Quản lý tổng hợp tài nguyên nước

Chia sẻ: Dang Van Dam | Ngày: | Loại File: DOC | Số trang:72

Thêm vào BST

Báo xấu

814
lượt xem 262
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đánh giá liên ngành các chính sách quản lý tổng hợp tài nguyên nước là một trong các nội dung cơ bản của dự án quốc gia bảo tồn và sử dụng hữu ích các vùng đất ngập nước (ĐNN). Cho đến nay, hệ thống luật, nghị định hướng dẫn của Chính phủ, các quyết định của Chính phủ, quyết định của các Bộ chuyên ngành, thông tư liên Bộ liên quan đến tài nguyên nước là tương đối nhiều, tuy nhiên chưa có sự liên kết một cách “tổng hợp”....

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Quản lý tổng hợp tài nguyên nước

MỤC LỤC Tóm tắt ......................................................................................................................................1 ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ...............................................................................................................................................trang .....................................................................................................................................................1 Chương I - Giới thiệu nhiệm vụ nghiên cứu..........................................................................3 1. Hoàn cảnh nghiên cứu....................................................................................................3 2. Phạm vi nghiên cứu.........................................................................................................3 3. Mục đích nghiên cứu.......................................................................................................4 4. Phương pháp nghiên cứu................................................................................................4 5. Tiêu chí đánh giá.............................................................................................................4 Chương II - Tổng quan về quản lý tổng hợp tài nguyên nước............................................5 1. Quản lý tổng hợp tài nguyên nước..................................................................................5 2. Các nghiên cứu về quản lý tổng hợp tài nguyên nước.................................................11 3. Việt Nam tiệm cận với quản lý tổng hợp tài nguyên nước............................................12 4. Tổng quan về tài nguyên nước ở Việt Nam..................................................................14 Chương III - Đánh giá các chủ trương, chính sách và pháp luật.......................................23 1. Các chủ trương, chính sách và định hướng chung.......................................................23 2. Các văn bản pháp luật .................................................................................................30 Chương IV - Đánh giá thể chế và tổ chức hoạt động........................................................43 ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................43 1. Cơ cấu tổ chức..............................................................................................................43 2. Thể chế tài chính...........................................................................................................50 3. Cơ chế phối hợp liên ngành..........................................................................................51 4. Thể chế thanh tra..........................................................................................................51 5. Xây dựng thông tin, dữ liệu về tài nguyên nước...........................................................52 Chương V - Đề xuất kiến nghị và giải pháp........................................................................53 1. Đối với hệ thống chính sách.........................................................................................53 2. Thể chế và tổ chức hoạt động......................................................................................53
3. Đề xuất lộ trình thực hiện.............................................................................................57 Kết luận....................................................................................................................................59 Tài liệu tham khảo..................................................................................................................60 Danh sách các chuyên gia cung cấp thông tin....................................................................62 Danh sách các chuyên gia đã gửi bản câu hỏi và đã nhận được trả lời..........................65 Phụ lục.....................................................................................................................................69 2
TÓM TẮT Đánh giá liên ngành các chính sách quản lý tổng hợp tài nguyên nước là một trong các nội dung cơ bản của dự án quốc gia bảo tồn và sử dụng hữu ích các vùng đ ất ngập nước (ĐNN). Cho đến nay, hệ thống luật, nghị định hướng dẫn của Chính phủ, các quyết định của Chính phủ, quyết định của các Bộ chuyên ngành, thông tư liên Bộ liên quan đ ến tài nguyên nước là tương đối nhiều, tuy nhiên chưa có sự liên kết một cách “tổng hợp”. Nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu là lấy ý kiến của các chuyên gia thuộc lĩnh vực quản lý, khai thác, sử dụng tài nguyên nước trong các ngành kinh tế - xã hội và chỉ gi ới h ạn ở nguồn tài nguyên nước lục địa (bao gồm cả nước mặt, nước dưới đất) và nước biển ven bờ. Tiêu chí của đánh giá liên ngành các chính sách, thể chế, cơ cấu t ổ chức là tính h ệ th ống, tính thực tiến (hay tính khả thi) và tính hiệu quả. Chương 2 trình bày các khái niệm cơ bản về quản lý tổng hợp tài nguyên nước (8 khái niệm), giới thiệu một số nghiên cứu về quản lý tổng hợp tài nguyên nước trên thế gi ới và sự tiệm cận của Việt Nam, tóm lược hiện trạng tài nguyên nước ngọt và nước biển ven bờ trên toàn quốc. Một đặc điểm nổi bật của nguồn tài nguyên nước Việt Nam là khá phong phú nhưng phân bố không đều theo không gian (giữa các vùng) và thời gian (gi ữa các mùa), hai phần ba tổng lưu lượng nước các sông được bắt nguồn từ ngoài lãnh thổ. Chương 3 đánh giá các chủ trương, chính sách và pháp luật thông qua các chiến lược, đường lối của Đảng