên, ch nghĩa Mác-Lênin đã xâm nh p sâu vào các t ng l p nhân dân lao đ ng ạ ộ ủ ủ ả ậ ầ ớ
Ngh - Tĩnh nh t là công nhân, nông dân. Hi u buôn Yên Xuân ệ ệ ấ ở ể làng D ng Xuân (ph Anh S n) là m t đi n ủ ươ ơ ộ
các ph huy n trong t nh. Bên ngoài c s này mang hình v ho t đ ng c a Vi ạ ộ ủ ề ệ t Nam Cách m ng Thanh niên ạ ở ơ ở ủ ệ ỉ
danh nghĩa là hi u buôn nh ng bên trong là c s kinh tài và n i liên l c c a H i. ạ ủ ơ ở ư ệ ơ ộ
Cùng v i t ch c Tân Vi ch c Vi t, t Hà Tĩnh cũng s m đ ớ ổ ứ ệ ổ ứ ệ t Nam Cách m ng Thanh niên ạ ở ớ ượ ồ c thành l p. Đ ng ậ
i huy n Anh S n chí Tr n H u Thi u, ng ữ ề ầ ườ ơ ho t đ ng trong t ch c trên đã tr thành Bí th lâm th i đ u tiên c a T nh ở ổ ứ ờ ầ ạ ộ ủ ỉ ư ệ
b Hà Tĩnh. ộ
t Nam Cách m ng Thanh niên đã góp ph n truy n bá ch nghĩa Mác- Lê nin vào các t ng l p nhân dân, T ch c Vi ổ ứ ệ ủ ề ạ ầ ầ ớ
Hà Tĩnh. Đ c ch nghĩa Mác- Lênin soi sáng, t o m t b ạ ộ ướ c chuy n bi n nh y v t trong phong trào yêu n ọ ể ế ả c ướ ở ượ ủ
nhi u ề Đ ng viên Tân Vi t c a Hà Tĩnh sau này đã tr thành đ ng viên c a Đ ng C ng s n. ệ ủ ủ ả ả ả ả ộ ở
Gi a năm 1929, Đông D ng C ng s n Đ ng B c Kỳ đ c thành l p. Đông D ng C ng s n Đ ng đã c ươ ữ ả ả ộ ở ắ ượ ươ ậ ả ả ộ ử
đ ng chí Nguy n Phong S c và Tr n Văn Cung vào Ngh - Tĩnh đ xây d ng c s . Các đ ng chí này đã b t liên ệ ồ ơ ở ự ễ ể ắ ầ ắ ồ
s đ t t i làng Vang (nay là Đông Vĩnh, l c v i đ ng chí Võ Mai l p ra Đông D ng C ng s n Đ ng, đ t tr ạ ớ ồ ặ ụ ở ặ ạ ươ ậ ả ả ộ
thành ph Vinh). T đây, nhi u c s c a Vi ề ơ ở ủ ừ ố ệ t Nam Cách m ng Thanh niên đã b t liên l c và chuy n thành các chi ắ ể ạ ạ
b Đông D ng C ng s n Đ ng. ộ ươ ả ả ộ
Năm 1929, do nh h ng c a Đông D ng c ng s n Đ ng, phái c p ti n trong Đ ng Tân Vi t ra thông đ t gi ả ưở ươ ủ ế ả ả ấ ả ộ ệ ạ ả i
tán Đ ng này đ thành l p Đông D ng C ng s n Liên đoàn. Ngày 1-1-1930, t ươ ể ả ậ ả ộ ạ ế i b n đò Trai ( Đ c Th , Hà Tĩnh), ứ ọ
Đông D ng C ng s n Liên đoàn đ ươ ả ộ ượ ớ c thành l p. S ra đ i c a Đông D ng C ng s n Liên đoàn là phù h p v i ờ ủ ươ ự ậ ả ộ ợ
xu th phát tri n t t y u c a cách m ng Vi ể ấ ế ủ ế ạ ệ ủ t Nam, đáp ng đúng nguy n v ng c a các t ng l p nhân dân và c a ứ ủ ệ ầ ọ ớ
c dân t c ả ộ [20].