và Nhà nước ta về sự phát triển kinh tế xã hội bền vững. Các chủ trương chính sách được tóm lược trong 6 vấn đề chính và được cụ thể hóa bằng các văn bản pháp luật mà trong đó Luật Tài nguyên nước là cơ sở pháp lý cho các văn bản khác. Tác động tích cực của các văn bản này là: có tính hệ thống cao, hệ thống văn bản khá hoàn chỉnh mang tính kế thừa và nâng cao, các văn bản đã có đều nhằm tạo ra một hành lang pháp lý cho mọi hoạt động liên quan đến tài nguyên nước; tính thực tiễn: tạo ra một sự phối hợp liên ngành, thống nhất và đã đi vào hoạt động thực tế; hiệu quả của các văn bản này đã đ ược thể hi ện trong xây dựng cơ cấu tổ chức, và các kết quả phát triển kinh tế. Các t ồn t ại c ủa h ệ th ống chính sách thông qua các văn bản pháp luật được tóm tắt trong 5 vấn đề: sự chồng chéo, sự song hành, chưa đầy đủ, sự liên quan giữa quản lý tài nguyên nước và ĐNN, sự thi ếu c ập nhật. Chương 4 trình bày đánh giá thể chế, tổ chức hoạt động quản lý tổng hợp tài nguyên nước hiện nay ở Việt Nam. Ngoài cơ quan quản lý nhà nước về Tài nguyên nước là Cục Tài nguyên nước (cấp trung ương), Phòng Tài nguyên nước (cấp tỉnh), cơ cấu tổ chức quản lý nước theo lưu vực đã được thành lập thí điểm cho ba lưu vực chính đã đi vào hoạt động từ ba năm nay. Các ưu việt của cơ cấu tổ chức này đem lại nhiều giá trị tích cực như: quản lý c ấp nước, chất lượng nước, kiểm soát lũ lụt, kiểm soát bồi lắng, giao thông thủy, phát triển thủy điện – thủy lợi…Lưu vực sông Đồng Nai – Sài Gòn, Nhuệ - Đáy được đ ưa ra phân tích. Tồn tại chính trong cơ cấu tổ chức là sự thiếu nhất quán trong chuyển giao trách nhiệm giữa Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (NN&PTNT) và Bộ Tài nguyên Môi trường (TN&MT) 1
trong quản lý nước và lưu vực sông; thể chế tài chính cho ngành nước chưa đ ược xem xét nghiêm túc. Báo cáo cũng đã đề xuất một số kiến nghị và giải pháp để tháo gỡ các tồn tại này theo một lộ trình nhất định. 2
CHƯƠNG I GIỚI THIỆU NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU 1. Hoàn cảnh nghiên cứu Tài nguyên nước đóng một vai trò đặc biệt quan trọng, là thành phần thiết yếu của sự sống và môi trường, quyết định sự tồn tại và phát triển bền vững. Trên trái đ ất của chúng ta có ba phần tư là nước, song lượng nước sạch phục vụ nhu cầu thiết yếu của con người là rất hạn chế. Vậy mà, tình trạng sử dụng nước trên thế giới là rất lãng phí và nhiều hành đ ộng gây tổn hại cho nguồn nước. Một nguyên nhân là việc quản lý nguồn tài nguyên tái t ạo yếu này còn phân tán, chưa được quản lý trong một quan hệ tổng thể và chưa đ ược coi là một loại hàng hóa đặc biệt. Tuy rằng được đánh giá là quốc gia tương đối giàu tài nguyên n ước, Việt Nam là một trong nhiều quốc gia trên thế giới đang phải đối mặt trong “cuộc chiến” vì sự phát triển kinh tế và xã hội ngày càng có nhiều liên quan đ ến nguồn nước. Đó là: s ự phân phối không đều trong năm (lượng nước trong mùa khô chỉ chiếm 20%); không đều theo vị trí địa lý (vùng Tuyên Quang, Móng Cái tới 80 l/s trong khi vùng Hàm Tân chỉ 10 l/s); chất l ượng nước ở các vùng là rất khác nhau (đồng bằng sông Cửu Long nước chua, phèn, m ặn…). Thiếu nước, suy thoái chất lượng nước và sự tác động đến lương thực là những vấn đề cần có sự quan tâm và hành động cụ thể. Mục tiêu của việc Quản lý tổng hợp tài nguyên nước (QLTHTNN) là một quá trình hỗ trợ các quốc gia đang nỗ lực giải quyết các vấn đề về nước với phương pháp có hiệu qu ả đồng vốn và vững bền. Đặc biệt, Việt Nam là một quốc gia có những vùng ĐNN đáng kể bao gồm vùng ĐNN thuộc hệ thống sông Mê Kông, sông Hồng, đầm lầy, hồ, vùng ĐNN ven biển, bãi triều. Các vùng ĐNN này cung cấp một giá trị hàng hóa to l ớn và th ực ph ẩm cho cu ộc sống. Mặt khác, Việt Nam đã tham gia vào hội nghị Ramsar năm 1989 và phổ biến một số tài liệu hợp pháp về duy trì và bảo vệ các vùng ĐNN. Luật Tài nguyên nước được thông qua năm 1998 và sau đó là các nghị định hướng dẫn việc thực hiện luật này đã đưa ra một bước chủ yếu hướng tới quản lý tổng hợp tài nguyên nước. Tuy nhiên, các chính sách về ĐNN và việc quản lý tổng hợp tài nguyên nước còn khá yếu, chồng chập, thiếu sự sắp xếp và chức năng rõ ràng. Do đó chúng ta cần phải có sự xem xét đa ngành về các chính sách quản lý tổng hợp tài nguyên nước ở Việt Nam làm cơ sở cho việc sử dụng và quản lý một cách có hiệu quả các vùng ĐNN. Các nghiên cứu này cũng sẽ góp phần hoàn thiện các chính sách, pháp lu ật và thể chế quản lý ĐNN và quản lý tổng hợp tài nguyên nước ở Việt Nam. 2. Phạm vi nghiên cứu Vấn đề về chính sách, thể chế QLTHTNN rất rộng về không gian, xuyên suốt về thời gian và là một vấn đề phức tạp liên quan đến hầu hết các ngành kinh tế - xã hội. Các kết quả đánh giá trong báo cáo này nhằm mục đích xây dựng và hoàn thiện thể chế, chính sách về quản lý và sử dụng tài nguyên ĐNN, vì vậy nội dung đánh giá được trình bày trong báo cáo này chỉ giới hạn xem xét các vấn đề liên quan đến nước lục địa (nước mặt, nước ng ầm) và 3
các vùng nước biển ven bờ, tức là các vùng tài nguyên nước có ít nhi ều liên quan đ ến các vùng ĐNN. 3. Mục đích nghiên cứu - Phân tích, đánh giá các mặt mạnh và yếu của hệ thống chính sách, luật ở Vi ệt Nam về ĐNN và QLTHTNN. Báo cáo sẽ xem xét các ưu điểm và nhược điểm của hệ thống thể chế ở Việt Nam - và sự tác động của hệ thống chính sách, luật lệ hiện hành. - Đánh giá hiệu quả của việc thực hiện các chính sách, quy tắc, luật lệ hiện hành về QLTHTNN. Từ sự tổng hợp này, báo cáo sẽ đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện hệ thống chính sách, luật pháp và thể chế về quản lý ĐNN và QLTHTNN. Các kết quả này sẽ hỗ trợ cho việc sử dụng và tạo nguồn thông tin cho các ngành, liên ngành, các địa phương một cách hi ệu quả. 4. Phương pháp nghiên cứu Thành lập nhóm chuyên gia nghiên cứu: bao gồm các nhà nghiên cứu chuyên - ngành nước, các nhà quản lý đang làm việc trong các Bộ/ngành. Nghiên cứu, sàng lọc, tổng hợp, đánh giá các dữ liệu: các bộ luật, nghị định, quyết - định, thông tư của Chính phủ, Bộ, ngành liên quan đến quản lý tài nguyên nước. Hội thảo, lấy ý kiến các chuyên gia trong lĩnh vực chuyên môn - 5. Tiêu chí đánh giá Để có thể đánh giá được thực trạng của hệ thống quản lý tài nguyên nước, cần phải đề ra các tiêu chí đánh giá để thấy được những mặt đã hoặc chưa làm được, khả thi hay kém khả thi, hiệu lực của hệ thống luật pháp, quy định, thể chế chính sách đã được ban hành trong những năm qua ở nước ta. Một tiêu chí chung nhất cho sự đánh giá liên ngành là sự phát triển kinh tế - xã hội ổn định và bền vững, tức là khai thác hiệu quả tài nguyên nước mà không hoặc ít làm tổn hại đến chất lượng, tiềm năng tài nguyên nước cũng như các nguồn tài nguyên khác có liên quan. Các tiêu chí cụ thể được đề nghị như sau: Tính hệ thống của các chính sách: đây là điểm quan trọng trong hệ thống quản lý - của một quốc gia Tính thực tiễn của hệ thống chính sách: biểu thị cho khả năng áp dụng vào thực tế - cuộc sống của từng thành viên trong xã hội, của từng địa phương. Tính hiệu quả của các chính sách quản lý tổng hợp tài nguyên nước: kết quả của - hệ thống chính sách, luật lệ đã ban hành. Trong tiêu chí này, sự thành công hay những nội dung còn bất cập trong các luật lệ đã ban hành sẽ được bàn luận. 4
Chương II TỔNG QUAN VỀ QUẢN LÝ TỔNG HỢP TÀI NGUYÊN NƯỚC 1. QUẢN LÝ TỔNG HỢP TÀI NGUYÊN NƯỚC (QLTHTNN) 4 nguyên tắc của Dublin là: Nước ngọt là nguồn tài nguyên có hạn và dễ bị tổn thương và cần thi ết cho sự - sống, phát triển và môi trường. Phát triển và quản lý nước phải dựa trên cơ sở tiếp cận với sự tham gia của các - bên có liên quan, từ người sử dụng đến người lập kế hoạch, người lập chính sách, ở mọi cấp độ. Phụ nữ đóng vai trò trung tâm trong việc cung cấp, quản lý và đảm bảo an toàn về - nước. Nước có giá tri kinh tế ở nhu cầu cạnh tranh sử dụng và phải được xem như hàng - hóa có giá trị kinh tế. Định nghĩa về QLTHTNN Thực tiễn QLTHTNN tùy thuộc vào từng tình huống. Ở mức độ vận hành thì thách thức là chuyển nguyên tắc đã được thỏa thuận thành hành động cụ thể. Để đáp ứng yêu cầu này thường phải dựa vào QLTHTNN với “Quản lý” bao hàm cả phát triển và quản lý. Tuy nhiên khái niệm của định nghĩa QLTHTNN có nghĩa rộng hơn, rõ ràng hơn. Khi đó các tổ chức vùng hay quốc gia phải triển khai thực tiễn QLTHTNN và sử dụng khuôn khổ hợp tác toàn cầu và vùng. Quản lý sử dụng hiệu quả nguồn nước là hoạt động nằm trong chiến lược QLTHTNN. Khái niệm này được hiểu theo nhiều cách khác nhau, nhưng để thống nhất chung, khái niệm này dựa theo định nghĩa của tổ chức “Cộng tác vì nước toàn cầu“ (GWP) như sau: “QLTHTNN là một quá trình đẩy mạnh phối hợp phát triển và quản lý tài nguyên nước, đ ất đai và các tài nguyên khác có liên quan, sao cho tối đa hóa các l ợi ích kinh tế và phúc l ợi xã hội một cách công bằng mà không phương hại đến tính bền vững của các hệ sinh thái thiết yếu”. Tổng hợp là cần thiết nhưng chưa đủ. Theo từ điển của Webster, sự cần thiết phải tổng hợp nổi lên khi có liên quan tới tình hình “quan hệ tương hỗ thường xuyên của các nhóm phụ thuộc lẫn nhau của các hạng mục hình thành nên một tổng thể thống nhất. Tổng hợp khi đó là “ nghệ thuật và khoa học” của sự hài hòa tỷ lệ các thành phần trong một thể thống nhất. Tuy nhiên những vấn đề này trong quản lý tài nguyên nước được biết là tổng hợp, tự nó không thể đảm bảo phát triển chiến lược tối ưu, kế hoạch và sơ đồ quản lý tối ưu. 5
1.1. Quan hệ tương hỗ giữa hệ thống tự nhiên và nhân tạo Khái niệm QLTHTNN tương phản với “truyền thống”, quản lý tài nguyên nước theo ngành (fragmented) ở mức nền tảng nhất có liên quan tới quản lý yêu cầu với cấp nước (quản lý cung-cầu về nước). Như vậy tổng hợp có thể được xem dưới 2 hệ cơ bản: Hệ thống tự nhiên với tầm quan trọng cực kỳ của nó là có tài nguyên nước và chất - lượng của nó, Hệ thống nhân tạo (Human System) và được xác định một cách cơ bản là sử dụng - tài nguyên, tạo ra chất thải và gây ô nhiễm tài nguyên và hệ thống đó cũng phải tạo dựng những ưu tiên phát triển. Tổng hợp phải diễn ra ở cả hai hệ và giữa hai hệ và có tính tới sự biến đ ộng về thời gian và không gian. Về mặt lịch sử, những người quản lý nước đã hướng tới tự xem xét mình trong vai trò trung lập quản lý hệ thống tự nhiên để đảm bảo cung cấp thỏa mãn những nhu cầu xác định của chính họ. Rõ ràng rằng, người tiêu thụ chỉ cụ thể “yêu cầu” sản phẩm được cung cấp, nhưng nước có thể được cung cấp với các tính chất rất khác nhau, chẳng hạn về chất lượng và lưu lượng lại nhỏ ở những giai đoạn yêu cầu cao điểm. Giá và xác định đơn giá sẽ ảnh hưởng đến tiêu thụ nước cũng như sẽ đầu tư hạ tầng để chuyển tải tiềm năng thành tiêu thụ hiệu quả. 1.2. Tổng hợp giữa quản lý nguồn nước ngọt với quản lý vùng biển ven bờ Quản lý nguồn nước ngọt với quản lý vùng biển ven bờ sẽ phải đ ược nhất thể hóa, phản ảnh tính liên lục giữa nước ngọt và nước biển ven bờ. Hệ nước ngọt là vật thể rất quan trọng xác định những điều kiện của vùng biển ven bờ và do đó người quản lý hệ nước ng ọt sẽ phải xem xét những yêu cầu của vùng biển ven bờ khi quản lý tài nguyên nước. Đây là trường hợp đặc biệt của vấn đề quan hệ giữa thượng lưu và hạ lưu, mà vấn đ ề này càng ngày càng được chú ý đối với tất cả các nước. Điều này có xuất xứ từ các tuyên bố của Liên Hợp Quốc trên cơ sở các nguồn ô nhiễm từ lục địa, đòi hỏi phải xây d ựng các chương trình hành động toàn cầu (GPA) và đánh giá nước quốc tế toàn cầu (GIWA). 1.3. Tổng hợp giữa quản lý đất và quản lý nước Cách tiếp cận tổng hợp giữa quản lý đất và nước là một sự khởi đầu của chu trình thủy văn, tuần hoàn vận chuyển nước giữa các quyển hay thành phần: không khí, đ ất, cây tr ồng và nguồn nước mặt, nước dưới đất. Kết quả phát triển sử dụng đất và lớp phủ trồng trọt (bao gồm cả lựa chọn cây trồng) sẽ ảnh hưởng tới sự phân bố vật lý cũng như chất lượng nước và điều này phải được xem xét cẩn thận trong quy hoạch tổng thể và quản lý các nguồn tài nguyên nước. Một vấn đề khác, nước là yếu tố mấu chốt xác định đặc điểm và sức khỏe của tất cả các hệ sinh thái (trên cạn cũng như dưới nước) và do đó những yêu cầu về số lượng, chất lượng nước của các hệ sinh thái đó cần được xem xét toàn bộ trên các khía c ạnh về tiềm năng tài nguyên nước. Việc tăng cường quản lý lưu vực nói chung và lưu vực sông cần được quan tâm và phải là các vấn đề quy hoạch khung logic để QLTHTNN theo các hệ thống tự nhiên. Lưu vực và quản lý ở cấp lưu vực không chỉ quan trọng ở nghĩa tổng hợp các v ấn đề sử dụng đất và nước, mà còn rất bức thiết trong quản lý các mối quan hệ giữa l ượng và chất, giữa các quyền lợi ở thượng lưu và hạ lưu. 6