Nh v y là đ n tháng 1 năm 1930, Hà Tĩnh đã có 3 t ư ậ ế ở ổ ứ ộ ả ch c c ng s n cùng ho t đ ng: Đông D ng C ng s n ạ ộ ươ ả ộ
Đ ng, Đông D ng C ng s n Liên Đoàn và các nhóm c ng s n do Nguy n S Sách sáng l p. Trong 3 t ch c trên ươ ễ ả ả ả ậ ộ ộ ỹ ổ ứ
thì Đông D ng C ng s n Đ ng đóng vai trò tích c c nh t, có nh h ươ ự ả ả ấ ả ộ ưở ệ ng l n đ n phong trào cách m ng Ngh - ế ạ ớ
Tĩnh giai đo n này. ạ
3.2. Đ ng b Đ ng C ng S n Vi t Nam tĩnh Hà Tĩnh đ ộ ả ộ ả ả ệ ượ c thành l p ậ
Ngày 3-2-1930, t ạ ươ ả i H ng C ng, Trung Qu c, đ ng chí Nguy n Ái Qu c đã chính th c thành l p Đ ng C ng s n ứ ễ ả ậ ả ố ồ ố ộ
Vi t Nam. S ki n tr ng đ i này có ý nghĩa và tác d ng to l n đ n ti n trình thành l p t ch c Đ ng C ng s n ệ ự ệ ậ ổ ứ ả ở ụ ế ế ạ ả ọ ớ ộ
Hà Tĩnh.
Sau khi Đ ng C ng s n Đông D ng đ c thành l p, đ ng chí Nguy n Phong S c v i trách nhi m U viên Ban ươ ả ả ộ ượ ắ ớ ễ ệ ậ ồ ỷ
ch p hành Trung ng lâm th i tri u t p Kỳ b Đông D ng C ng s n Đ ng ấ ươ ệ ậ ươ ả ả ờ ộ ộ ở ể ủ Trung Kỳ và các đ i bi u c a ạ
Đông D ng C ng s n Liên Đoàn Ngh An, Hà Tĩnh h p t i th xã Vinh đ thành l p Phân c c Trung ươ ả ộ ở ọ ạ ệ ụ ể ậ ị ươ ng
t Nam Trung Kỳ. Ban ch p hành Phân c c Trung ng g m có 3 đ ng chí: Nguy n Phong Đ ng C ng s n Vi ộ ả ả ệ ở ụ ấ ươ ễ ồ ồ
S c t c Th nh, Lê Mao t c Cát, Lê Vi ắ ứ ứ ị ế t Thu t t c Luy n do đ ng chí Nguy n Phong S c làm Bí th . ư ậ ứ ệ ễ ắ ồ
Tháng 9-1930, t i nhà ông Mai Kính, xã Th ch Vi t, Th ch Hà, d ạ ạ ệ ạ ướ ự ữ i s ch trì c a Bí th lâm th i Tr n H u ư ủ ủ ầ ờ
Thi u, Đ i h i đã b u ra Ban ch p hành T nh y Hà Tĩnh g m Nguy n Châu, Tr n H ng, Võ Quê, Bùi Thi, ạ ộ ủ ư ề ễ ầ ấ ầ ồ ỉ
Nguy n Tr ng Hào do Nguy n Châu làm Bí th ễ ễ ọ ư[21].
Hà Tĩnh là m t trong nh ng đ a ph ng có Đ ng b ra đ i s m ngay sau khi Đ ng C ng s n Vi t Nam đ ữ ộ ị ươ ờ ớ ả ả ả ộ ộ ệ ượ c
thành l p.ậ
Nh s n l c c a các đ ng chí trong X y và các T nh y, ch sau m t th i gian ng n, h th ng t ờ ự ỗ ự ủ ệ ố ỉ ủ ứ ủ ắ ộ ồ ờ ỉ ổ ứ ả ch c Đ ng
t X y đ n c s đã hình thành. D i s lãnh đ o c a Đ ng, trong nh ng năm 1930 - 1931, nhân dân Hà Tĩnh ừ ứ ủ ế ơ ở ướ ự ạ ủ ữ ả
đã cùng v i nhân dân t nh Ngh An vùng d y làm nên cao trào cách m ng r ng l n, quy t li t và giành đ ế ệ ệ ậ ạ ộ ớ ớ ỉ ượ c
nh ng thành qu quan tr ng, góp ph n đ y m nh các phong trào đ u tranh mà đi n hình là phong trào Xô Vi t. ữ ể ạ ẩ ầ ả ấ ọ ế