1.4. Tổng hợp về quản lý nước mặt và nước dưới đất Chu trình thủy văn cũng kêu gọi tổng hợp giữa quản lý nước mặt với nước dưới đất. Sự suy giảm nước được giữ lại trên bề mặt một lưu vực có thể xuất hiện nghịch đảo (xoay chiều) giữa nước mặt và nước dưới đất theo cách từ hạ lưu đến toàn lưu vực. Phần tỷ lệ lớn của dân số thế giới phụ thuộc vào nước dưới đất để được cung cấp nước. Việc sử dụng rộng rãi hóa chất trong nông nghiệp và sự ô nhiễm từ các nguồn không đi ểm (theo di ện) đã tạo ra một sự đe dọa lớn đối với chất lượng nước dưới đất và người quản lý phải xem xét các mối quan hệ giữa nước mặt và nước dưới đất. Ô nhiễm nước dưới đất rất không đ ồng đều trên toàn lưu vực và phải tính tới các chi phí giảm thiểu ô nhiễm nước dưới đất. 1.5. Tổng hợp giữa quản lý số lượng và chất lượng tài nguyên nước Quản lý tài nguyên nước bao hàm sự phát triển số lượng nước phù hợp với chất lượng an toàn. Như vậy quản lý chất lượng nước là hợp phần cần thiết của QLTHTNN. Sự xuống cấp, suy thoái chất lượng nước làm gỉam tính sử dụng tài nguyên đối với các bên liên quan ở vùng hạ lưu. Rõ ràng rằng, các tổ chức, thể chế có khả năng tổng hợp, nhất thể hóa các khía cạnh về số lượng và chất lượng phải được đẩy mạnh. Hệ thống nhân tạo vận hành sẽ sản sinh ra ô nhiễm, gây nhiều tác động đối với môi trường-tài nguyên nước. Do đó ph ải ph ấn đấu để giảm thiểu các sản phẩm phế thải. 1.6. Tổng hợp giữa các quyền lợi liên quan đến thượng lưu và hạ lưu Việc tiếp cận tổng hợp quản lý tài nguyên nước hàm ý nhận dạng các xung đột về quyền lợi giữa các bên có liên quan ở vùng thượng lưu và hạ lưu. Những “tổn thất” về tiêu thụ (nhu cầu) ở thượng lưu sẽ làm giảm lưu lượng nước sông. Các thải lượng ô nhiễm xả ra ở thượng lưu sẽ làm suy thoái chất lượng nước sông.Việc sử dụng đất làm thay đ ổi ở vùng thượng lưu cũng sẽ làm thay đổi việc bổ cập nước dưới đất và lưu lượng theo mùa của nước sông. Các giải pháp kiểm soát lũ ở vùng thượng lưu có thể đe dọa về lũ đối với các bên liên quan ở vùng hạ lưu. Những xung đột về quyền lợi cần được xem xét trong QLTHTNN v ới toàn bộ sự hiểu biết về hàng loạt mối quan hệ vật lý-tự nhiên và xã hội, những quan hệ đó tồn tại trong một hệ thống tổ hợp. Sự am hiểu về tính tổn thương gây ra bởi những hoạt động ở vùng thượng lưu đối với những bên có liên quan ở vùng hạ lưu là rất cần thiết. Nhấn mạnh lại một lần nữa, quản lý sẽ tham gia vào cả hai hệ thống tự nhiên và nhân tạo. 1.7. Tổng hợp trong hệ thống nhân tạo 1.7.1. Xác định dòng chính của tài nguyên nước Khi phải phân tích các hoạt động của con người hay hệ thống dịch vụ, rõ ràng là tất cả các vấn đề-khía cạnh của tổng hợp sẽ phải được tham gia cùng với sự hiểu biết về hệ sinh thái tự nhiên, năng lực, tính dễ bị tổn thương và những giới hạn của nó. Sự tổng hợp dó là nhiệm vụ tổng hợp, sự tổng hợp hoàn toàn là chưa rõ ràng và chưa hiện thực. Điều đó bao gồm: - Đảm bảo chắc chắn rằng các chính sách của chính quyền, tính ưu tiên tài chính và quy hoạch (vật chất, kinh tế, xã hội) sẽ phải tính tới những trong các nội dung của phát triển tài nguyên nước, nước có liên quan tới rủi ro và sử dụng nước. 7
Ảnh hưởng của các ngành, các lĩnh vực: Khi quyết định lựa chọn công nghệ s ản - xuất và tiêu thụ sản phẩm phải dựa trên cơ sở các giá trị thực của nước và nhu cầu giữ cho tài nguyên thiên nhiên tồn tại mãi mãi theo thời gian. - Cung cấp, tạo dựng nền- phông, cơ chế, để đảm bảo rằng, tất cả các bên có liên quan đều có thể tham gia vào các quyết định về lĩnh vực tài nguyên nước, gi ải quyết các xung đột và lựa chọn giải pháp cuối cùng. Các giải pháp tổng hợp là cần thiết ở mọi cấp từ hộ gia đình đến quốc gia, rồi đ ến thị trường quốc tế. 1.7.2.Tổng hợp liên ngành trong phát triển chính sách quốc gia Tiếp cận QLTHTNN ám chỉ rằng, những phát triển liên quan đến nước, với tất cả các ngành kinh tế, xã hội, sẽ phải được tính đến trong quản lý tổng thể tài nguyên nước. Như vậy chính sách tài nguyên nước sẽ phải tổng hợp/ nhất thể hóa với chính sách kinh tế quốc gia cũng như các chính sách của các Bộ, ngành. Ngược lại, các chính sách kinh tế xã hội (của các Bộ/ ngành) cần phải tính tới các nhiệm vụ của tài nguyên nước, chẳng hạn, các chính sách năng lượng quốc gia, chính sách thực phẩm quốc gia cũng có thể tác động sâu sắc tới tài nguyên nước và ngược lại. Khi đó các phát triển phải được đánh giá đối với các tác đ ộng có thể có đối với tài nguyên nước và các đánh giá đó phải được xem xét khi thi ết kế và xác định các dự án phát triển ưu tiên. Sự phát triển và quản lý tài nguyên nước có tác đ ộng đ ối với kinh tế-xã hội thông qua nhiều con đường khác nhau, như di dân, gia tăng định c ư hay những thay đổi trong thành phần cơ cấu công nghiệp. Hậu quả là, hệ thống quản lý tài nguyên nước phải bao gồm sự trao đổi thông tin liên ngành và quy trình hợp tác cũng như kỹ thuật để đánh giá các dự án riêng biệt với mong đợi là bao hàm nội dung đ ối v ới tài nguyên nước trong những trường hợp đặc biệt nói riêng và trong xã hội nói chung. 1.7.3. Các tác động kinh tế vĩ mô của sự phát triển nước Ở những tình huống khi mà một lượng lớn vốn được dồn cho việc đầu tư ngành nước thì các tác động kinh tế vĩ mô thường rất lớn và rất tai hại đối với toàn bộ sự phát triển kinh tế. Yêu cầu ngày càng gia tăng đối với hàng hóa và dịch vụ ở các ngành không cần nước là do dòng vồn đầu vào làm tăng giá hàng hóa và dịch vụ sẽ dẫn đ ến sự l ạm phát. Như v ậy thường kéo theo những tác động kinh tế vĩ mô dài hạn và là những điều không mong muốn. 1.7.4. Những nguyên tắc cơ bản để xây dựng chính sách tổng hợp Việc xây dựng chính sách liên ngành và tổng hợp là rất nặng nề và khó khăn để có thể đạt được trong thực tế. Tuy nhiên có những nguyên tắc chung là: - Những nhà lập kế hoạch kinh tế phải rất thận trọng đánh giá lạm phát, sự cân bằng chi trả và tác động kinh tế vĩ mô trước khi bắt đầu một chương trình đ ầu t ư vốn trên quy mô lớn trong ngành nước. - Người lập chính sách sử dụng đất phải được cung cấp các thông tin về những hậu quả về nước ở vùng hạ lưu và chi phí ngoại biên những lợi ích đối với hệ thống nước tự nhiên (nghĩa là việc phá rừng hay đô thị hóa có thể làm thay đổi chế độ về dòng chảy nước và gây nguy cơ lũ lụt). Điều này không có nghĩa là những chi phí 8
ngoại biên bị thiệt hại, mà những điều đó sẽ giúp người lập chính sách phải cân nhắc giữa những chi phí với những lợi ích thu được từ những chính sách và kế hoạch do họ lập ra. - Những chính sách gây tác động làm tăng nhu cầu tiêu thụ nước bao gồm cả việc loại bỏ các sản phẩm lãng phí sẽ được phát triển với sự hiểu biết về chi phí gia tăng tổng thể. - Những chính sách phân phối nước hiệu quả giữa các nhu cầu sử dụng khác nhau phải tính tới các giá trị tương đối trong sử dụng và được đo lường bằng các điều khoản kinh tế xã hội. - Những người hoạch định chính sách cần biết cân bằng giữa những lợi ích ngắn hạn/ trước mắt và chi phí lâu dài tại các tình huống áp dụng những nguyên t ắc phòng ngừa có thể giảm chi phí trong suốt thời gian dài. - Những người hoạch định chính sách phải biết rằng bao cấp trong quản lý tài nguyên nước là tất yếu, sao cho những nhiệm vụ khác nhau được thực hiện ở mức phù hợp và thấp nhất. 1.7.5. Ảnh hưởng các quyết định của các ngành kinh tế Những quyết định của những nhà phát triển kinh tế (từ quy mô xuyên quốc gia hay các công ty sở hữu nhà nước đến những trang trại hay hộ riêng biệt) trong đa số các nước sẽ có tác động lớn đối với nhu cầu về nước, những nguy cơ liên quan đ ến nước và khả năng có nguồn nước với chất lượng nước đảm bảo. Những quyết định này sẽ không gây tổn thương đối với tài nguyên nước nếu có thông tin rõ ràng, minh bạch về tổng chi phí của các hành động, khuyến khích lớn đối với các chi phí bên ngoài của các quyết định cần biết. 1.7.6. Tổng hợp tất cả các bên có liên quan trong quá trình lập kế hoạch và ra quyết định Việc tham gia của các bên có liên quan trong việc quản lý và lập kế hoạch về tài nguyên nước được biết là đa năng, tổng hợp như một yếu tố cốt lõi để đ ạt tới sự sử d ụng nước một cách cân bằng và bền vững. Tuy nhiên trong nhiều trường hợp các bên có liên quan thường có quyền lợi xung đột và mục tiêu của họ liên quan đến quản lý tài nguyên nước có thể tức thì tách riêng. Để giải quyết vấn đề này, QLTHTNN phải phát triển các công c ụ vận hành để quản lý xung đột và giải quyết, dung hòa những xung đột và dính líu giữa những mục tiêu, kế hoạch và hành động. Vấn đề quan trọng ở đây là cần nhận dạng và thiết kế các chức năng quản lý tài nguyên nước theo mức độ thực hiện phù hợp ở cấp thấp nhất; ở từng cấp độ thực hiện, những bên có liên quan cần được nhân dạng và động viên. 1.7.7. Tổng hợp giữa quản lý nước và nước thải Nước là tài nguyên tái tạo và có thể tái sử dụng. Ở những nơi mà không có nhu cầu và nước được quay vòng sau khi sử dụng, cần phải có cơ chế để đảm bảo rằng dòng nước thải 9
được xả vào nguồn nước phục vụ cấp nước thì sẽ rất có lợi. Nếu không quản lý điều phối, thì dòng thải sẽ làm giảm hiệu quả cung cấp nước do sự suy giảm chất lượng nước và tăng chi phí về cấp nước sau đó. Những khuyến khích để tái sử dụng có thể được tạo dựng đối với những người sử dụng riêng biệt, nhưng để có cơ hội sử dụng hiệu quả, phải thiết kế l ồng ghép các hệ thống chính trị, kinh tế, xã hội và hành chính. Tổng hợp liên ngành giữa các tiểu ngành sử dụng nước và vai trò của QLTHTNN trong liên kết giữa các tiểu ngành được thể hiện như sau: Tổng hợp liên ngành Tạo môi Nước cho Nước cho Nước cho Nước cho trường sinh hoạt thực phẩm công nghiệp thiên nhiên Vai trò thể dân cư và những chế nhu cầu Công cụ khác quản lý Những tiêu chí quan trọng nhất Để tiếp tục QLTHTNN, cần phải biết một số tiêu chí quan trọng nhất cần phải tính t ới trong các điều kiện xã hội, kinh tế và tự nhiên: Hiệu suất kinh tế trong sử dụng nước: Vì sự khan hiếm nước ngày càng trầm  trọng và thiếu nguồn tài chính, bản chất xác định và dễ bị tổn thương của nước, như một tài nguyên và nhu cầu về nước ngày càng tăng. Vì vậy nước cần được sử dụng có hiệu quả cao nhất. Bình đẳng: Quyền lợi cơ bản đối với mọi người là có nước dủ về số lượng và an  toàn về chất lượng để duy trì sự sống của loài người. Điều đó cần được ghi nhớ. Tính bền vững về môi trường và sinh thái: Việc sử dụng tài nguyên hiện tại phải  được quản lý theo cách không làm suy yếu hệ thống hỗ trợ duy trì sự sống, bằng cách dung hòa sử dụng chính nguồn tài nguyên đó cho hôm nay và cho cả thế hệ mai sau. Các yếu tố quan trọng Khung QLTHTNN và tiếp cận hiểu biết rằng các yếu tố bổ sung cho hệ thống quản lý hiệu quả tài nguyên nước cần được triển khai và tăng cường cạnh tranh: - Tạo dựng môi trường: Khung tổng quát của các chính sách quốc gia, luật lệ, quy định, các thông tin đối với các bên có liên quan về quản lý tài nguyên nước; - Vai trò thể chế và các chức năng của các cấp hành chính khác nhau và những bên có liên quan khác nhau; 10
- Những công cụ quản lý, bao gồm công cụ vận hành đối với các quy định có hiệu quả, quan trắc và tăng cường, tạo khả năng cho những người ra quyết định được thông tin lựa chọn phương án hợp lý giữa những phương án hành động Những lựa chọn này cần phải dựa trên cơ sở các chính sách đồng thuận, các nguồn tài nguyên có thể có, các tác động môi trường và những hậu quả kinh tế, xã hội. Hình 1. Tính bền vững sinh thái 2. CÁC NGHIÊN CỨU VỀ QUẢN LÝ TỔNG HỢP TÀI NGUYÊN NƯỚC Tổ chức cộng tác vì nước toàn cầu (GWP) được thành lập từ năm 1996, là một mạng lưới mở cho mọi tổ chức có liên quan đến quản lý tài nguyên nước như: các cơ quan c ủa chính phủ ở các nước phát triển và đang phát triển, các cơ quan thuộc Liên hợp qu ốc, các ngân hàng phát triển song phương và đa phương, các hội nghề nghiệp, viện nghiên cứu, t ổ chức phi chính phủ và tổ chức cá nhân. Tổ chức này nhằm thúc đ ẩy quản lý t ổng h ợp tài nguyên nước với mục tiêu đảm bảo liên kết phát triển và quản lý nước, đ ất và những tài nguyên liên quan bằng cách tăng tối đa lợi ích kinh tế và phúc lợi xã hội mà không làm ảnh hưởng xấu đến tính bền vững của những hệ thống thiết yếu. Ủy ban tư vấn kỹ thuật của GWP đã đưa ra những tiền đề cho QLTHTNN như sau: - Tài nguyên nước ngọt thế giới đang chịu một sức ép ngày càng tăng, tăng trưởng dân số, tăng các hoạt động kinh tế, mức sống cải thiện dẫ tới sự cạnh tranh và mâu thuẫn về nguồn nước ngọt. Việc thiếu những biện pháp chống ô nhiễm cũng làm cho tài nguyên nước suy thoái trầm trọng hơn. - Dân số dưới sức ép về nước: trong thế kỷ 20, dân số thế giới tăng khoảng ba l ần trong khi lượng nước khai thác để sử dụng tăng khoảng bảy lần. Theo tính toán hiện nay có khoảng một phần ba dân số thế giới đang chịu sức ép mức trung bình và mức cao về nước. Theo ước tính tỷ lệ này còn có thể tăng đến hai phần ba vào năm 2025. - Tác động của ô nhiễm nước có liên quan chặt chẽ đến các hoạt động của con người. Ngoài các chức năng phục vụ những nhu cầu cơ bản của đời sống và các quy trình 11
công nghiệp, nước còn có vai trò như một tác nhân truyền tải chất thải sinh họat, nông nghiệp và công nghiệp gây ô nhiễm. Nguồn nước suy thoái do ô nhiễm ảnh hưởng đến khả năng sử dụng nguồn nước ở hạ lưu đe dọa sức khỏe con người và chức năng của hệ sinh thái nước. - Sự khủng hoảng trong quản lý Nhà nước về tài nguyên nước: cách tiếp cận quản lý tài nguyên nước theo ngành đã và đang có vái trò lấn át. Điều này d ẫn đ ến vi ệc phân mảng và thiếu phối hợp trong phát triển và quản lý nguồn tài nguyên nước. Thêm vào đó, việc thực hiện công tác quản lý thường được thực hiện theo hướng từ các cơ quan cấp trên xuống, mà tính hiệu quả của phương pháp này vẫn còn là vấn đề cần phải xem xét. - Đảm bảo nước cho nhu cầu sinh hoạt và sản xuất lương thực: những tác đ ộng này trước hết ảnh hưởng đến những thành phần nghèo đói nhất của dân số các nước đang phát triển về nhu cầu nước sạch và vệ sinh. Theo số liệu phát triển dân s ố. Trong khoảng thời gian 25 năm, cần có lương thực cấp thêm cho 2-3 tỷ người. Nước được xem là một trở ngại chính đối với sản xuất lương thực (nông nghiệp sử dụng 70% lượng nước khai thác) Trên cơ sở những vấn đề được nêu ở trên, khái niệm QLTHTNN khác với khái ni ệm Quản lý tài nguyên nước trước kia ở điểm phải xem xét Tài nguyên nước trong mối quan hệ tương quan giữa con người và nguồn tài nguyên tức là phải xem xét hai cấp đ ộ: hệ t ự nhiên được coi là tầm quan trọng sống còn đối với khả năng và chất lượng tài nguyên; hệ con người/ nhân tạo/ là cơ bản xác định việc sử dụng tài nguyên, phát thải và làm ô nhi ễm tài nguyên, đồng thời là nguồn động lực cho những ưu tiên phát triển. Trước kia, các nhà quản lý nước có xu hướng coi mình có vai trò trung lập đáp ứng các nhu cầu từ phía bên ngoài tức là thiếu sự tương quan qua lại. Sự phát triển mới của khái niệm đòi hỏi phải có những nghiên cứu nghiêm túc về vấn đề QLTHTNN nhằm một cơ chế phát triển kinh tế - xã hội bền vững không chỉ ở nước ta mà còn là nhiệm vụ của các tổ chức có liên quan đến lĩnh vực này trên toàn cầu. 3. VIỆT NAM TIỆM CẬN VỚI QUẢN LÝ TỔNG HỢP TÀI NGUYÊN NƯỚC Việt Nam đã tham gia là thành viên của Mạng lưới Cộng tác vì Nước toàn cầu và mạng lưới cộng tác vì nước khu vực Đông Nam Á (SEATAC – nay là SEARWP) từ những năm 1997-1998. Mạng lưới nước Cộng tác vì Nước của Việt Nam (VNWP) đã được thành lập từ năm 2000 và từ đó đến nay đã có nhiều hội thảo quốc gia và quốc t ế đ ược t ổ chức (Hội th ảo Quản lý điều hành hiệu quả ngành nước-6/2002, hội thảo QLTHTNN với dịch vụ nước- 12/2003, hội nghị thành viên lần thứ II mạng lưới cộng tác vì nước của Việt Nam-4/2004…) Các tham luận tại hội thảo tạo cơ sở khoa học và thực tiễn cho việc xây dựng các chính sách của từng ngành hoặc liên ngành cho việc QLTHTNN. Sự tăng trưởng bền vững của các ngành kinh tế có sự đóng góp quan trọng của việc cân bằng giữa nhu cầu khai thác, sử dụng và khả năng chịu tải, sự phân bố hợp lý của nguồn tài nguyên nước d ồi dào nhưng không 12
phải là vô tận. Các nghiên cứu nhằm hoàn thiện hệ thống chính sách quốc gia về QLTHTNN không chỉ cần cho một quốc gia đơn lẻ mà còn mang ý nghĩa toàn cầu, phù hợp v ới nh ững thông lệ quốc tế. Ngày 20 tháng 5 năm 1998 Quốc Hội nước CHXHCN Việt Nam đã thông qua luật Tài Nguyên Nước để quy định việc quản lý, bảo vệ, khai thác sử dụng TNN, phòng chống và khắc phục hậu quả tai hại do nước gây ra. Khoản 2 điều 63 quy định" Hội đồng Quốc gia về tài nguyên nước gồm Chủ tịch Hội đồng là một Phó Thủ tướng, uỷ viên thường trực là Bộ trưởng Bộ NN&PTNT" Ngày 15 tháng 6 năm 2000 Thủ tướng Chíng Phủ đã quyết định thành l ập Hội đ ồng Quốc gia tài nguyên nước và ngày 28 tháng 6 năm 2001 Thủ tướng Chính Phủ đã ban hành quy chế hoạt động của Hội đồng Quốc gia về TNN và có văn phòng tại Bộ NNvà PTNT. Hội Đồng Quốc Gia về TNN đã họp được 3 lần bàn các vấn đề lớn về TNN theo chức năng của hội đồng. Năm 2003 Hội đồng cũng đã họp để bàn về việc xây dựng kế hoạch phát triển và quản lý TNN. Khác với đất đai, khoáng sản, những tài nguyên được định vị trong một đ ịa bàn nh ất định, tài nguyên nước có đặc tính là vận động theo lưu vực mang tính hệ thống. Việc quản lý tài nguyên nước và công trình thủy lợi là một khối thống nhất, rất khó có thể chia s ẻ trong việc quản lý. Tính hệ thống và sự vận động của nước theo lưu vực thể hiện ở các điểm sau: Mối quan hệ mật thiết qua lại giữa thượng nguồn và hạ nguồn tức là mọi biến động - ở thượng nguồn như lấy nước, thải nước, ngăn giữ nước, cải tạo dòng chảy, biến động chất lượng nước đều liên quan đến sự thay đổi tích cực hoặc tiêu cực ở hạ lưu. Mối quan hệ giữa bề mặt lưu vực và nguồn nước: mỗi tác đ ộng bề mặt l ưu v ực - như việc chặt phá rừng, việc mở rộng canh tác trên sườn dốc, việc đô thị hóa, việc sử dụng hóa chất trong nông nghiệp… đều làm thay đổi chế độ dòng chảy và chất lượng nước trong phạm vi lưu vực. Mối quan hệ giữa nước mặt và nước dưới đất: nước mặt và nước dưới đất trong - phạm vi lưu vực quan hệ mật thiết với nhau, bổ sung cho nhau. Mùa lũ nước mặt cung cấp thêm trữ lượng cho nước dưới đất, còn mùa khô nước dưới đất bổ sung lại cho nguồn nước mùa nước kiệt. Vì vậy, các biện pháp trồng rừng, làm hồ chứa là biện pháp tích cực điều hòa lượng nước cho cả hai cấu thành. Tính hệ thống của nước đòi hỏi phải có những chính sách, qui định, thể chế mang tính liên ngành trong QLTHTNN. 4. TỔNG QUAN VỀ TÀI NGUYÊN NƯỚC Ở VIỆT NAM 13
4.1. Tài nguyên nước mặt Trên lãnh thổ Việt Nam có 2360 sông dài trên 10 km có dòng chảy thường xuyên. 9 hệ thống sông có diện tích lưu vực trên 1000 km2 đó là: Mê Kông, Hồng, cả , Mã, Đồng Nai, Ba, Bằng Giang, Kỳ Cùng và Vũ Gia-Thu Bồn. Sông ngòi Việt Nam có thể chia làm 3 nhóm. Bảng 1. Trữ lượng nước mặt ở các sông Diện tích lưu vực (km2) Tổng lượng nước (km3/năm) Nhóm sông Toàn bộ Toàn bộ Trong Ngoài Trong Ngoài nước nước nước nước Nhóm 1. Thượng nguồn nằm 45.705 43.725 1.980 38,75 37,17 1,68 trong lãnh thổ Nhóm 2. Trung và hạ lưu 1.060.400 199.230 861.170 761,90 189,62 524,28 nằm trong lãnh thổ Nhóm 3. Các sông nằm trong 55.602 55.602 66,50 66,50 lãnh thổ Tổng cộng 298.557 822,15 293,29 535,96 Cả nước 330.000 853,80 317,90 535,96 Sơ lược các nguồn tài nguyên nước các vùng 8 vùng kinh tế ở nước ta phần lớn đều nằm trong các lưu vực sông chính. Tuy nhiên, trữ lượng và chất lượng tài nguyên nước, tính đa dạng sinh học và khả năng có nước và tính dễ bị tổn thương của mỗi vùng có khác nhau. Các vùng đồng bằng sông Hồng, đ ồng bằng sông Cửu Long, Đông Nam Bộ có hệ thống sông ngòi dày đặc và nguồn tài nguyên nước mặt dồi dào. Ở các vùng này, gia tăng dân số, đô thị hoá và công nghi ệp hoá một cách nhanh chóng, thâm canh nông nghiệp và vận tải đường thuỷ làm cho chất l ượng nước xấu đi và giảm mực nước dưới đất. Trong khi các vùng ven biển với mật độ dân số ngày càng tăng, càng dễ bị tổn thương trước do sự biến đổi khí hậu toàn cầu và nạn phá rừng diễn ra ở các vùng thượng lưu, thì ở các vùng núi cao (Tây Bắc và Tây Nguyên) hạn hán và lũ quét l ại x ảy ra ngày càng nghiêm trọng. Tính đa dạng sinh học trên đất liền và thuỷ sản nước ngọt giảm ở hầu hết các vùng. Các nguồn tài nguyên biển và ven biển từng mang lại các lợi ích cho các vùng ven biển và nền kinh tế nước nhà, nhưng khai thác quá mức là một nguy cơ rõ nhất. 4.2. Tài nguyên nước dưới đất Tổng hợp trữ lượng nước dưới đất đã được đánh giá và xét duyệt trên toàn lãnh thổ đến cuối năm 1998 và các năm 2002, 2004 được thể hiện trong bảng 2. Bảng 2. Trữ lượng nước trên toàn lãnh thổ Việt Nam (m3/ngày) 14
Nguồn nước TT 1998 2002 2004 Nước mặt 2,27 tỷ 2,27 tỷ 1 Nước dưới đất 2 14.457.446 130.017.000 130.017.000 Nguồn: Báo cáo Hiện trạng môi trường Bộ NN&PTNT Nguồn nước ngầm được phân bố theo lãnh thổ như sau: * Hà nội – Hải phòng – Quảng Ninh: 5.058.915 m3/ngày * Huế - Đà Nẵng: 944.834 m3/ngày * TP Hồ Chí Minh – Đồng Nai – Vũng tầu 1.591.182 m3/ngày 6.979.515 m3/ngày * Các vùng khác 4.3. Tài nguyên nước ven bờ Việt Nam có bờ biển dài khoảng 3260 km và hơn 3500 đảo lớn và nhỏ. Vùng bờ bi ển và vùng nước ven bờ biển Việt Nam có thể chia thành 9 vùng với các đặc trưng địa mạo sau: Vùng bờ từ Móng Cái đến Đồ Sơn: đây là vùng bờ động lực sông và th ủy tri ều - chiếm ưu thế. Hình thái đường bờ khúc khuỷu và phân cách mạnh có nhiều vũng, vịnh và đảo ven bờ cùng với rừng ngập mặn. - Vùng bờ từ Nam Đồ Sơn đến Nga Sơn (Thanh hóa): đây là vùng bờ biển phát triển trên nền lục địa kế thừa vùng trũng sông Hồng bao gồm các cửa sông chính của hệ thống sông Hồng. Đặc trưng hình thái đường bờ là lồi ra biển, trước các cửa sông đều có các cồn cát. Vùng bờ từ Nga Sơn (Thanh Hóa) đến Đèo Ngang (Quảng Bình): vùng này có cấu - tạo đất đá theo nền của đới tạo núi Việt – Lào. Vùng bờ từ Đèo Ngang (Quảng Bình) đến đèo Hải Vân (Đà Nẵng): thuộc vùng Bắc - Trường Sơn bao gồm phức nếp lõm sông Cả và lồi Trường sơn. Đặc điểm bờ biển là đồng bằng hẹp tích tụ mài mòn ven biển có nhiều cồn, đụn cát nằm dọc phía ngoài, phía trong là đầm phá. - Vùng bờ từ bán đảo Sơn Trà (Đà Nẵng) đến Sa Huỳnh (Quảng Ngãi): vùng phát triển trên nền uốn nếp Việt – Lào, dải đồng bằng ven biển và vùng bờ biển hiện đại đều tương đối rộng. Trong vùng này có Cù Lao Chàm. Vùng ven bờ từ Cà Ná đến Vũng Tàu: vùng này thuộc đới cấu trúc Đà Lạt. Địa hình - bờ biển tương đối bằng phẳng, vùng đáy sát bờ có nhiều bùn cát và đá ngầm. Vùng bờ từ Vũng Tàu đến Rạch Giá: thuộc châu thổ sông Cửu Long có nhiều cửa - sông lớn, bờ biển thoai thoải, hệ thống kênh rạch dày đặc. Các cửa sông thường rất rộng với các bãi triều ngầm và cồn cát. Việt Nam có 28/64 tỉnh thành phố có biển. Nhìn chung, dân số thành thị của các tỉnh ven biển đều tăng trong 3 năm gần đây (2,5% năm 2002 và 3,2% năm 2003). Năm 2003, các 15
tỉnh ven biển có 308 quận, huyện với dân số khoảng 41,7 triệu người trong đó có 126 quận, huyện với trên 17,7 triệu người sinh sống. Hơn hai thập niên qua, một số lượng lớn tầu, thuyền mới đóng đã tham gia khai thác. Số tàu thuyền này chủ yếu hoạt động ở vùng biển có đậu sâu trên dưới 50 m, gây áp lực lớn cho việc khai thác hải sản ở vùng nước ven bờ. So sánh với kết quả nghiên cứu những năm 90, trữ lượng cá biển đến nay (2004) đã giảm sút khá rõ rệt (3,1/4,1 triệu tấn). 4.4. Đặc điểm khí hậu thủy văn Hệ thống dòng chảy với một mạng lưới tiêu nước ra biển khá dày. Tổng số các con sông lớn nhỏ ở Việt Nam lên tới 2.500, trong đó có 2360 con sông dài t ừ 10km tr ở lên. Vi ệt Nam có chín hệ thống sông lớn nhất là Cửu Long, Hồng, Thái Bình, Kỳ Cùng - Bằng, Mã, Cả, Thu Bồn, Ba và Đồng Nai. Theo số liệu tính toán cho thấy hệ thống sông Cửu Long có nguồn nước chảy vào Việt Nam là lớn nhất, chiếm 61,4% tổng lượng dòng chảy sông ngòi của cả nước. Các dòng sông chảy ra biển đã tạo thành hệ thống cửa sông là một trong những loại hình ĐNN quan trọng của Việt Nam. Hiện nay, cả nước có trên 3.500 hồ chứa nước nhỏ và 650 hồ chứa nước vừa và lớn, các hồ chứa nước lớn như hồ Thác Bà có diện tích mặt nước 23.400 ha, hồ Hòa Bình 218 km2, hồ Dầu Tiếng 35.000 ha, hồ Trị An 27.000 ha (Nguyễn Viết Phổ, Vũ Văn Tuấn, Trần Thanh Xuân, 2003). Khí hậu nước ta thuộc vùng khí hậu nhiệt đới gió mùa, nhiệt độ trung bình hàng năm khá cao (hơn 200C/năm), độ ẩm tương đối lớn (hơn 80%/năm), lượng mưa dồi dào (1500mm/năm). Sự khác nhau về chế độ khí hậu giữa các vùng, đặc biệt là chế đ ộ nhi ệt - ẩm có ảnh hưởng đến chế độ thủy văn của từng vùng như thời gian ngập nước, độ sâu ngập nước, chế độ nhiệt của nước, dẫn đến sự khác nhau giữa các loại hình ĐNN. 4.5. Tình hình khai thác và sử dụng nước ở Việt Nam Dân số tăng nhanh và lượng nước sử dụng nhiều lên sẽ làm cho lượng nước bình quân đầu người ngày càng giảm. Theo số liệu thống kê hàng năm ở Việt Nam, tổng lượng nước được tạo ra trung bình hàng năm là khoảng 835 tỷ m3, lượng nước sản sinh trên lãnh thổ khoảng 325 tỷ m3. Lượng nước bình quân đầu người hàng năm từ 4.000 m 3/năm cho vùng thiếu nước đến 10.720 m3/năm cho các vùng có trữ lượng lớn. Sử dụng nước có tiêu hao - Sử dụng nước cho nông nghiệp: kết quả tính đến năm 1998 đã có 75 hệ thống thủy lợi vừa và lớn với nhiều hệ thống thủy lợi nhỏ gồm 3.500 hồ chứa vừa và l ớn (dung tích trên 1 triệu m3 chiều cao đập trên 10 m); 1017 đập dâng và hàng ngàn hồ chứa nhỏ, hơn 5.000 công tưới/tiêu lớn; trên 10.000 trạm bơm điện lớn và vừa với tổng công suất 24,8 triệu m3/h và hàng vạn công trình thủy lợi vừa và nhỏ. Các hệ thống thủy lợi có tổng năng lực tưới trực tiếp 3,45 triệu ha, tạo nguồn cấp nước cho 1,13 triệu ha, tiêu 1,4 triệu ha, ngăn mặn 0,87 triệu ha và cải tạo chua phèn 1,6 triệu ha đất canh tác nông nghiệp. Khoảng trên 8000 km bờ bao ngăn lũ vụ hè thu ở đồng bằng sông Cửu Long với hàng vạn km kênh mương và công trình trên kênh. Tổng tài sản cố định phần nhà nước đầu tư khoảng trên 60.000 tỷ đồng (giá năm 1998) chưa kể tài sản cố định cho đê điều, công trình thủy đi ện… Lượng nước cung cấp hàng năm cho nông nghiệp rất lớn và tăng lên hàng năm: 1985 sử d ụng 16
40,65 tỷ m3 chiếm 89,8% tổng lượng nước tiêu thụ, 1990 là 51 tỷ m3 chiếm 91% tổng lượng nước tiêu thụ, năm 2000 là 76,6 tỷ m 3, chiếm 84% tổng nhu cầu về nước. Từ năm 1998, diện tích được tưới tăng trung bình mỗi năm khoảng 3,4%, nhưng các hệ thống tưới chỉ có thể đáp ứng cho 7,4 triệu ha (hay 80% tổng di ện tích đất trồng trọt). Chính phủ mong muốn đến năm 2010 thì nhu cầu tưới sẽ tăng đến 88,8 tỷ m3 (ứng với diện tích được tưới là 12 triệu ha). - Sử dụng nước cho công nghiệp: 1980 là 1,50 tỷ m3 (chiếm 4,0%); 1985 là 1,86 t ỷ m3 (chiếm 6,3%); năm 1990 là 5,33 (chiếm 9,8%); năm 2002 là 14 tỷ (chiếm 18,5%). - Sử dụng cho sinh hoạt: tổng lượng nước cấp cho các đô thị 2,6 triệu m3/ngày (năm 1998); 2,7 triệu m3/ngày (năm 2002), khoảng 3 triệu m3/ngày (vào tháng 12-2005) và dự kiến 3,3 triệu m3/ngày năm 2010. Hiện nay chỉ khoảng 70% dân số Việt Nam được cung cấp nước sạch dùng cho sinh hoạt. Theo chiến lược của Chính phủ, đến năm 2010 sẽ tăng tỷ lệ này 95% dân cư đô thị. Ngư nghiệp, nuôi trồng thuỷ sản, công nghiệp và các ngành dịch vụ cũng làm tăng nhu cầu sử dụng các nguồn tài nguyên nước của đất nước. Ngoài mục đích tưới tiêu cho nông nghiệp, hệ thống thuỷ lợi còn phục vụ cấp nước - cho sinh hoạt và tiêu nước cho các vùng dân cư. Một số hệ thống còn được kết hợp khai thác sử dụng nước cho giao thông, du lịch, thủy sản - Sử dụng nước cho thủy điện: Các hồ chứa thủy điện là nguồn dự trữ nước quan trọng để điều hòa, phân phối, cấp nước cho các mục đích khác. Tổng dung tích trữ nước của 11 hồ chứa nước thủy điện lớn đã và đang xây dựng (dung tích mỗi hồ trên 1 tỷ m3) và hơn 35 hồ chứa dung tích trên 100 triệu m3/hồ là trên 25 t ỷ m3. Theo kế hoạch đến 2010 sẽ đưa vào hoạt động 21 hồ chứa thủy điện vừa và lớn. Đến hết năm 2020 sẽ xây dựng thêm nhiều hồ chứa với tổng công suất đi ện là 11.137 MW. Đánh giá chung a. Về chất lượng: Chất lượng nước ở thượng lưu các con sông còn khá tốt, nhưng ở vùng hạ lưu nước ở phần lớn các con sông đã bị ô nhiễm, có nơi ở mức nghiêm trọng. Nguyên nhân do nước thải của các cơ sở sản xuất kinh doanh, nước thải sinh hoạt không được xử lý hoặc xử lý chưa đạt tiêu chuẩn môi trường cho phép thải trực tiếp vào các dòng sông. Chất lượng nước suy giảm mạnh, nhiều chỉ tiêu như BOD, COD, NH4, tổng N, tổng P và vi sinh có hàm lượng cao hơn tiêu chuẩn cho phép nhiều lần, gây ảnh hưởng tới sức khoẻ và đời sống nhân dân, nhất là ở những nơi người dân sử dụng nước sông làm nguồn nước phục vụ sinh hoạt. Nước ở vùng ven biển cũng đã có dấu hiệu bị ô nhiễm. Hàm lượng các chất hữu cơ, kim loại nặng, hoá chất bảo vệ thực vật ở một số nơi vượt quá tiêu chuẩn cho phép. Hàm lượng dầu trong nước biển có xu hướng tăng nhanh do xảy ra nhiều sự cố tràn dầu. Hàng năm ước tính nước ta có khoảng trên 1 tỷ m3 nước thải mà hầu hết chưa được xử lý hoặc xử lý chưa đạt yêu cầu đổ ra môi trường đã và đang gây ô nhiễm nghiêm trọng một số nguồn nước. Tỷ lệ số ng ười 17
được sử dụng nước hợp vệ sinh còn thấp (khoảng 85% ở thành phố và khoảng 45% ở vùng nông thôn). b. Khả năng bảo đảm về nước: Sẽ gặp khó khăn, đặc biệt là trong mùa khô. Theo báo cáo của Viện Quy hoạch thuỷ lợi, trữ lượng nước ngầm ở nước ta có khoảng 50 - 60 tỷ m 3, trong đó trữ lượng khai thác khoảng 10 - 12 tỷ m3/năm. Hàng năm chúng ta khai thác khoảng 20% trữ lượng nước ngầm phục vụ cho các hoạt động phát triển kinh tế - xã hội. Nước ngầm ở một số vùng, đặc biệt là các khu công nghiệp, đô thị có nguy cơ cạn kiệt vào mùa khô và có d ấu hiệu ô nhi ễm ở một số nơi. Nguyên nhân do khai thác bừa bãi và không đúng quy trình kỹ thuật. c. Quan trắc môi trường nước: Nhằm phục vụ công tác đánh giá diễn biến chất lượng môi trường, định kỳ xây dựng Báo cáo hiện trạng môi trường, hệ thống quan trắc và phân tích môi trường quốc gia đã được xây dựng, từng bước bổ sung và hoàn thiện. Tính đến nay, trên phạm vi cả nước có 20 trạm quan trắc và phân tích môi trường thực hiện quan trắc thường xuyên các thành ph ần môi trường nước, không khí, đất, mưa axít, phóng xạ và môi trường lao động với hơn 250 điểm quan trắc, phân bố trên địa bàn của 45 tỉnh, thành phố với tần suất quan trắc là 4 l ần trong năm. Bên cạnh đó, hệ thống quan trắc và phân tích môi trường quốc gia cũng phối hợp chặt chẽ với hệ thống quan trắc môi trường không khí của Trung tâm Khí tượng thuỷ văn quốc gia và hệ thống quan trắc nước lục địa của Cục quản lý tài nguyên nước. d. Đáp ứng các vấn đề về tài nguyên nước của Việt Nam: Chính phủ Việt Nam cũng đã đạt được những kết quả rất ấn tượng trong việc giải quyết những vấn đề về quản lý tài nguyên nước của đất nước. Những kết quả này là do tăng đầu tư của Nhà nước cho ngành nước từ 5.682 tỷ đồng trong năm 1996 lên đến 8.621 t ỷ đồng trong năm 2001, mới có thể đạt được. Cùng với việc tăng đầu tư và tăng cường năng lực, Chính phủ Việt Nam cũng đã xây dựng và thực thi nhiều chính sách, chương trình đặc biệt chú trọng vào giải quyết các vấn đề liên quan đến quản lý tài nguyên nước, bao gồm tăng tỷ lệ được sử dụng nước sạch và vệ sinh, hạn chế ô nhiễm, bảo tồn tính đa dạng sinh học và bảo vệ các hệ sinh thái, nâng cao tính bền vững của ngành thuỷ sản, giải quyết tính dễ bị tổn thương trước các thiên tai có liên quan đến nước và tăng cường quản lý các lưu vực sông. e. Các vấn đề về môi trường nước: Vấn đề ô nhiễm nguồn nước: Ô nhiễm nguồn nước là một trong các thách thức thực tế phải đối mặt trong giai đoạn phát triển kinh tế - xã hội hiện nay. Đôi lúc sự tăng trưởng kinh t ế phiến diện đã d ẫn đ ến những hậu quả môi trường không kiểm soát được. Các nghiên cứu về các lưu vực sông đã cho những kết quả đáng báo động. Sự ô nhiễm do nước thải từ các khu đô thị và các khu công nghiệp trên hầu hết các lưu vực từ bắc đến nam đều có biểu hiện rõ rệt. Đa dạng sinh học: 18